Φιλόξενες επιχειρηματίες και Φιλοξενούμενοι πελάτες στον τουρισμό. Η οικιακότητα ως διαπολιτισμική ανταλλαγή

Transcript

1 Φιλόξενες επιχειρηματίες και Φιλοξενούμενοι πελάτες στον τουρισμό. Η οικιακότητα ως διαπολιτισμική ανταλλαγή της Δέσποινας Νάζου Μέσα από το σώμα της βιβλιογραφίας έχει υποστηριχθεί ότι η τουριστική βιομηχανία δημιουργεί το πλαίσιο ύπαρξης ποικιλότροπων ανταλλαγών ανάμεσα σε άτομα με πολλαπλές ταυτότητες, από διαφορετικούς τόπους και με διαφορετική καταγωγή. Από αυτήν την άποψη οι γυναίκες επιχειρηματίες στις ιδιόκτητες επιχειρήσεις τους συσχετίζονται με τους πελάτες τους διαμέσου ανταλλαγών που εμπίπτουν στην κατηγορία της φιλοξενίας, την οποία, αρκετοί κοινωνικοί επιστήμονες προσδιορίζουν και ως εμπορική αφού υπακούει στη λογική του συμφέροντος( Ηael 1990, Wood 1994). Η κοινωνική ανθρωπολογία γενικά έχει να μας δείξει μια πολύ πλούσια παραγωγή θεωρητικού λόγου για το θέμα της φιλοξενίας (Rivers 1963, Douglas 1975, Rivers 1977, Mως 1979, Carrier 1995, Selwyn 2000), και ακόμη και η ελληνική εθνογραφία έχει ασχοληθεί αρκετά συστηματικά με το θέμα (Friedl 1962, Campbell 1964, Du Boulay 1974, 1991, Herzfeld 1985, 1987, Dubish 1991, Zinovieff 1991) 1. Οι πράξεις φιλοξενίας (ανταλλαγές αγαθών, ποτού φαγητού, ύπνου, υπηρεσιών, υλικών και συμβολικών) είναι πράξεις που επιβεβαιώνουν ότι φιλοξενούμενοι και οικοδεσπότες μοιράζονται το ίδιο ηθικό σύμπαν και εξομοιώνονται συμβολικά. Μέσα από δεσμούς που βασίζονται στην ιδέες της ανταπόδοσης και της ανταλλαγής μετατρέπονται οι ξένοι σε οικείους, οι εχθροί σε φίλους, οι φίλοι σε καλύτερους φίλους, οι ξένοι σε ντόπιους, οι μη συγγενείς σε συγγενείς. Στον τουρισμό αυτές οι αρχές έχει υποστηριχθεί ότι ακυρώνονται με την πληρωμή σε χρήμα. Ωστόσο, επειδή δεν μπορούν όλες οι εμπορικές παροχές φιλοξενίας να θεωρηθούν ως ανταλλαγή χρημάτων και μόνο, οφείλουμε να μελετήσουμε με προσοχή, τί τελικά ανταλλάσεται μέσα από τη φιλοξενία στη σφαίρα της τουριστικής οικονομίας. 1 Η «φιλοξενία» είναι μια έννοια που έχει τύχει μεγάλης προσοχής στην ελληνική εθνογραφία. Συνδέεται με θετικές ποιότητες των Ελλήνων, όπως η καλοσύνη, η ζεστασιά η διασκέδαση και η κοινωνικότητα ( Dubish 1991), συνδέεται και με το θεωρούμενο ως «ελληνικό φιλότιμο». Η φιλοξενία αντιπαραθέτει τους Έλληνες στους «κρύους», «κλειστούς» και «αφιλόξενους» Βορειο- Ευρωπαίους. «Φιλοξενία» προσφέρεται προς τους συγγενείς (Campbell 1964), αλλά προσφέρεται με γενναιοδωρία και ανιδιοτέλεια και στους «ξένους» ακόμα και εις βάρος των συμφερόντων της ίδιας της οικογένειας ( Friedl 1962, Herzfeld 1987). Μέσω της φιλοξενίας κατασκευάζονται τα διαφορετικά επίπεδα της κοινωνικής και πολιτισμικής ταυτότητας, αναπαράγεται και επιβεβαιώνεται το κύρος και η τιμή του «οικοδεσπότη», ελέγχεται και υποτάσσεται ο «ξένος», θεωρούμενος εχθρικός ή επικίνδυνος, αλλά και χρήσιμος, αφού υπάρχει πάντα η προσδοκία της ανταπόδοσης της φιλοξενίας στον οικοδεσπότη. (Herzfeld 1985, 1987). Η φιλοξενία χρησιμοποιείται από διαφορετικά «νοικοκυριά» για να επιβεβαιώσουν τη φήμη τους και να ενδυναμώσουν τη θέση τους στην τοπική κοινωνία (Zinovieff 1991). Σε σχέση με τη συγκρότηση των έμφυλων ταυτοτήτων, η φιλοξενία συνδέεται με τον «εγωισμό» μέσω του οποίου εκφράζεται και κατασκευάζεται ο «ανδρισμός» (Herzfeld 1985). Η φιλοξενία, περιλαμβάνει, ανάλογα με την περίσταση, παροχή στέγης, τροφής, φροντίδας, προστασίας, είναι μια στάση κυρίως απέναντι στους «ξένους». Η φιλοξενία γενικότερα αφορά την επιθυμία διασύνδεσης, ανοίγματος και επικοινωνίας με τον ευρύτερο κόσμο (Du Boulay 1974, ), αποτελεί τρόπο σχηματισμού συμμαχιών και αμοιβαίων δεσμών (Herzfeld 1987), αλλά σε κάθε περίπτωση δεν πρόκειται για έναν ανιδιοτελή θεσμό. Όταν η φιλοξενία γίνεται αντιληπτή σαν μια συλλογική ενέργεια, εμπλέκεται και η προσδοκία, η υποχρέωση της ανταπόδοσης (Herzfeld 1987, Herzfeld 1992). Επίσης, ο «φιλοξενούμενος» αναμένεται να ανταποδώσει σε μελλοντικό χρόνο, στον τόπο που ορίζεται ως «δικός» του, όταν, δηλαδή, οι ρόλοι οικοδεσπότη φιλοξενούμενου αντιστρέφονται (Zinovieff 1991). 1

2 Η απουσία μιας ευρείας φεμινιστικής θεώρησης πάνω στη φιλοξενία εμφανίζεται σαν μια σοβαρή παράλειψη δεδομένου του γεγονότος ότι οι σχέσεις μεταξύ φιλοξενούμενων και οικοδεσποτών είναι έμφυλα προσδιορισμένες (Aitchison 1999). Μέσα στο πλαίσιο της έρευνας για τη φιλοξενία η γυναικεία επιχειρηματικότητα έχει απασχολήσει ακόμη λιγότερο. Οι λιγοστές μελέτες είτε υποδεικνύουν ότι η σχέση μεταξύ φιλουξενούμενου και οικοδέσποινας πάει πέρα από το μεταξύ τους σύμβόλαιο κατασκευάζοντας ένα είδος κοινωνικών σχέσεων που μπορεί ταυτόχρονα να έχουν εκπληκτικό βάθος είτε υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει ουσιαστική ανταλλαγή και το συμφέρον είναι κίνητρο μασκαρεμένο σε φιλία (Stringer 1981, Dann and Cohen 1991). Με την εισήγησή μου, που βασίζεται σε πρόσφατα ερευνητικά ευρήματα από μεταδιδακτορική έρευνα που βρίσκεται σε εξέλιξη 2,θα προσπαθήσω να ρίξω λίγο φως σε ζητήματα λιγότερο ή καθόλου διερευνημένα. Ειδικότερα θα επικεντρωθώ σε ζητήματα επιτέλεσης της ταυτότητας των γυναικών ως «επιχειρηματιών», αλλά και των επιχειρηματιών ως «γυναικών» μέσα από πρακτικές που σχετίζονται, με τις υλικές, συμβολικές και συναισθηματικές τους ανταλλαγές με τους «τουρίστες» ως «πελάτες». Σε αυτού του τύπου τις συναλλαγές υπάρχει χώρος για αποκόμιση υλικών ωφελών αλλά και χώρος για γνώση και εξοικείωση. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω ότι τα εθνογραφικά δεδομένα για τις παραπάνω «ανταλλαγές» εστιάζουν στη δράση και στις αντιλήψεις των γυναικών επιχειρηματιών και λιγότερο των «τουριστών», καθώς οι γυναίκες αποτελούν το επίκεντρο της έρευνας. Επίσης οφείλω να σημειώσω ότι τόσο οι επιχειρηματίες της Μύκόνου, δεν είναι καθόλου ομοιογενής πολιτισμική κατηγορία και αυτό προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό το είδος των ανταλλαγών τους, και τις αντιλήψεις τους για την φιλοξενία που παρουσιάζουν αντιστοίχως διαφοροποιήσεις. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ας δούμε όμως λίγο το πολιτισμικό/ εργασιακό πλαίσιο που δρουν οι επιχειρηματίες. Η Μύκονος διαμορφώθηκε μέσα στα χρόνια ως το κατεξοχήν πεδίο άσκησης των υφολογικών νεωτερισμών της Eλλάδας, της Eυρώπης, ως ο «τόπος» ανοχής και υποδοχής ποικίλων πειραματισμών σε επίπεδο κυρίως life style (Νάζου 2003). Το μη συμβατικό, το καρναβαλικό, και κυρίως το σεξουαλικά οριακό θεωρήθηκαν ιδιότητες της Mυκόνου και ερμηνεύθηκαν ως ιδιότητες «μεθοριακότητας» που προσφέρονται στον τουρίστα (Bousiou 1998). Από τη δεκαετία του 90 η αντίληψη που παγιώθηκε είναι αυτή της Μυκόνου σαν μια εκτεταμένη «αγορά» τουριστικών υπηρεσιών. 2 Ένα μεγάλο μέρος των εθνογραφικών δεδομένων που χρησιμοποιώ στο κείμενο αυτό προέρχεται από μεταδιδακτορική ανθρωπολογική έρευνα που βρίσκεται σε εξέλιξη και αφορά την γυναικεία εργασία στις ατομικές, οικογενειακές και συνεταιριστικές επιχειρήσεις στον τουρισμό στη Μύκονο και τη Λέσβο. Η έρευνα αυτή πραγματοποιείται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. 2

3 Η επιχειρήσεις που γενικά με απασχολούν ερευνητικά είναι οικογενειακές ξενοδοχειακές επιχειρήσεις καθώς και μικρές μονάδες ενοικιαζομένων δωματίων που τις λειτουργούν γυναίκες. Οι γυναίκες, συνήθως χωρίς τους συζύγους μέ ή χωρίς τα παιδιά τους δουλεύουν εντατικά χωρίς αυστηρά ωράρια εργασίας. για περίπου έξι μήνες το χρόνο. Κρατούν τη ρεσεψιόν (αφίξεις-αναχωρήσεις), ετοιμάζουν ή συνβοηθούν στα πρωϊνά, στο μπαρ του ξενοδοχείου, επιβλέπουν τις εργασίες των υπαλλήλων και βοηθούν όπου υπάρχει ανάγκη (καθαριότητα, μεταφορά πελατών, προβλήματα με τους πελάτες). Επίσης αφιερώνουν χρόνο στη συναναστροφή με τους πελάτες. Την ίδια στιγμή μέσα στο ξενοδοχείο φροντίζουν τα παιδιά τους, πολλές φορές μαγειρεύουν για την οικογένειά τους, ή και για τους πελάτες τους. Τα ενοικιαζόμένα δωματία συνήθως διατηρούν ιδιαίτερη σχέση με τον οικιακό χώρο. Δεν υπάρχει σαφής διάκριση των ορίων του οικογενειακού σπιτιού με αυτά. Πολλά έχουν κοινή είσοδο, κοινή αυλή, το σαλόνι λειτουργεί ως ρεσεψιόν και ταμείο. Η αυλή και το σαλόνι είναι άλλωστε οι χώροι όπου συναντούν οι γυναίκες τους «πελάτες» τους. Οι πρωϊνές εργασίες του νοικοκυριού μπλέκονται με των δωματίων. Από αυτήν την άποψη, η γυναικεία εργασία στα ενοικιαζόμενα αλλά και στα ξενοδοχεία, υποδεικνύει και πάλι τα δυσδιάκριτα όρια του οικιακού και του εργασιακού πεδίου και τη δυσκολία θεώρησής τους υπό το πρίσμα δυϊστικών ταξινομήσεων του τύπου τόπος «δουλειάς»/ «κατοικίας», «ιδιωτική» / «δημόσια» σφαίρα 3. Η Βάλια και η Αύρα περιπτώσεις γυναικών επιχειρηματιών που πρόκειται να παρουσιάσω παρακάτω, παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως προς τις αντιλήψεις της ταυτότητάς τους για το ποιές είναι «αυτές» και ποιοί οι «άλλοι». αλληλοεμπλεκόμενες με αυτούς τους «άλλους», κυρίως μέσα από τις συναντήσεις τους στα ξενοδοχεία ή στα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Η Βάλια είναι μια γυναίκα περίπου 50 ετών που κατάγεται από τη Χίο και έχει παντρευτεί Μυκονιάτη. Η ίδια έχει σπουδάσει λογιστική. Νοικιάζει 10 δωμάτια στη χώρα και τα λειτουργεί από τον Απρίλη μέχρι το τέλος του Σεπτεμβρίου. Τα δωμάτια εκτείνονται περιμετρικά του σπτικού κήπου, βρίσκονται στο ίδιο κτιριακό συγκρότημα με το σπίτι της και εκτός από τον κήπο μοιράζονται και τη ίδια είσοδο. Η Βάλια είναι πολύ εξυπηρετική με τους πελάτες της. Τους υποδέχεται κερνώντας τους νερό, χυμό, αν έχει κάποιο γλυκό, του βάζει να κάτσουν στο σαλόνι του σπιτιού της που είναι 3 Όπως έχει καταδειχθεί μέσα από μελέτες για τη γυναικεία απασχόληση και την αμειβόμενη εργασία (Βαϊου, Στρατηγάκη 1989, Βαΐου 1989, Θανοπούλου 1992), η έννοια αλλά και η εμπειρίες της εργασίας για τις γυναίκες είναι πολυσύνθετες. Περιλαμβάνουν διαδικασίες και σχέσεις εργασίας που διαπερνούν το σύνολο της καθημερινής ζωή τους εντός και εκτός του νοικοκυριού και της οικογένειάς τους. Τα όρια των παραπάνω ταξινομήσεων που αναφέρονται στο κείμενο συχνά συγχέονται και μετατίθενται και δύσκολα μπορούν να ερμηνευθούν με βάση τις καθιερωμένες αναλυτικές κατηγορίες. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, οι γυναίκες που απασχολούνται σε μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις εμφανίζονται να αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως «νοικοκυρές» και όχι ως εργαζόμενες στην επιχείρηση, αποδεχόμενες έτσι κατεστημένους ρόλους. Επιπροσθέτως η καταγραφή και ο προσδιορισμός τους από τις αρμόδιες υπηρεσίες ως «συμβοηθούντα μέλη», συντελούν στη διαμόρφωση των τρόπων βάσει των οποίων οι γυναίκες αυτές αποκτούν ή δεν αποκτούν συνείδηση ως «εργαζόμενες» ή «επιχειρηματίες», επιδιώκουν ή δεν επιδιώκουν ανεξάρτητους από την οικογένειά τους στόχους για τη ζωή τους. Ακόμη και το νομικό-θεσμικό πλαίσιο διευκολύνει την ύπαρξη των δυσδιάκριτων ορίων μεταξύ οικογένειας, νοικοκυριού και εργασίας, συντελώντας στην απροσδιορίστία της εργασικαής ταυτότητας των γυναικών 3

4 ταυτόχρονα και ρεσεψιόν της επιχείρησης. Μερικούς τους γνωρίζει πολλά χρόνια, είναι η σταθερή της πελατεία. Καθώς δεν δουλεύει με τα τουριστικά γραφεία, η πελατεία της στηρίζεται στον «καλό λόγο» που θα πουν οι πελάτες για την πανσιόν της. Όπως μου τόνισε η ίδια: «Τους προσέχω και τους κάνω να αισθάνονται σαν στο σπίτι τους. Έχω κάτι Ιταλούς που τους πάω στο δωμάτιο μέχρι και μουσακά...οι ξένοι εδώ αισθάνονται... σαν οικογένεια, ότι είναι το σπίτι τους. Στα μεγάλα ξενοδοχεία είσαι ο Χ. Δεν θα θυμάται κανείς το όνομά σου... εγώ τους ξέρω με τα μικρά τους ονόματα και ξέρω και για τη ζωή τους γιατί τους ρωτάω και αυτοί μου μιλάνε... όχι βέβαια με το ζόρι! Ο Αλκης (ο σύζυγός της) δεν θέλει ούτε να τους βλέπει, ούτε να τους ξέρει. Εμένα μου αρέσει. Να νιώθουν ότι είναι μια οικογένεια εδώ...τους δίνω κάνα μεζεδάκι από αυτά που φτιάχνω, κάνα γλυκό, τους παίρνω κάνα δωράκι όταν φεύγουν... μου φέρνουν φυσικά και αυτοί την επόμενη χρονιά! Οπότε μένουν όλοι ευχαριστημένοι! Εχω σταθερούς πελάτες και αυτό είναι καλύτερο γιατί τους ξέρω, ξέρω τί θέλουν και αυτοί πολλές φορές θέλουν και το ίδιο δωμάτιο. Και εγώ θυμάμαι ποιό θέλουν, σε ποιό μένουν... Μου στέλνουν κάρτες και εγώ στέλνω τα Χριστούγεννα... Tώρα δουλεύω με Ιταλούς, Γάλλους, Αμερικανούς...». Η Βάλια μερικές φορές βγαίνει με τους πελάτες της, καμιά φορά τρώνε και μαζί στο σπίτι, όχι βέβαια με όλους, «με αυτούς που ξέρω που έχω πιο πολύ θάρρος...»μου είπε χαρακτηριστικά. Μου έδειξε με μεγαλη χαρά τα μικρο- δώρα που της έφεραν οι πελάτες της από τα μέρη καταγωγής τους. Πολλά ήταν αναμνηστικά όπως μικρογραφίες ολλανδικών μύλων, κεριά, αλλά και σοκολατάκια. Επίσης της άρεσε να πηγαίνει να ψωνίζει και εκείνη δώρα που αντιστοίχως «να θυμίζουν τη Μύκονο» Με μια αίσθηση προσωπικής ικανοποίησης μου τόνισε ότι έχει πελάτες που την προτιμούν... και δεκαπέντε χρόνια, ενώ αυτή δεν τους επισκέπτεται ποτέ. Από την μεριά των πελατών, η Βάλια θεωρείται ότι έχει την ικανότητα να τους «σκλαβώνει», όπως λένε μερικοί. Αποκαλυπτικά για τον τρόπο που η Βάλια προσλαμβάνεται και αναπαρίσταται ως «επιχειρηματίας» είναι τα σχόλια που πολλοί πελάτες γράφουν στο Βιβλίο των Εντυπώσεων που έχει επιβάλει ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού. Γράφουν λοιπόν: Αύγουστος 2001 «Ευχαριστούμε πολύ κυρία Βάλια για τη φιλοξενία σας τόσα χρόνια που ερχόμαστε «στο σπίτι» μας στη Μύκονο. Φιλιά, Εμμανουέλα Κώστας». 5/8/2002 Στην κυρία Βάλια βρήκα τη Μυκονιάτισσα μητέρα μου. Ό,τι θέλεις η κυρία Βάλια θα είναι εκεί: για καφέ, για πληροφορίες για κουβέντα. Όταν μιλάμε για διαμονή στη Μύκονο, μιλάμε για το σπίτι της κυρίας Βάλιας. Με αγάπη Θεοδώρα. Η Αύρα είναι από τις γυναίκες επιχειρηματίες που παρακολουθώ περίπου για μια δεκαετία. Είναι παιδί μιας οικογένειας με ξενοδοχειακή επιχείρηση που αριθμεί στο σύνολό της περίπου 4

5 150 δωμάτια. Η Αύρα είναι γύρω στα 30, είναι η βασική υπέυθυνη ενός κτιριακού συγκροτήματος με 60 δωμάτια, αλλά ασχολείται και με τα υπόλοιπα αν υπάρξει ανάγκη. Οι αρμοδιότητές της περιλαμβάνουν την υποδοχή και την άφιξη των πελατών, καθώς και τις αναχωρήσεις. Η Αύρα είναι κοσμογυρισμένη, με αγάπη για τη δουλειά της και κυρίως με συνειδητή επιθυμία να ασχοληθεί με την ξενοδοχειακή οικογενειακή επιχείρηση. Σπούδασε διοίκηση τουριστικών επιχειρήσεων στην Ελβετία. Η Αύρα θεωρεί ότι το πιο ευχάριστο κομμάτι της είναι η απογευματινή επαφή με τους πελάτες της. Το απόγευμα επιστρέφει πάντα στο ξενοδοχείο από τις 7 μέχρι τη νύχτα. Τους κερνά ένα ποτό και μιλούν για διάφορα θέματα, πολλές φορές και για προσωπικά ζητήματα. Σχολιάζοντας την κοινωνικότητά της μου είπε ότι διαθέτει πολύ προσωπικό χρόνο για αυτούς διότι το 90% της πελατείας της είναι επαναλαμβανόμενη και πρόκειται για «gay» πελατεία. Όταν τη ρώτησα για αυτήν την επιλογή απάντησε:«όταν ανέλαβα εγώ άρχισα να αλλάζω την πελατεία. Είχα πάει στο Λονδίνο σε gay τουριστικό γραφείο, πήγα και στο Παρίσι. Επέλεξα gay γιατί... δεν έχει οικονομικές οικογενειακές δεσμεύσεις, δεν ενδιαφέρεται για το αύριο, δεν ξέρει αν θα ζει οπότε και ξοδεύει και πολλά χρήματα, αν δεις παραγγελίες που έχω κάθε χρόνο σε σαμπάνιες,... έρχονται και μένουν δύο τρεις εβδομάδες, όλη τη μέρα κάθονται μέσα στο ξενοδοχείο, θα φύγουν και θα πάνε στις παραλίες, αλλά μέσα στο ξενοδοχείο βρίσκουν ο ένας τον άλλον, δουλεύουν έτσι τα μπαρ, το εστιατόριο, έχω πολύ μεγαλύτερο κέρδος από ότι στα δωμάτια...» H Αύρα προσπάθησε να μου εξηγήσει τον τρόπο που σχετίζεται γενικά μαζί τους: «εγώ μαθαίνω από αυτούς και τους θαυμάζω τους...εμείς τους αγκαλιάσαμε, τους αγαπήσαμε γιατί και αυτοί θέλανε κάπου μια οικογένεια, να πουν τον πόνο τους... κάθομαι και τους ακούω, δεν έχω αντίρρηση, ναι μεν έχω εγώ όλα τα δικά μου, αλλά προσπαθώ να τους βοηθήσω ακούοντάς τους. Εγώ όμως δεν εκμεταλλεύομαι το γεγονός ότι τους ξέρω καλά, ότι έχουμε γλεντήσει μαζί... Θα έρθει ως πελάτης και θα βρει τα μαξιλάρια του, όπως τα θέλει, έχω ειδικό βιβλίο σημειώσεων που γράφω τί θέλει ο κάθε πελάτης». Πράγματι η Αύρα κρατάει σε ειδικό μπλοκ διάφορες λεπτομέρειες που αφορούν τις επιθυμίες των πελατών έτσι ώστε να αισθάνονται αυτοί σαν στο «σπίτι» τους και να προτιμούν το ξενοδοχείο της κάθε χρόνο. Η ίδια επίσης φροντίζει να μην συγκρούεται με τους πελάτες της για τα χρήματα. Κατεβάζει και την τιμή». Η «φιλοξενία» για τη Αύρα είναι να νιώσει ο πελάτης ότι είναι «σπίτι» του. Με έμφαση μου είπε «Φιλοξενία είναι να κάνεις τον άλλο να αισθανθεί ότι είσαι πάντα εκεί για αυτόν! Να μην νιώθει ότι είναι σε ένα ξενοδοχείο». Από το Βιβλίο Επισκεπτών και από το αρχείο αλληλογραφίας του ξενοδοχείου επιβεβαιώνεται ότι οι επιχειρηματικές τεχνικές της Αύρας, φέρνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Γράφουν λοιπόν σε κάρτα: 5

6 «Αγαπητή οικογένεια Ρεσσουνάρα, το να έρχομαι σε εσάς είναι σαν να πηγαίνω λίγο στο παράδεισο, είστε ένα μέρος που κρατάμε στην καρδιά μας όταν επιστρέφουμε στην πατρίδα μας. Στο Παρίσι μιλάμε πολύ για εσάς δείχνουμε φωτογραφίες στους φίλους μας σαν να είμαστε μέρος της μεγάλης σας οικογένειας, της οικογένειας των φιλοξενούμενών σας. Ο τρόπος που αισθανόμαστε όταν είμαστε εδώ, η ευγένειά σας, η προσοχή σας, το ζεστό σας καλωσόρισμα... Το «Ρεσσουνάρα» είναι μοναδικό για αυτό οι άνθρωποι επιστρέφουν. Καρολ και Πατρίσια». Πολλοί από τους πελάτες τής φέρνουν δώρα και ιδιαίτερα σοκολατάκια,. Στο γάμο της πήρε δώρα από πελάτες της που τα ανταπέδωσε με τραπέζια. Η ίδια θεωρεί ότι έχει κάνει και μερικούς φίλους όπως ο Τόμας που το ξέρει 15 χρόνια και θα της βαφτίσει και το γιό της. Η Βάλια και η Αύρα λοιπόν είναι γυναίκες διαφορετικής ηλικίας, με διαφορετικό κοινωνικό και μορφωτικό υπόβαθρο, και αρκετά διαφοροποιημένες επιχειρήσεις. Ωστόσο και οι δυό τους εμπλέκονται σε ανταλλαγές με τους «άλλους» ποικιλότροπα: ως παραγωγοί τουριστικών υπηρεσιών προς τους «πελάτες», αγαπιούνται ως «μανάδες» με «παιδιά», αισθάνονται οι μεν απέναντι στις δε ασφαλείς και συναισθηματικά δεσμευμένοι ως «συγγενείς» μιας «οικογένειας», που τους παρέχει ένα «σπίτι» στον κόσμο. Μέσα από μεταφορές που σηματοδοτούν την οικειότητα, τις σχέσεις θετικής αμοιβαιότητας, στοιχειοθετούνται πολιτισμικοί κώδικες που αφορούν α) την τέχνη της μετάφρασης και διαχείρισης της ετερότητας, μέσα από συγκεριμένου τύπου επιχειρηματικές πρακτικές και ικανότητες που σχετίζονται με την οικιακότητα, την οικογένεια, με ποιότητες δηλαδή που συνδέονται με το «γυναικείο» πρόσωπο, β) την επιτέλεση της γυναικείας ταυτότητας, μέσα από τη θέση της γυναίκας και ως διαμεσολαβήτριας των παραπάνω ποιοτήτων που γίνονται και συνώνυμες της μυκονιάτικης ή ελληνικής «φιλοξενίας», αλλά και της μυκονιάτικης «επιχειρηματικότητας». Παράλληλα και οι δυό γυναίκες αντιλαμβάνονται τον τουρίστα πρωτίστως ως «πελάτη» που κατά περιστάσεις εννοιλογείται και ως «ξένος» 4. Αυτά που ανταλλάσσουν με τους πελάτες τους στο πλαίσιο της οικονομικής σχέσης τους είναι ποιότητες που έχουν χαρακτηρισθεί ως υποτιθέμενα «θηλυκές» και άμεσα σχετιζόμενες με τον οικιακό χώρο: H ατμόσφαιρα του «σπιτιού» που μεταφέρεται από το ζεστό χαμόγελο της μητρικής Βάλιας, η χρηση του σαλονιού του σπιτιού της, αυτού τον συμβολικού χώρου ευπρέπειας και οικονομικής επιφάνειας του νοικοκυριού (Zinovieff 1991) για να υποδέχεται 4 Ο Herzfeld, ερμηνεύοντας τις χρήσεις των όρων «ξένοι» και «δικοί» στο ελληνικό πολιτισμικό πλαίσιο έδειξε ότι δεν υπάρχουν παγιωμένοι ορισμοί αυτών των όρων (1998:197-8). Το ακριβές νόημά τους εξαρτάται από το ποιος μιλάει, σε ποιον, για τι πράγμα και σε ποια κοινωνικά, αλλά και ιστορικά συμφραζόμενα. Μόνο ο επίσημος κρατικός λόγος σταθεροποίησε τη σημασία των όρων «δικός» και «ξένος» ταυτίζοντας τους «ξένους» με τους «μη υπηκόους». Η Du Boulay επίσης εντόπισε ότι διαχωρισμός «δικός» και «ξένος» μπορεί να λειτουργήσει σε όλα τα επίπεδα κοινωνικής ένταξης, συπερίληψης και αποκλεισμού, σε όλα τα επίπεδα της ταυτότητας (θρησκευτικής, εθνικής, συγγενικής), (1991:38). Ειδικότερα η Zarkia (1996)στη μελέτη της για τη Σκύρο, αναφέρθηκε στο γεγονός ότι εκεί ο ξένος είναι μεν τουρίστας, αλλά είναι κυρίως πελάτης. Aυτός που τον υποδέχεται του προσφέρει «υπηρεσίες» και όχι «φιλία». Aυτή η σχέση ρυθμίζεται από τους κανόνες του εμπορίου. Ένας «καλός» τουρίστας είναι αυτός που αφήνει χρήματα στο νησί. 6

7 τους πελάτες και να τακτοποιεί τις οικονομικές δοσοληψίες της, δίνει μια διαφορετική διάσταση σε αυτό που έχει παγιωθεί ως βεβαιότητα για τις γυναίκες στον τουρισμό: Ότι δηλαδή, η ενασχόλησή τους στηρίχθηκε και προσδιορίστηκε από την επέκταση των οικιακών τους ρόλων στο πεδίο της τουριστικής αγοράς (Κασιμάτη, Θανοπούλου, Τσάρτας 1995, Gibson 2001, Kinnaird, Hall 1994, Γαλανή-Μουτάφη 2002). Πράγματι, οι ποιότητες του οικιακού χώρου και οι εργασίες που σχετίζονται με το χώρο αυτόν είναι η ιδεολογική βάση στήριξης πολλών πρακτικών των γυναικών. Το είδος όμως της οικιακής εργασίας που ασκείται ως «εργασία» στην επιχείρηση δεν είναι η αόρατη και η ανυπόληπτη οικιακή εργασία ((Dubisch 1986, Moore 1988, Delphy and Leonard 1992, Καραμεσίνη 1998, Κετσετζοπούλου, Συμεωνίδη 2002). Αντιθέτως είναι μια εργασία πληρωμένη και αναγνωρισμένη, ακόμη και αν συνδέεται με την αντίληψη αρκετών γυναικών ότι απορρέει από «φυσικά» χαρακτηριστικά του φύλου τους. Δεδομένης της ρευστότητας των ορίων μεταξύ οικιακού και επιχειρηματικού χώρου, η μεταφορά της «οικογένειας» χρησιμοποιείται από τις γυναίκες όσο και από τους πελάτες για να δηλώσει ότι η εμπλοκή τους αφορά εξατομικευμένες προσωπικότητες και όχι ρόλους, εμπεριέχει θετικά συναισθήματα, ηθικές δεσμεύσεις, εμπιστοσύνη..εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι είναι οι γυναίκες αυτές που κατασκευάζουν το «οικογενειακό» κλίμα των επιχειρήσεών τους ως κάτι σημαντικό και άξιο λόγου, το οποίο προσθέτει εύσημα στην επιχειρηματική τους ταυτότητα. Η μεταφορά της «οικογένειας» και η χρήση της ως πλαίσιο από όπου αποκτούν νόημα οι σχέσεις των επιχειρηματιών με τους πελάτες προσφέρεται για πολλές αναγνώσεις. Προτείνει την οικιακότητα ως χώρο όπου μπορούν εύκολα να σφυρηλατηθούν ρόλοι που επικαλύπτονται με όψεις συγγενικών δεσμών προκειμένου να διευκολυνθούν οι επιχειρηματίες και οι πελάτες στη διαχείρηση πολιτισμικών ασυμμετριών και μη ορατών σχέσεων δύναμης. Είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον ότι υπάρχει μια ευκολία να χαρακτηρίζονται ως «μάνες», «κόρες», «γιοι», «αδέλφια», όσες και όσοι έχουν φτιάξει καλές σχέσεις μέσα από τις επιχειρήσεις: Η Αύρα και η μητέρα της π.χ. χτίζουν τις σχέσεις με τους gay πελάτες με όρους «συγγένειας» 5. Η «φροντίδα του πελάτη» που περιλαμβάνει από την καθημερινή συζήτηση μαζί του έως την ειδική φροντίδα που του παρέχει η επιχειρηματίας σε περιπτώσεις επείγουσας ανάγκης, αποτελεί τη βασική αρχή που οργανώνει την επικοινωνία, όσο και τις «ανταλλαγές» μεταξύ τους. Ωστόσο η αντίληψη του «νοιάζομαι για τους πελάτες», υποκρύπτει ηθικές δεσμεύσεις, δημιουργεί εξαρτήσεις και εγκαθιδρύει σχέσεις εξουσίας. Από την άλλη πλευρά, ο «πελάτης», ως «συγγενής» ως «δικός μας» άνθρωπος παύει να βρίσκεται στη θέση του ευάλωτου «ξένου», αποκτά και αυτός μεγαλύτερη διαπραγματευτική δυνατότητα για να επιβάλει τις επιθυμίες. 5 Η έρευνα στην παροχή τουριστικών υπηρεσιών στα «Bed & Breakfast» στη Μ. Βρετανία υπέδειξε επίσης ότι οι «φιλοξενούμενοι» (πελάτες) μπορούν να θεωρηθούν ως μέρος μιας εκτεταμένης οικογένειας, και ακολούθως, ζώντας μέσα στο σπίτι, αυτή που τους παρέχει υπηρεσίες γίνεται αντιληπτή ως «μητρική» φιγούρα (Lynch, MacWhannell 2000). 7

8 H οικιακότητα και το ιδίωμα της «οικογένειας» εμφανίζονται να έχουν στενές σχέσεις με αντιλήψεις και πρακτικές που αφορούν την έννοια της «φιλοξενίας» και του «σπιτιού». Εκτός από «συγγενείς» και άνθρωποι της «οικογένειας» οι γυναίκες και οι πελάτες συσχετίζονται και ως «οικοδέσποινες» και «φιλοξενούμενοι». Αν και αυτές οι έννοιες χρησιμοποιούνται ως όροι των επιστημονικών κλάδων του Μarketing και της Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων, εδώ, τα υποκείμενα τις οριοθετούν από τη δική τους σκοπιά στη βάση μιας εντελώς διαφορετικής λογικής. Η σχέση των πελατών με τις επιχειρηματίες με όρους «φιλοξενίας» είναι μια σχέση που φαίνεται ότι επιμένουν να αναγνωρίζουν μονομερώς οι πελάτες. Περισσότερο αυτοί αναγνωρίζουν ότι δέχονται «φιλοξενία», ενώ οι γυναίκες δεν τους αναγνωρίζουν ως «φιλοξενούμενους». Οι ίδιες αναγνωρίζουν ότι είναι «φιλόξενες», ότι ασχολούνται με έναν τομέα τουριστικών υπηρεσιών που συνδέεται μέσα από μια ρητορική, αλλά και επαγγελματική ορολογία με την έννοια της «φιλοξενίας». Αναγνωρίζουν επίσης ότι με τις οικιακές τους πρακτικές επιτελούν μια ταυτότητα «οικοδέσποινας» που διαχέεται μέσα στην επιχειρηματική, αλλά τα πρόσωπα που αναγνωρίζουν οι ίδιες ως «φιλοξενούμενους/ες» μένουν π.χ. στο σπίτι τους. Γενικά η «φιλοξενία» εμφανιζόμενη ως τεχνική συναναστροφής των επιχειρηματιών ως «γυναικών» με τους πελάτες, έχει το χαρακτήρα οργανωμένης διαδικασία εμπλοκής με τον «ξένο» και λιγότερο αυθόρμητης χειρονομίας 6. Η φιλοξενία που προσφέρουν οι γυναίκες συνδέεται άμεσα με την παροχή υπηρεσιών που δεν συμπεριλαμβάνονται στην τιμή των δωματίων, και προσδιορίζεται ως κάτι που δεν μπορεί ή δεν πρέπει να έχει καθαρή χρηματική αξία. Και αυτό συνίσταται στο «να έρθει ο άλλος και να νιώσει ότι είναι σπίτι του» Η Αύρα νοηματοδοτεί μια σειρά πρακτικών μέσα από τις οποίες η εργασία της στην επιχείρηση την εντάσσει σε μια «παράδοση» τοπικής φιλοξενίας. Για να την κάνει πράξη μετατοπίζει ακόμη περισσότερο τα όρια εννοιολόγησής της προς την περιοχή της οικιακής σφαίρας: Για αυτήν είναι σημαντικό οι πελάτες να αισθανθούν το ξενοδοχείο «σπίτι» τους και ότι επισης υπάρχει κάποιος «που τους νοιάζεται». Να προσφερθεί δηλαδή στο gay πελάτη που, ως «τουρίστας» υποτίθεται ότι είναι ένα υποκείμενο έξω από τις δομές της καθημερινότητας, σε στιγμή βίωσης μιας «μεθοριακής» εμπειρίας (Graburn 1989), η δυνατότητα να επανασυνδεθεί με την οικία και την οικογένεια. Η δυνατότητα προσφοράς ενός «σπιτιού», ως νοσταλγικού και εν μέρει ειρηνικού τόπου εμφανίζεται ως μια γυναικεία ικανότητα που συνδυάζεται και πωλείται μαζί με άλλες οικιακές υπηρεσίες. Ως «σπίτι» δεν γίνεται αντιληπτό μόνο το ξενοδοχείο ή και η οικογένεια που το λειτουργεί, αλλά και η Μύκονος ως σπίτι/τόπος επιστροφής. Οι πελάτες και 6 H Zarkia (1996) χαρακτηρίζει αυτού του είδους τη «φιλοξενία» ως «γραφειοκρατική φιλοξενία» επειδή οι σύγχρονοι επαγγελματίες «οικοδεσπότες» στον τουρισμό προσφέρουν συνήθως υπηρεσίες και όχι φιλία στους πελάτες τους. Επίσης η εμπορική παροχή φιλοξενίας θεωρήθηκε ότι βασίζεται στην χρηματική ανταλλαγή και στους περιορισμούς ως προς την προσφορά ευχαρίστησης στους φιλοξενούμενους. Σε αυτήν την περίπτωση, τόσο ο οικοδεσπότης όσο και ο φιλοξενούμενος αντιλαμβάνονται τη φιλοξενία με μειωμένη την αίσθηση της ανταπόδοσης και των αμοιβαίων υποχρεώσεων που χαρακτηρίζουν την οικιακή φιλοξενία. Η διαμεσολάβηση των χρημάτων απαλλάσσει τον φιλοξενούμενο από τις υποχρεώσεις και την αφοσίωση προς τον οικοδεσπότη (Lashley 2000). 8

9 οι γυναίκες επιχειρηματίες, ως μέλη μιας συμβολικής «οικογένειας» εμπλέκονται σε ένα παιχνίδι με ρευστούς ρόλους: ως οικοδεσπότες/οικοδέσποινες και φιλοξενούμενοι/νες συγχρόνως. Η «φιλοξενία» εμπερικλείει βέβαια και έναν ιδιαίτερο κώδικα αμοιβαιότητας με υποχρεώσεις ανταπόδοσης όπως την ανταλλαγή των δώρων Τα δώρα που κάνουν οι γυναίκες δεν είναι ελεύθερα υποχρεώσεων και προσδοκιών. Ένα αναμνηστικό δώρο από τη Βάλια έχει το χαρακτήρα ενθύμισης του τόπου, αλλά αποτελεί και μια υπενθύμιση προτίμησης της Μυκόνου ως τόπου διακοπών και της συγκεκριμένης επιχείρησης ως προτιμώμενου καταλύμματος, Τα δώρα από την πλευρά των γυναικών, διαμεσολαβούν ώστε να διατυπωθούν προσδοκίες και να αποσπασθούν δεσμεύσεις για τη συνέχιση μιας οικονομικής σχέσης. Τα δώρα ως άλλο «συμβολικό κεφάλαιο» θα υπάρξει η στιγμή που θα μετατραπούν σε οικονομικές απολαβές (Bourdieu 1977). Καθώς τέτοιου τύπου ανταλλαγές δεν μπορούν να συμβούν μονοδιάστατα, τα δώρα από την πλευρά των πελατών αποδεικνύουν ότι και αυτοί εμπλέκονται συνειδητά στο παιχνίδι της οικονομικής συναλλαγής. Τα δώρα αποτελώντας ένα είδος υλικού αντικρίσματος των ανταλλαγών μεταξύ «επιχειρηματιών» και «πελατών» συμμετέχουν στον κύκλο της οικονομικής συναλλαγής που ανοίγουν τα χρήματα με τη μορφή πληρωμής για τις υπηρεσίες που προσφέρονται. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Οι γυναίκες ως «επιχειρηματίες», αλλά και οι επιχειρηματίες από τη θέση τους ως «γυναίκες» διαμορφώνουν την δράση τους στις μικρές μονάδες ενοικιαζομένων δωματίων, αλλά και στις μεγαλύτερες ξενοδοχειακές επιχειρήσεις στη βάση μιας λογικής που κινείται πέρα από την απρόσωπη φύση των εμπορικών συναλλαγών που θεωρητικά εγκαθιδρύεται μεταξύ αυτών που προσφέρουν υπηρεσίες και αυτών που τις αγοράζουν. Η οικιακότητα, όπως την κατασκευάζουν και τη διαχειρίζονται οι επιχειρηματίες, θέτοντας την στην υπηρεσία της τουριστικής αγοράς διαφοροποιείται αρκετά από την αντίληψη που έχει επικρατήσει για τη γυναικεία απασχόληση στον τουρισμό, ότι δηλαδή προσδιορίστηκε απλώς και μόνο από την επέκταση των οικιακών ρόλων των γυναικών στο πεδίο της τουριστικής αγοράς. Η «επαγγελματοποίησή» της οικιακότητας, η μετατροπή της σε πληρωμένη εργασία διαμορφώνει εκ νέου την αντίληψή μας για αυτήν: Η «οικιακή» περιοχή γίνεται δημόσια και μεταμορφώνεται στον κατεξοχήν τόπο συνάντησης ντόπιων και τουριστών. Κυρίως μέσα από την επαγγελματοποίηση της «οικιακής» σφαίρας στον τουρισμό, οι γυναίκες εισέρχονται δυναμικά στην αγορά, υπονομεύοντας σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτηρισμό τους ως «συμβοηθούντα μέλη» που τους έχει αποδοθεί μέσα από διάφορες στατιστικές μελέτες. Καθώς αυτή η επαγγελματοποίηση στηρίζεται γενικότερα, στον ορθολογικό υπολογισμό του οικονομικού συμφέροντος, οι γυναίκες επιχειρηματίες διεκδικούν- εν γένει- ταυτότητα «νεωτερικών υποκειμένων» 7. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι το ότι οι γυναίκες 7 Σύμφωνα με τη Χ. Βλαχούτσικου (2003), η νεωτερική θηλυκότητα, εναρμονιζόμενη με τα καταστατικά στοιχεία του 9

10 δεν δρούν όλες με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο βαθμό ως νεωτερικά υποκείμενα, όπως άλλωστε δεν αποτελούν και μια ενιαία αδιαφοροποίητη πολιτισμική κατηγορία. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aitchison, C., 1999, «New cultural geographies: the spatiality of leisure, gender and sexuality», Leisure Studies, 18: Βαϊου, Ν., Στρατηγάκη Μ., 1989, «Η εργασία των γυναικών. Ανάμεσα σε δύο κόσμους», Σύγχρονα Θέματα, 40, σσ Βαΐου, Ν., 1989, «Ο τόπος δουλειάς και το σπίτι: Κατά φύλο καταμερισμοί εργασίας στη διαδικασία ανάπτυξης της Αθήνας», Σύγχρονα Θέματα 40, σσ Βλαχούτσικου, Χ., 2003, «ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Όταν γυναίκες έχουν διαφορές: Αναστολές και ανοίγματα», στο Βλαχούτσικου Χ., και Hart L. K.,(Επιμ), Όταν γυναίκες έχουν διαφορές. Αντιθέσεις και συγκρούσεις γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Μέδουσα. Bourdieu, P., 1977, Outline of a Theory of Practice. Cambridge, Cambridge University Press. Bousiou, P., 1998, The nomads of Mykonos: consuming discourses of otherness in a polysemic tourist space, Unpublished Ph.D. Thesis, University of London, London School of Economics and Political Science. Γαλανή Μουτάφη, Β., 2002, Έρευνες για τον Τουρισμό στην Ελλάδα και την Κύπρο. Μια Ανθρωπολογική προσέγγιση, Αθήνα, Προπομπός. Campbell, J.K., 1964, Honour, Family and Patronage: A Study of Institutions and Moral Values in a Greek Mountain Community, Oxford, Clarendon Press. Carrier, J. G., 1995, Gifts and commodities. Exchange and Western Capitalism since 1700, London, Routledge. Dann, G. and Cohen, E, 1991, «Sociology and Tourism», Annals of Tourism Research, 18, 1, σς Delphy, C. και Leonard D., 1992, Familiar Exploitation: A new Analysis of Marriage in Contemporary Western Societies, Cambridge, Polity Press. Douglas, M «Deciphering a meal», στο Douglas, M., (Επιμ) Implicit Meanings, London, Routledge. Dubisch, J., 1986, «Introduction», στο Dubisch J., (Eπιμ), Gender & Power in Rural Greece, Princeton, Princeton University Press. Dubish, J., 1991, «Gender, Kinship and Religion: Reconstructing the Anthropology of Greece», στο Loizos P. και Papataxiarchis E., (Eπιμ), Contested Identities:Gender and Kinship in Modern Greece, USA, Princeton University Press. Dy Boulay, J., 1974, Portait of a Greek Mountain Village, Oxford, Clarendon Press. δυτικού ατομικισμού και εν γένει της ελεύθερης αγοράς προσδιορίζεται από τις έννοιες της αυτονομίας, της οριοθέτησης και της ανταγωνιστικότητας. 10

11 Dy Boulay, J., 1991, «Stangers and Gifts: Hostility and Hospitality in Rural Greece», Journal of Mediterranean Studies, 1, 1, σσ Friedl, E., 1962, Vassilika: A Village in Modern Greece, New York, Hold, Rinehart and Winston. Gibson, H. J., 2001, «Gender in Tourism: Theoretical Perspectives», στο Y. Apostolopoulos, Υ., Sönmez, S., Timothy, D. J., (Eπιμ), Women as producers and consumers of tourism in developing regions, USA, Praeger. Graburn, N., 1989, «The Sacred Journey» στο Smith V. L., (Eπιμ), Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, Philadelphia, University of Pennsylvania Press. Θανοπούλου, Μ., 1992, Η Γυναικεία Απασχόληση ή Εργασία στην Ελλάδα. Κύριες Τάσεις και Κατευθύνσεις της Μεταπολεμικής Βιβλιογραφίας, Έρευνα για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της απασχόλησης. Μελέτη ΙV, Αθήνα, ΕΚΚΕ. Heal, F. 1990, Hospitality in Early Modern England, Oxford, Clarendon Press. Herzfeld, M., 1985, The poetics of manhood: Contest and Identity in a Gretan Mountain Village, Oxford, Princeton University Press. Herzfeld, M., 1987, «As in your own house : Hospitality, Ethnography, and the Stereotype of Mediterranean Society», στο Gilmore, D.G., (Επιμ.), Honor and Shame and the Unity of the Mediterranean, Washington, American Anthropological Association. Herzfeld, M., 1998, Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη: Κριτική Εθνογραφία της Ελλάδα και της Ευρώπης, Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Καραμεσίνη, Μ., 1998, «Γυναίκες και απασχόληση στην Ελλάδα: Τάσεις και Διεθνείς Συγκρίσεις», στο Πετρινιώτη Ξ. και Κουκουλές Γ., (Επιμ), Επετηρίδα εργασίας 1998, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Παντείου. Κασιμάτη, Κ., Θανοπούλου, Μ., Τσάρτας Π., 1995, Η Γυναικεία Απασχόληση στον Τουριστικό Τομέα: Διερεύνηση της Αγοράς Εργασίας και Επισήμανση Προοπτικών, Αθήνα, Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής. Κετσετζοπούλου Μ., Συμεωνίδη Χ., 2002, «Ισότητα των Φύλων: Η Θέση της Γυναίκας στο Δημόσιο και Ιδιωτικό Χώρο», στο Μουρίκη, Α., Ναούμη, Μ., Παπαπέτρου Γ., (Επιμ), Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας 2001, Αθήνα, ΕΚΚΕ/ Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής. Kinnaird, V., Hall D., 1994, Tourism: A Gender Analysis, UK, Wiley. Lashley, C., 2000, «Towards a theoretical understanding», στο Lashley C, Morisson A., (Eπιμ), In Search of Hospitality. Theoretical perspectives and debates, Oxford, Elsevier. Lynch, P., MacWhannell D., 2000, «Home and commercialized hospitality» στο C. Lashley, C., Morisson A., (Eπιμ), In Search of Hospitality. Theoretical perspectives and debates, Oxford, Elsevier. Μως, Μ., 1979, Το Δώρο. Μορφές και Λειτουργίες της Ανταλλαγής, Αθήνα, Καστανιώτης. Moore, H.L., 1988, Feminisme and Anthropology, Cambridge, Polity Press. Νάζου, Δ., 2003, Οι Πολλαπλές Ταυτότητε ς και οι Αναπαραστάσεις τους σ ένα Τουριστικό 11

12 Νησί των Κυκλάδων: Επιχειρηματικότητα και Εντοπιότητα στη Μύκονο, Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Μυτιλήνη, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Rivers, J. P. 1963, «The Stranger, the Guest and the Hostile Host: Introduction to the Study of the Laws of Hospitality», στο Peristiany, J. G (Επιμ), Contributions to Mediterranean Sociology: Mediterranean Rural Communities and Social Change. Paris: Mouton & Co The Hague. Publications of the Social Sciences Centre Athens. Rivers, J. P The fate of Scechem or the polιtics of sex, Cambridge, University Press. Selwyn, T. 2000, «An Anthropology of Hospitality», στο Lashley C, Morisson A., (Eπιμ), In Search of Hospitality. Theoretical perspectives and debates, Oxford, Elsevier. Stringer, P.F. 1981, «Hosts and Ghests: The bed and Breakfast Phenomenon», Annals of Tourism Research, 8, 3, σς Wood, R. 1994, «Some theoritical perspectives on Hospitality», στο Seaton, A. V., (Eπιμ), Tourism: State of the Art, London, Wiley. Zarkia, C., 1996, «Philoxenia Receiving Tourists but not Guests on a Greek Island», στο Boissevain J., (Επιμ), Coping with Tourists: European Reactions to Mass Tourism, Oxford, Berghan Books. Zinovieff, S., 1991, «Inside out and Outside in: Gossip, Hospitality and the Greek Character», Journal of Mediterranean Studies, Vol. 1, 1, σσ