Θεσσαλονίκη 2013 [ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, Α ΕΞ.] Σημειώσεις για το ακαδημαϊκό έτος (μέρος πρώτο) ΑΣΠΑΙΤΕ / ΕΠΠΑΙΚ.

Transcript

1 Θεσσαλονίκη 2013 ΑΣΠΑΙΤΕ / ΕΠΠΑΙΚ Ανδρέας Οικονόμου [ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, Α ΕΞ.] Σημειώσεις για το ακαδημαϊκό έτος (μέρος πρώτο)

2

3

4 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 7 Ορισμοί , έτος έναρξης της επιστήμης της Ψυχολογίας 7 Το σημαντικό έργο του Wundt 7 Τι είναι και τι δεν είναι Ψυχολογία 8 Η Πρώιμη Ψυχολογία 8 Οι Σχολές Σκέψης της Ψυχολογίας 9 Η Ψυχολογία Σήμερα 9 Οι Μέθοδοι της Ψυχολογικής Έρευνας 9 Οι Περιοχές της Ψυχολογίας 10 Η Γενική Ψυχολογία 10 Η Εκπαιδευτική Ψυχολογία 11 ΜΝΗΜΗ 13 Η Κωδικοποίηση 13 Τι κωδικοποιούμε; 15 Η Αποθήκευση 15 Η Ανάκτηση 15 Πόσο ακριβείς είναι οι μνήμες μας; 16 Οι Ανασταλτικές Λειτουργίες της Μνήμης 16

5 Η Λήθη 17 Οδηγίες για τη Βελτίωση της Μνήμη μας 17 ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 19 SIGMUND FREUD ( ) 20 Οι δύο τοπολογίες του Φρόιντ 20 Το τοπογραφικό μοντέλο (συνειδητό, προσυνειδητό, ασυνείδητο) 21 Το δομικό μοντέλο (τα τρία συστατικά της προσωπικότητας: Προεγώ, Εγώ και Υπερεγώ) 21 Το Προεγώ: οι ενστικτώδεις ανάγκες της προσωπικότητας 21 Το Εγώ: η εκτελεστική εξουσία της προσωπικότητας 22 Το Υπερεγώ: ο δικαστικός κλάδος της προσωπικότητας 22 Τα Στάδια της Ψυχοσεξουαλικής Ανάπτυξης 24 Το στοματικό στάδιο (από τη γέννηση μέχρι ενός έτους) 24 Το πρωκτικό στάδιο (1-3 έτη) 24 Το φαλλικό στάδιο (3-6 ετών) 25 Η λανθάνουσα περίοδος (ηλικία 6-12) 26 Το γενετήσιο στάδιο (ηλικία άνω των 12) 26 Συνεισφορά της Θεωρίας του Freud και Κριτική 27 ERIK ERIKSON ( ) 28 Η θεωρία του Εrikson για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη 29 Πρώτο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Εμπιστοσύνη εναντίον Δυσπιστίας. 29 Δεύτερο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Αυτονομία εναντίον της Ντροπής και της Αμφιβολίας. 29 Τρίτο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Πρωτοβουλία εναντίον της Ενοχής. 30 Τέταρτο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Εργατικότητα εναντίον της Μειονεξίας. 30 Πέμπτο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Ταυτότητα εναντίον της Σύγχυσης 30 Έκτο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Οικειότητα κατά της Απομόνωσης 30 Έβδομο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Παραγωγικότητα κατά της Απραξίας. 31 Όγδοο Ψυχοκοινωνικό Στάδιο Η Ολοκλήρωση του Εγώ κατά της Απελπισίας. 31 Η κρίση ταυτότητας 31 Έρευνες για την ταυτότητα 32

6 Ταυτότητες 32 Οι επιπτώσεις της θεωρίας του Έρικσον στην Εκπαίδευση 33 Συγκρίνοντας τον Freud με τον Erikson 34 Οι οκτώ κρίσεις της ζωής 35 Συνεισφορά της θεωρίας του Erikson και κριτική 36 ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ JEAN PIAGET ( ) 37 Πίνακας 1. Ψυχοσεξουαλικά στάδια 45 Πίνακας 1. Ψυχοκοινωνικά στάδια 47 Πίνακας 1. Ψυχονοητικά στάδια 49

7 Ψυχολογία Ορισμοί 1900: Ψυχολογία είναι η επιστημονική μελέτη του νου. 1950: Ψυχολογία είναι η επιστήμη που μελετάει τη συμπεριφορά. 2000: Ψυχολογία είναι η συστηματική μελέτη της συμπεριφοράς και της εμπειρίας. 1879, έτος έναρξης της επιστήμης της Ψυχολογίας Πριν από το 1879 διεξήχθησαν πολλές ψυχολογικές έρευνες, αλλά οι άνθρωποι που τις έκαναν δεν θεωρούν τους εαυτούς τους ψυχολόγους. Το 1879, ο Wilhelm Maximilian Wundt ( ) ίδρυσε το πρώτο εργαστήριο ψυχολογίας στη Λειψία της Γερμανίας και όρισε την ψυχολογία ως μια ανεξάρτητη πειραματική επιστήμη. Ξεκίνησε στη συνέχεια ένα περιοδικό ψυχολογίας και έγραψε ένα βιβλίο ψυχολογίας. Ο Wundt και το 1879 παραδοσιακά πλέον επιλέγονται ως σημεία εκκίνησης για την Ψυχολογία, λόγω της δήλωσης της πρόθεσής του. Το σημαντικό έργο του Wundt Ο Wundt όρισε την Ψυχολογία ως ανεξάρτητη επιστήμη και την εγκαινίασε εργαζόμενος στο πρώτο ψυχολογικό εργαστήριο. Η έμφασή του στην πειραματική μεθοδολογία έδωσε στην Ψυχολογία μια ισχυρή επιστημονική βάση. Ο Wundt προσπαθώντας να περιγράψει τις δομές που συνθέτουν το νου, ασπάστηκε το σύστημα του στρουκτουραλισμού, για να μπορέσει να ελέγξει τη μέθοδο της ενδοσκόπησης. Η προοπτική αυτή στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην ανάλυση των αισθήσεων και των συναισθημάτων μέσω της χρήσης της ενδοσκόπησης, μιας άκρως υποκειμενικής διαδικασίας. Ο Wundt πίστευε ότι σωστά εκπαιδευμένα άτομα θα είναι σε θέση να προσδιορίσουν με ακρίβεια τις νοητικές διεργασίες που συνοδεύουν τα αισθήματα, τα συναισθήματα και τις σκέψεις.

8 Τι είναι και τι δεν είναι Ψυχολογία Παρανοήσεις που δημιουργούνται από τα λαϊκά μέσα μαζικής ενημέρωσης καθώς αλλά και τις διαφορετικές πορείες σταδιοδρομίας όσων κατέχουν πτυχία ψυχολογίας συνέβαλαν στη δημιουργία σύγχυσης σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι ο ψυχολόγος και η Ψυχολογία. Έτσι, το είδος των ψυχολόγων που είναι γνωστό στους περισσότερους ανθρώπους είναι αυτό του κλινικού ψυχολόγου, του ειδικού που προσπαθεί να βοηθήσει ανθρώπους με ψυχικές δυσκολίες. Αυτό το πεδίο είναι μόνο ένα μικρό μέρος της Ψυχολογίας. Η Ψυχολογία περιλαμβάνει, επίσης, την έρευνα για τις αισθήσεις και την αντίληψη, τη μνήμη και τη μάθηση, την πείνα και τη δίψα, τον ύπνο και την προσοχή, την ανάπτυξη του παιδιού και του ενήλικα και πολλά άλλα. Ίσως, επίσης, υπάρχει μια σύγχυση για τη σχέση ψυχιάτρου και ψυχολόγου. Ο ψυχίατρος είναι γιατρός εξειδικευμένος σε θέματα ψυχικής υγείας, γνώστης της ανθρώπινης βιολογίας και φυσιολογίας, εντεταλμένος να συνταγογραφεί προσφέροντας με τα ψυχοφάρμακα ανακούφιση στον ψυχικό πόνο και τις βαριές ψυχικές ασθένειες. Η δουλειά του ψυχιάτρου και του ψυχολόγου συναντώνται στη διάγνωση της ψυχικής δυσκολίας ενός ατόμου καθώς, επίσης, και στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας του. Στις σύγχρονες δομές ψυχικής υγείας συνυπάρχουν και συνεργάζονται αρμονικά αναλαμβάνοντας διαφορετικό ρόλο καθένας τους. Και οι δυο μπορούν να ασκούν ιδιωτικά το επάγγελμά τους έχοντας για το σκοπό αυτό αποκτήσει άδεια άσκησης του επαγγέλματός τους. Ίσως να φαντάζεστε ότι μια σειρά μαθημάτων στην Ψυχολογία θα σας διδάξει πώς να "αναλύσετε" έναν άνθρωπο, να αποκρυπτογραφήσετε κρυφές πτυχές της προσωπικότητάς του, ίσως ακόμη και να χρησιμοποιήσετε την Ψυχολογία για να τον ελέγξετε. Δεν είναι όμως έτσι. Θα μάθετε απλά να καταλαβαίνετε ορισμένες πτυχές της συμπεριφοράς του, αλλά χωρίς να κερδίσετε κάποιου είδους εξουσία επάνω του. Στην ιδανική περίπτωση, θα γίνετε πιο επιφυλακτικοί απέναντι σε εκείνους που ισχυρίζονται ότι μπορούν να αναλύσουν την προσωπικότητα των ανθρώπων από μικρά μόνο δείγματα τους συμπεριφοράς τους. Επίσης, θα μπορείτε να κατανοείτε κείμενα παιδαγωγικής ψυχολογίας που θα χρειαστεί να μελετήσετε στο μέλλον ως εκπαιδευτικοί για τις ανάγκες του επαγγέλματός σας. Θα μάθετε, επίσης, να διατυπώνετε, προφορικά και γραπτά, τις σκέψεις σας σχετικά με ψυχοπαιδαγωγικά θέματα σε γλώσσα κατανοητή από την εκπαιδευτική κοινότητα. Η Ψυχολογία είναι δύο πράγματα ταυτόχρονα: μια εφαρμοσμένη επιστήμη και ένα ακαδημαϊκό πεδίο έρευνας που μελετά τον ανθρώπινο νου και τη συμπεριφορά του. Η έρευνα στην Ψυχολογία προσπαθεί να κατανοήσει και να εξηγήσει τη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά. Εφαρμογές της Ψυχολογίας περιλαμβάνουν την αγωγή της ψυχικής υγείας, τη βελτίωση των επιδόσεων, την αυτοβοήθεια, την εργονομία και πολλούς άλλους τομείς που επηρεάζουν την υγεία και την καθημερινή ζωή. Η Πρώιμη Ψυχολογία Η Ψυχολογία προέκυψε τόσο από τη Φιλοσοφία όσο και από τη Βιολογία. Οι συζητήσεις μεταξύ των δύο αυτών επιστημών ξεκίνησαν ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη και του Σωκράτη και το όνομα της επιστήμης της Ψυχολογίας περιγράφει αυτήν ακριβώς την αναζήτηση: περί ψυχής ο λόγος.

9 Οι Σχολές Σκέψης της Ψυχολογίας Στην ιστορία της Ψυχολογίας, από το 1879 μέχρι σήμερα, διάφορες σχολές σκέψης έχουν επιχειρήσει να εξηγήσουν την ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. Αυτές οι σχολές συχνά κυριαρχούν στο χώρο της ψυχολογικής έρευνας για μια χρονική περίοδο. Παρόλο που αυτές οι σχολές σκέψης μερικές φορές φαίνεται να είναι και να λειτουργούν ως ανταγωνιστικές δυνάμεις, κάθε μία προοπτική συνέβαλε τελικά στην ανάπτυξη της Ψυχολογίας. Μερικές από τις σημαντικότερες σχολές σκέψης στην Ψυχολογία οι είναι ακόλουθες: Ανθρωπισμός (Humanism) Γνωστικισμός (Cognitivism) Λειτουργισμός (Functionalism) Δομισμός (Structuralism) Συμπεριφορισμός (Behaviorism) Ψυχανάλυση (Psychoanalysis) Η Ψυχολογία Σήμερα Σήμερα, οι ψυχολόγοι προτιμούν να χρησιμοποιούν περισσότερο αντικειμενικές επιστημονικές μεθόδους για να παρατηρήσουν, να περιγράψουν, να εξηγήσουν και να προβλέψουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι ψυχολογικές μελέτες είναι ιδιαίτερα δομημένες, ξεκινούν με μια υπόθεση, η οποία στη συνέχεια δοκιμάζεται εμπειρικά. Η Ψυχολογία εστιάζεται σε δύο σημαντικούς τομείς: την ακαδημαϊκή ψυχολογία και την εφαρμοσμένη ψυχολογία. Η ακαδημαϊκή ψυχολογία εστιάζεται στη μελέτη των διαφόρων θεμάτων της, συμπεριλαμβανομένων σε αυτά της ψυχολογίας της προσωπικότητας, της κοινωνικής ψυχολογίας και της αναπτυξιακής ψυχολογίας. Οι ψυχολόγοι αυτού του τομέα διεξάγουν βασική έρευνα που έχει ως στόχο να επεκτείνει τις θεωρητικές γνώσεις μας, ενώ οι άλλοι ερευνητές διεξάγουν εφαρμοσμένη έρευνα που επιδιώκει να λύσει καθημερινά προβλήματά μας. Η Εφαρμοσμένη Ψυχολογία εστιάζει στη λύση προβλημάτων του πραγματικού κόσμου με τη χρήση των διαφόρων ψυχολογικών αρχών. Παραδείγματα στον τομέα αυτόν είναι η Εργονομία και η Βιομηχανική-Οργανωσιακή Ψυχολογία. Πολλοί άλλοι ψυχολόγοι εργάζονται ως ψυχοθεραπευτές, βοηθώντας τους ανθρώπους να ξεπεράσουν δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη σκέψη, στο συναίσθημα και στη συμπεριφορά. Οι Μέθοδοι της Ψυχολογικής Έρευνας Με το που απομακρύνθηκε η Ψυχολογία από τις φιλοσοφικές ρίζες της, οι ψυχολόγοι -για να μελετήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά- άρχισαν να χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο επιστημονικές μεθόδους. Οι σύγχρονοι ερευνητές -προκειμένου να εξηγήσουν και να προβλέψουν τη συμπεριφορά- χρησιμοποιούν πλέον μια μεγάλη ποικιλία επιστημονικών τεχνικών, συμπεριλαμβανομένων των πειραμάτων, των μελετών συσχέτισης και των διαχρονικών ερευνών.

10 Οι Περιοχές της Ψυχολογίας Η Ψυχολογία είναι ένα ευρύ πεδίο με έναν μεγάλο αριθμό διαφορετικών περιοχών - ειδικοτήτων. Τα παρακάτω είναι μερικά από τα σημαντικότερα πεδία έρευνας και εφαρμογής της ψυχολογίας: Η Βιολογική Ψυχολογία, γνωστή επίσης ως Βιοψυχολογία, μελετά πώς βιολογικές διεργασίες επηρεάζουν το νου και τη συμπεριφορά. Αυτή η περιοχή είναι στενά συνδεδεμένη με τις νευροεπιστήμες και χρησιμοποιεί εργαλεία όπως μαγνητική τομογραφία (MRI) και η τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (PET) για να εξετάσει εγκεφαλικές βλάβες ή ανωμαλίες του εγκεφάλου. Η Βιομηχανική-Οργανωσιακή Ψυχολογία είναι ο τομέας της Ψυχολογίας που χρησιμοποιεί την ψυχολογική έρευνα για την ενίσχυση της απόδοσης στην εργασία, την επιλογή εργαζομένων, τη βελτίωση του σχεδιασμού των προϊόντων και την ενίσχυση της χρηστικότητάς τους. Η Γνωστική Ψυχολογία μελετάει τις ανθρώπινες διαδικασίες της σκέψης και το γιγνώσκειν. Οι Γνωστικοί ψυχολόγοι μελετούν θέματα όπως η προσοχή, η μνήμη, η αντίληψη, η λήψη αποφάσεων, η επίλυση προβλημάτων και η εκμάθηση της γλώσσας. Η Δικαστική Ψυχολογία είναι το πεδίο εφαρμογής της ψυχολογικής έρευνας και των ψυχολογικών αρχών στο νομικό και ποινικό σύστημα δικαιοσύνης. Η Κλινική Ψυχολογία επικεντρώνεται στην αξιολόγηση, διάγνωση και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών. Η Κοινωνική Ψυχολογία είναι η επιστήμη που χρησιμοποιεί επιστημονικές μεθόδους για να μελετήσει την κοινωνική επιρροή, την κοινωνική αντίληψη και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Η Κοινωνική Ψυχολογία μελετάει διάφορα θέματα, συμπερι-λαμβανομένων της συμπεριφοράς της ομάδας, της κοινωνικής αντίληψης, της ηγεσίας, της μη λεκτικής συμπεριφοράς, της συμμόρφωσης, της επιθετικότητας και της προκατάληψης. Η Συγκριτική Ψυχολογία είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται με τη μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων. Αυτό το είδος της έρευνας μπορεί να οδηγήσει σε μια βαθύτερη και ευρύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ψυχολογίας. Η Σχολική Ψυχολογία είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που λειτουργεί εντός του εκπαιδευτικού συστήματος για να βοηθήσει παιδιά με συναισθηματικά, κοινωνικά και ακαδημαϊκά προβλήματα. Η Ψυχολογία της Προσωπικότητας εξετάζει τα διάφορα στοιχεία που συνθέτουν τις μεμονωμένες προσωπικότητες. Μεταξύ των πολύ γνωστών θεωριών είναι το δομικό μοντέλο του Freud για την προσωπικότητα και η "Big Five" θεωρία προσωπικότητας. Η Ψυχολογία των Αποκλίσεων ασχολείται με τη μελέτη της μη φυσιολογικής συμπεριφοράς και της ψυχοπαθολογίας. Αυτή η ειδικότητα επικεντρώνεται στην έρευνα και τη θεραπεία μιας ποικιλίας ψυχικών διαταραχών και συνδέεται με την ψυχοθεραπεία και την κλινική ψυχολογία. Ειδικότερα, ας δούμε στη συνέχεια τις περιοχές που θα μελετήσουμε εφέτος μαζί, στη διάρκεια του Ετήσιου Προγράμματος Παιδαγωγικής Κατάρτισης (ΕΠΠΑΙΚ) της Ανώτατης Σχολής Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΑΣΠΑΙΤΕ). Η Γενική Ψυχολογία Η Γενική Ψυχολογία προσφέρει μια εισαγωγή και μια επισκόπηση του επιστημονικού κλάδου της Ψυχολογίας. Συνήθως καλύπτει την ιστορία και τις βασικές μεθόδους έρευνας της Ψυχολογίας,

11 την ανάπτυξη, τα συναισθήματα, τα κίνητρα, την προσωπικότητα, την αντίληψη και πολλά άλλα. Τα θέματα που συνήθως καλύπτονται σε μια εισαγωγή στο μάθημα της Ψυχολογίας συμπεριλαμβάνουν και τα θέματα της Γενικής Ψυχολογίας. Συνήθως, μια τέτοια εισαγωγή περιλαμβάνει τα εξής: Εισαγωγικές Έννοιες της Ψυχολογίας Η Βιολογική Βάση της Συμπεριφοράς Αισθήσεις και Αντιλήψεις Ψυχολογία της Μάθησης Κίνητρα και Συγκίνηση Στοιχεία Εξελικτικής Ψυχολογίας Στοιχεία Ψυχολογίας της Προσωπικότητας Η υγεία, το Άγχος και η Αντιμετώπισή του Στοιχεία Ψυχολογίας των Αποκλίσεων Στοιχεία Θεραπείας Ψυχικών Διαταραχών Η Εκπαιδευτική Ψυχολογία Η Εκπαιδευτική Ψυχολογία, μελετάει το πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν, περιλαμβάνοντας θέματα όπως οι επιδόσεις των μαθητών, η εκπαιδευτική διαδικασία, οι ατομικές διαφορές στη μάθηση, οι ταλαντούχοι μαθητές και οι μαθησιακές δυσκολίες. Η Εκπαιδευτική Ψυχολογία δεν περιλαμβάνει μόνο τη μαθησιακή διαδικασία στην πρώιμη παιδική ηλικία και την εφηβεία, αλλά περιλαμβάνει τις κοινωνικές, συναισθηματικές και γνωστικές διαδικασίες που εμπλέκονται στη μάθηση καθ όλη τη διάρκεια της ζωής. Το πεδίο της Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας ενσωματώνει μια σειρά άλλων κλάδων, όπως η Αναπτυξιακή και η Γνωστική Ψυχολογία. Θέματα που ενδιαφέρουν την Εκπαιδευτική Ψυχολογία: Ανάπτυξη Προγράμματος Σπουδών (Curriculum Development) Ειδική Αγωγή (Special Education) Εκπαιδευτική Τεχνολογία (Educational Technology) Εκπαιδευτικός Σχεδιασμός (Instructional Design) Οργανωσιακή Μάθηση (Organizational Learning) Προικισμένοι μαθητές (Gifted Learners)

12 Εικόνα 1. Πού τοποθετούνται στον εγκέφαλο οι ποικίλες λειτουργίες του νου

13 Μνήμη Μνήμη είναι η λειτουργία του νου που επιτρέπει τη διατήρηση της μάθησης στο χρόνο μέσω της αποθήκευσης και της ανάκτησης/ανάκλησης πληροφοριών. Για να αποθηκεύσουμε στη μνήμη ένα γεγονός, δημιουργούμε και στέλνουμε τις σχετικές με αυτό πληροφορίες στον εγκέφαλό μας (κωδικοποίηση), τις εγκαθιστούμε εκεί (αποθήκευση) και αργότερα, αν τις ξαναχρειαστούμε, τις στέλνουμε προς τα έξω (ανάκτηση). Διακρίνουμε τρεις μορφές μνήμης: Αισθητηριακή μνήμη: ένα μέρος από τους ερεθισμούς του περιβάλλοντος, αφού περάσει μια διαδικασία πρώτης επιλογής, συλλαμβάνεται -σαν σε φωτογραφία- από την αισθητηριακή μνήμη, στην οποία διατηρούνται για ένα πολύ σύντομο διάστημα διάρκειας το πολύ 1,5 δευτερόλεπτα (παράδειγμα το μετείκασμα στον κινηματογράφο). Βραχύχρονη μνήμη: το μεγαλύτερο μέρος των εισερχομένων ερεθισμών στο επίπεδο της αισθητηριακής μνήμης, μετά από ένα δεύτερο φιλτράρισμα, χάνεται, ενώ το υπόλοιπο μεταφέρεται στη βραχύχρονη μνήμη. Εκεί οι πληροφορίες αυτές αποθηκεύονται για σύντομο χρονικό διάστημα, για δευτερόλεπτα ή λίγα λεπτά (παράδειγμα η συγκράτηση ενός αριθμού τηλεφώνου από τη στιγμή που τον βλέπουμε στον κατάλογο μέχρι που τον σχηματίζουμε λίγο αργότερα). Μακρόχρονη μνήμη: οι πληροφορίες παραμένουν στο νου μας για λεπτά, ώρες, μέρες, χρόνια, δεκαετίες. Ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών που διαχειρίζεται η βραχύχρονη μνήμη χάνεται τελικά, ενώ το υπόλοιπο παραμένει στο νου μας και μπορούμε να το ανακαλέσουμε άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα και με μικρή ή μεγαλύτερη ακρίβεια κάθε φορά. Η μακρόχρονη μνήμη ταυτίζεται με αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι εννοούν όταν μιλάνε για μνήμη. Η Κωδικοποίηση Υπάρχουν δύο είδη κωδικοποίησης: η αυτόματη (παράδειγμα η διαδρομή που έχει στο νου του ο μαθητής για να πάει από την αυλή τού σχολείου στην τάξη του) και η επίπονη (παράδειγμα η εκμάθηση των εννοιών που παρουσιάζονται στο παρόν κεφάλαιο). Αυτόματη Κωδικοποίηση. Κωδικοποιούμε έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών για το χώρο, το χρόνο και τη συχνότητα εμφάνισης γεγονότων, με μικρή ή καθόλου προσπάθεια (παράδειγμα: για να βρούμε πού βάλαμε το πανωφόρι μας, αναπαράγουμε στο νου μας την ακολουθία των γεγονότων που προηγήθηκαν). Μερικά είδη αυτόματης κωδικοποίησης είναι προϊόντα μάθησης, όπως για παράδειγμα το να διαβάζουμε ανάποδα προτάσεις, ενώ δύσκολα μπορούμε να απενεργοποιήσουμε την αυτόματη κωδικοποίηση.

14 Επίπονη Κωδικοποίηση. Υπάρχουν πληροφορίες που μπορούμε να απoμνημονεύσουμε μόνο αν κατάβάλουμε προσπάθεια και αν δώσουμε σε αυτές τη δέουσα προσοχή. Πράγματι, η μνήμη μας ενισχύεται με την επανάληψη νέων πληροφοριών (παράδειγμα: ένα νέο όνομα). Ο Hermann Ebbinghaus ( ), πρώτος μελέτησε τη δική του μάθηση και λήθη νέου λεκτικού υλικού (λέξεις με τρία γράμματα χωρίς νόημα) και ήταν ο πρώτος που έδειξε τη σχέση επανάληψης και μνήμης. Ο Ebbinghaus διαπίστωσε ότι όσο περισσότερες φορές εξασκούνταν στην εκμάθηση μιας λίστας 20 τέτοιων λέξεων την πρώτη μέρα, τόσο λιγότερες επαναλήψεις χρειαζόταν να κάνει την επόμενη ημέρα. Δηλαδή, το πόσα θυμόμαστε εξαρτάται από το χρόνο που εργαστήκαμε για να το μάθουμε. Ακόμη κι όταν μάθουμε κάτι, η επιπλέον επανάληψή του (υπερμάθηση) αυξάνει την πιθανότητα διατήρησής του στη μνήμη μας. Επίσης, συγκρατούμε καλύτερα πληροφορίες όταν οι επαναλήψεις είναι κατανεμημένες μέσα στον χρόνο. Διάγραμμα 1. Ποσοστά συγκράτησης του μνημονικού υλικού στο πείραμα του Ebbinghaus Δεν υπάρχει κανόνας, αλλά γενικά όταν το υλικό που απομνημονεύουμε είναι χωρίς ενδιαφέρον για μας, ενδείκνυται η μαζική μάλλον αντιμετώπισή του, ενώ όταν απομνημονεύουμε κριτικά, η κατανομή της επανάληψης σε επιμέρους ενότητες είναι αποτελεσματικότερη. Έχει, επίσης,

15 διαπιστωθεί η τάση μας να θυμόμαστε καλύτερα τα πρώτα και τα τελευταία στοιχεία μιας λίστας. Ωστόσο, η επανάληψη δεν είναι αρκετή για τη μεταφορά των πληροφοριών από τη βραχύχρονη στη μακρόχρονη μνήμη. Τι κωδικοποιούμε; Για να σχηματίσουμε (μακροχρόνιες) μνήμες, χρησιμοποιούμε τρεις τεχνικές επίπονης κωδικοποίησης των εισερχομένων πληροφοριών: τις κωδικοποιούμε με βάση τη σημασία τους, τις απεικονίζουμε νοερά και τις οργανώνουμε νοητικά. Κωδικοποίηση σημασίας. Όταν επεξεργαζόμαστε λεκτικές πληροφορίες για να τις αποθηκεύσουμε, συνήθως κωδικοποιούμε τη σημασία τους. Έτσι δεν θυμόμαστε τα πράγματα ακριβώς όπως είναι (ήταν), αλλά θυμόμαστε αυτά που κωδικοποιούμε. Είναι, επομένως, μάταιο να προσπαθούμε να θυμηθούμε λέξεις που δεν καταλαβαίνουμε, ενώ βοηθάει πολύ αν τις παραφράσουμε με όρους που κατανοούμε. Κωδικοποίηση νοερών αναπαραστάσεων. Απομνημονεύουμε ευκολότερα εικόνες ή νοερές αναπαραστάσεις από ότι ορισμούς, ημερομηνίες και γενικά ο,τιδήποτε δεν μπορούμε να αναπαραστήσουμε νοερά. Αυτό το είδος της κωδικοποίησης βρίσκεται στη βάση της μνημοτεχνικής, δηλαδή των μνημονικών κανόνων που βελτιώνουν τη μνήμη. Παράδειγμα: για να θυμηθώ ευκολότερα τον αριθμό τηλεφώνου συνδυάζω τον κωδικό της Θεσσαλονίκης (2310) τα επόμενα τρία πρώτα ψηφία με την πτώση της Πόλης (1-453) και τα άλλα τρία με τη γαλλική επανάσταση (1-789). Οργάνωση πληροφοριών. Οργανώνουμε τις πληροφορίες για να τις θυμόμαστε ευκολότερα, είτε ανάγοντάς τες σε μνημονεύσιμα τμήματα (π.χ., ακρωνύμια), είτε σε ιεραρχήσεις (π.χ., μερικές ευρείες έννοιες τις διαιρούμε και τις υπο-διαιρούμε σε πιο περιορισμένες έννοιες και γεγονότα). Η Αποθήκευση Αισθητηριακή μνήμη. Διαθέτουμε εικονική μνήμη, δηλαδή μια «φωτογραφική» μνήμη των οπτικών ερεθισμών που διαρκεί για μερικά δέκατα του δευτερολέπτου και ηχομνήμη, δηλαδή μια στιγμιαία αισθητηριακή μνήμη για ακουστικούς ερεθισμούς, η οποία διαρκεί λίγο περισσότερο από την εικονική μνήμη. Βραχύχρονη μνήμη. Η βραχύχρονη μνήμη έχει περιορισμένη διάρκεια, όταν δεν υπάρχει ενεργή επεξεργασία των πληροφοριών και περιορισμένη χωρητικότητα, δηλαδή μπορεί να αποθηκεύσει κατά μέσο όρο επτά στοιχεία πληροφορίας (συν πλην δύο). Μακρόχρονη μνήμη. Η δυνατότητά μας αποθήκευσης πληροφοριών στη μακρόχρονη μνήμη ουσιαστικά δεν έχει όρια. Ο μέσος ενήλικας έχει περίπου ένα δισεκατομμύριο πληροφορίες στη μνήμη του. Ωστόσο, οι περισσότερες από αυτές χάνονται. Γνωρίζουμε ήδη ότι η λήθη είναι πολύ γρήγορη στην αρχή και με τον καιρό σταθεροποιείται. Η Ανάκτηση Για τους περισσότερους ανθρώπους η μνήμη ταυτίζεται με την ανάκληση, δηλαδή την ικανότητα ανάκτησης πληροφοριών. Για τους ψυχολόγους, όμως, μνήμη σημαίνει πως κάτι που μαθεύτηκε έχει συγκρατηθεί στο νου. Έτσι η αναγνώριση ή η αναμάθηση πληροφοριών, επίσης, δηλώνει μνήμη. Αν κάποτε μάθαμε κάτι και μετά το ξεχάσαμε, πιθανόν να το ξαναμάθουμε πιο γρήγορα από όσο χρόνο κάναμε για να το μάθουμε αρχικά. Τα τεστ αναγνώρισης και ο χρόνος που

16 χρειαζόμαστε για την αναμάθηση αποκαλύπτουν ότι θυμόμαστε (έχουμε συγκρατήσει) περισσότερα από όσα ανακαλούμε. Ενδείξεις ανάκτησης. Οι μνήμες δεν είναι προσβάσιμες αν δεν διαθέτουμε τις κατάλληλες ενδείξεις για να τις ανακτήσουμε. Όσο περισσότερες και καλύτερα μαθημένες είναι οι ενδείξεις, τόσο πιο προσβάσιμες είναι οι αποθηκευμένες πληροφορίες (μνήμες). Επιδράσεις του πλαισίου. Θυμόμαστε καλύτερα όταν βρεθούμε στο πλαίσιο όπου βιώσαμε αυτό που θέλουμε να θυμηθούμε. Αν επιστρέψουμε στο σπίτι μας ή στο σχολείο μας, θα κατακλυστούμε από ενδείξεις ανάκτησης και μνήμες. Εδώ εντάσσεται και η ψευδαίσθηση ότι μια νέα οπτική εμπειρία έχει ιδωθεί στο παρελθόν, γνωστό ως φαινόμενο déjà vu (ήδη ιδωμένο). Αν βρεθήκαμε στο παρελθόν σε μια παρόμοια κατάσταση, αν και δεν μπορούμε να την ανακαλέσουμε, η τωρινή κατάσταση μπορεί να είναι φορτωμένη με ενδείξεις που ασυνείδητα μας βοηθούν να ανακτήσουμε τις πρώτες αυτές εμπειρίες. Διαθέσεις και Μνήμες. Γεγονότα του παρελθόντος μπορεί να έχουν διεγείρει συγκεκριμένα συναισθήματα, τα οποία αργότερα μας οδηγούν να ανακαλέσουμε τα γεγονότα που συνδέθηκαν με αυτά τα συναισθήματα. Ακόμη πιο έντονη είναι η επίδραση της διάθεσής μας στη μνήμη. Φαίνεται ότι συνδέουμε καλά και άσχημα γεγονότα με τα συναισθήματα που τα συνοδεύουν. Με τον τρόπο αυτόν, τα συναισθήματα γίνονται ενδείξεις ανάκτησης. Όταν αισθανθούμε ξανά «καλά» ή «άσχημα», τότε πιο εύκολα ανακαλούμε τις «καλές» και «άσχημες» στιγμές που συνδέονται με τα συναισθήματά μας. Το ότι οι μνήμες μας εξαρτώνται αρκετά από τη διάθεσή μας εξηγεί και τα διαφορετικά συναισθήματα που εκφράζουν για τους γονείς τους οι έφηβοι ανάλογα με τις διαθέσεις τους. Η διάθεσή μας επηρεάζει ακόμα και τον τρόπο που ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά των άλλων. Πόσο ακριβείς είναι οι μνήμες μας; Κατασκευάζουμε τις μνήμες μας καθώς τις κωδικοποιούμε και μπορεί, επίσης, και να τις τροποποιήσουμε καθώς τις ανασύρουμε από τις τράπεζες δεδομένων της μνήμης μας. Πειράματα έδειξαν ότι συμβαίνει επίδραση της παραπληροφόρησης, φαινόμενο κατά το οποίο αυτόπτης μάρτυρας ενός συμβάντος δέχεται παρα-πλανητικές πληροφορίες γι αυτό με συνέπεια η επί πλέον λανθασμένη πληροφορία (παραπληροφόρηση) να ενσωματωθεί στην ανάμνηση του γεγονότος. Καθώς οι άνθρωποι εξιστορούν ένα περιστατικό, γεμίζουν τα κενά της μνήμης τους με αληθοφανείς εικασίες και υποθέσεις. Μετά από πολλές διηγήσεις, συχνά ανακαλούν αυτές τις υποθετικές λεπτομέρειες, που τώρα έχουν απορροφηθεί στη μνήμη τους, σαν να τις είχαν παρατηρήσει στην πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι αν οι αναμνήσεις μας είναι αληθινές μόνο και μόνο επειδή τις νιώθουμε αληθινές. Οι αναληθείς αναμνήσεις μοιάζουν πολύ με τις αληθινές! Οι Ανασταλτικές Λειτουργίες της Μνήμης Συνειρμική επίσχεση. Είναι το εμπόδιο που συναντάμε όταν είμαστε αναγκασμένοι να αντικαταστήσουμε με νέες γνώσεις ισχυρό μνημονικό υλικό που έγινε κτήμα μας ύστερα από υπερμάθηση (π.χ., όταν ξέρουμε καλά μια ξένη γλώσσα και προσπαθούμε να μάθουμε μια δεύτερη). Αναδρομική επίσχεση. Συμβαίνει όταν κάτι που μαθαίνουμε επιδρά δυσμενώς πάνω σε μια προηγούμενη μάθηση.

17 Ανασταλτική επίσχεση. Συμβαίνει όταν μια δεδομένη μάθηση παρακωλύει τη διαδικασία απομνημόνευσης ενός υλικού που ακολουθεί (π.χ., δυσκολευόμαστε να μάθουμε τον καινούριο αριθμό τηλεφώνου μας γιατί παρεμβαίνει ο παλιός). Η επίδραση της ανασταλτικής επίσχεσης ελαχιστοποιείται αν λίγο μετά τη μάθηση πάμε για ύπνο. Επίσχεση λόγω ομοιότητας. Είναι δύσκολο πολλές φορές να ξεχωρίσουμε και να αναπλάσουμε με ακρίβεια δύο μνημονικά στοιχεία που μοιάζουν πολύ μεταξύ τους (π.χ., τις λέξεις «μετάπλαση» και «μετάσταση»). Συναισθηματική επίσχεση. Ισχυρά συναισθήματα που προκαλούνται κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μάθησης παρακωλύουν την απομνημόνευση (π.χ., αυταρχικότητα εκπαιδευτικού, ανασφάλειες μαθητών). Επίσχεση λόγω κορεσμού. Όταν το προς απομνημόνευση υλικό ύστερα από επανειλημμένες μηχανικές ασκήσεις δεν παρουσιάζει πλέον καμιά εναλλαγή και κανένα ενδιαφέρον και καταλήγει να είναι ανιαρό. Η Λήθη Η ικανότητά μας να ξεχνάμε είναι μια ευεργετική λειτουργία του νου μας γιατί μας απαλλάσσει από έναν όγκο άχρηστων, ενοχλητικών ή παρωχημένων πληροφοριών. Τι είναι όμως αυτό που προκαλεί τη λήθη; Όσα λησμονούμε μοιάζουν με βιβλία που δεν μπορούμε να τα βρούμε στη βιβλιοθήκη μας, είτε γιατί δεν τα αποκτήσαμε ποτέ, είτε γιατί τα πετάξαμε, είτε γιατί δεν ξέρουμε πού ακριβώς είναι για να τα βρούμε. Η λήθη ως αποτυχία στην κωδικοποίηση. Ένας τρόπος με τον οποίον ξεχνάμε είναι η αποτυχία κωδικοποίησης της πληροφορίας, πράγμα που σημαίνει ότι η πληροφορία δεν εισέρχεται στο σύστημα της μακρόχρονης μνήμης μας. Πράγματι, ανάμεσα στους μυριάδες ήχους και εικόνες που μας βομβαρδίζουν συνεχώς, προσέχουμε (γιατί μας ενδιαφέρουν) πολύ λίγα (π.χ., πόσοι θυμόμαστε πώς ακριβώς είναι ένα δεκάρικο, παρόλο που έχουμε δει χιλιάδες μέχρι τώρα;). Η λήθη ως εξασθένηση αποθηκευμένων πληροφοριών. Με την πάροδο του χρόνου πολλές από τις πληροφορίες που αποθηκεύουμε εξασθενούν και λησμονούνται. Η λήθη ως αποτυχία στην ανάκτηση. Συχνά δεν έχουμε τις πληροφορίες που χρειαζόμαστε για να ψάξουμε στη μνήμη μας και να ανακαλέσουμε μια συγκεκριμένη ανάμνηση. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει η πληροφορία κάπου μέσα στο νου μας, αλλά δεν μπορούμε να την ανασύρουμε στην επιφάνεια (π.χ., λέμε «εδώ, να, στην άκρη της γλώσσας μου το έχω το όνομα»). Αν μας δοθεί, όμως, κάποια ένδειξη, τότε εύκολα μπορούμε να ανακτήσουμε τη ζητούμενη πληροφορία. Οδηγίες για τη Βελτίωση της Μνήμη μας Να μελετάμε διαρκώς για να ενισχύουμε τη ανάκληση από τη μακρόχρονη μνήμη, να ξοδεύουμε περισσότερο χρόνο στην επανάληψη ή την ενεργή μας ενασχόληση με το υλικό που πρέπει να μάθουμε, να τροποποιούμε το υλικό με τέτοιο τρόπο που να έχει νόημα για μας, να χρησιμοποιούμε τη μνημοτεχνική για να θυμόμαστε λίστες από άγνωστα στοιχεία, να ανανεώνουμε τη μνήμη μας με την ενεργοποίηση των ενδείξεων για ανάκτηση,

18 να ελαχιστοποιούμε την επίδραση της επίσχεσης: για παράδειγμα, μελετάμε αυτό που θέλουμε να μάθουμε πριν κοιμηθούμε και δεν διαβάζουμε το ένα μετά το άλλο θέματα που παρουσιάζουν ομοιότητες, εξετάζουμε τον εαυτό μας για να διαπιστώσουμε τι μάθαμε, για να κάνουμε επανάληψη και για να προσδιορίσουμε τι απομένει ακόμη να μάθουμε.

19 Αναπτυξιακή Ψυχολογία Η Αναπτυξιακή Ψυχολογία μελετάει το πώς οι άνθρωποι αναπτύσσονται, ωριμάζουν και αλλάζουν από τη στιγμή της σύλληψής τους μέχρι το θάνατό τους. Μερικοί αναπτυξιακοί ψυχολόγοι επικεντρώνονται σε όλες τις συμπεριφορές του ανθρώπου σε μια χρονική περίοδο της ζωής, όπως η πρώιμη παιδική ηλικία ή η εφηβεία. Άλλοι πάλι μελετούν μόνο μια ιδιαίτερη πτυχή της συμπεριφοράς του, όπως η μάθηση στη διάρκεια όλης της ζωής του, καθώς δηλαδή αυτός αναπτύσσεται, και η δόμηση της προσωπικότητας. Άλλοι, τέλος, εστιάζονται ξεχωριστά στη βιολογική, τη γλωσσική, την ηθική, την κοινωνική, τη συναισθηματική ή τη γνωστική ανάπτυξη. Η μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης είναι σημαντική όχι μόνο για την Ψυχολογία, αλλά και για τη Βιολογία, την Ανθρωπολογία, την Κοινωνιολογία, την Εκπαίδευση και την Ιστορία. Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς οι άνθρωποι αλλάζουν και μεγαλώνουν και, στη συνέχεια, μας βοηθούν να εφαρμόσουμε αυτή τη γνώση για να φτάσουμε στο μέγιστο των δυνατοτήτων μας. Ορισμένοι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι εργάζονται με ένα συγκεκριμένο πληθυσμό, όπως με παιδιά που παρουσιάζουν καθυστέρηση στην ανάπτυξη. Άλλοι ειδικεύονται στη μελέτη μιας συγκεκριμένης ηλικίας, όπως η εφηβεία ή το γήρας. Ορισμένα από τα καθήκοντα που μπορεί να έχει ένας εξελικτικός ψυχολόγος είναι: η αξιολόγηση των παιδιών για να διαπιστώσει πιθανές αναπτυξιακές δυσκολίες, η διερεύνηση του πώς αποκτώνται οι γλωσσικές δεξιότητες, η μελέτη του πώς η ηθική σκέψη αναπτύσσεται στα παιδιά, η διερεύνηση των μεθόδων που βοηθούν ηλικιωμένα άτομα να παραμείνουν ανεξάρτητα. Παράδειγμα: Αναπτυξιακοί ψυχολόγοι έχουν βρει ότι η εκμάθηση μιας δεύτερης γλώσσας είναι πολύ πιο εύκολο να επιτευχθεί, αν ο μαθητής είναι αρκετά νέος, συχνά προέφηβος. Η αρχή αυτή εφαρμόζεται σε πολλές χώρες κατά τα πρώτα χρόνια της σχολικής εκπαίδευσης, αλλά γενικά δεν λαμβάνεται υπόψη παντού, με αποτέλεσμα η εκμάθηση δεύτερης γλώσσας να αναβάλλεται για πολύ αργότερα στη σχολική ηλικία.

20 Sigmund Freud ( ) Κεντρική αντίληψη της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Φρόιντ είναι ότι τα ανθρώπινα όντα έχουν πανίσχυρες βιολογικές παρορμήσεις που πρέπει να ικανοποιηθούν. Τι είδους παρορμήσεις; Ανεπιθύμητες! Ο Φρόιντ έβλεπε ένα νεογέννητο σαν ένα καζάνι που βράζει -ένα κληρονομικά εγωιστικό πλάσμα, το οποίο ανηλεώς καθοδηγείται από δύο ειδών ένστικτα, τα οποία ονόμασε Έρως και Θάνατος. Ο Έρως, ή το ένστικτο της ζωής, προάγει την επιβίωση με το να κατευθύνει τις δραστηριότητες για τη διατήρηση της ζωής (π.χ. η αναπνοή, η τροφή, το σεξ και η πραγματοποίηση όλων των σωματικών αναγκών). Σε αντίθεση, ο Θάνατος -το ένστικτο του θανάτου- είναι οι καταστροφικές δυνάμεις που εμφανίζονται σε όλα τα ανθρώπινα όντα, οι οποίες είναι πιθανό να εκφραστούν μέσα από συμπεριφορές όπως αυτές του εμπρησμού, των καυγάδων, της σαδιστικής επιθετικότητας, των δολοφονιών και ακόμα του μαζοχισμού. Ο Φρόιντ, επίσης, τόνισε ότι συχνά οι άνθρωποι αγνοούν τελείως ότι αυτά τα βιολογικά ένστικτα είναι οι δυνάμεις που βρίσκονται πίσω από τις συμπεριφορές τους. Μια έφηβη, για παράδειγμα, μπορεί να μη συνειδητοποιήσει ότι η αφοσίωσή της στην αεροβική γυμναστική της Τζέιν Φόντα είναι ένας τρόπος για να διοχετεύσει τις ισχυρές σεξουαλικές ή επιθετικές ορμές της σε ένα δρόμο κοινωνικά αποδεκτό. Καθώς ο Φρόιντ ανέπτυξε την ψυχαναλυτική θεραπεία του, έφθασε να στηρίζεται σε μεθόδους όπως η ύπνωση στην αρχή και κατόπιν ο ελεύθερος συνειρμός και η ανάλυση των ονείρων, γιατί του έδιναν ενδείξεις για τα ασυνείδητα κίνητρα των ασθενών. Τα όνειρα, για παράδειγμα, θεωρήθηκε ότι αποκαλύπτουν τις πραγματικές επιθυμίες μας. Στη διάρκεια του ύπνου οι επιθυμίες μας εκφράζονται ανεμπόδιστες από τις κοινωνικές απαγορεύσεις που τις καταπιέζουν όταν είμαστε ξύπνιοι. Αναλύοντας τα υποσυνείδητα κίνητρα των ασθενών και τα γεγονότα που προκάλεσαν την καταπίεση αυτών των κινήτρων, ο Φρόιντ συμπέρανε ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι μία διαδικασία συγκρούσεων: ως βιολογικά όντα έχουμε βασικές ανάγκες που πρέπει να εξυπηρετηθούν, ωστόσο η κοινωνία υπαγορεύει ότι πολλές από αυτές τις ορμές είναι ανεπιθύμητες και πρέπει να τις συγκρατήσουμε ή να τις ελέγξουμε. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, αυτές οι βιοκοινωνικές (ή ενστικτώδεις) διαμάχες εμφανίζονται κάποιες στιγμές κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας. Οι δύο τοπολογίες του Φρόιντ Η ψυχοδυναμική θεωρία του Φρόιντ δίνει έμφαση α) στον ρόλο των ασυνείδητων κινήτρων του ατόμου ως αιτίων της συμπεριφοράς του καθώς και β) στη λειτουργική σημασία των συναισθημάτων. Θεωρεί ότι η συμπεριφορά του ατόμου καθορίζεται από τα βιώματα του παρελθόντος, τη γενετική ιδιοσυστασία και την τρέχουσα πραγματικότητα. Ο Φρόιντ πρότεινε δύο βασικά μοντέλα για την κατανόηση της ψυχικής δομής και λειτουργίας, το τοπογραφικό μοντέλο και το δομικό μοντέλο.

21 Το τοπογραφικό μοντέλο (συνειδητό, προσυνειδητό, ασυνείδητο) Η ιδέα ότι το άτομο έχει μια ψυχική ζωή που λειτουργεί έξω από τη συνείδησή του παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον Φρόιντ το 1900 στη μελέτη του «Ερμηνεία των Ονείρων». Σε αυτό προσπάθησε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: o Γιατί ξεχνάμε τι ονειρευτήκαμε; o Γιατί εμφανίζονται ξεχασμένες παιδικές εμπειρίες στα όνειρά μας; Ο Freud για να μπορέσει να εξηγήσει αυτά τα φαινόμενα δημιούργησε ένα θεωρητικό κατασκεύασμα: ένα τοπογραφικό μοντέλο της ψυχικής λειτουργίας του ατόμου. Σύμφωνα με αυτό, η ψυχική λειτουργία συντελείται σε τρία επίπεδα-τόπους: το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Πρόκειται για σχηματικές έννοιες ψυχικής λειτουργίας που δείχνουν το βαθμό στον οποίο ψυχικά δεδομένα (όπως π.χ. συναισθήματα που νιώσαμε, σκέψεις και φαντασίες που κάναμε, μνήμες που αποκτήσαμε) είναι προσιτά στο παρόν και αντικείμενο της σκέψης μας. Το συνειδητό. Είναι ο χώρος της ψυχικής λειτουργίας για τον οποίο το άτομο είναι ενήμερο σ όλες τις στιγμές. Περιλαμβάνει συνειδητές σκέψεις και συναισθήματα, αισθητηριακές αντιλήψεις από τον «εσωτερικό» και τον εξωτερικό κόσμο, Το προσυνειδητό. Ο χώρος αυτός περιέχει κάθε ψυχικό στοιχείο που δεν βρίσκεται στην άμεση επίγνωση του ατόμου, αλλά που μπορεί να το ανακαλέσει με συνειδητή προσπάθεια. Επομένως, είναι ο τόπος της ψυχικής λειτουργίας που περιέχει σκέψεις, συναισθήματα, μνήμες κ.ά. που μπορούν να γίνουν συνειδητά αν επιλέξει το άτομο να εστιάσει την προσοχή του σε αυτά. Το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο περιέχει ιδέες, συναισθήματα, ενορμήσεις, φαντασίες που βρίσκονται έξω από τη συνειδητή αντίληψη του ατόμου και δεν μπορούν να γίνουν συνειδητά με επικέντρωση της προσοχής του σε αυτά. Αυτό το ψυχικό υλικό έχει απωθηθεί έξω από την ενημερότητα του ατόμου επειδή θεωρήθηκε μη αποδεκτό (π.χ. η επιθετική ενόρμηση ενός παιδιού προς έναν γονιό του). Ασυνείδητα στοιχεία μπορούν να φθάσουν στο συνειδητό όταν χαλαρώσει η λογοκρισία που εξασκεί το εγώ, όπως π.χ. στα όνειρα, με μορφή συμπτωμάτων στις νευρώσεις, υπό την επίδραση ουσιών (π.χ. LSD), στη διάρκεια της ύπνωσης και της ψυχανάλυσης. Το σύμπτωμα, σύμφωνα με τον Φρόιντ είναι το απωθημένο ασυνείδητο συγκρουσιακό υλικό που επανέρχεται στο συνειδητό μεταμφιεσμένο (π.χ. ως άγχος, καταναγκαστική συμπεριφορά, φοβία, παθητικά/επιθετικά στοιχεία της προσωπικότητας). Το δομικό μοντέλο (τα τρία συστατικά της προσωπικότητας: Προεγώ, Εγώ και Υπερεγώ) Ο Φρόιντ, το 1933, ισχυρίστηκε ότι κάθε άτομο έχει μία σταθερή ποσότητα ψυχικής ενέργειας (libido) που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ικανοποιεί τα ένστικτα. Καθώς ένα παιδί αναπτύσσεται, αυτή η ψυχική ενέργεια διαιρείται τελικά σε τρία συστατικά της προσωπικότητας: το Προεγώ, το Εγώ και το Υπερεγώ. Το Προεγώ: οι ενστικτώδεις ανάγκες της προσωπικότητας Σύμφωνα με τον Φρόιντ, το Προεγώ υπακούει στην αρχή της ευχαρίστησης αναζητώντας άμεση ικανοποίηση για τις ενστικτώδεις ανάγκες. Αυτή η αυθόρμητη σκέψη (που καλείται επίσης βασική λειτουργία του σκέπτεσθαι ) είναι όμως μάλλον εξωπραγματική, διότι το Προεγώ θα επενδύσει ψυχική ενέργεια σε οποιοδήποτε αντικείμενο φαίνεται ότι θα ικανοποιήσει τα

22 ένστικτα, άσχετα από το αν μπορεί. Αν δεν είχαμε ποτέ προοδεύσει πέρα από αυτόν τον αρχικό τύπο σκέψης, μπορεί να τρώγαμε με χαρά κέρινα φρούτα για να ικανοποιήσουμε την πείνα μας, να απλώναμε το χέρι μας για να πάρουμε ένα άδειο μπουκάλι γκαζόζα όταν είμαστε διψασμένοι, ή να κατευθύναμε τη σεξουαλική ενέργειά μας σε πικάντικα περιοδικά και πληθωρικές ερωτικές κούκλες. Μπορείτε να δείτε το πρόβλημα: θα περνούσαμε δύσκολες ώρες ικανοποιώντας τις ανάγκες μας στηριζόμενοι στο παράλογο προεγώ μας. Ο Φρόιντ πίστευε ότι αυτές ακριβώς οι δυσκολίες οδηγούν στην ανάπτυξη του δεύτερου συστατικού της προσωπικότητας -του Εγώ. Το Εγώ: η εκτελεστική εξουσία της προσωπικότητας Σύμφωνα με τον Φρόιντ, το Εγώ εμφανίζεται όταν η ψυχική ενέργεια διοχετεύεται από το Προεγώ για να ενεργοποιήσει σημαντικές διανοητικές λειτουργίες, όπως η αντίληψη, η μάθηση, ο λογικός τρόπος σκέψης. Ο στόχος του λογικού Εγώ είναι να υπηρετήσει την αρχή της πραγματικότητας -δηλαδή να βρει ρεαλιστικούς τρόπους να ικανοποιήσει τα ένστικτα. Την ίδια στιγμή το Εγώ πρέπει να επενδύσει ένα μέρος της ψυχικής του ενέργειας για να εμποδίζει τις παράλογες παρορμήσεις του Προεγώ. Ο Φρόιντ τόνισε ότι το Εγώ είναι ταυτόχρονα υπηρέτης και κύριος του Προεγώ. Η κυριαρχία του Εγώ αντανακλάται από την ικανότητά του να καθυστερεί την ικανοποίηση έως ότου εξυπηρετηθεί η πραγματικότητα. Αλλά το Εγώ εξακολουθεί να υπηρετεί το Προεγώ, όπως ένας ανώτερος υπάλληλος υπηρετεί τους υφισταμένους του, ζυγίζοντας μερικούς εναλλακτικούς τρόπους δράσης και επιλέγοντας ένα σχέδιο που θα ικανοποιήσει καλύτερα τις βασικές ανάγκες του Προεγώ. Το Υπερεγώ: ο δικαστικός κλάδος της προσωπικότητας Το τρίτο συστατικό της φροϋδικής προσωπικότητας είναι το Υπερεγώ -το εσωτερικευμένο μέτρο ηθικής του ανθρώπου. Το Υπερεγώ αναπτύσσεται από το Εγώ και πασχίζει για την τελειότητα παρά για την ευχαρίστηση ή για την πραγματικότητα. Μορφοποιείται σταδιακά καθώς τα παιδιά 3-5 χρονών εσωτερικεύουν (κάνουν δικές τους) τις ηθικές αξίες και τους κανόνες των γονέων τους. Μόλις το Υπερεγώ εμφανιστεί, τα παιδιά δεν χρειάζονται έναν ενήλικα να τους πει ότι είναι καλά ή κακά, είναι τώρα γνώστες των παραβάσεών τους και θα αισθανθούν ενοχή ή ντροπή για την ανήθικη συμπεριφορά τους. Έτσι το Υπερεγώ είναι πραγματικά ένας εσωτερικός λογοκριτής. Επιμένει και πιέζει το Εγώ να βρίσκει κοινωνικά αποδεκτές διεξόδους για τις ανεπιθύμητες παρορμήσεις του Προεγώ. Προφανώς αυτά τα τρία συστατικά της προσωπικότητας δεν συμφωνούν μεταξύ τους και η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Στην ώριμη, υγιή προσωπικότητα, λειτουργεί μία δυναμική ισορροπία: το Προεγώ δηλώνει τις βασικές ανάγκες του, το Εγώ εμποδίζει το παρορμητικό Προεγώ να τις ικανοποιήσει άμεσα μέχρι να βρει ρεαλιστικές μεθόδους ικανοποίησης αυτών των αναγκών και το Υπερεγώ αποφασίζει αν οι στρατηγικές επίλυσης των προβλημάτων που προτείνει το Εγώ είναι ηθικά αποδεκτές. Το Εγώ είναι καθαρά στη μέση, πρέπει να υπηρετήσει δύο σκληρούς κυρίους βρίσκοντας μία ισορροπία μεταξύ των αντιθέτων απαιτήσεων του Προεγώ και του Υπερεγώ, ενώ προσαρμόζεται στην πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, τα ψυχολογικά προβλήματα, συχνά ανακύπτουν όταν η σταθερή ποσότητα ψυχικής ενέργειας που ένας άνθρωπος έχει είναι άνισα κατανεμημένη ανάμεσα στο Προεγώ, το Εγώ και το Υπερεγώ. Για παράδειγμα, ο κοινωνικά ασθενής, ο οποίος συνήθως ψεύδεται και εξαπατά για να πετύχει τους σκοπούς του, μπορεί να έχει ένα πολύ δυνατό Προεγώ,

23 ένα κανονικό Εγώ και ένα πολύ αδύνατο Υπερεγώ, οπότε δεν έχει μάθει ποτέ να σέβεται τα δικαιώματα των άλλων. Αντιθέτως, μία γυναίκα, η οποία έχει παραλύσει από το άγχος στη σκέψη ότι θα κάνει σεξ με το σύντροφό της, μπορεί να κυριαρχείται από ένα πολύ ισχυρό Υπερεγώ. Χρησιμοποιώντας κλινικές μεθόδους για να αναλυθούν οι ισορροπίες (και οι ανισορροπίες) ανάμεσα στα τρία συστατικά της προσωπικότητας, ο Φρόιντ πίστευε ότι θα μπορούσε να ερμηνεύσει πολλές ατομικές διαφορές στην ανάπτυξη και τις αρχικές αιτίες πολλών ψυχολογικών διαταραχών. (Πηγή: SHAFFER, David R. (1993). Developmental psychology: Childhood and adolescence. Pacific Grove: Brooks / Cole. ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Θεωρία της ανθρώπινης ανάπτυξης.) (Πηγή: Προσαρμογή στα Ελληνικά δική μου)

24 Τα Στάδια της Ψυχοσεξουαλικής Ανάπτυξης Ο Freud θεωρούσε το σεξουαλικό ένστικτο ως το πιο σημαντικό από τα ζωτικά ένστικτα, γιατί συχνά ανακάλυπτε ότι οι πνευματικές διαταραχές των ασθενών του περιστρέφονταν γύρω από σεξουαλικές αντιθέσεις μεταξύ ενστικτωδών τάσεων και ηθικοκοινωνικών απαιτήσεων της παιδικής ηλικίας τις οποίες είχαν καταπνίξει, δηλαδή, τις είχαν απωθήσει στο υποσυνείδητο. Σεξ στην παιδική ηλικία! Βέβαια η ιδέα της παιδικής σεξουαλικότητας ήταν από τις πιο αμφιλεγόμενες ιδέες του Freud. Ωστόσο, η χρήση του όρου σεξ απ αυτόν αναφέρεται σε πολύ περισσότερα από μια ανάγκη για συνουσία. Πολλές απλές σωματικές λειτουργίες που οι περισσότεροι από εμάς θα θεωρούσαν μάλλον μη σεξουαλικές θεωρούνταν από τον Freud ως "ερωτικές" δραστηριότητες. Μολονότι το σεξουαλικό ένστικτο είναι ενδεχομένως έμφυτο, ο Freud (1940/1964) πίστευε ότι ο χαρακτήρας του αλλάζει κατά τη διάρκεια του χρόνου, κατά προσταγή της βιολογικής ωρίμανσης. Καθώς το σεξουαλικό ένστικτο ωριμάζει, η ενέργειά του, η libido, σταδιακά μετατοπίζεται από ένα μέρος του σώματος σε άλλο και το παιδί εισέρχεται σε ένα νέο στάδιο ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Ο Freud αποκαλούσε αυτά τα στάδια ψυχοσεξουαλικά για να υπογραμμίσει την άποψή του ότι η ωρίμανση του σεξουαλικού ενστίκτου αφήνει σαφή ίχνη στον αναπτυσσόμενο χαρακτήρα (δηλαδή στο μυαλό ή την προσωπικότητα). Το στοματικό στάδιο (από τη γέννηση μέχρι ενός έτους) Στον Freud έκανε μεγάλη εντύπωση το γεγονός ότι τα βρέφη περνούν πολύ από τον πρώτο χρόνο της ζωής τους φτύνοντας, μασώντας, βυζαίνοντας και δαγκώνοντας αντικείμενα και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το σεξουαλικό ένστικτο αναζητά ευχαρίστηση μέσω του στόματος κατά τη διάρκεια αυτού του στοματικού σταδίου. Θεωρούσε το τάισμα ως μια ιδιαίτερα πλούσια πηγή στοματικής ικανοποίησης και ο Freud συνέχισε να υποστηρίζει ότι η μετέπειτα ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού μπορούσε να επηρεαστεί πολύ από τις μεθόδους ταΐσματος της μητέρας. Για παράδειγμα, ένα κοριτσάκιβρέφος που αποκόπηκε πολύ νωρίς από το γάλα της μάνας του ή ταΐζονταν με αυστηρό πρόγραμμα, θα στερούνταν τη στοματική ικανοποίηση και πιθανόν αργότερα να γινόταν μια γυναίκα που διψάει για στενή επαφή και είναι υπερεξαρτημένη από τον σύζυγό της. Σημειώστε εδώ τη σημασία των παραπάνω: ο Freud λέει ότι οι πρώιμες εμπειρίες μπορούν να έχουν μία μακροπρόθεσμη συνέπεια στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Το πρωκτικό στάδιο (1-3 έτη) Καθώς οι μυώνες του σφιγκτήρα ωριμάζουν από το δεύτερο χρόνο της ζωής, τα βρέφη αποκτούν την ικανότητα να κατακρατούν ή να αποβάλλουν κόπρανα κατά βούληση. Όχι μόνο η ηθελημένη αφόδευση γίνεται η πρωταρχική μέθοδος ικανοποίησης του σεξουαλικού ενστίκτου κατά τη διάρκεια του πρωκτικού σταδίου, αλλά τα βρέφη πρέπει να υπομείνουν τις απαιτήσεις της εξάσκησης στην τουαλέτας. Για πρώτη φορά, εξωτερικοί παράγοντες παρεμβαίνουν τακτικά στις ενστικτώδεις ορμές του παιδιού επιμένοντας να αναστείλει την παρόρμησή του να αφοδεύσει (ή να ουρήσει) μέχρι να φτάσει στον καθορισμένο τόπο. Ο Freud πίστευε ότι το συναισθηματικό κλίμα που οι γονείς δημιουργούν κατά τη διάρκεια της εξάσκησης στην τουαλέτα θα μπορούσε να αφήσει μόνιμα σημάδια στην προσωπικότητα. Για παράδειγμα, υποστήριξε ο Freud ότι τα

25 παιδιά που τιμωρούνται σκληρά για τα ατυχήματά τους είναι πιθανόν να γίνουν αγχώδεις ενήλικες με αναστολές και μπορεί να είναι άνθρωποι ακατάστατοι ή σπάταλοι. Το φαλλικό στάδιο (3-6 ετών) Ερχόμαστε τώρα σε μια πλευρά της φροϋδικής θεωρίας που αποδείχτηκε ότι είναι πολύ αμφιλεγόμενη. Η άποψη του Freud ήταν ότι τα παιδιά των 3-4 χρονών έχουν ωριμάσει τόσο που τα γεννητικά τους όργανα να γίνουν μια ενδιαφέρουσα και ευαίσθητη περιοχή του σώματος. Η libido ρέει σε αυτή την περιοχή καθώς τα παιδιά αντλούν ευχαρίστηση χαϊδεύοντας τα γεννητικά τους όργανα. Τι είναι τόσο αμφιλεγόμενο; Σύμφωνα με τον Freud όλα τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία αναπτύσσουν μια ισχυρή αιμομικτική επιθυμία για τον γονέα του άλλου φύλου. Αποκαλούσε αυτή την περίοδο φαλλικό στάδιο γιατί πίστευε ότι ο φαλλός παίζει ένα σημαντικά σπουδαίο ρόλο στην ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών. Ας εξετάσουμε αυτό το στάδιο για τα αγόρια. Σύμφωνα με τον Freud, τα αγόρια των 3-4 χρόνων αναπτύσσουν έναν έντονο σεξουαλικό πόθο για τη μητέρα τους. Ταυτόχρονα ζηλεύουν: αν μπορούσαν να κάνουν το δικό τους θα εξολόθρευαν τον κύριο αντίπαλό τους για μητρική στοργή, τον πατέρα τους. Ο Freud αποκαλούσε αυτή την κατάσταση οιδιπόδειο σύμπλεγμα, από τον θρυλικό Οιδίποδα, βασιλιά των Θηβών, ο οποίος άθελά του σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του. Τώρα, τα αγόρια της προσχολικής ηλικίας δεν είναι τόσο ισχυρά όσο ο βασιλιάς Οιδίποδας και αντιμετωπίζουν βέβαιη ήττα στην αναζήτησή τους να κερδίσουν τη σεξουαλική εύνοια της μητέρας τους. Στην πραγματικότητα, ο Freud υποδεικνύει ότι ένας ζηλιάρης νεαρός γιός θα έχει πολλές συγκρούσεις με τον πατέρα-αντίζηλό του και τελικά θα φοβάται ότι ο πατέρας του ίσως τον ευνουχίσει λόγω της ανταγωνιστικής του συμπεριφοράς. Όταν αυτή η αγωνία του ευνουχισμού γίνει αρκετά έντονη, το αγόρι (αν η ανάπτυξή είναι φυσιολογική) θα ξεπεράσει τότε το Οιδιπόδειο σύμπλεγμά του με το να απωθήσει την αιμομικτική επιθυμία του για τη μητέρα και να ταυτιστεί με τον πατέρα του. Αυτή η ταύτιση με τον εισβολέα μειώνει τις πιθανότητες ευνουχισμού, εφόσον το αγόρι δεν είναι πλέον αντίπαλος. Θα προσπαθήσει να μιμηθεί τον πατέρα του, ενσωματώνοντας όλες τις στάσεις, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τις συμπεριφορές του πατέρα του. Με το να ενεργεί έτσι, ο γιός είναι πιθανόν να υιοθετήσει μια σαφή προτίμηση για το αντρικό σεξουαλικό ρόλο και να γίνει αρσενικό ψυχολογικά. Η ταύτιση με τον εισβολέα θα είναι επίσης το επιστέγασμα στο υπερεγώ του αγοριού, καθώς θα απωθήσει δύο από τα πιο απαγορευμένα κίνητρα (κίνητρα - ταμπού) -την αιμομιξία και τον φόνο- και θα εσωτερικεύσει τους ηθικούς κανόνες του αντιπάλου του, τον οποίο φοβάται και σέβεται. Εν συντομία, το αγόρι έχει γίνει ένας νεαρός με καλή συμπεριφορά ο μικρός άντρας του μπαμπά. Και σχετικά με τα κορίτσια; Ο Freud διατείνεται ότι πριν από την ηλικία των 3-4 χρόνων, τα κορίτσια προτιμούν τη μητέρα τους από τον πατέρα τους. Όμως μόλις το κορίτσι ανακαλύψει ότι στερείται πέους, μέμφεται την πιο στενή της συντροφιά, τη μητέρα της, για αυτή την κατάσταση "ευνουχισμού". Αυτή η τραυματική ανακάλυψη έχει ως αποτέλεσμα τη μεταφορά στοργής από τη μάνα στον πατέρα. Ο Freud πίστευε ότι ένα κορίτσι αυτής της ηλικίας ζηλεύει τον πατέρα της επειδή έχει πέος και ότι θα τον επιλέξει ως σεξουαλικό αντικείμενο με την ελπίδα ότι θα μοιραστεί μαζί της το πολύτιμο όργανο που αυτή στερείται (ο Freud θεωρούσε ότι το πραγματικά βαθύτερο κίνητρο του κοριτσιού ήταν να γεννήσει το παιδί του πατέρα της, ένα γεγονός που θα αντιστάθμιζε την έλλειψη πέους, ειδικά αν το παιδί ήταν αγόρι).

26 Το θηλυκό Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα (γνωστό ως σύμπλεγμα της Ηλέκτρας) φέρει μερικές εμφανείς ομοιότητες με αυτό του ανδρικού. Τα παιδιά του κάθε φύλου εκτιμούν τον αντρικό φαλλό. Τα κορίτσια ελπίζουν να αποκτήσουν ένα και τα αγόρια ελπίζουν να διατηρήσουν τον δικό τους. Επιπλέον, τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια αντιλαμβάνονται τον γονέα του ίδιου φύλου ως τον κύριο αντίπαλό τους για τη στοργή του άλλου γονέα. Ωστόσο, ο Freud δεν ήταν αρχικά σίγουρος για το πώς ακριβώς (ή γιατί) τα κορίτσια ξεπέρασαν το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Τα αγόρια φοβούνται τον ευνουχισμό και αυτός ο έντονος φόβος τα αναγκάζει να παραιτούνται από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμά τους με το να ταυτίζονται με τον πατέρα τους. Όμως τι φοβούνται τα κορίτσια; Εξάλλου, υποθετικά πιστεύουν ότι έχουν ήδη ευνουχιστεί και αποδίδουν αυτή την κτηνώδη ενέργεια στη μητέρα τους. Σύμφωνα με τον τρόπο σκέψης του Freud δεν έχουν πλέον λόγο να φοβούνται τη μητέρα. Γιατί τότε υποχωρεί το σύνδρομο της Ηλέκτρας; Ο Freud (το 1924) τελικά αποφάσισε ότι ίσως απλά να εξασθενεί καθώς το κορίτσι αντιμετωπίζει την πραγματικότητα και αναγνωρίζει την αδυναμία να κατέχει τον πατέρα της. Ωστόσο, υποστήριξε ότι τα κορίτσια θα αναπτύξουν ασθενέστερα υπερεγώ από ότι τα αγόρια, επειδή το ξεπέρασμα του συνδρόμου της Ηλέκτρας δεν βασίζεται σε ένα φόβο αντιποίνων (αγωνία ευνουχισμού), ο οποίος θα τις εξανάγκαζε να εσωτερικεύσουν τους ηθικούς κανόνες της μητέρας τους (ή του πατέρα τους). Η λανθάνουσα περίοδος (ηλικία 6-12) Στην ηλικία μεταξύ 6 και 12 χρόνων τα σεξουαλικά ένστικτα του παιδιού είναι σχετικά ήσυχα. Οι σεξουαλικές συγκρούσεις του φαλλικού σταδίου έχουν απωθηθεί και όλη η διαθέσιμη libido διοχετεύεται σε κάποια κοινωνικά αποδεκτή δραστηριότητα (όπως η σχολική εργασία ή το ζωηρό παιχνίδι) που καταναλώνει την περισσότερη από τη φυσική και ψυχική ενέργεια του παιδιού. Η λανθάνουσα περίοδος συνεχίζεται μέχρι την εφηβεία, όταν το παιδί ξαφνικά υφίσταται έναν αριθμό βιολογικών αλλαγών που σημαδεύουν το ξεκίνημα του τελικού ψυχοσεξουαλικού σταδίου του Freud. Το γενετήσιο στάδιο (ηλικία άνω των 12) Με την ορμητική εκδήλωση της εφηβείας έρχεται η ωρίμανση του αναπαραγωγικού συστήματος, ένας κατακλυσμός του σώματος από σεξουαλικές ορμόνες και σύμφωνα με τον Freud μια επανενεργοποίηση της γενετήσιας ζώνης ως μιας περιοχής αισθησιακής ηδονής. Ο βαθύτερος σκοπός του σεξουαλικού ενστίκτου τώρα γίνεται η βιολογική αναπαραγωγή μέσω της σεξουαλικής επαφής. Ωστόσο, οι έφηβοι αντιμετωπίζουν συγκρούσεις στο να μάθουν πως να κατευθύνουν αυτές τις νέες σεξουαλικές ορμές με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της πρώιμης ενηλικίωσης, η libido επενδύεται σε δραστηριότητες, όπως είναι η δημιουργία φιλικών σχέσεων, η προετοιμασία για καριέρα, το φλερτ και η σύναψη γάμου - δραστηριότητες που προετοιμάζουν το άτομο να ικανοποιήσει σταδιακά το ώριμο σεξουαλικό ένστικτο αποκτώντας παιδιά. Εδώ, στο γενετήσιο στάδιο, είναι που ο Freud πίστευε ότι οι άνθρωποι παραμένουν για το υπόλοιπο της ζωής τους. Συνοπτικά τα ψυχοσεξουαλικά στάδια δίνονται στον Πίνακα 1 στο τέλος των Σημειώσεων.

27 Συνεισφορά της Θεωρίας του Freud και Κριτική Πόσο αληθοφανείς νομίζετε ότι είναι οι θεωρίες του Freud; Νομίζετε ότι όλοι παρασυρόμαστε από σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα; Είναι δυνατόν να έχουμε στην πραγματικότητα υποστεί το σύμπλεγμα του Οιδίποδα ή της Ηλέκτρας και απλά να έχουμε απωθήσει αυτό το τραυματικό γεγονός; Η μήπως ο Freud παρασύρθηκε με το σεξ; Είναι δυνατό αυτές οι σεξουαλικές συγκρούσεις που θεωρούσε τόσο σημαντικές να ήταν μόνο αντανακλάσεις του σεξουαλικά καταπιεσμένου Βικτωριανού πολιτισμού στον οποίο έζησαν αυτός και οι γονείς του; Λίγοι σύγχρονοι επιστήμονες της ανάπτυξης αποδέχονται τη θεωρία του Freud συνολικά. Για παράδειγμα, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι οι στοματικές και πρωκτικές συγκρούσεις της παιδικής ηλικίας προδικάζουν την μετέπειτα προσωπικότητα κάποιου. Ούτε υπάρχει λόγος να πιστεύει κανείς ότι τα περισσότερα παιδιά υφίστανται το σύμπλεγμα του Οιδίποδα ή της Ηλέκτρας. Για να υποστούν αυτές τις συγκρούσεις, τα παιδιά από 3 ως 6 ετών θα έπρεπε να αναγνωρίζουν τις ανατομικές διαφορές ανάμεσα στα φύλα και υπάρχουν λίγες ενδείξεις ότι το κάνουν. Στην πραγματικότητα, ο Κάτσερ σε έρευνά του διαπίστωσε ότι η πλειοψηφία παιδιών 4 ως 5 ετών δεν μπορούν να συναρμολογήσουν μια κούκλα έτσι ώστε τα γεννητικά της όργανα να ταιριάζουν με άλλα μέρη του σώματός της. Ακόμη και τα εξάχρονα συχνά έκαναν λάθη, ένωναν π.χ. έναν κάτω κορμό που περιείχε ένα πέος σε ένα πάνω κορμό με στήθη. Εμφανώς, αυτά τα παιδιά της ηλικίας του Οιδιπόδειου συμπλέγματος είχαν μπερδέψει ή αγνοούσαν τις φυλετικές διαφορές στη γενετική ανατομία και φαίνεται εξαιρετικά απίθανο το ενδεχόμενο να έχουν δοκιμάσει το άγχος του ευνουχισμού ή το φθόνο του πέους. Αλλά δεν μπορούμε να απορρίψουμε όλες τις ιδέες του Freud απλά επειδή μερικές από αυτές ίσως μας ξενίζουν λίγο. Πράγματι, υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους ο Freud θα παραμείνει πάντα μια σημαντική μορφή στην ιστορία των επιστημών της συμπεριφοράς. Ίσως η μεγαλύτερη συμβολή του Freud ήταν η έννοια της δραστηριοποίησης του ασυνείδητου. Όταν εμφανίστηκε η ψυχολογία στα μέσα του 19ου αιώνα οι ερευνητές ασχολούνταν με την κατανόηση μεμονωμένων πλευρών της συνειδητής εμπειρίας, όπως οι αισθητήριες διαδικασίες και οι ψευδαισθήσεις. Ήταν ο Freud που πρώτος τόνισε ότι αυτοί οι επιστήμονες μελετούσαν την κορυφή του παγόβουνου όταν αυτός διακήρυττε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ψυχικών εμπειριών βρίσκεται κάτω από το επίπεδο της συνειδητής επίγνωσης. Επίσης στον Freud αξίζει σημαντική αναγνώριση για το γεγονός ότι εστίασε την προσοχή του στη σημασία της πρώιμης εμπειρίας για την μετέπειτα ανάπτυξη. Οι διαμάχες συνεχίζονται σχετικά με το πόσο ακριβώς καθοριστικές είναι οι πρώιμες εμπειρίες, αλλά λίγοι επιστήμονες της ανάπτυξης αμφισβητούν σήμερα ότι μερικές πρώιμες εμπειρίες μπορούν να έχουν διαρκή αποτελέσματα. Τελικά, θα μπορούσαμε να ευχαριστήσουμε τον Freud για το ότι μελέτησε τη συναισθηματική πλευρά της ανθρώπινης ανάπτυξης -τους έρωτες, τους φόβους, τις αγωνίες και άλλα ισχυρά συναισθήματα που παίζουν σημαντικούς ρόλους στη ζωή μας, καθώς επίσης και τους μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιούμε για να αντιμετωπίζουμε τις συναισθηματικές συγκρούσεις. Δυστυχώς, αυτές τις πλευρές της ζωής συχνά τις παρέβλεπαν οι επιστήμονες της ανάπτυξης, οι οποίοι επικεντρώνονταν σε παρατηρήσιμες συμπεριφορές ή σε λογικές διαδικασίες σκέψης. Συνοψίζοντας, ο Freud ήταν αληθινά ένας μεγάλος πρωτοπόρος, ο οποίος τόλμησε να διαπλεύσει σε σκοτεινά, ανεξερεύνητα νερά τα οποία οι προκάτοχοί του ούτε καν είχαν σκεφτεί να εξερευνήσουν. Στην πορεία, άλλαξε τις αντιλήψεις μας για το ανθρώπινο είδος.