ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Θέμα: «Ο Ρόλος της Κοινωνίας των Πολιτών στην προστασία του Περιβάλλοντος» Επιβλέπων: ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΡΩΝΟΣ Σπουδάστρια: ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΥΚΑ ΑΘΗΝΑ

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 Λέξεις Κλειδιά SUMMARY Key Words ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 Κοινωνιολογική Προσέγγιση ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ : ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ο Ορισμός της Διεθνούς Κοινωνίας Διεθνής Πολιτική και Περιβάλλον Σύγχρονα Περιβαλλοντικά Προβλήματα Το Διεθνές Δίκαιο του Περιβάλλοντος Διεθνής Οργάνωση για το Περιβάλλον Η Συνάντηση Κορυφής για τη Γη (UNCED) Το Περιβάλλον και οι Διακρίσεις του Το Άρθρο 24 Το Ατομικό Δικαίωμα στο Περιβάλλον στο Σύνταγμα του Η Διεθνής Αναγνώριση ενός Ανθρώπινου Δικαιώματος σε ένα Υγιές και Αρμονικό Περιβάλλον Η Αναγνώριση ενός Ανθρώπινου Δικαιώματος σε ένα Υγιές και Αρμονικό Περιβάλλον σε Εθνικό Επίπεδο Η Σύμβαση του Άαρχους Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ Η.Ε. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 2.1. Μη Κρατικοί Δρώντες στο Διεθνές Σύστημα 2.2. Έκθεση των Η.Ε. ΚΟΦΙ ΆΝΝΑΝ : Εμείς οι Άνθρωποι, «Ο ρόλος των Η.Ε. στον 21 ο αιώνα» - Ενδυνάμωση της

3 ικανότητας για διαχείριση των Οικοσυστημάτων για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη 2.3. «Κυβερνάμε καλύτερα Μαζί» - ΚΟΦΙ ΆΝΝΑΝ 2.4. Η Ατζέντα Ο ρόλος των ΜΚΟ και άλλων «Μεγάλων Γκρουπ» Κεφαλαίο 27: Ενδυναμώνοντας το ρόλο των ΜΚΟ: Συνεργάτες για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη 2.5. Η Υπουργική Διακήρυξη του ΜΑΛΜΟΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 3.1. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Προωθώντας το διάλογο με την Κοινωνία των Πολιτών 3.2. Αδυναμίες και Δυνατότητες της Εσωτερικής Διακυβέρνησης 3.3. Προώθηση της σωστής Διακυβέρνησης και της συμμετοχής 3.4. Ενίσχυση της θέσης των Πολιτών και αλλαγή συμπεριφοράς 3.5. Συνεργασία με Περιβαλλοντικούς ΜΚΟ στις υποψήφιες Χώρες για αύξηση της συνειδητοποίησης 3.6. Διεύρυνση του διαλόγου 3.7. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΚΕ) Μια Γέφυρα ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Κοινωνία των Πολιτών 3.8. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι ΜΚΟ: Έγγραφο Εργασίας Εισαγωγή Μέτρα που αποβλέπουν στη βελτίωση του Διαλόγου και της Διαβούλευσης Θέματα Προϋπολογισμού Προβλήματα Διαχείρισης Κοινά Χαρακτηριστικά των ΜΚΟ

4 3.9. Λευκή Βίβλος για τη Διακυβέρνηση στην Ευρώπη Ανάμειξη της Κοινωνίας των Πολιτών Η Συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Παγκόσμια Διακυβέρνηση Από τη Διακυβέρνηση στο Μέλλον της Ευρώπης Ο ρόλος της Ε.Ε Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΟΙ ΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ Η.Ε. ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 4.1. Το Πρόγραμμα των Η.Ε. για το Περιβάλλον (UNEP) 4.2. Η Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (CSD) 4.3. Κατευθυντήρια Επιτροπή των ΜΚΟ (UN CSD NGO STEERING COMMTTEE) 4.4. Σύνδεσμος Εξυπηρέτησης των ΜΚΟ (UN-NGLS) 4.5. Τμήμα των Η.Ε. για την πληροφόρηση του κοινού: Τομέας των ΜΚΟ (DPI) 4.6. Διάσκεψη των Μη Κυβερνητικών (CONGO) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΚΟ 5.1. Ο Κοινωνικός Διάλογος και η Διαβούλευση 5.2. Η Τεχνική και η Επιστημονική Υποστήριξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΜΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 6.1. Η WWF Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση 6.2. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 6.3. Ελληνικό Κέντρο Περίθαλψης Αγρίων Ζώων (ΕΚΠΑΖ) 6.4. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 98 3

5 7.1. Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροβιότοπων (ΕΚΒΥ) 7.2. Ελληνικό Κέντρο Προστασίας του Περιβάλλοντος (ΕΛ.ΚΕ.ΝΟ.Π.Π) 7.3. Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας 7.4. International Network in Environmental Education 7.5. Ίδρυση Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ WEB SITES ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Άρθρα 2. Περιβαλλοντικοί Φορείς 3. Σημαντικές Συνδέσεις 4. Οργανόγραμμα του UNEP

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αφορά το ρόλο της «Κοινωνίας των Πολιτών» στην προστασία του Περιβάλλοντος. Μέσα στα πλαίσια αυτά θα εξεταστούν και θα μελετηθούν οι εξής ενότητες: Η Κοινωνιολογική προσέγγιση της «Κοινωνίας των Πολιτών», η τυπολογία των ΜΚΟ καθώς και τα πεδία δράσης τους, Αναφορά στα σύγχρονα Περιβαλλοντικά Προβλήματα, Το Δίκαιο του Περιβάλλοντος (Βασικές Αρχές του, θεσμοί, διακρίσεις, το άρθρο 24, κ.λ.π.) Μη Κρατικοί Δρώντες στο Διεθνές Σύστημα, Η εξειδίκευσή των ΜΚΟ στα Περιβαλλοντικά ζητήματα και ο γενικότερος ρόλος τους μέσα στο Διεθνές «γίγνεσθαι» (Διεθνής και Υπερεθνική τους ταξινόμηση), Καταγραφή της προβληματικής για το νέο ρόλο της «Κοινωνίας των Πολιτών», έτσι όπως τον προσδιορίζουν τα ίδια τα Ηνωμένα Έθνη (Ατζέντα 21, Έκθεση των Η.Ε. για το Ανθρώπινο Οικοσύστημα), η Ευρωπαϊκή Ένωση (Διακυβέρνηση, Λευκή Βίβλος) και οι υφιστάμενοι Διεθνείς Οργανισμοί, που εξειδικεύονται στην Προστασία του Περιβάλλοντος Ενδεχόμενη ή όχι ανάγκη αλλαγής του προσανατολισμού/ τομέων δράσης τους, Έκθεση για το Χωροταξικό Σχεδιασμό και την Αειφόρο Ανάπτυξη του Εθνικού χώρου, Ο Εθνικός ρόλος Δράσεις των ΜΚΟ στην Ελλάδα. Συμπεράσματα-Κριτική. ΛΕΞΕΙΣ- ΚΛΕΙΔΙΑ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΜΗ- ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΔΙΕΘΝΗΣ/ ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΜΑΛΜΟΕ ΑΤΖΕΝΤΑ 21 ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 5

7 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΕΝΤΡΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 6

8 SUMMARY The paper concerns the role of the «Civil Society» in the protection of the Environment. Within that framework, the following units will be studied and analyzed: The sociological approach of the «Civil Society», the different types of the NGO and the fields of their activities, Contemporary Environmental problems, The Environmental Law (Basic Principles, Institutions, categories, article 24, e.t.c), Non Governmental Active Groups in the International System, Their specialization in the field of the Environmental protection issues and their general role in the International affairs (International and Transnational classification), Thoughts on the new role of the «Civil Society» as it is being defined by the United Nations, (Agenda 21, Millennium Ecosystem Assessment), the European Union (Governance, White Bible) and the International Organizations Need of changing the orientation / or fields of action, Report on the Spatial Planning and the Sustainable Development of the National Area, The National role / Actions and activities of NGOs in Greece, Conclusions a Critical approach. KEY WORDS CIVIL SOCIETY NGOs (NON- GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS) INTERNATIONAL/ TRANSNATIONAL CLASSIFICATION MALMÖE DECLARATION AGENDA 21 ENVIRONMENTAL LAW 7

9 ENVIRONMENTAL PROTECTION ENVIRONMENTAL GOVERNANCE UNITED NATIONS REPORT ENVIRONMENTAL BODIES OBSERVATORY OF SPATIAL PLANNING CENTRES OF ENVIRONMENTAL EDUCATION 8

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9

11 ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Από την στιγμή που ο άνθρωπος άρχισε να οργανώνεται σε κοινωνικές ομάδες και οι πρώτες μορφές άτυπης αρχικά- πολιτικής οργάνωσης έκαναν την εμφάνισή τους, υπήρχε πάντα μια ομάδα ατόμων που ασκούσε κριτική στις εκάστοτε αποφάσεις των αρχηγών και της εξουσίας, προωθώντας τα συμφέροντά της, τα οποία τις περισσότερες φορές αντικατόπτριζαν και συνένωναν ανησυχίες και φόβους μιας ευρύτερης «μάζας» ανθρώπων. Θα μπορούσαμε λοιπόν να θεωρήσουμε τις ομάδες αυτές, με διαφορετική όμως παρουσία, ίσως και λιγότερο δυναμική, από πλευράς διεκδικήσεων μορφή, ως την αντίστοιχη «Κοινωνία των Πολιτών» της σημερινής μας εποχής, με τις πλείστες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που δρουν σε πολλές Χώρες και δραστηριοποιούνται σε πολλούς τομείς του ανθρώπινου βίου. Οι ΜΚΟ είναι οι κύριοι εκφραστές και υποστηρικτές όλων των μεγάλων ιδεωδών, που κάποτε, δυστυχώς, βρίσκονται στο περιθώριο ή στην σκιά των μεγάλων γεγονότων, ξεχασμένα από τους ανθρώπους και τις κυβερνήσεις των λαών της Γης. Εμφορούμενοι από το αίσθημα του καθήκοντος παρακολουθούν τις αλλαγές που απειλούν τον Πλανήτη μας και βρίσκονται πάντα στην πρώτη γραμμή, έτοιμοι να υπερασπίσουν το «κοινό παρόν», αλλά και το ακόμη πιο σημαντικό «κοινό μας μέλλον». Δραστηριοποιημένοι σε ένα πλήθος θεμάτων, όπως τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, η καταπολέμηση της Φτώχειας, η επικράτηση της Ειρήνης, η Οικονομική ευημερία όλων των λαών, η Προστασία του Περιβάλλοντος και των Απειλούμενων προς εξαφάνιση Ζώων, κ.λ.π., εργάζονται συνεχώς χωρίς κανένα κέρδος πέρα από την ικανοποίηση ότι βάζουν ένα μικρό αλλά μεγάλο ουσιαστικά- λιθαράκι για την εξασφάλιση της συνέχισης του Ανθρώπινου Πολιτισμού (με ότι αυτό συνεπάγεται) και στην ασφαλή κληροδότησή του στις επόμενες γενεές. Όλες οι πτυχές του ανθρώπινου βίου και αντίστοιχα, κάθε ένα από τα Περιβάλλοντα στα οποία ζει, αναπτύσσεται, εξελίσσεται και εκφράζεται ο Άνθρωπος, στο «πρόσωπο» των ΜΚΟ, βρίσκει έναν πολύτιμο φίλο, ένα «φύλακα- άγγελο», πρόθυμο να στέρξει και να 10

12 αναλάβει την προστασία του απέναντι σε κάθε μορφή απειλής ή κινδύνου. Η Κοινωνία των Πολιτών, είναι το τελευταίο προπύργιο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μέσα στο δαιδαλώδες τοπίο της ύπαρξής μας, είναι ο φωτεινός σηματοδότης που επαγρυπνά τα βήματά μας, ο συμβουλάτορας της ορθής μας κρίσης, η φωνή διαμαρτυρίας απέναντι στις υπερβάσεις του εαυτού μας. Δεν πρόκειται για έναν τιμωρό ή εκδικητή, της αλαζονείας που επιδεικνύουμε συχνά όλοι - άλλωστε η ίδια η Κοινωνία των Πολιτών αποτελείται εν δυνάμει από όλους μας- αλλά για εκείνο το ζύγι που προσπαθεί να ισορροπήσει τον ορθό λόγο απέναντι στη λανθασμένη και επιπόλαια βούληση, απέναντι στα σημάδια των καιρών, που προστάζουν τη συμμετοχή όλων στη διαδικασία «εξαγνισμού» της ανθρώπινης φύσης, όσο είναι ακόμη νωρίς, πριν η Φύση που μας περιβάλλει αποφασίσει να μας εκδικηθεί, στο όνομα όλων των δεινών που έχει υποστεί από τις πράξεις μας. Το Περιβάλλον και όλες οι δράσεις των ΜΚΟ για την προστασία του, είναι το αντικείμενο αυτής της μελέτης. Ευχή όλων όσων εργάζονται γι αυτόν τον σκοπό είναι: να σταματήσει η αλόγιστη σπατάλη των φυσικών πόρων και τόσο η Παγκόσμια Κοινότητα, όσο και ο καθένας από εμάς ξεχωριστά, να ανταποδώσει τη γενναιοδωρία της Φύσης, με έργα και δράσεις φιλικές προς τα αγαθά της, και έχοντας πάντα κατά νου πως η αδιαφορία οδηγεί σε αδιέξοδο και θέτει κινδύνους. Είναι η συνειδητή συμμετοχή όλων μας, που θα άρει αυτό το αδιέξοδο και θα γεννήσει ή θα αναπτερώσει τις ελπίδες για ένα καλύτερο Αύριο. 11

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 12

14 1.1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Τι είναι η οργάνωση της Διεθνούς κοινωνίας 1 και πως μπορεί να ορισθεί; Όπως συμβαίνει με όλες τις σύνθετες και περιεκτικές έννοιες, οι ορισμοί στην αρχή φαίνονται δυσνόητοι. Για τις ανάγκες της ανάλυσης κρίνεται σκόπιμη η προσέγγιση της έννοιας, σε τρία (3) διαφορετικά επίπεδα: Πρώτον, η διεθνής οργάνωση μπορεί να ορισθεί με άξονα αναφοράς τους σκοπούς που επιδιώκει, Δεύτερον, μπορεί να ορισθεί με βάση τους υφιστάμενους διεθνείς θεσμούς ή σύμφωνα με τα ιδεώδη πρότυπα ή σχέδια μελλοντικών θεσμών, Τρίτον, η διεθνής οργάνωση μπορεί να ορισθεί σαν διαδικασία που προσεγγίζει την κυβερνητική ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ εθνών κρατών και μη κρατικών δρώντων Σκοποί Διεθνείς Οργανισμοί έχουν δημιουργηθεί γενικά για να επιτελέσουν τους πιο κάτω σκοπούς ή τουλάχιστον κάποιους από αυτούς: 1. Τη ρύθμιση των διεθνών σχέσεων πρωτίστως με μεθόδους ειρηνικής διευθέτησης των διενέξεων που αναφύονται ανάμεσα στα έθνη κράτη (καθώς και στο εσωτερικό αυτών των κρατών), 2. Την ελαχιστοποίηση ή, τουλάχιστον, τον έλεγχο των διεθνών συγκρούσεων και των πολέμων (διεθνών και εμφυλίων), 3. Την προώθηση των δραστηριοτήτων συνεργασίας, ανάπτυξης και προστασίας του Περιβάλλοντος μεταξύ των εθνών κρατών για το κοινωνικό και οικονομικό όφελος των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών ή όλης της Ανθρωπότητας, 4. Τη συλλογική άμυνα συγκεκριμένων ομάδων εθνών κρατών, εναντίον εξωτερικών απειλών. 1 Βλ. Θ. Κουλουμπής, «ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ», Εκδόσεις Παπαζήση, ΑΘΗΝΑ 1995,Κεφ. 12, «ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ», σελ

15 Θεσμοί Οι Διεθνείς Θεσμοί διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τους Διακυβερνητικούς Οργανισμούς (IGOs: Intergovernmental Organizations) και στους μη κυβερνητικούς οργανισμούς (NGOs: Nongovernmental Organizations). Οι Διακυβερνητικοί Οργανισμοί, όπως υποδηλώνει και η ονομασία τους, είναι θεσμοί που μέλη τους είναι επίσημοι αντιπρόσωποι κυβερνήσεων διαφόρων εθνών κρατών. Ο πιο γνωστός θεσμός Διακυβερνητικού Οργανισμού είναι τα Ηνωμένα Έθνη. Οι μη κυβερνητικοί οργανισμοί, που είναι επίσης γνωστοί και ως ιδιωτικοί διεθνείς οργανισμοί, συγκροτούνται από ιδιωτικές ομάδες με επιστημονικό, πολιτιστικό, φιλανθρωπικό, θρησκευτικό, τεχνικό, πολιτικό ή οικονομικό προσανατολισμό. Δεν συνεπάγονται όμως άμεση κρατική συμμετοχή. Παραδείγματα μη κυβερνητικών οργανισμών είναι το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο, ή η οργάνωση Greenpeace. Παρά το μεγάλο αριθμό τους, οι μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί είναι μεσαίου μεγέθους και διαθέτουν μέτρια χρηματοδοτικά μέσα. Ο μέσος ετήσιος προϋπολογισμός των μη κυβερνητικών οργανισμών μόλις ξεπερνά το ένα (1) εκατομμύριο δολάρια, ενώ ο μέσος αριθμός του προσωπικού τους είναι περίπου 10 επαγγελματίες. Στην αρχή, η φιλολογία των Πολιτικών επιστημόνων για τους Διεθνείς Οργανισμούς επικεντρωνόταν κυρίως στη μελέτη των διακυβερνητικών οργανισμών. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, το εύρος των επιστημονικών ενδιαφερόντων αυξήθηκε πολύ και άρχισε να συμπεριλαμβάνει τη μελέτη των μη Κυβερνητικών Οργανισμών, οι οποίοι εξετάζονται στο πλαίσιο της διεθνούς πολιτικής. Ο μεγαλύτερος αριθμός των Διακυβερνητικών και των μη Κυβερνητικών Οργανισμών έχουν την έδρα τους σε μεγάλες πόλεις, όπως το Παρίσι, οι Βρυξέλλες, το Λονδίνο, η Γενεύη, η Κοπεγχάγη, η Ουάσιγκτον, η Ρώμη, η Στοκχόλμη και η Βιέννη. Διαδικασίες Υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις Εθνικές κυβερνήσεις και στους Διεθνείς Διακυβερνητικούς /ή μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς. Ωστόσο, μπορεί να γίνει ένας τουλάχιστον παραλληλισμός ανάμεσά 14

16 τους: Οι Εθνικές κυβερνήσεις ρυθμίζουν τις σχέσεις των υποκειμένων τους και επιζητούν, ως ιδανικό, να προστατεύσουν την ακεραιότητα κάθε πολίτη. Ομοίως, οι Διεθνείς Οργανισμοί επιθυμούν να προστατεύσουν την ακεραιότητα των μελών τους, κυρίως αποτρέποντας την εμπλοκή τους σε ένοπλες συγκρούσεις και αντίστοιχα οι μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί εξυπηρετούν και προωθούν τα συμφέροντα της λεγόμενης «Κοινωνίας των Πολιτών», με δράσεις που αφορούν πλείστους τομείς του ανθρώπινου βίου ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ο ρόλος της Διεθνούς πολιτικής 2, όπως αυτή αναπτύχθηκε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εξαρτώμενη άμεσα από την εξέλιξη της νέας Διεθνούς Κοινότητας, αναδείχθηκε στον πλέον καθοριστικό παράγοντα υιοθέτησης του σωστού σημείου εκκίνησης μιας διεθνούς στράτευσης όλων των Κρατών, με απώτερο στόχο την εξασφάλιση στην Ανθρωπότητα ενός καλύτερου Αύριο. Οι παραδοσιακές δομές στήριξης των μεθόδων υιοθέτησης κανόνων δικαίου ή συστημάτων δράσης στο Διεθνή χώρο, θα δώσουν τη θέση τους σε αναθεωρημένες προοπτικές αντιμετώπισης των Διεθνών προβλημάτων, μέσα από την εξέλιξη και ανάπτυξη των σύγχρονων διεθνοσχεσιολογικών θεωριών, με απώτερο στόχο τον άμεσο εκδημοκρατισμό της νέας Διεθνούς Κοινότητας. Κυρίως, το πέρασμα μέσα από την ανάπτυξη της θεωρίας των συλλογικών ανθρώπινων δικαιωμάτων ή δικαιωμάτων των λαών θα θεωρηθεί απαραίτητο για την καθιέρωση νέων μεθόδων υιοθέτησης κανόνων ενός Διεθνούς Προγραμματισμού για την αντιμετώπιση της ευημερίας αλλά και προστασίας του συνόλου του γήινου πληθυσμού. Ο θρίαμβος, τέλος, της κατοχύρωσης των φιλοσοφικών καταβολών των εννοιών, (α) της ανάπτυξης υπό τη σφαιρική σκοπιά του φαινομένου, (β) της ειρήνης κάτω από μια καθολική προσπάθεια 2 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

17 αντιμετώπισής της και (γ) της προστασίας του Περιβάλλοντος ως προβλήματος οικουμενικού, θα αναδειχτεί ως τον κυρίαρχο στόχο για άμεση εξέλιξη της έννοιας της Ανθρωπότητας, όπως αυτή αντιμετωπίζεται πλέον από τη συντριπτική πλειοψηφία των Κρατών μελών της Διεθνούς Κοινότητας ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Ο 20 ος αιώνας, και κυρίως η μεταπολεμική περίοδος, χαρακτηρίστηκαν από την ύπαρξη Περιβαλλοντικών προβλημάτων 3 τα οποία είτε είναι αποτέλεσμα συσσώρευσης και προέκτασης των προηγούμενων, είτε εμφανίζονται για πρώτη φορά. Πρόκειται για μια εποχή εκρηκτικής τεχνολογικής ανάπτυξης στα πλαίσια μιας αχαλίνωτης παραγωγικής και καταναλωτικής διαδικασίας η οποία φαίνεται να αγνοεί πως «το Περιβάλλον δεν είναι ούτε ανεξάντλητο, ώστε να αντέχει σε συνεχή και εντατική εκμετάλλευση, ούτε απρόσβλητο, ώστε να αντέχει σε απεριόριστη απόρριψη αποβλήτων». Μερικές από τις κύριες μορφές των σύγχρονων Περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι οι παρακάτω: Ρύπανση μόλυνση, υποβάθμιση και καταστροφή οικοσυστημάτων, με αποτέλεσμα τη μερική ή ολική αχρήστευση των μηχανισμών της παραγωγικής και αναπαραγωγικής τους ικανότητας, Καταχρηστική εκμετάλλευση και εξάντληση σημαντικών φυσικών πόρων (ανανεώσιμων και μη) απαραίτητων στην αναπτυξιακή διαδικασία και πολύτιμων για το μέλλον, Πληθυσμιακή υπερσυγκέντρωση σε αστικά κέντρα η οποία δημιουργεί προβληματική σχέση μεταξύ πληθυσμού και Περιβάλλοντος (φυσικού και ανθρωπογενούς) ως χώρου απαραίτητου για τη διατήρηση της ζωής σε ανεκτό ποιοτικό επίπεδο, Εξαφάνιση ή μείωση των ειδών της άγριας ζωής (χλωρίδα πανίδα) σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο, με αποτέλεσμα τη διατάραξη 3 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

18 της οικολογικής ισορροπίας, την απώλεια ενδεχόμενων σημαντικών χρήσεων για το μέλλον και τη συρρίκνωση της βιολογικής ποικιλότητας, Διατάραξη γενικότερων φυσικών ισορροπιών με σημαντικές επιπτώσεις Παγκοσμίως και κυρίως ανησυχητικές προοπτικές (κλιματικές ισορροπίες, μείωση όζοντος κ.λ.π.), Σπατάλη και φθορά σημαντικών στοιχείων για την ύπαρξη ζωής όπως άνθρακα, υδρογόνου, οξυγόνου, αζώτου, θείου και φωσφόρου, Υποβάθμιση και καταστροφή του Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος (δομημένου χώρου, μνημείων, καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, κ.λ.π.), με συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, την απώλεια σημαντικών συνδετικών κρίκων με το παρελθόν και βέβαια την κρίση ταυτότητας των λαών για το παρόν και το μέλλον, Κίνδυνος χρήσης όπλων μαζικής καταστροφής (πυρηνικά, χημικά κ.λ.π.), με αποτέλεσμα την γενικευμένη εξαφάνιση μορφών ζωής σε περιφερειακό ή παγκόσμιο επίπεδο. Διευκρινίζεται βέβαια πως τα παραπάνω περιβαλλοντικά προβλήματα σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις και ιδιομορφίες. Ως κύρια χαρακτηριστικά του οικολογικού προβλήματος την περίοδο αυτή θεωρούνται τα: Α) η αλματώδης τεχνολογική ανάπτυξη ουσιαστικά έδωσε στον άνθρωπο απεριόριστες δυνατότητες αρνητικών παρεμβάσεων στο Περιβάλλον, Β) η ανάπτυξη της τεχνολογίας σε ορισμένους κλάδους όπως τον πυρηνικό και τον χημικό, είχε σαν επακόλουθο, νέου τύπου οικολογικά προβλήματα με επιδράσεις μόνιμου και ριζικού χαρακτήρα και Γ) το Περιβαλλοντικό πρόβλημα απέκτησε γενικευμένη Διεθνή διάσταση και παράλληλα συνειδητοποιήθηκε στη μορφή του αυτή από τη Διεθνή Κοινότητα. Αν η παρούσα κατάσταση του Περιβάλλοντος είναι κρίσιμη, η προοπτική όξυνσης φαίνεται αρκετά πιθανή σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της επιστημονικής κοινότητας, Διεθνών Οργανισμών, κ.λ.π. Έτσι λοιπόν 17

19 η Ανθρωπότητα καλείται να επιλύσει οξύτερα και συνθετότερα προβλήματα από ότι στο παρελθόν. Ολοκληρώνοντας, αξίζει να επισημανθεί, ότι είναι λανθασμένη η αντίληψη που αποδίδει ουσιαστικές ευθύνες στην Τεχνολογία για τη δημιουργία και όξυνση των Περιβαλλοντικών προβλημάτων. Η Τεχνολογία, ακόμη και όταν παρουσιάζει τάσεις αυτονομίας, στην ουσία αποτελεί μια οικονομική, κοινωνική και πολιτική επιλογή των επιμέρους Κρατών και της Διεθνούς Κοινότητας συνολικά. Τόσο λοιπόν η ευθύνη της πρόκλησης Περιβαλλοντικών προβλημάτων από τη σύγχρονη Τεχνολογία, όσο και η δεδομένη συχνή ανικανότητά της να προλάβει και να περιορίσει τις αρνητικές επιπτώσεις, παραπέμπουν σαφώς σε ανθρώπινες επιλογές και τις αντίστοιχες ουσιαστικές ευθύνες για τα Περιβαλλοντικά προβλήματα που αυτές συνεπάγονται. Στα πλαίσια αυτά είναι προφανές πως μόνο μια συνθετική κοινωνική, οικονομική και πολιτική θεώρηση του Περιβαλλοντικού προβλήματος μπορεί να αποκαλύψει την πραγματική του υπόσταση και κυρίως τις αιτίες του, σε όλη τους την έκταση ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Οι δυσκολίες γένεσης ιδιαίτερων δικαιακών κανόνων προστασίας του περιβάλλοντος 4 σε εθνικό κρατικό επίπεδο συνέτειναν έτσι ώστε και η παρεπόμενη φυσιολογική διεθνοποίησή τους να αντιμετωπίσει στην αρχή ανυπέρβλητα εμπόδια. Παρόλα αυτά, η θέσπιση ειδικού συνόλου κανόνων του Διεθνούς δικαίου για το περιβάλλον φάνηκε από την αρχή ότι αποτελεί απόλυτη και επιτακτική ανάγκη επειδή οι προσπάθειες που είχαν ήδη γίνει σε εθνικό επίπεδο, κινδύνευαν να πέσουν στο κενό, εάν δεν διεθνοποιούνταν το συντομότερο δυνατόν. Στα πλαίσια, λοιπόν, ανάπτυξης των κανόνων του Διεθνούς δικαίου, μέσα από τη γένεση νέων ιδιαίτερων κλάδων του, που δημιουργήθηκαν λόγω των αυξανόμενων αναγκών άμεσης διεθνούς ρύθμισης 4 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

20 ειδικότερων τομέων των μοντέρνων διεθνών σχέσεων από τη μία και της επαναστατικής μετεξέλιξης της διεθνούς κοινότητας μετά το 1960, σε συνδυασμό με τα σοβαρά προβλήματα που η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας προκάλεσε στο περιβάλλον από την άλλη, η θέσπιση ειδικών δικαιακών κανόνων για την προστασία του περιβάλλοντος θεωρήθηκε επιβεβλημένη. Τρεις άξονες αναφορικά με την αρχική αποδοχή αλλά και περαιτέρω εξέλιξη των κανόνων δικαίου που έχουν σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος έχουν και άμεση ανάγκη ανάπτυξης. Ο πρώτος, αναφέρεται στην πολεμική καθώς και στα αίτια που την προκαλούν, ευρύτερης αποδοχής του νέου αυτού κλάδου του Διεθνούς δικαίου. Ο δεύτερος, έχει σχέση με τις πηγές μέσω των οποίων το Διεθνές δίκαιο του Περιβάλλοντος προσπαθεί να αντλήσει την αναγκαστική του ισχύ ώστε να μπορέσει να επιβληθεί ως την άμεση διεθνή αναγκαιότητα. Ο τρίτος, τέλος, αναφέρεται στην προσπάθεια κατοχύρωσης νέων ιδιαίτερων αρχών για την προστασία του Περιβάλλοντος, με έντονη την επιρροή της προσπάθειας αυτής για αναδιαπραγμάτευση και εξέλιξη των κλασσικών αρχών του διεθνούς δικαίου ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ «Τα κράτη οφείλουν να παρακολουθούν αν οι Διεθνείς Οργανισμοί παίζουν ένα ρόλο συντονιστικό, αποτελεσματικό και δυναμικό στην προστασία του περιβάλλοντος 5». Η προτελευταία (αριθμ. 25) αυτή αρχή της Διακήρυξης της Στοκχόλμης για το περιβάλλον, βάζει, για πρώτη ουσιαστικά φορά, με τον τρόπο αυτό, το σωστό θεμέλιο της οργάνωσης σε διεθνές επίπεδο για την προστασία του Περιβάλλοντος, ενθαρρύνοντας την παρέμβαση ήδη υπαρχόντων διεθνών μηχανισμών αλλά και τη σύσταση νέων αρμοδιότερων. 5 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Ι. Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σε

21 Είτε, λοιπόν, πρόκειται στα πλαίσια μίας νέας διεθνούς οργάνωσης η οποία θα μπορούσε να αφιερώσει αποκλειστικά το έργο της στην έρευνα αλλά και στην ανάπτυξη των μέτρων προστασίας για το Περιβάλλον, είτε στα πλαίσια οργανισμών του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών που θα μπορούσαν ήδη να αναπτύξουν παράλληλη περιβαλλοντική δράση, είτε τέλος, στα πλαίσια Περιφερειακών ή Διαπεριφερειακών Οργανισμών, η ευαισθητοποίηση των οποίων κρίνεται πλέον απαραίτητη, εάν δεν έχει ήδη διαδηλωθεί, η επιταγή για οργάνωση και συντονισμό δραστηριοτήτων Διεθνών Οργανισμών κρίνεται ως άμεση να υιοθετηθεί και υποστηριχτεί από όλα τα Κράτη Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΚΟΡΥΦΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΗ (UNCED) Ένα σημαντικό βήμα 6 για την ανάπτυξη επαρκών Διεθνών κανόνων στην αρκετά παραμελημένη περιοχή της προστασίας του Περιβάλλοντος έγινε στη διάρκεια της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (που αναφέρεται ως UNCED ή Συνάντηση Κορυφής για τη Γη) η οποία πραγματοποιήθηκε στο Ρίο ντε Τζανέϊρο το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου του Η Διάσκεψη, στην οποία πήρε μέρος ένας δίχως προηγούμενο αριθμός αρχηγών κρατών, αναμενόταν ότι θα «επεξεργαζόταν στρατηγικές και μέτρα για να αναχαιτιστούν και να αντιστραφούν οι επιπτώσεις της υποβάθμισης του περιβάλλοντος στο πλαίσιο ενισχυμένων εθνικών και διεθνών προσπαθειών για την προώθηση μιας ανθεκτικής και περιβαλλοντικά Βιώσιμης Ανάπτυξης σε όλες τις Χώρες». Όπως συνέβηκε στην περίπτωση των εργασιών της Διάσκεψης για το Δίκαιο της Θάλασσας, υπάρχει μια σύγκρουση συμφερόντων και προοπτικών ανάμεσα στις πλούσιες, εκβιομηχανισμένες χώρες και τις φτωχές, αναπτυσσόμενες χώρες. Οι πλούσιες χώρες αισθάνονται ότι δεν πρέπει να πληρώσουν μόνες τους όλο το κόστος για τα περιβαλλοντικά μέτρα που πρέπει να ληφθούν επειγόντως σε όλο τον πλανήτη. Οι φτωχές χώρες, αντιθέτως, υποστηρίζουν ότι η εκβιομηχάνιση βαδίζει 6 Βλ. Θ. Κουλουμπής, «ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ», Εκδόσεις Παπαζήση, ΑΘΗΝΑ 1995, Κεφ. 11 «ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ», σελ

22 χέρι -χέρι με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Κι έτσι, οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι τα εκβιομηχανισμένα κράτη θα πρέπει να «πληρώσουν» για τον παγκόσμιο έλεγχο της καταστροφής του περιβάλλοντος. Η Συνάντηση Κορυφής για τη Γη υιοθέτησε τρία νομικώς μη δεσμευτικά Έγγραφα και δύο Συμβάσεις που θεσπίζουν νόμους. Τα μη δεσμευτικά έγγραφα αποτελούνται από τα ακόλουθα: 1) Η Διακήρυξη του Ρίο για τα Δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των Εθνών και των Λαών, που επιβεβαιώνει το κυρίαρχο δικαίωμα των Κρατών να εκμεταλλεύονται τους δικούς τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, αλλά και την ευθύνη τους, όπως οι δραστηριότητες που αναπτύσσονται μέσα στη δικαιοδοσία τους να μη βλάπτουν το περιβάλλον έξω από τα σύνορά τους. 2) Η Ημερήσια Διάταξη 21 (Αgenda 21), η οποία είναι ένα πρόγραμμα δράσης 800 σελίδων που προσδιορίζει τα βήματα τα οποία πρέπει να κάνουν τα Κράτη και η Διεθνής κοινότητα για να εναρμονίσουν την οικονομική ανάπτυξή τους με την προστασία του Περιβάλλοντος στον 21 ο αιώνα. 3) Μια δήλωση των αρχών διαχείρισης, προστασίας και Βιώσιμης ανάπτυξης όλων των τύπων των δασών, που διακηρύσσει τη ζωτική σημασία της διατήρησης των δασών και απαιτεί βοήθεια και κίνητρα για να μπορέσουν οι αναπτυσσόμενες χώρες να ενισχύσουν την ικανότητά τους να διαχειρίζονται, να διατηρούν και να αναπτύσσουν τα δάση τους. Οι δύο νομοθετικές Συμβάσεις οι οποίες υιοθετήθηκαν από τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη είναι οι ακόλουθες: 1) Η Σύμβαση για την Αλλαγή του Κλίματος που υπογράφηκε στη Συνάντηση Κορυφής για τη Γη από 153 κράτη, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Η σύμβαση αυτή προβλέπει ότι θα τεθεί σε εφαρμογή όταν την επικυρώσουν πενήντα από τα 153 κράτη που την έχουν υπογράψει. Σκοπός της σύμβασης είναι να επιτευχθεί «η σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων στην ατμόσφαιρα αερίων που προκαλούν το φαινόμενο θερμοκηπίου στο 21

23 επίπεδο που θα απέτρεπε τις επικίνδυνες ανθρωπογενείς επεμβάσεις στο σύστημα των κλιματολογικών συνθηκών». Ένα τέτοιο επίπεδο θα πρέπει να επιτευχθεί μέσα σε ένα χρονικό πλαίσιο που να είναι αρκετό για να προσαρμοστούν τα οικοσυστήματα φυσιολογικά στην αλλαγή του κλίματος, να εξασφαλίζεται ότι δεν θα απειληθεί η παραγωγή τροφίμων και ότι θα καταστεί δυνατό να προχωρήσει η ανάπτυξη με έναν ανθεκτικό τρόπο. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι για να εξασφαλιστεί η υπογραφή των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν συμπεριλήφθηκε στην τελική διατύπωση της σύμβασης μια νομικά υποχρεωτική δέσμευση όλων των κρατών να κρατήσουν ως το 2000 σταθερές τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στα επίπεδα του Αντί της δεσμευτικής αυτής διάταξης προτιμήθηκε μια πολύ πιο ασαφής δήλωση προθέσεων, κάνοντας λόγο για προηγούμενα επίπεδα αντί να μιλά για τα επίπεδα του 1990, που θεωρήθηκαν σημαντικοί στόχοι της πολιτικής για το περιβάλλον. 2) Υπογράφηκε επίσης μια Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλία από 153 κράτη, όχι όμως και από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η σύμβαση αυτή περιέχει διατάξεις που σκοπό έχουν να εμποδίσουν την εξαφάνιση βιολογικών ειδών, βιοτόπων και οικοσυστημάτων. Η Σύμβαση, θέλοντας να ανταποκριθεί στις ανάγκες των αναπτυσσόμενων κρατών, αποδέχεται την αντίληψη ότι οι εκβιομηχανισμένες χώρες πρέπει να προσφέρουν στις αναπτυσσόμενες χώρες και οικονομική βοήθεια και την προηγμένη τεχνογνωσία. Συμπερασματικά, οι απειλές για την ανθρωπότητα που προκαλούνται από ανθρωπογενείς διαταραχές της οικόσφαιρας έχουν αρχίσει να συνασπίζουν τους κατοίκους της Γης και η εξέλιξη αυτή αντανακλάται, σαν πιστός καθρέπτης της Διακρατικής συναίνεσης, στο Διεθνές δίκαιο. 22

24 1. 7. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ Ο προσδιορισμός της έννοιας «Περιβάλλον» 7 αποτελεί πρωταρχικό μέλημα εφ όσον με βάση το περιεχόμενο του όρου αυτού οικοδομείται, αρθρώνεται και εξειδικεύεται σε μεγάλο βαθμό οποιοδήποτε σύστημα νομικής προστασίας του. Η βασική αυτή γενική έννοια δεν έχει προσδιορισθεί ικανοποιητικά σε επίπεδο Διεθνούς Δικαίου του Περιβάλλοντος όπου κυρίως οι «αναστολές» που υπαγορεύει η παραδοσιακή έννοια της εθνικής κυριαρχίας δεν ευνοούν τη δημιουργία γενικευμένων νομικών πλαισίων προστασίας υποχρεωτικής φύσης. Επίσης ούτε σε Διεθνή κείμενα μη υποχρεωτικής φύσης γίνεται παρόμοιο εγχείρημα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (Στοκχόλμη 1972), αλλά και της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι (1975) στη Διάσκεψη Ασφαλείας και Συνεργασίας στην Ευρώπη. Και τα δύο αυτά σημαντικά ντοκουμέντα που καλύπτουν συνολικά το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος ενώ αναφέρονται επανειλημμένα στον όρο αυτό δεν τον προσδιορίζουν ειδικότερα. Τον θεωρούν είτε αυτονόητο είτε δεδομένο από τις επιμέρους εσωτερικές έννομες τάξεις όπου άλλωστε σε μεγάλο βαθμό τα διεθνή κείμενα λειτουργούν και υλοποιούνται. Με αξιόλογη νομική προσέγγιση του όρου «Περιβάλλον» με προφανή διεπιστημονική σύνθεση, περιέχει ο Ελληνικός Νόμος 1650/1986 «Για την Προστασία του Περιβάλλοντος». Σύμφωνα με τον παραπάνω Νόμο, άρθρο 2 παρ. 1. σαν Περιβάλλον νοείται: «το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες». 7 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης-Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι, ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

25 Ο ορισμός αυτός κατηγοριοποιεί τους παράγοντες και τα στοιχεία που απαρτίζουν το περιβάλλον σε δύο τύπους: φυσικούς και ανθρωπογενείς. Με την κατηγοριοποίηση αυτή ο Νόμος 1650/1986 καταγράφει χωρίς περαιτέρω εξειδίκευση- την γενικά παραδεκτή διάκριση της έννοιας «Περιβάλλον» σε Φυσικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον αντίστοιχα. Οι δύο αυτές εξειδικευμένες μορφές Περιβάλλοντος έχουν προσδιοριστεί σε εσωτερικό αλλά και Διεθνές επίπεδο. Ο Ελληνικός Νόμος 360/1976 «Περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος» (άρθρο 1 παρ. 5) θεωρεί ότι Φυσικό Περιβάλλον νοείται: «Ο περιβάλλων τον άνθρωπο χερσαίος, θαλάσσιος και εναέριος χώρος, μετά των εν αυτώ χλωρίδος, πανίδος και φυσικών πόρων». Ο ίδιος Νόμος (άρθρο 1 παρ. 6) σαν Πολιτιστικό Περιβάλλον ορίζει «Τα ανθρωπογενή στοιχεία πολιτισμού και χαρακτηριστικά, ως ταύτα διεμορφώθησαν εκ της παρεμβάσεως και των σχέσεων του ανθρώπου μετά του φυσικού περιβάλλοντος, περιλαμβανομένων των ιστορικών χώρων, ως και της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής εν γένει κληρονομιάς της Χώρας». Μια αξιόλογη προσέγγιση γενικότερης σημασίας των όρων, Φυσικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον, επιχειρείται από τη «Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς» (Παρίσι 16/11/1972) 8. Η παραπάνω Σύμβαση στα πλαίσια της προσπάθειας Επιλεκτικής προστασίας (σε Παγκόσμιο επίπεδο) συγκεκριμένων στοιχείων και παραγόντων του Φυσικού και Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος σαν «φυσική κληρονομιά» ορίζει τα: «- φυσικά μνημεία αποτελούμενα από φυσικούς ή βιολογικούς σχηματισμούς ή από ομάδες τοιούτων σχηματισμών παγκοσμίου αξίας από απόψεως αισθητικής ή επιστημονικής, - γεωλογικοί και φυσιογραφικοί σχηματισμοί και ακριβώς καθωρισμέναι εκτάσεις αποτελούσαι την κατοικία απειλουμένων ζωϊκών και φυτικών ειδών, παγκοσμίου αξίας από απόψεως επιστήμης ή ανάγκης διατηρήσεως, 8 Βλ. Ν.1126/81 Φ.Ε.Κ. 32/τεύχος πρώτο/

26 - φυσικά τοπία ή ακριβώς καθωρισμέναι φυσικαί εκτάσεις παγκοσμίου αξίας από απόψεως επιστήμης, ανάγκης διατηρήσεως ή φυσικού κάλλους» 9. Επίσης σαν «πολιτιστική κληρονομιά» ορίζονται : «- μνημεία: αρχιτεκτονικά έργα, σημαντικά έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, έργα ή κατασκευαί αρχαιολογικού χαρακτήρος, επιγραφαί, σπήλαια και σύνολα έργων παγκοσμίου αξίας από απόψεως της ιστορίας, της τέχνης ή της επιστήμης, - σύνολα οικοδομημάτων: ομάδες κτιρίων μεμονωμένων ή ενοτήτων (οικισμών), τα οποία λόγω της αρχιτεκτονικής των θέσεώς των, έχουν παγκόσμιον αξίας από απόψεως της ιστορίας, της τέχνης ή της επιστήμης, - τοπία: έργα του ανθρώπου ή συνδυασμός έργων του ανθρώπου και της φύσεως καθώς και εκτάσεις περιλαμβανομένων και των αρχαιολογικών χώρων αι οποίαι έχουν παγκόσμιον αξίαν από απόψεως ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής και ανθρωπολογικής». Ειδικότερα σε σχέση με την προσέγγιση του όρου «Περιβάλλον» και τις διακρίσεις του, συνοπτικά επισημαίνονται τα εξής: Ο όρος «Περιβάλλον» πράγματι είναι πολύσημος, γεγονός που κύρια οφείλεται στην ευρύτατη χρήση του στο χώρο των επιστημών αλλά και της καθημερινής πραγματικότητας. Επόμενο είναι λοιπόν και ο ακριβής προσδιορισμός του στα πλαίσια του δικαίου να επηρεάζεται αρνητικά. Ο ορισμός όμως του Νόμου 1650/1986 που αναφέρθηκε προηγουμένως, πέρα από τα αρνητικά στοιχεία που ίσως έχει, κινείται προς τρεις σωστές και ιδιαίτερα σημαντικές κατευθύνσεις. Αρχικά αποβάλλει σε μεγάλο βαθμό τον ανθρωποκεντρισμό που παραδοσιακά χαρακτηρίζει το δίκαιο και βέβαια το δίκαιο του περιβάλλοντος. Στη συνέχεια περιέχει το στοιχείο της δυναμικής αλληλεξάρτησης των στοιχείων και παραγόντων του περιβάλλοντος, ενώ τέλος, δίνει τη δυνατότητα μιας ευρύτατης κάλυψης περιβαλλοντικών αγαθών. Και τα τρία αυτά στοιχεία είναι γεγονός πως σε λιγότερο ή περισσότερο βαθμό 9 Βλ. άρθρο 2 της παραπάνω Σύμβασης. 25

27 ελλείπουν από τους υπόλοιπους ορισμούς του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος που αναφέρθηκαν. Πρέπει να τονισθεί πως η βασική διάκριση σε Φυσικό και Ανθρωπογενές είναι και, κυρίως, εξελίσσεται σε ανεπαρκή και μη ανταποκρινόμενη απόλυτα στην πραγματικότητα, με αρνητικές συνέπειες και στην προστασία του Περιβάλλοντος. Πράγματι, στις σύγχρονες συνθήκες, είναι τέτοιας έκτασης και σοβαρότητας η ανθρώπινη παρέμβαση στο Φυσικό Περιβάλλον ώστε σε οριακές περιπτώσεις μπορεί να αναφέρεται ο όρος αυτός υπονοώντας ανάλογο αμιγές περιεχόμενο. Αντίθετα, συνήθως η πραγματικότητα αυτή βέβαια δεν αναιρεί την ορθότητα και αναγκαιότητα της βασικής διάκρισης, όμως είναι γεγονός πως σε περιπτώσεις, σαφώς διαμορφώνεται μια νέα κατηγορία περιβαλλοντικών αγαθών με σοβαρές αντικειμενικές διαφοροποιήσεις από τις προϋπάρχουσες, αλλά και ανάλογες ιδιόμορφες απαιτήσεις προστατευτικών θεσμών. Για αυτά τα «μικτής φύσης» Περιβαλλοντικά αγαθά επιστρατεύονται σε διαφορετικό βαθμό προστατευτικές ρυθμίσεις που αφορούν την προστασία και του Φυσικού και του Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος. Είναι ενδεικτικός ο προβληματισμός για την νομική προστασία των αστικών χωρών πρασίνου οι οποίοι οργανικά εντάσσονται στο Φυσικό Περιβάλλον, λειτουργικά όμως συνδέονται με το Ανθρωπογενές και, ακριβέστερα, με το Πολιτιστικό ΤΟ ΑΡΘΡΟ 24 ΤΟ ΑΤΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 2001 Η προστασία του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος 10 αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία των δασών και γενικά των δασικών εκτάσεων. Απαγορεύεται η μεταβολή του προορισμού των δημοσίων δασών και των δασικών εκτάσεων, εκτός αν προέχει για την 10 Βλ. ΑΡΙΣΤ. Ι. ΜΑΝΕΣΗΣ - Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, «ΤΟ ΣΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1975/1986, Εκδόσεις ΑΝΤ. Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, ΑΘΗΝΑ ΚΟΜΟΤΗΝΗ 1989, σελ. 61, Άρθρο 24, παρ

28 Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον. Α. Η παράγραφος 1 του άρθρ. 24 αντικαθίσταται ως εξής: 11 «1. Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της Αειφορίας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων. Η σύνταξη δασολογίου συνιστά υποχρέωση του Κράτους. Απαγορεύεται η μεταβολή του προορισμού των δασών και των δασικών εκτάσεων, εκτός αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον». Β. Στην παράγραφο 2 του άρθρου 24 προστίθεται εδάφιο ως εξής: «Οι σχετικές τεχνικές επιλογές και σταθμίσεις γίνονται κατά τους κανόνες της επιστήμης. Η σύνταξη εθνικού κτηματολογίου συνιστά υποχρέωση του Κράτους». Γ. Υπό το άρθρο 24 προστίθεται η ερμηνευτική δήλωση ως εξής: «Ερμηνευτική δήλωση: Ως δάσος ή δασικό οικοσύστημα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, τα οποία, μαζί με την εκεί συνυπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελούν μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλοεπίδρασής τους, ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές). Δασική έκταση υπάρχει όταν στο παραπάνω σύνολο ή άγρια ξυλώδης βλάστηση, υψηλή ή θαμνώδης, είναι αραιά.» Συμπεράσματα 12 : Η αναθεώρηση του Συντάγματος πρόσθεσε δύο λέξεις στην παρ. 1 του άρθρ. 24.: η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος 11 Βλ. Σχέδιο Αναθεωρητικών Διατάξεων του Συντάγματος, όπως διαμορφώθηκε από την Επιτροπή Αναθεώρησης του Συντάγματος και την Ολομέλεια της Βουλής: 12 Βλ. Τάκης Κ. Βιδάλης «Το ατομικό δικαίωμα στο περιβάλλον στο Σύνταγμα του 2001», σελ

29 αποτελεί πλέον πέρα από «υποχρέωση του κράτους» - και «δικαίωμα του καθενός». Συνίσταται δε στη ρητή αναγνώριση του περιβάλλοντος ως στοιχείου του ίδιου του αυτοκαθορισμού του προσώπου και στη συναφή ανάδειξη ενός αντίστοιχου ατομικού δικαιώματος. Ένα δικαίωμα ιδιόμορφο από πολλές απόψεις, που -λόγω του αντικειμένου του- δε θα μπορούσε να ενταχθεί σε μία μόνον από τις τρεις (3) κατηγορίες της κλασσικής διάκρισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα στο Περιβάλλον χαρακτηρίστηκε λοιπόν, από νωρίς, ως «μικτό δικαίωμα» με όψεις ταυτόχρονα ατομικού, πολιτικού και κοινωνικού δικαιώματος 13. Ωστόσο, η διατύπωση του Συντάγματος δεν βοηθούσε. Έτσι και η δημιουργική νομολογία για το περιβάλλον δεν μίλησε ποτέ για κάτι πέρα από ένα «κοινωνικό δικαίωμα», ένα δικαίωμα δηλαδή «διαμεσολαβημένο». Με την αναθεώρηση, το γράμμα του άρθρου 24 άλλαξε: το κράτος παύει πλέον να είναι ο αποκλειστικός διαχειριστής του Περιβάλλοντος. «Καθένας» έχει δικαίωμα να προστατεύει το Περιβάλλον, ανεξάρτητα από το τι έκανε, κάνει ή θα κάνει το κράτος, ακριβώς επειδή η ίδια η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του εξαρτάται από ό,τι ο ίδιος εννοεί ως κατάλληλο γι αυτήν Φυσικό ή Πολιτιστικό Περιβάλλον. Πρόκειται στην ουσία για την ίδια γνωστή στάση του αυτοκαθορισμού: όπως κινούμαι ελεύθερα, ρυθμίζω την ιδιωτική μου ζωή, σκέπτομαι, εκφράζομαι, επικοινωνώ κ.λ.π. έτσι ακριβώς μεριμνώ και για το περιβάλλον «μου». Αυτή η «αποκρατικοποίηση» της προστασίας του περιβάλλοντος οδηγεί σε δύο επί πλέον συνέπειες: Πρώτον, το δικαίωμα στο Περιβάλλον όπως και κάθε δικαίωμα- μπορεί να ασκείται θετικά αλλά και αρνητικά, να ασκείται και να μην ασκείται. Αποτελεί όμως, προϋπόθεση της ανάπτυξης της προσωπικότητας, μπορεί δηλαδή και να εξατομικευτεί ως αγαθό. Δεν είναι μόνο παγκόσμιο ή συλλογικό ή 13 Βλ. γενικά για το δικαίωμα στο περιβάλλον Γλ. Π. Σιούτη. Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή, σελ. 37, επ. Θ. Αντωνίου: «Το κοινωνικό δικαίωμα χρήσεως του περιβάλλοντος μεταξύ ελευθερίας και συμμετοχής (Μερικές σκέψεις με αφορμή την απόφαση 3682/86 του Δ Τμήματος του ΣτΕ και την απόφαση 3146/86 της Ολομέλειας του ΣτΕ)», ΤοΣ 13, 1987, passim I. Vassilopoulos, Environmental Law in Greece, Kluwer Sakkoulas 1999, σελ. 36 επ

30 δημόσιο αγαθό, απομακρυσμένο από τον κάθε συγκεκριμένο άνθρωπο και γι αυτό δύσκολα ελέγξιμο. Κυρίως όμως διευκρινίζεται μια άλλη πλευρά της προστασίας του Περιβάλλοντος: το ότι το ατομικό δικαίωμα επιτρέπει στους πολίτες να θέτουν υπό αμφισβήτηση την ορθή εκπλήρωση της αντίστοιχης κρατικής υποχρέωσης, όπως αυτή εξειδικεύεται στις λεπτομέρειες του άρθρ. 24 Σ. Και το «δημόσιο συμφέρον»; Παύει άραγε να αποτελεί τον λόγο που το Σύνταγμα θέλει να προστατεύσει το περιβάλλον; Η απάντηση είναι αρνητική. Το κράτος εξακολουθεί να έχει υποχρέωση προστασίας, που προφανώς εκπληρώνεται με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον, προσδιοριζόμενο ακριβέστερα, μάλιστα, σύμφωνα με τις γνωστές αρχές που έχει επεξεργαστεί η νομολογία, ανεξάρτητα από το τι κάνουν οι πολίτες, από το αν ασκούν δηλαδή ή όχι το ατομικό τους δικαίωμα Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΕ ΕΝΑ ΥΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η αναγνώριση ενός ανθρώπινου δικαιώματος σε ένα υγιές και αρμονικό Περιβάλλον 14 περνά από τη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον στη Στοκχόλμη το Στο άρθρο 1 του Δεύτερου Μέρους της Διακήρυξης που αναφέρεται στις Αρχές, υπογραμμίζεται μεταξύ άλλων ότι: «Ο άνθρωπος έχει το θεμελιώδες δικαίωμα για ελευθερία, ισότητα και επαρκείς συνθήκες ζωής μέσα σε ένα Περιβάλλον ποιότητας, που να επιτρέπει μια αξιοπρεπή και ευημερούσα ζωή και φέρει την ιερή υποχρέωση να προστατεύει και να βελτιώνει το Περιβάλλον για τις σημερινές και μελλοντικές γενεές» Παρόλα αυτά, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών παρόλο που υιοθέτησε σε γενικές γραμμές τη Διακήρυξη της Στοκχόλμης, δεν κατάφερε μέχρι σήμερα να προκηρύξει ιδιαίτερα την ύπαρξη ενός ανθρώπινου δικαιώματος σε ένα υγιές και αρμονικό Περιβάλλον, παρά 14 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

31 τις επανειλημμένες προτάσεις από Περιφερειακούς, Κυβερνητικούς και μη Οργανισμούς. Κι όμως, είναι πλέον σίγουρο, ότι η σημερινή εξελικτική θεώρηση του κλασσικού Διεθνούς δικαίου μέσα από τους νέους, πολλούς, ιδιαίτερα κλάδους του, όπως αυτοί αναπτύχθηκαν μεταπολεμικά, απαιτεί για την κατοχύρωσή τους, ως επιμέρους σύνολα κανόνων δικαίου που τείνουν να ρυθμίσουν προβλήματα της άμεσης, λεγόμενης, διεθνούς αναγκαιότητας, την προϋπόθεση αναγνώρισης σχετικών με τους τομείς αυτούς ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η εξέλιξη λοιπόν, ενός ιδιαίτερου κλάδου του Διεθνούς Δικαίου για το Περιβάλλον έπρεπε να περάσει απαραίτητα από την προηγούμενη κατοχύρωση και προστασία ενός ανθρώπινου δικαιώματος σε αυτό. Δύο σημαντικά αλλά και ταυτόχρονα αντιφατικά μεταξύ τους γεγονότα έμελλε όμως να σημαδέψουν την όλη αυτή γενικότερη προσπάθεια αναφορικά με τη διεθνή προστασία του περιβάλλοντος. Το πρώτο αναφέρεται στη μη εκδηλωμένη διεθνώς, όσο τουλάχιστο θα περίμενε κανείς, αντίδραση για υιοθέτηση ενός παρόμοιου ανθρώπινου δικαιώματος, που όμως δεν έχει μέχρι τις μέρες μας κατορθωθεί να πραγματοποιηθεί ουσιαστικά. Το δεύτερο εδράζεται στις επί μέρους βουλήσεις των κρατών να υιοθετήσουν στα συντάγματά τους προβλέψεις τέτοιες που αποδεικνύουν πάραυτα την επιταγή για διεθνή κατοχύρωση ενός ανθρώπινου δικαιώματος σε ένα υγιές και αρμονικό περιβάλλον. Στα πλαίσια της πρώτης παραπάνω διαπίστωσης, θα περίμενε κανείς το πρωτοπόρο στην προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων Συμβούλιο της Ευρώπης να έχει καταλήξει θετικά και μέσα από την Τρίτη Γενεά των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στην απαιτούμενη διακήρυξη σε σχέση με το ανθρώπινο δικαίωμα σε ένα υγιές και αρμονικό περιβάλλον. Βέβαια, ένα πρώτο βήμα έγινε το 1970 στο Στρασβούργο και στα πλαίσια της «Ευρωπαϊκής Διάσκεψης για τη διατήρηση της Φύσης», η οποία πρότεινε την επεξεργασία ενός Πρωτοκόλλου στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που υποσχόταν στον καθένα μας το δικαίωμα να απολαμβάνουμε ένα υγιές και αρμονικό Περιβάλλον. Παρόλο όμως που το 1973 είχε ετοιμαστεί 30

32 συγκεκριμένο αναλυτικό Σχέδιο από τον καθηγητή H.Steiger, η κοινοβουλευτική συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης δεν το υιοθέτησε, ανανεώνοντας απλά και μόνον την επιθυμία της για κάποια, ανεκπλήρωτη μέχρι σήμερα όμως, μελλοντική επανεξέταση του ζητήματος. Σχετικά με το ανθρώπινο δικαίωμα στο Περιβάλλον, μία πρώτη ρητή αναγνώριση σε διεθνές επίπεδο απαντάμε στη Σύμβαση του Άαρχους Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΕ ΕΝΑ ΥΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Σύμφωνα με τη δεύτερη διαπίστωση της προηγούμενης παραγράφου, παρατηρούμε τα εξής: Η συνταγματική κατοχύρωση ενός ανθρώπινου δικαιώματος σε ένα υγιές και αρμονικό περιβάλλον 15, με πρωτοπόρους ομολογουμένως τα σοσιαλιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και την Κίνα και έχοντας βρει μιμητές και στη Δυτική Ευρώπη, με πρωτοπόρο την Ελλάδα, διαδηλώνει την κρατική βούληση για άμεση επέμβαση στην όλη υπόθεση. Το δικαίωμα σε ένα περιβάλλον υγιές και αρμονικό συνδέεται επίσης άμεσα με το δικαίωμα στην υγεία και το δικαίωμα στην ζωή. Μεταφράζεται δηλαδή ως ενδυνάμωση του δικαιώματος σε καλύτερες συνθήκες ζωής και εργασίας. Με την έννοια αυτή είναι σίγουρο ότι το δικαίωμα στο Περιβάλλον δημιουργεί υποχρεώσεις ταυτόχρονα στο κράτος και στον απλό πολίτη. Άλλωστε είναι αδιαφιλονίκητη πραγματικότητα ότι το περιβάλλον βρίσκεται πλέον στη καρδιά της αυξανόμενης συμμετοχής του πολίτη στη δημόσια ζωή και στον εκδημοκρατισμό των επιμέρους εκφάνσεών της. Παρόλα αυτά όμως, η έννοια ενός παρόμοιου δικαιώματος δεν αφορά αποκλειστικά και μόνον τον άνθρωπο αλλά και κάθε ζωντανή 15 Βλ. Γιώργος Δ. Σαμιώτης Γρηγόρης Τσάλτας, «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 1990, σελ

33 ύπαρξη, καθώς και τη βιόσφαιρα. Οι οικονομικές λοιπόν, δυσάρεστες ίσως, επιπτώσεις από τη δυναμική κατοχύρωση της προστασίας του, φαίνεται ότι έχουν προκαλέσει στις μέρες μας έμμεσες αντιδράσεις παρεμπόδισης ανοιχτής υποστήριξής του ως ανθρώπινου δικαιώματος. Και είναι βέβαια φυσικό αφού όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεν πρόκειται για ένα αυστηρώς ανθρώπινο δικαίωμα αλλά ένα δικαίωμα που προστατεύει, εκτός από τον άνθρωπο και τον ευρύτερο χώρο στον οποίο αυτός συνυπάρχει με τη φύση, η καταστροφή της οποίας, στο όνομα της αλόγιστης ανάπτυξης της τεχνολογίας και του υπερπλουτισμού των ολίγων, έχει πλέον φτάσει σε οριακά επίπεδα Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΟΥ ΑΑΡΧΟΥΣ Περιβάλλον 16 : Πρόσβαση στην πληροφορία, συμμετοχή του κοινού και πρόσβαση στην δικαιοσύνη στον τομέα του Περιβάλλοντος Σκοπός: Να ευαισθητοποιηθεί το κοινό στα Περιβαλλοντικά προβλήματα βελτιώνοντας την πρόσβαση στην πληροφορία καθώς και στη συμμετοχή του στις διαδικασίες λήψεως αποφάσεων. Πρόταση: Πρόταση απόφασης του Συμβουλίου σχετικά με την υπογραφή από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα της Σύμβασης ΕΟΚ/ΗΕ (Σύμβαση Άαρχους) Περιεχόμενα: Κατά την Υπουργική Διάσκεψη της Σόφιας του 1995 «Περιβάλλον για την Ευρώπη», οι μετέχοντες υπογράμμισαν την ανάγκη να εμπλακεί περισσότερο το κοινό στην Περιβαλλοντική πολιτική, υιοθέτησαν δε στη συνέχεια τις κατευθύνσεις για την πρόσβαση στην Περιβαλλοντική πληροφορία καθώς και τη συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες 16 Βλ. 32

34 λήψεως αποφάσεων, σύμφωνα με την Αρχή αριθ. 10 της διακήρυξης του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη. Συνεπεία των δεσμεύσεων της Σόφιας, ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις στα πλαίσια της Οικονομικής Επιτροπής για την Ευρώπη των Ηνωμένων Εθνών, με σκοπό οι εν λόγω κατευθύνσεις να μετατραπούν σε ένα διεθνές όργανο δεσμευτικό από νομική άποψη. Οι διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 1996 και περατώθηκαν τον Μάρτιο του Οι ΜΚΟ, των οποίων ο ρόλος αναγνωρίστηκε στη Σόφια, συνεργάστηκαν κατά τη Διάσκεψη ως παρατηρητές. Η Διάσκεψη έχει ως στόχο την προστασία του δικαιώματος του ατόμου να ζει σε ένα Περιβάλλον κατάλληλο για την υγεία του και τη σωστή διαβίωσή του, σήμερα και στο μέλλον. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, η Σύμβαση προτείνει παρεμβάσεις σε τρεις τομείς: Να διευκολυνθεί η πρόσβαση του κοινού στην πληροφορία που βρίσκεται στα χέρια των αρχών, Να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν το Περιβάλλον, Να διευρυνθούν οι όροι πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Τα συμβαλλόμενα μέρη της Σύμβασης αναλαμβάνουν τη δέσμευση να εφαρμόζουν τις ληφθείσες αποφάσεις και επομένως να: Λαμβάνουν τα απαιτούμενα νομοθετικά, κανονιστικά και άλλα μέτρα, Επιτρέπουν τους υπαλλήλους και τις δημόσιες αρχές να συνδράμουν τους πολίτες, Ενθαρρύνουν την οικολογική παιδεία του κοινού και το ευαισθητοποιούν στα Περιβαλλοντικά προβλήματα, Αναγνωρίζουν και ενισχύουν τις ενώσεις, τις ομάδες και τις οργανώσεις που εργάζονται για την προστασία του Περιβάλλοντος. Οι Δημόσιες Αρχές γνωστοποιούν τις πληροφορίες που κατέχουν και τις παρουσιάζουν σε πίνακες, καταλόγους και αρχεία που θέτουν στη διάθεση του κοινού. 33

35 Το δεύτερο μέρος της Σύμβασης αφορά τη συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η εν λόγω συμμετοχή είναι επιβεβλημένη κατά την διαδικασία έγκρισης ορισμένων ειδικών δράσεων που απαριθμούνται στη Σύμβαση (κυρίως βιομηχανικής φύσεως). Τα αποτελέσματα της συμμετοχής αυτής λαμβάνονται υπόψη κατά τη λήψη των τελικών αποφάσεων. Το κοινό ενημερώνεται ήδη από την έναρξη της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων για τα εξής: Το αντικείμενο της ληφθησομένης απόφασης, Τον χαρακτήρα της, Την υπεύθυνη αρχή, Την προβλεπόμενη διαδικασία. Σε θέματα πρόσβασης στη δικαιοσύνη, το κοινό έχει τη δυνατότητα προσφυγής με τις ενδεδειγμένες συνθήκες, στα πλαίσια της Εθνικής Νομοθεσίας, αν εκτιμά ότι θίγονται τα δικαιώματά του αναφορικά με την πρόσβασή του στην πληροφορία (αγνόηση αιτήματος προς ενημέρωση, καταχρηστική απόρριψη ή ανεπαρκώς ληφθέν υπόψη αίτημα) Πρόσβαση στη δικαιοσύνη εξασφαλίζεται επίσης και σε περίπτωση παραβίασης της προβλεπόμενης στη Σύμβαση διαδικασίας συμμετοχής. Επιπλέον, εξασφαλίζεται πρόσβαση στη δικαιοσύνη για τη διευθέτηση διαφορών σχετικών με πράξεις ή παραλείψεις πράξεων εκ μέρους ιδιωτών ή Δημοσίων Αρχών που παραβιάζουν Εθνικές Περιβαλλοντικές Νομοθετικές διατάξεις. Η Σύμβαση του Άαρχους έχει ήδη τεθεί σε ισχύ από 30/10/