Φπζηθνρεκηθή αλάιπζε θαη κειέηε ηζηνξηθώλ πθαζκάησλ

Transcript

1 ΑΟΗΠΡΝΡΔΙΔΗΝ ΞΑΛΔΞΗΠΡΖΚΗΝ ΘΔΠΠΑΙΝΛΗΘΖΠ ΞΝΙΡΔΣΛΗΘΖ ΠΣΝΙΖ ΑΕΏΟΘΔΘΏΟΕΖΛ ΜΝΛΓΝΏΘΘΏ ΘΒΟΏΜΟΠΡΕΏΖΣΙ ΞΜΛΠΑΣΙ «ΜΝΛΞΟΏΞΕΏ, ΞΠΙΟΔΝΔΞΔ & ΏΜΛΖΏΟΏΞΟΏΞΔ ΒΝΓΣΙ ΟΒΡΙΔΞ & ΘΔΡΏΙΕΞΘΣΙ» ΖΏΟΒΠΘΠΙΞΔ ΐ Ώθαδεκατθφ έηνο Γηπισκαηηθή Δξγαζία Φπζηθνρεκηθή αλάιπζε θαη κειέηε ηζηνξηθώλ πθαζκάησλ Θεραγηάο Κ. Γεκνζζέλεο Αξραηνιόγνο Α.Ξ.Θ Δπηβιέπνπζα θαζεγήηξηα : θ. ΐαξέιια Ώ. Βπαγγειία, Βπίθνπξνο Ζαζεγήηξηα Οκήκαηνο Ρεκείαο Ώ.Μ.Θ. Ρξηκειήο Δμεηαζηηθή Δπηηξνπή : θ. ΐαξέιια Ώ. Βπαγγειία, Βπίθ. Ζαζεγήηξηα Οκ. Ρεκείαο Ώ.Μ.Θ. θ. Ζαξαδέδνο Γεψξγηνο, Ώλαπι. Ζαζεγεηήο Οκ. Ώξρηηεθηφλσλ Θεραληθψλ Ώ.Μ.Θ. θ. Ζαξαπαλαγηψηεο Εσάλλεο, Βπίθ. Ζαζεγεηήο Ώ.Β.Ώ.Θ. Θεζζαινλίθε Αεθέκβξηνο 2012

2 ΑΟΗΠΡΝΡΔΙΔΗΝ ΞΑΛΔΞΗΠΡΖΚΗΝ ΘΔΠΠΑΙΝΛΗΘΖΠ ΞΝΙΡΔΣΛΗΘΖ ΠΣΝΙΖ ΑΕΏΟΘΔΘΏΟΕΖΛ ΜΝΛΓΝΏΘΘΏ ΘΒΟΏΜΟΠΡΕΏΖΣΙ ΞΜΛΠΑΣΙ «ΜΝΛΞΟΏΞΕΏ, ΞΠΙΟΔΝΔΞΔ & ΏΜΛΖΏΟΏΞΟΏΞΔ ΒΝΓΣΙ ΟΒΡΙΔΞ & ΘΔΡΏΙΕΞΘΣΙ» ΖΏΟΒΠΘΠΙΞΔ ΐ Ώθαδεκατθφ έηνο Αηπισκαηηθή Βξγαζία Φπζηθνρεκηθή αλάιπζε θαη κειέηε ηζηνξηθώλ πθαζκάησλ Ζεραγηάο Θ. Αεκνζζέλεο Ώξραηνιφγνο Ώ.Μ.Θ Δπηβιέπνπζα θαζεγήηξηα : θ. ΐαξέιια Ώ. Βπαγγειία, Βπίθνπξνο Ζαζεγήηξηα Οκήκαηνο Ρεκείαο Ώ.Μ.Θ. Ρξηκειήο Δμεηαζηηθή Δπηηξνπή : θ. ΐαξέιια Ώ. Βπαγγειία, Βπίθ. Ζαζεγήηξηα Οκ. Ρεκείαο Ώ.Μ.Θ. θ. Ζαξαδέδνο Γεψξγηνο, Ώλαπι. Ζαζεγεηήο Οκ. Ώξρηηεθηφλσλ Θεραληθψλ Ώ.Μ.Θ. θ. Ζαξαπαλαγηψηεο Εσάλλεο, Βπίθ. Ζαζεγεηήο Ώ.Β.Ώ.Θ. Θεζζαινλίθε Αεθέκβξηνο

3 Ξεξηερόκελα Μξφινγνο 8 Βηζαγσγή 11 Abstract 14 Ζεθάιαην 1.Θεσξεηηθφ κέξνο Ον Ηανγξαθηθφ Θνπζείν θαη Ώξρείν Ώ.Μ.Θ Αεηγκαηνιεςία Μεξηγξαθή δεηγκάησλ Οαμηλφκεζε πθάλζηκσλ ηλψλ Λξγαληθέο Οερλεηέο Δκηζπλζεηηθέο ή αλαγελλεκέλεο ίλεο Ξπλζεηηθέο ή ρεκηθέο ίλεο Ώλφξγαλεο Ον καιιί α. Εζηνξία ηνπ καιιηνχ β. Ξχζηαζε κάιιηλεο ίλαο γ. Ανκή κάιιηλεο ίλαο δ. Βγρψξηεο απηφρζνλεο θπιέο πξνβάησλ ε. Βπεμεξγαζία θαη κεηαπνίεζε ηνπ καιιηνχ Μίινο (θεηζέο ή ηζφρα) α. Ξχζηαζε β. Εζηνξηθά ζηνηρεία γ.Θέζνδνη πίιεζεο γ.1.Πγξή πίιεζε γ.2.Μίιεζε κε βειφλεο γ.3.Θέζνδνο carroting γ. Μαξαγσγή ηζφραο ζε βηνκεραληθή θιίκαθα Ον θέζη Ον κεηάμη 78 3

4 1.8.α. Εζηνξηθά ζηνηρεία β. Ξχζηαζε κεηαμσηήο ίλαο γ. Ξεξνηξνθία γ.1. Βθθφιαςε κεηαμφζπνξνπ γ.2. Βθηξνθή κεηαμνζθψιεθα γ.3. Ζιάδσκα γ.4. Κεθιάδσκα γ.5. Ώπφπλημε ησλ θνπθνπιηψλ γ.6. Αηαινγή θνπθνπιηψλ γ.7. Ώλαπήληζε ηλψλ γ.8. Ζιψζε λεκάησλ γ.9. Ηεχθαλζε δ. ΐαζηθνί ηχπνη κεηαμσηψλ πθαζκάησλ ε. Δ κεηαμνπξγία ζηελ Βιιάδα Ον βακβάθη α. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία β. Εζηνξηθά ζηνηρεία γ. Ρεκηθή ζχζηαζε βακβαθεξήο ίλαο δ. Ανκή ηεο βακβαθεξήο ίλαο ε. Μνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά κηαο βακβαθεξήο ίλαο ζη. Βπεμεξγαζία βάκβαθνο ζη.1. Ξπιινγή ζχζπνξνπ βακβαθηνχ ζη.2. Κήξαλζε ζη.3. Βθθφθθηζε ζη.4. Ζαζαξηζκφο ζη.5. Αεκαηνπνίεζε ζη.6. Ζαζαξηζκφο & Ηεχθαλζε ζη.7. Ιεκαηνπνίεζε Δ Ζάλλαβε α. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία β. Εζηνξηθά ζηνηρεία γ. Ξπνξά 113 4

5 1.10.δ. Ξπγθνκηδή ε. Βπεμεξγαζία θάλλαβεο θαη λεκαηνπνίεζε ζη. Ζαλλαβνπξγεία : ε ειιεληθή βηνκεραλία θάλλαβεο 117 Ζεθάιαην 2. Μεηξακαηηθφ κέξνο Διεθηξνληθή κηθξνζθνπία ζάξσζεο (SEM) α. ΐαζηθέο αξρέο β. Λξγαλνινγία γ. Μεηξακαηηθή δηαδηθαζία δ. Βπεμεξγαζία δεηγκάησλ ε. Ώπνηειέζκαηα ζη. Οερλνινγία θαηαζθεπήο ηνπ κεηαιιηθνχ λήκαηνο ηνπ δείγκαηνο δ. Ξηνηρεηνκεηξηθή κηθξναλάιπζε (SEM-EDS) δείγκαηνο δ.1. Ώπνηειέζκαηα Διεθηξνληθή κηθξνζθνπία δηέιεπζεο (TEM) α. ΐαζηθέο αξρέο β. Λξγαλνινγία γ. Μξνεηνηκαζία δεηγκάησλ δ. Ώπνηειέζκαηα Πγξή ρξσκαηνγξαθία πςειήο απφδνζεο (HPLC) α. ΐαζηθέο αξρέο β. Μεηξακαηηθή δηάηαμε γ. Αηαδηθαζία πξνεηνηκαζίαο ησλ δεηγκάησλ δ. Ώπνηειέζκαηα Φαζκαηνζθνπία FT-IR α. Ώξρέο θαζκαηνζθνπίαο FT-IR β. Μεηξακαηηθή δηαδηθαζία γ. Ώπνηειέζκαηα Φαζκαηνζθνπία νξαηνχ ππεξηψδνπο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο (Uv-Vis DRS) α. ΐαζηθέο αξρέο κεζφδνπ β. Μεηξακαηηθή δηαδηθαζία 232 5

6 2.5.γ. Λξγαλνινγία δ. ΐαζκνλφκεζε νξγάλνπ ε. Ώπνηειέζκαηα ζη. Ώλάιπζε θαη απνηίκεζε θαζκάησλ Οαπηνπνηεκέλεο ρξσζηηθέο α. Λξγαληθέο θπηηθέο ρξσζηηθέο α.1. Βξπζξφδαλν ην βαθηθφ ή ξηδάξη α.1.1. λνκα α.1.2. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία α.1.3. Εζηνξηθά ζηνηρεία α.1.4. Μνηνηηθφο δηαρσξηζκφο, έιεγρνο θαη λνζείεο α.1.5. Ρξσκνθφξεο ελψζεηο α.1.6. ΐαθηθή δηεξγαζία α.2. Νάκλνο α.2.1. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία α.2.2. Εζηνξηθά ζηνηρεία α.2.3. Ρξσκνθφξεο ελψζεηο α.2.4. ΐαθηθή δηεξγαζία α.3. Νεδεδά α.3.1. λνκα α.3.2. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία α.3.3. Ρξσκνθφξεο ελψζεηο α.3.4. ΐαθηθή δηεξγαζία α.4. ΐξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν α.4.1. λνκα α.4.2. ΐνηαλνινγηθά ζηνηρεία α.4.3. Εζηνξηθά ζηνηρεία α.4.4. Ρξσκνθφξεο ελψζεηο α.4.5. ΐαθηθή δηεξγαζία α.4. Οαλίλεο β. Δκηζπλζεηηθέο ρξσζηηθέο β.1. Θπιε ηεο Ξαμνλίαο ή indigo carmine 265 6

7 2.5.β.1.1. Εζηνξηθά ζηνηρεία β.1.2. ΐαθηθή δηεξγαζία γ. Ξπλζεηηθέο ρξσζηηθέο γ.1. Θπιε ηεο Μξσζίαο γ.1.1. λνκα γ.1.2. Ξχλζεζε γ.1.3. Εζηνξηθά ζηνηρεία γ.1.4. ΐαθηθή δηεξγαζία 271 Ζεθάιαην 3. Ξπκπεξάζκαηα 273 ΐηβιηνγξαθία 278 7

8 Ξξόινγνο Δ παξνχζα εξγαζία εθπνλήζεθε ζηα πιαίζηα ηνπ Αηαηκεκαηηθνχ Μξνγξάκκαηνο Θεηαπηπρηαθψλ Ξπνπδψλ (Α.Μ.Θ.Ξ) ζηελ «Μξνζηαζία, Ξπληήξεζε θαη Ώπνθαηάζηαζε Έξγσλ Οέρλεο θαη Θεραληζκψλ» (Βπηζηήκε ηεο Ξπληήξεζεο) ηεο Μνιπηερληθήο Ξρνιήο ηνπ Ώξηζηνηειείνπ Μαλεπηζηεκίνπ ηεο Θεζζαινλίθεο. Δ εθπφλεζή ηεο έγηλε ππφ ηελ επίβιεςε ηεο θαο Βπαγγειίαο ΐαξέιια, Βπίθνπξεο Ζαζεγήηξηαο ηνπ ηκήκαηνο Λξγαληθήο Ρεκείαο Ώ.Μ.Θ, ηελ νπνία ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά γηα ηελ επηζηεκνληθή θαζνδήγεζε, ηε ζεξκή ζπλδξνκή θαη ηελ εκπηζηνζχλε κε ηελ νπνία πεξηέβαιε ηελ παξνχζα εξγαζία θαη ηέινο, ηελ επραξηζηψ γηα ηε ζπλερή θαη ακέξηζηε ππνζηήξημε, ηελ πνιχηηκε βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξε ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ, φπσο επίζεο γηα ηελ νηθνλνκηθή ππνζηήξημε θαη ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο κεηάβαζεο θαη παξακνλήο κνπ ζην Μαιέξκν γηα ηε δηεμαγσγή ελφο πνιχ ζεκαληηθνχ κέξνπο ηεο έξεπλάο κνπ. Λη δξφκνη ηεο έξεπλαο πνπ κνπ ππέδεημε ζα απνηεινχλ νδεγφ κνπ ζην κέιινλ. Οέινο ηελ επραξηζηψ ηδηαίηεξα γηα ηε δπλαηφηεηα πνπ κνπ παξείρε λα δηδαρζψ θαη λα ρξεζηκνπνηήζσ ηε θαζκαηνζθνπία νξαηνχ ππεξηψδνπο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο (Uv-Vis - DRS) ζην Οκήκα Ρεκείαο θαη ηε ρεκηθφ θα Βπδνμία-Θαξία ΐάξθα γηα θάζε βνήζεηα ζηηο θαζκαηνζθνπηηθέο κεηξήζεηο. Θεξκφηαηα επραξηζηψ ηελ θα Βιενλψξα Ξθνπηέξε - Αηδαζθάινπ, Βπίθνπξε Ζαζεγήηξηα ηνπ Ονκέα Ιεφηεξεο θαη Ξχγρξνλεο Εζηνξίαο, Ηανγξαθίαο θαη Ζνηλσληθήο Ώλζξσπνινγίαο Ώ.Μ.Θ. γηα ηελ επγεληθή παξαρψξεζε ησλ δεηγκάησλ ηεο παξνχζαο κειέηεο. Βπραξηζηψ επίζεο ηηο ζπλεξγάηηδέο ηεο θα Ώθξηβνπνχινπ Θάιεηα, Ώξραηνιφγν θαη ηελ θα Ηηφληνπ Ιεθέιε, Ώξραηνιφγν - Θνπζεηνιφγν γηα ηηο εμαηξεηηθέο θσηνγξαθίεο ησλ ηζηνξηθψλ πθαζκάησλ θαη γηα θάζε πνιχηηκε πιεξνθνξία θαη βνήζεηα. Βπραξηζηψ ζεξκά ηελ θα Βιέλε Μαπιίδνπ, Ώλαπιεξψηξηα Ζαζεγήηξηα ζην Οκήκα Φπζηθήο, Ξρνιή Θεηηθψλ Βπηζηεκψλ Ώ.Μ.Θ. γηα ηε κειέηε ησλ δεηγκάησλ ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ζάξσζεο (SEM) ηνπ ηκήκαηνο 8

9 Φπζηθήο Ώ.Μ.Θ., ηηο νπζηαζηηθέο ηεο επηζηεκνληθέο παξαηεξήζεηο θαη ηηο ρξήζηκεο ππνδείμεηο. Εδηαίηεξεο επραξηζηίεο νθείισ επίζεο ζηνλ Αξ. Ρεκηθφ Θεραληθφ θ. Εσάλλε Ζαξαπαλαγηψηε, Βπίθνπξν Ζαζεγεηή ηεο Ώλσηάηεο Βθθιεζηαζηηθήο Ώθαδεκίαο Θεζζαινλίθεο, Μξφγξακκα Ξπνπδψλ Αηαρείξηζεο Βθθιεζηαζηηθψλ Ζεηκειίσλ θαη κέινο ηεο ηξηκεινχο κνπ Ξπκβνπιεπηηθήο Βπηηξνπήο, γηα ηελ πξφζπκε απνδνρή ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζηελ ηξηκειή επηηξνπή, γηα ηε δηεμαγσγή ελφο κέξνπο ηεο έξεπλάο κνπ ζην εξγαζηήξην ηεο Πγξήο Ρξσκαηνγξαθίαο Πςειήο Ώπφδνζεο (HPLC), γηα ηε ρξήζε ηνπ νπηηθνχ κηθξνζθνπίνπ θαη ηνπ ζηεξενκηθξνζθνπίνπ ηεο Ώθαδεκίαο, γηα ην ρξφλν πνπ αθηέξσζε ζηε κειέηε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, θαζψο θαη γηα ηηο ζπλερείο θαη γφληκεο ζπδεηήζεηο γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο πνπ αθνξνχλ ζηηο νξγαληθέο ρξσζηηθέο. Ξην ζεκείν απηφ νθείισ λα επραξηζηήζσ ηε ζπλεξγάηηδα ηνπ θνπ Ζαξαπαλαγηψηε, ρεκηθφ κεραληθφ - εξεπλήηξηα θα Ζακαηεξνχ Μαξαζθεπή δίρσο ηελ αλεθηίκεηε βνήζεηα ηεο νπνίαο ζα ήηαλ αδχλαηε ε εξκελεία, ε θαηαλφεζε θαη ε παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο πγξήο ρξσκαηνγξαθίαο. Ώπφ ηελ Βθθιεζηαζηηθή Ώθαδεκία Θεζζαινλίθεο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα θαη ηνλ Αξ. θπζηθφ - εξεπλεηή, θ. Αεκήηξην Ηακπάθε, Μξφγξακκα Ξπνπδψλ Αηαρείξηζεο Βθθιεζηαζηηθψλ Ζεηκειίσλ, Ώλσηάηε Βθθιεζηαζηηθή Ώθαδεκία Θεζζαινλίθεο, γηα ηε δηεμαγσγή κεηξήζεσλ κε θαζκαηνζθνπία ππεξχζξνπ κεηαζρεκαηηζκνχ Fourier (FTIR) ζηα εξγαζηήξηα ηεο Ώθαδεκίαο, φπσο επίζεο γηα ηελ εξκελεία θαη ηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ. Βπραξηζηψ ζεξκά ηνλ θ. Γεψξγην Ζαξαδέδν, Ώλαπιεξσηή Ζαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Ώξρηηεθηφλσλ ηεο Μνιπηερληθήο Ξρνιήο ηνπ Ώ.Μ.Θ. θαη κέινο ηεο ηξηκεινχο κνπ Ξπκβνπιεπηηθήο Βπηηξνπήο γηα ηελ πξφζπκε απνδνρή ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζηελ επηηξνπή, γηα ην ρξφλν πνπ αθηέξσζε ζηε κειέηε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο θαη γηα ηελ θαιή ζπλεξγαζία. Βπραξηζηίεο νθείισ θαη ζηνλ θν Αεκήηξην Οζηπά, Ζαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Θεραλνιφγσλ Θεραληθψλ Ώ.Μ.Θ. θαη ζηνλ ζπλεξγάηε ηνπ εξεπλεηή Αξ. κεραλνιφγν - κεραληθφ θν Mohammad Haidar Omar γηα ηε εμέηαζε ηνπ 9

10 κεηάιινπ ηνπ δείγκαηνο 13 (κεηαιιηθήο ίλαο) ζην κηθξνζθφπην ηνπ Βξγαζηεξίνπ Θεηαιινγλσζίαο Ώ.Μ.Θ. Κερσξηζηέο επραξηζηίεο νθείισ ζηνλ θν Caponetti Eugenio, θαζεγεηή ηνπ Οκήκαηνο Ρεκείαο S. Cannizzaro ηνπ Μαλεπηζηεκίνπ ηνπ Μαιέξκνπ (Εηαιία) θαη επηζηεκνληθφ δηεπζπληή ηνπ Centro Grandi Apparecchiature (CGA) γηα ηε δηεμαγσγή ελφο κέξνπο ηεο έξεπλάο κνπ ζηα εξγαζηήξηα θαη ηε ρξήζε ησλ ηερληθψλ NMR θαη TEM, γηα ηελ παξνρή ηνπ εμνπιηζκνχ θαη γηα ηελ πξνκήζεηα ησλ αλαγθαίσλ αλαιψζηκσλ πιηθψλ. Ώπφ ην Centro Grandi Apparecchiature επραξηζηψ επίζεο ηνλ κεηαδηδαθηνξηθφ εξεπλεηή Dr. Zanotto Antonio γηα ηε βνήζεηά ηνπ ζηε ιήςε εηθφλσλ κε ην Διεθηξνληθφ Θηθξνζθφπην Αηέιεπζεο (TEM), ηνπο εξεπλεηέο θν David Bongiorno θαη ηελ θα Serena Indelicato γηα ηε δηεμαγσγή κεηξήζεσλ κε ηελ ηερληθή ηεο Πγξήο Ρξσκαηνγξαθίαο Πςειήο Ώπφδνζεο, ηνλ ηερληθφ NMR ηνπ θέληξνπ θν Spinella Alberto γηα ηε δηεμαγσγή ησλ θαζκαηνζθνπηθψλ κεηξήζεσλ ππξεληθνχ ζπληνληζκνχ (NMR), ηελ ππνςήθηα δηδάθηνξα θα Bastone Stella γηα ηε βνήζεηα ζηελ εξκελεία ησλ απνηειεζκάησλ ηνπ NMR θαη ηέινο ηε κεηαδηδαθηνξηθή εξεπλήηξηα θα Maria Luisa Saladino γηα θάζε βνήζεηα πνπ κνπ παξείρε. Θα ήζεια αθφκε λα επραξηζηήζσ ηνλ Αξ. ρεκηθφ θν Εσάλλε Ζφδαξε γηα ηε βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξε ζε δηάθνξα ζέκαηα ηεο παξνχζαο εξγαζίαο θαζψο θαη ηελ ρεκηθφ θαη ππνςήθηα δηδάθηνξα θα Βιέλε Ζνιηάξκνπ πνπ ήηαλ πάληνηε πξφζπκε λα βνεζήζεη ζηελ αληηκεηψπηζε θάζε είδνπο πξνβιήκαηνο. Οέινο επραξηζηίεο νθείισ ζηελ θα Ώξεηή Οδηληδηφβα, ππεχζπλε ζην Ξπνπδαζηήξην Ηανγξαθίαο θαη Ζνηλσληθήο Ώλζξσπνινγίαο Ώ.Μ.Θ θαη ζηηο θπξίεο ηεο Γξακκαηείαο ηνπ ΑΜΘΞ, θα Ιαλά Οξηαληαθπιιίδε θαη θα Ώλαζηαζία Ζνζθηλά γηα θάζε βνήζεηα πνπ κνπ παξείραλ. Θα ήηαλ παξάιεςε λα κελ επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ εζηθή θαη ςπρνινγηθή ππνζηήξημε πνπ κνπ παξείραλ ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ. Ζεραγηάο Θ. Αεκνζζέλεο Θεζζαινλίθε, Αεθέκβξηνο

11 Δηζαγσγή Ώληηθείκελν ηεο παξνχζαο κεηαπηπρηαθήο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο απνηειεί ε εθαξκνγή δηαθφξσλ θπζηθνρεκηθψλ κεζφδσλ αλάιπζεο, θαηαζηξεπηηθψλ θαη κε θαηαζηξεπηηθψλ, γηα ηελ αλάιπζε θαη κειέηε δεηγκάησλ ηζηνξηθψλ πθαζκάησλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ παλεπηζηεκηαθή ζπιινγή ηνπ Ηανγξαθηθνχ Θνπζείνπ θαη Ώξρείνπ ηεο Φηινζνθηθήο Ξρνιήο ηνπ Ώξηζηνηειείνπ Μαλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο. Λη ζηφρνη ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, γχξσ απφ ηνπο νπνίνπο θαη αξζξψλεηαη, εμεηδηθεχζεθαλ σο εμήο : αλαγλψξηζε θαη ηαπηνπνίεζε ησλ πθάλζηκσλ ηλψλ (καθξνζθνπηθή θαη κηθξνζθνπηθή νπηηθή παξαηήξεζε ηεο κνξθνινγίαο ηνπο, πξνζδηνξηζκφο ηεο δνκήο ηνπο θαη κειέηε ησλ θπζηθψλ θαη ρεκηθψλ ηνπο ηδηνηήησλ) αλίρλεπζε θαη ηαπηνπνίεζε ησλ βαθψλ ησλ λεκάησλ (πνζνηηθή θαη πνηνηηθή αλάιπζε ησλ ρξσκνθφξσλ ρεκηθψλ ελψζεσλ, νξγαληθψλ ή αλφξγαλσλ, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε βαθή ησλ εμεηαδφκελσλ δεηγκάησλ) ηαπηνπνίεζε, πνηνηηθή θαη πνζνηηθή αλάιπζε ησλ κεηαιιηθψλ λεκάησλ θαη ηαπηνπνίεζε ησλ ηλψλ ησλ ππξήλσλ ηνπο, δηεξεχλεζε ηεο ηερλνινγίαο θαηαζθεπήο ηνπο, κειέηε ηφζν ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζήο ηνπο φζν θαη ησλ πξντφλησλ δηάβξσζεο. δηεξεχλεζε ηεο θιψζεο θαη ηεο χθαλζεο ησλ ππφ εμέηαζε λεκάησλ (θπζηθή πεξηγξαθή ησλ ηλψλ θαη ησλ πθαζκάησλ) δηεξεχλεζε θαη ιεπηνκεξήο ηεθκεξίσζε ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζεο ησλ πθαζκάησλ αλίρλεπζε θαη ν αληηθεηκεληθφο πξνζδηνξηζκφο ησλ αιινηψζεσλ - θζνξψλ (κεραληθέο, ρεκηθέο ή βηνινγηθέο) θαη ησλ παξαγφλησλ αιινίσζεο ησλ ηζηνξηθψλ πθαζκάησλ πθαζκάησλ ηεο 11

12 παλεπηζηεκηαθήο ζπιινγήο ηνπ Ώ.Μ.Θ, σο πξναπαηηνχκελν ηφζν ηεο πξνιεπηηθήο, φζν θαη ηεο επεκβαηηθήο ζπληήξεζεο. Δ εξγαζία αλαπηχζζεηαη ζε ηξία θεθάιαηα. Ον πξψην θεθάιαην πεξηιακβάλεη ην ζεσξεηηθφ κέξνο ηεο έξεπλαο. Ξπγθεθξηκέλα, αξρηθά γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ δεηγκάησλ, ζπλνπηηθά γηα ηε δηαδηθαζία ηεο δεηγκαηνιεςίαο, θαη ζηε ζπλέρεηα πεξηγξάθνληαη ηα δείγκαηα κε παξάζεζε ησλ αληίζηνηρσλ θσηνγξαθηψλ απφ ην νπηηθφ κηθξνζθφπην θαη ην ζηεξενκηθξνζθφπην. Οέινο, παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά ηα είδε ησλ ηλψλ πνπ εληνπίζηεθαλ ζηα δείγκαηα, ην καιιί, ην κεηάμη, ην βακβάθη θαη ε θάλλαβε. Ξε θάζε είδνο ίλαο δίλνληαη ηα βνηαλνινγηθά ζηνηρεία (γηα ηηο θπηηθέο ίλεο) ή ηα ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ζηε ζχζηαζή ηεο (γηα ηηο δσηθέο ίλεο), πξαγκαηνπνηείηαη κηα ζχληνκε ηζηνξηθή αλαδξνκή θαη παξνπζηάδνληαη δηεμνδηθά νη ηξφπνη επεμεξγαζίαο ησλ ηλψλ. Ον δεχηεξν θεθάιαην, πνπ απνηειεί θαη ην θχξην κέξνο ηεο κειέηεο, πεξηιακβάλεη ην πεηξακαηηθφ κέξνο ηεο έξεπλαο θαη ην κεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο δηπισκαηηθήο, φπνπ πεξηγξάθνληαη ζπλνπηηθά νη θπζηθνρεκηθέο κέζνδνη αλάιπζεο πνπ εθαξκφζηεθαλ, νη ζηφρνη θαη ε ζθνπηκφηεηα ηεο επηινγήο ηεο θάζε αλαιπηηθήο κεζφδνπ, νη ζπζθεπέο θαη ηα αληηδξαζηήξηα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηηο πεηξακαηηθέο δηεξγαζίεο, ελψ παξάιιεια παξαζέηνληαη αλαιπηηθά ηα απνηειέζκαηα ηεο θάζε κεζφδνπ. Λη κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε ηαπηνπνίεζε ησλ ηλψλ ήηαλ ε νπηηθή κηθξνζθνπία, ε ειεθηξνληθή κηθξνζθνπία ζάξσζεο θαη ε ειεθηξνληθή κηθξνζθνπία δηέιεπζεο, ελψ νη κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε ηαπηνπνίεζε θαη ηελ πνηνηηθή θαη πνζνηηθή αλάιπζε ησλ ρξσζηηθψλ ήηαλ ε πγξή ρξσκαηνγξαθία πςειήο απφδνζεο, ε θαζκαηνζθνπία ππεξχζξνπ κε κεηαζρεκαηηζκφ Fourier θαη ε θαζκαηνζθνπία νξαηνχ ππεξηψδνπο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο. Ξηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά νη ηαπηνπνηεκέλεο ρξσζηηθέο : α) νη πέληε νξγαληθέο θπζηθέο ρξσζηηθέο, 1) εξπζξφδαλν ην βαθηθφ ή ξηδάξη (Rubia tinctorum L. θαη Rubia peregrina L.), 2) ξεδεδά (Reseda luteola L.), 3) ξάκλνο (Rhamnu sp.), 4) βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν (Caesalpina echinata Lam.), 5) ειαγηθφ νμχ (ηαλίλεο), θαη 6) ηλδηθφ (πηζ. Indigofera sp.). 12

13 β) κηα εκηζπλζεηηθή ρξσζηηθή, ε ηλδηθνθαξκίλε (indigo carmine) θαη γ) κηα ζπλζεηηθή (αλφξγαλε) ρξσζηηθή, ην κπιέ ηεο Μξσζίαο (ζηδεξνθπαληνχρνο ζίδεξνο). Οέινο, ζην ηξίην θεθάιαην αλαπηχζζνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε κειέηε ησλ απνηειεζκάησλ. Δ ζπλεξγαζία κε πνιινχο επηζηήκνλεο, δηαθφξσλ ηκεκάησλ θαη εηδηθνηήησλ (ρεκηθνχο, αξραηνιφγνπο, θπζηθνχο, ρεκηθνχο κεραληθνχο, κεραλνιφγνπο κεραληθνχο) θαη ν ζπλδπαζκφο ησλ εμεηδηθεπκέλσλ γλψζεσλ θαη δπλαηνηήησλ ηεο θάζε επηζηήκεο εμαζθάιηζε κηα πνιχ-πξηζκαηηθή θαη νινθιεξσκέλε δηεπηζηεκνληθή κειέηε ησλ ηζηνξηθψλ πθαζκάησλ ηνπ Ηανγξαθηθνχ Θνπζείνπ θαη Ώξρείνπ Ώ.Μ.Θ. 13

14 ABSTRACT The present dissertation consists of the application of various physical and chemical methods for the analysis and investigation of historical textiles. A total of twenty-one samples of historical colorful textiles, from a variety of Greek folklore regional costumes, were obtained from the Aristotle University Collection of Folklore Archive and Museum, Thessaloniki. The first and major immediate-term research aim of the study was the identification of the textile fibers as well as of the study and the analytical investigation of the two metal threads among the samples, which was achieved through a combined application of microscopic techniques: Optical Microscopy (OM), Scanning Electron Microscopy (SEM) coupled with Energy Dispersive X-ray Spectrometry (EDS) at the University of Thessaloniki. Interesting to attain further and more detailed information only to some samles of them, we performed High Resolution-Transmission Electron Microscopy (TEM) at Centro Grandi Apparecchiature at Palermo, Italy. The observation through those multi-microscopic techniques led us to the unambiguous identification of wool, cotton, silk and hemp. The second important aim was the dyes characterization which was carried out by using High-Performance Liquid Chromatography (HPLC-DAD), with Diode Array Detector, at the University Ecclesiastical Academy of Thessaloniki and Uv-Vis Diffuse Reflectance Spectroscopy (Uv-Vis DRS) at the Chemistry Department of Aristotle University of Thessaloniki. In addition, some samples were selected to investigate them by Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FT-IR) and Raman Spectroscopy. The examination by all these analytical techniques, additionally allowed us a better insight in the advantages and limitations of these multiple analytical approaches and as well as assess their applicability to historical colorful textiles. Several of natural, synthetic and semi-synthetic dyes have been identified: Madder (Rubia Tinctorum L.), Brazil wood (Caesalpinia echinata), Weld (Reseda Luteola L.), Persian Berries (Rhamnus sp.), Indigo (Indigofera Tinctoria L.), 14

15 Indigo Carmine, Prussian Blue, by comparison with standards and reference materials. Kechagias M. Dimosthenis 15

16 1. Θεθάιαην 1 Θεσξεηηθό κέξνο 1.1. Ρν Ιανγξαθηθό Κνπζείν θαη Αξρείν ηεο Φηινζνθηθήο Πρνιήο Α.Ξ.Θ Ον Ηανγξαθηθφ Θνπζείν θαη Ώξρείν ηεο Φηινζνθηθήο Ξρνιήο ηνπ Ώξηζηνηειείνπ Μαλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο ηδξχζεθε ην 1927, χζηεξα απφ εηζήγεζε ηνπ Ξηίιπσλνο Ζπξηαθίδε, ηαθηηθνχ θαζεγεηή ηεο έδξαο «ηεο Θξεζθείαο ησλ Ώξραίσλ Βιιήλσλ, ηνπ Εδησηηθνχ Ώπηψλ ΐίνπ θαη ηεο Ηανγξαθίαο». Εδξχζεθε πξσηίζησο γηα δηδαθηηθνχο - εθπαηδεπηηθνχο θαη επηζηεκνληθνχο ζθνπνχο (Ζπξηαθίδεο 1929, 275), γηα λα ιεηηνπξγήζεη σο έλα κέζν άζθεζεο θαη δηδαζθαιίαο ησλ θνηηεηψλ (Θπάδα 2003, 143), ελψ βαζηθφο αθφκε ζθνπφο ηεο ίδξπζεο ήηαλ ε δηάζσζε θαη αλάδεημε ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηνπ ηφπνπ καο. Δηθ. 1. Μξνζήθε κε πθαληηθά εξγαιεία. Οα αληηθείκελα πξνέξρνληαη είηε απφ δσξεέο είηε θαη απφ αγνξέο, θπξίσο ην ρξνληθφ δηάζηεκα έσο ηνλ ΐ Μαγθφζκην Μφιεκν, θαζψο κεηά πεξηνξίζηεθαλ ζην ειάρηζην (Ξθνπηέξε 2009, 65. Ζνξξέ-Γσγξάθνπ 1997, 56). Θε ηελ έλαξμε ηνπ ΐ Μαγθνζκίνπ Μνιέκνπ ηα αληηθείκελα 16

17 δηαθπιάρζεθαλ ζε αζθαιέο κέξνο γηα λα επαλέιζνπλ κεηά ηελ απειεπζέξσζε ζηελ αίζνπζα 14 ηνπ παιαηνχ θηηξίνπ ηεο Φηινζνθηθήο Ξρνιήο Ώ.Μ.Θ., φπνπ θαη βξηζθφηαλ ην Ξπνπδαζηήξην ηεο Ηανγξαθίαο. Ον Θνπζείν δπζηπρψο έπξεπε λα κεηαθεξζεί γηα κηα αθφκε θνξά ιφγσ ηνπ ζεηζκνχ ην Βπαλαιεηηνχξγεζε ηνλ Ενχλην 2010 ζηελ αίζνπζα 8, ζην ππφγεην ηνπ παιαηνχ θηηξίνπ ηεο Φηινζνθηθήο Ξρνιήο. Ον ζπληνληζκφ, ηελ επηζηεκνληθή επηκέιεηα θαη ηε κνπζεηνινγηθή κειέηε ηεο κφληκεο έθζεζεο είρε ε Βιεσλφξα Ξθνπηέξε- Αηδαζθάινπ, επίθνπξε θαζεγήηξηα ηεο έδξαο Ηανγξαθίαο Ώ.Μ.Θ Γεηγκαηνιεςία Δ δεηγκαηνιεςία έγηλε ππφ ηελ επίβιεςε θαη ζπκκεηνρή ηεο ππεχζπλεο ηνπ Θνπζείνπ θαο Βιενλψξαο Ξθνπηέξε - Αηδαζθάινπ, ηεο επηβιέπνπζαο θαζεγήηξηαο θαο Βπαγγειίαο ΐαξέιια θαη ηνπ Αξ. ρεκηθνχ θνπ Ζφδαξε Εσάλλε. Οα δείγκαηα απνζπάζηεθαλ κε πνιχ κεγάιε πξνζνρή απφ ήδε θζαξκέλα ζεκεία ησλ πθαζκάησλ, φπνπ ππήξραλ ειεχζεξεο ίλεο θαζψο θαη απφ ζεκεία πνπ δελ είλαη ηδηαίηεξα νξαηά. Δ πνζφηεηα πνπ ιάβακε ήηαλ ε βέιηηζηε δπλαηή πνζφηεηα γηα αμηφπηζηεο κεηξήζεηο. Γηα ηελ απφζπαζε ησλ δεηγκάησλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απνζηεηξσκέλα λπζηέξηα κηαο ρξήζεσο, απνζηεηξσκέλεο ιαβίδεο απφ αλνμείδσην ράιπβα, απνζηεηξσκέλα γάληηα κηαο ρξήζεσο ελψ ηα δείγκαηα απνζεθεχηεθαλ ζε ζαθνπιάθηα πνιπαηζπιαηλίνπ (PE). Ζαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεηγκαηνιεςίαο ιακβάλνληαλ ιεπηνκεξείο ζεκεηψζεηο πνπ αθνξνχζαλ ζην δείγκα θαη θαηφπηλ ηνπνζεηνχηαλ εηηθέηα κε φια ηα ραξαθηεξηζηηθά, αιιά φρη ζε επαθή κε ην ίδην ην δείγκα. Ξπλνιηθά ειήθζεζαλ 21 δείγκαηα. 17

18 1.3. Ξεξηγξαθή δεηγκάησλ Θε ην πέξαο ηεο δεηγκαηνιεςίαο φια ηα δείγκαηα κειεηήζεθαλ κε ηε κέζνδν ηεο ζηεξενζθνπίαο θαη ηεο νπηηθήο κηθξνζθνπίαο δηεξρφκελνπ θσηφο, Zeiss Axiotech 100 HD, κε ζθνπφ ηε δηεξεχλεζε ησλ κνξθνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ηλψλ, θαζψο θαη ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζήο ηνπο. Οφζν ε ζηεξενκηθξνζθνπηθή φζν θαη ε νπηηθή κηθξνζθνπηθή παξαηήξεζε πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηα εξγαζηήξηα ηεο Ώλσηάηεο Βθθιεζηαζηηθήο Ώθαδεκίαο Θεζζαινλίθεο. Αείγκα 01 Δηθ. 1. Ον θεθαινκάληειν κε αξ. θαη. 1782/ Π 40. Ηήκκα κνπζείνπ: «Ξθέπε γηαλληψηηθν θεθαινκάληειν. Μξφθεηηαη γηα βακβαθεξφ χθαζκα, ζηε κηα γσλία ππθλά ξνκβνεηδή κνηίβα θεληεκέλα κε θφθθηλεο βακβαθεξέο θισζηέο θαη θνπληάθη απφ ηα ίδηα λήκαηα». 18

19 Δηθ. 2. Φσηνγξαθία ηνπ πξψηνπ δείγκαηνο απφ ην θεθαινκάληειν κε αξ. θαη. 1782/ Π 40. Δηθ. 3. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηεο δεμηφζηξνθεο ζηξέςεο * «Γ» ησλ ηλψλ ηνπ κνλφθισλνπ λήκαηνο. * ζηξέςε = ε ζπεηξνεηδήο δηάηαμε ησλ ηλψλ ζε έλα λήκα (Μξηκέληαο 1986). 19

20 Αείγκα 02 Δηθ. 4. Φσηνγξαθία ηνπ δεχηεξνπ δείγκαηνο απφ ην θεθαινκάληειν κε αξ. θαη. 1782/ Π 40. Ξην κέζν πεξίπνπ ηεο ίλαο είλαη επδηάθξηηε θζνξά πνπ έρεη πξνθιεζεί πηζαλφηαηα απφ ηξηβή. Δηθ. 5. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηεο δεμηφζηξνθεο ζηξέςεο «Γ» ησλ ηλψλ ηεο δίθισλεο θισζηήο. 20

21 Αείγκα 03 Δηθ. 6. Ον θεζάθη κε αξ. θαη / Ζ525. Ηήκκα κνπζείνπ: «Φεζάθη απφ θφθθηλε ηζφρα κε θνχληα απφ καχξα βακβαθεξά λήκαηα». Δηθ. 7. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 03 απφ ην θεζάθη κε αξ. θαη / Ζ

22 Δηθ. 8. Ηεπηνκέξεηα ηνπ δείγκαηνο ζην νπνίν θαίλεηαη πσο πξφθεηηαη γηα κε πθαληφ ηλψδεο πιηθφ. Αείγκα 04 Δηθ. 9. Οα καληθνχιηα ή ρεξάηηα απφ ην ΐειβεληφ ηνπ Ι. Ζνδάλεο, κε αξ. θαη

23 Ηήκκα κνπζείνπ: «Θαληθνχιηα ή ρεξάηηα απφ ην ΐειβεληφ, βεινχδν καχξν κε επηξακκέλεο ισξίδεο απφ πξάζηλε θαη βαζπθφθθηλε ιεπηή ηζφρα θαη ρξπζφ θαη ρξσκαηηζηά βακβαθεξά θνξδφληα» Δηθ. 10. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 04 (πξψην δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Δηθ. 11. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ δείγκαηνο 04, ζηελ νπνία θαίλεηαη έλα ηκήκα κνλφθισλνπ, ζθηρηά θισζκέλνπ λήκαηνο, παξφιν ζην ππφινηπν ηκήκα ηνπ δείγκαηνο θαίλεηαη πσο πξφθεηηαη γηα κε πθαληφ ηλψδεο πιηθφ (πίινο). 23

24 Δηθ. 12. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην φπνπ παξαηεξνχκε μεθάζαξα πσο ην ηλψδεο πιηθφ είλαη κε πθαληφ. Δηθ. 13. Ηεπηνκέξεηα ηεο αιιεινπινθήο ησλ ηλψλ ζην νπηηθφ κηθξνζθφπην. 24

25 Αείγκαηα 05.1 θαη 05.2 Ζαηά ηε δεηγκαηνιεςία θαηά ηελ αθαίξεζε ηνπ δείγκαηνο 05 αθαηξέζεθε θαη ηκήκα απφ ην ππφζηξσκα, ην χθαζκα δειαδή πάλσ ζην νπνίν ζηεξεσλφηαλ ην πξάζηλν χθαζκα, θαη πήξε αξ Δηθ. 14. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 05.1 (δεχηεξν δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Δηθ. 15. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 05.2 (ηξίην δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη

26 Αείγκα 06 Δηθ. 16. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 06 (ηέηαξην δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Δηθ. 17. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηεο αιιεινπινθήο ησλ ηλψλ. Μξφθεηηαη γηα πίιν (ηζφρα). 26

27 Αείγκα 07 Δηθ. 18. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 07 (πέκπην δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Μξφθεηηαη γηα ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα. Δηθ. 19. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ησλ ηλψλ. 27

28 Αείγκα 08 Δηθ. 20. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 08 (έθην δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Δηθ. 21. Ηεπηνκέξεηα ησλ ηλψλ ηνπ λήκαηνο. Μξφθεηηαη γηα ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα. Λ απνρξσκαηηζκφο (fading) ησλ ηλψλ ζα πξέπεη λα απνδνζεί ζε πνηθίιεο θσηνρεκηθέο κεηαβνιέο πνπ πξνθαινχληαη απφ ηελ επίδξαζε ηεο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο. 28

29 Αείγκα 09 Δηθ. 22. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 09 (έβδνκν δείγκα απφ ηα καληθνχιηα κε αξ. θαη. 1786). Δηθ. 23. Ηεπηνκέξεηα ελφο αλνηγκέλνπ λήκαηνο. Μξφθεηηαη γηα ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα 29

30 Αείγκα 10 Δηθ. 24. Οα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά απφ ην ΐειβεληφ Ζνδάλεο κε αξ. θαη. 1787/ Φ75. Ηήκκα κνπζείνπ : «Ρεξάηηα ηνπ θαπιακά, ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ γπλαηθείνπ επελδχηε ηεο παληξεκέλεο ζην ΐειβεληφ, ζπλδπαζκφο ηνπ θφθθηλνπ θαπιακαδέληνπ πθάζκαηνο κε βακβαθεξή ξηγέ θαη εκπξηκέ ηνπ εκπνξίνπ, κε θάζα πξάζηλε, ρξπζφ ζηξίηη θαη ρξπζά θνπκπάθηα». Λ φξνο «θαπιακάο» αλαθέξεηαη γεληθά ζην γπλαηθείν επελδχηε (παλσθφξη), θαηαζθεπαζκέλν ζπλήζσο απφ ζθνχξν βακβαθεξφ πθαληφ χθαζκα ζσπαληαζκέλν κε ραζέ (είδνο ιεπθνχ ιεπηνχ βακβαθεξνχ πθάζκαηνο, πεξθάιη, θηηαγκέλν απφ πεληέ [peigné] λήκα). Ώξρηθά έλα κνλνθφκκαην νξζνγψλην βακβαθεξφ χθαζκα δηπιψλεηαη ζηε κέζε θαηά κήθνο γηα λα ζρεκαηηζηεί ν θαπιακάο, ζηε ζπλέρεηα επηξξάπηνληαη ηα καλίθηα, ελψ ζην ηέινο κε ςαιίδη θφβεηαη ν ιαηκφο θαη νη θαβαδνχξεο. Δ νλνκαζία ηνπ πνηθίιεη αλάινγα κε ηελ πεξηνρή, ηελ επνρή, ηελ πεξίζηαζε γηα ηελ νπνία θνξηέηαη θαη ηέινο, αλάινγα ηελ ειηθία ηεο γπλαίθαο. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ν 30

31 γηνξηηλφο θαπιακάο ζηελ Ζνδάλε ιεγφηαλ «κπνχληα», ν θαζεκεξηλφο ρεηκσληάηηθνο θαπιακάο γηα ηηο ειηθησκέλεο ιεγφηαλ «ζάθθνο». Δηθ. 25. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 10 (πξψην δείγκα απφ ηα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά κε αξ. θαη. 1787/ Φ75). Δηθ. 26. Θεηαιιηθφ έιαζκα ίλαο πνπ βξέζεθε πιεγκέλν ζηηο ίλεο ηνπ δείγκαηνο

32 Δηθ. 27. Μνιχ κηθξφ ηκήκα λήκαηνο, ζε αλνηρηφ πξάζηλν ρξψκα, πνπ βξέζεθε πιεγκέλν ζηηο ίλεο ηνπ δείγκαηνο 10. Αείγκα 11 Δηθ. 28. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 11 (δεχηεξν δείγκα απφ ηα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά κε αξ. θαη. 1787/ Φ75). 32

33 Δηθ. 29. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ ηκήκαηνο ηνπ θίηξηλνπ ραιαξά θισζκέλνπ κνλφθισλνπ λήκαηνο. Δηθ. 30. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ ηκήκαηνο ηνπ ξνδαιφρξσκνπ ραιαξά θισζκέλνπ κνλφθισλνπ λήκαηνο. 33

34 Αείγκα 12 Δηθ. 31. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 12 (ηξίην δείγκα απφ ηα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά κε αξ. θαη. 1787/ Φ75). Δηθ. 32. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηεο αιιεινπινθήο δηαθνξεηηθψλ λεκάησλ, ηφζν ζε ρξψκα, φζν θαη ζε ζχζηαζε θαη πνηφηεηα, γηα ην ζρεκαηηζκφ ελφο κεγαιχηεξνπ. 34

35 Δηθ. 33. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ πξαζηλνθίηξηλνπ λήκαηνο πνπ ζπγθξαηεί ηα ππφινηπα λήκαηα. Δηθ. 34. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ πξαζηλνθίηξηλνπ λήκαηνο πνπ ζπγθξαηεί ηα ππφινηπα λήκαηα, απφ ηελ πίζσ φςε. 35

36 Αείγκα 13 Δηθ. 35. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 13 (ηέηαξην δείγκα απφ ηα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά κε αξ. θαη. 1787/ Φ75). Μξνέξρεηαη απφ ηα ρξπζά ζηξίηηα ηνπ θαπιακά. Μξφθεηηαη γηα κεηαιιηθή ίλα. Δηθ. 36. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηεο κεηαιιηθήο ίλαο. 36

37 Δηθ. 37. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην ηνπ θηηξηλφρξσκνπ κεηαμσηνχ λήκαηνο πνπ απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο κεηαιιηθήο ίλαο, γχξσ απφ ηνλ νπνίν πεξηειίζζεηαη ην κεηαιιηθφ έιαζκα, φπσο ην μεηπιίμακε ζην εξγαζηήξην, πξνθεηκέλνπ νη ίλεο λα αλαιπζνχλ κε ηε βνήζεηα ηεο πγξήο ρξσκαηνγξαθίαο πςειήο απφδνζεο θαη ζην κεηαιιηθφ έιαζκα λα γίλνπλ κεηαιινγξαθηθέο αλαιχζεηο. 37

38 Αείγκα 14 Δηθ. 38. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 14 (πέκπην δείγκα απφ ηα ρεξάηηα ηνπ θαπιακά κε αξ. θαη. 1787/ Φ75). Δηθ. 39. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. Βίλαη επδηάθξηηε ε απιή χθαλζε, χθαζκα ζθέην, καζνπξσηφ ή απνιπηφ (Ζαθνπιέο Ζπξηαθίδνπ-Ιέζηνξνο 1965), φπνπ ην χθαζκα είλαη ππθλά ρηππεκέλν, δειαδή ε πθάληξα έρεη ρηππήζεη δπλαηά ην πθάδη κε ην ρηέλη. Μαξαηεξνχκε επίζεο πσο νη θισζηέο έρνπλ δεμηφζηξνθε ζηξέςε «Γ» θαη πσο ππάξρεη δηαθνξά πάρνπο κεηαμχ ησλ ζηεκνληψλ θαη ησλ έληνλα ζηξηκκέλσλ πθαδηψλ. 38

39 Αείγκα 15 Ηήκκα κνπζείνπ : «Οζηιέο ρξπζνλήκαηνο. Θαζνπξάθη απφ ην κπανχιν ηεο γηαγηάο ηεο Γηψηαο Ζξαββαξίηε ζην Οξίθεξη» Ον Οξίθεξη ή Ρψξα βξίζθεηαη ζηνλ δίαπιν Μαγαζεηηθνχ θαη Βπβντθνχ θαη έρεη κεγάιε λαπηηθή παξάδνζε απφ ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα έσο ηα ηέιε ηνπ 18νπ, δξαζηεξηφηεηα πνπ πεξηιακβάλεη αιηεία, ζπνγγαιηεία θαη δηακεηαθνκηζηηθφ εκπφξην. Δηθ. 40. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 15, απφ ηνλ ηζηιέ ρξπζνλήκαηνο κε αξ. θαη

40 Δηθ. 41. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. Ον ιεπθφ βακβαθεξφ λήκα πνπ απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο κεηαιιηθήο ίλαο, γχξσ απφ ηνλ νπνίν πεξηειίζζεηαη ην ρξπζνθίηξηλν κεηαιιηθφ έιαζκα. Δηθ. 42. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. 40

41 Αείγκα 16 Δηθ. 43. Ον θαξαγθνχληθν πνπθάκηζν απφ ηνπο Ξνθάδεο Ζαξδίηζαο κε αξ. θαη. 1794/Φ18. Ηήκκα κνπζείνπ : «Μνπθάκηζν θαξαγθνχληθν Ξνθάδσλ. Ελδηθή θάλλαβε, βακβαθεξφ κε βακβαθεξά θεληίδηα θαη θξφζζηα, κεηάμη (;) ζην θέληεκα». 41

42 Δ θνξεζηά ηεο Ζαξαγθνχλαο απνηειείηαη απφ ην πνπθάκηζν, ηελ ηξαρειηά, ην δηπιφ ζαγηά, ηα θαβαδνκάληθα, ην γηιέθη, ηελ πνδηά, ηνλ θεθαιφδεζκν, ηα ηζεξέπηα θαη ηα ππνδήκαηά ηνπο. Ον θαξαγθνχληθν πνπθάκηζν πθαηλφηαλ θαη δηαθνζκνχηαλ κε θεληήκαηα απφ ηηο ίδηεο ηηο Ζαξαγθνχλεο, ελψ ηα ππφινηπα ηκήκαηα ηεο θαξαγθνχληθεο θνξεζηάο ηα έδηλαλ παξαγγειία ζε ηεξδήδεο ξαθηάδεο. Βίλαη πθαζκέλν ζπλήζσο είηε απφ βακβαθεξφ είηε απφ ιηλφ χθαζκα (Νσκαίνπ-Ζαξαζηακάηε 1980, 50). Ξηελ ηνπηθή παξαιιαγή ηεο θνξεζηάο ζηνπο Ξνθάδεο Ζαξδίηζαο ην πνπθάκηζν θεληηέηαη κε ζηξηκκέλεο κάιιηλεο θισζηέο, βακκέλεο ζπλήζσο ζε ζθνχξν ρξψκα, θαη θέξεη ζηνλ πνδφγπξν θαη ζηα καλίθηα θνληέο θνχληεο. Θφλν ην «θνπηξνπιφ» πνπθάκηζν δελ είρε θνχληεο, θαζψο θνξηφηαλ απφ γπλαίθεο κεγάιεο ζε ειηθία. Δηθ. 44. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 16 (πξψην δείγκα απφ ην θαξαγθνχληθν πνπθάκηζν κε αξ. θαη. 1794/Φ18). 42

43 Δηθ. 45. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην, φπνπ δηαθξίλεηαη ε δεμηφζηξνθε ζηξέςε «Γ» ηνπ κνλφθισλνπ, ραιαξά θισζκέλνπ, λήκαηνο. Αείγκα 17 Δηθ. 46. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 17 (δεχηεξν δείγκα απφ ην θαξαγθνχληθν πνπθάκηζν κε αξ. θαη. 1794/Φ18). 43

44 Δηθ. 47. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. Οκήκα απφ ην θέληεκα. Ον θέληεκα (θνηλ. θεληίδη, πινπκί, πινπκίδη ή μφκπιη) είλαη ε πξφζζεηε δηαθφζκεζε ζην χθαζκα κε ηε ρξήζε βειφλαο (Ώπνζηνιάθε 1956, 9). 44

45 Αείγκα 18 Δηθ. 48. Δ πνδηά απφ ην Θπιάηζη (ΐιάζηε), κε αξ. θαη. 1791/Φ73. Ηήκκα κνπζείνπ : «Μνδηά θαιή απφ ην Θπιάηζη (ΐιάζηε). (κεηάμη)» 45

46 Δηθ. 49. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 18 απφ ηε πνδηά κε αξ. θαη. 1791/Φ73. Δηθ Ηεπηνκέξεηα ησλ λεκάησλ ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. 46

47 Αείγκα 19 Δηθ. 51. Ον γπλαηθείν δσλάξη απφ Ώγηάλλα Βχβνηαο κε αξ. θαη Ηήκκα κνπζείνπ : «Γσλάξη γπλαηθείν απφ Ώγηάλλα (Ώγία Άλλα Βχβνηαο), καιιί ζηα θηνγθάθηα, βακβάθη ζην χθαζκα, λάηινλ ζε ηξέζα κεραλήο. Οερληθή : «γπαισκέλν» χθαζκα». Ον δσλάξη (ή αιιηψο «δνπλάξη») ζηελ Ώγηάλλα ηεο Βχβνηαο είλαη ε θαζεκεξηλή δψλε γηα ηηο κεγάιεο ζε ειηθία γπλαίθεο, ζπλήζσο κάιιηλε, πνπ θνξηέηαη πάλσ απφ ηε ζηγθνχλα. Ον κήθνο ηνπ είλαη ζπλήζσο γχξσ ζηα δχν κέηξα θαη ζηηο άθξεο ηνπ έρεη κηθξέο θνχληεο (Ραηδεκηράιε 1983, 183). Θεηά ηε βαθή ηνπ πθάζκαηνο θαη πξηλ θνπεί γηα ην ξάςηκν ηνπ ξνχρνπ, ην χθαζκα «γπαιψλεηαη». Δ δηαδηθαζία ηνπ γπαιψκαηνο ήηαλ απιή. Γηλφηαλ κε εκβάπηηζε ηνπ πθάζκαηνο είηε ζε θνπξθνχηη, ην νπνίν είλαη αξαησκέλν κείγκα αιεπξηνχ ληζεζηέ θαη λεξνχ, είηε ζε ιησκέλν θεξί. Ζαζψο φκσο ε θφιια κε ληζεζηέ παξνπζίαδε ην βαζηθφ κεηνλέθηεκα λα είλαη πγξνζθνπηθή, πξνηηκήζεθε 47

48 ην κε πγξνζθνπηθφ θεξί. Οα θεξηά πνπ ρξεζηκνπνηνχηαλ σο ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ήηαλ είηε ην θπζηθφ κειηζζνθέξη (beeswax) απφ ην είδνο Apis mellifica είηε δηάθνξα θπζηθά νξπθηά θεξηά πνπ πξνέξρνληαλ ζπλήζσο απφ θιαζκαηηθή απφζηαμε πεηξειαίνπ, φπσο γηα παξάδεηγκα ην θεξί παξαθίλεο. Θεηά ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ην γπάισκα ησλ πθαζκάησλ πιένλ θαη ζπλζεηηθά θεξηά, φπσο ηα πνιπαηζπιεληθά θεξηά. Θεηά ην γπάισκα αθήλνληαη ηα πθάζκαηα λα ζηεγλψζνπλ ζηνλ ήιην. Οέινο, αθνχ ζηεγλψζεη ν ληζεζηέο* ή ην θεξί πάλσ ζην χθαζκα, κε ηε βνήζεηα ελφο θνκκαηηνχ γπαιηνχ ζηεξεσκέλνπ ζε έλα μχιηλν ζηέιερνο (ζηε Θξάθε είλαη γλσζηφ σο «θνληαξίθα») θαη κε γξήγνξεο επάιιειεο θηλήζεηο θαη πηέδνληαο ειαθξά κνξθνπνηνχηαλ ε επηθάλεηα ηνπ πθάζκαηνο. Δηθ. 52. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 19 (πξψην δείγκα απφ ην δσλάξη κε αξ. θαη. 1793). *εηπκνινγηθή πξνέιεπζε < ηνπξθ. nişasta = άκπιν 48

49 Δηθ. 53. Ηεπηνκέξεηα ηεο αιιεινπινθήο ησλ ηλψλ ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. Αείγκα 20 Δηθ. 54. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 20 (δεχηεξν δείγκα απφ ην δσλάξη κε αξ. θαη. 1793). 49

50 Δηθ. 55. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην φπνπ θαίλεηαη θαζαξά ε αιιεινπινθή ησλ ηλψλ, επνκέλσο πξφθεηηαη γηα πίιν (ηζφρα). Αείγκα 21 Δηθ. 56. Φσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 21 (ηξίην δείγκα απφ ην δσλάξη κε αξ. θαη. 1793). 50

51 Δηθ. 57. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην. Δηθ. 58. Ηεπηνκέξεηα ζην ζηεξενκηθξνζθφπην, φπνπ δηαθξίλεηαη ε δεμηφζηξνθε ζηξέςε «Γ» ησλ κνλφθισλσλ λεκάησλ. 51

52 1.4. Ραμηλόκεζε ησλ πθάλζηκσλ ηλώλ Λη πθάλζηκεο ίλεο αλάινγα κε ηε ζχζηαζή ηνπο ρσξίδνληαη ζε ηξεηο θαηεγνξίεο : Νξγαληθέο ίλεο α. Εσηθέο ίλεο i. καιιί ii. κεηάμη β.Φπηηθέο ίλεο. Λη θπηηθέο ίλεο παξάγνληαη απφ ηα θπηά θαη βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη ε θπηηαξίλε. Μαξαζέησ ηα θπξηφηεξα είδε θπηηθψλ ηλψλ θαζψο θαη ηα κέξε ηνπ θπηνχ απφ ην νπνίν παξάγνληαη : i. βακβάθη (Cotton). Μαξάγεηαη απφ ηνπο θαξπνχο ησλ εηδψλ Gossypium sp. ii. ιηλάξη (Flax). Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Linum usitatissimum L. iii. iv. θάλλαβε (Cannabis/Hemp). Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Cannabis sativa L. ζηδάι (Sisal). Μαξάγεηαη απφ ηα καθξηά ινγρφζρεκα θχιια ηνπ παρχθπηνπ είδνπο Agave americana L. v. ζπάξην (Genista/Gallomba/Groom). Μαξάγεηαη απφ ηνπο βιαζηνχο ηνπ είδνπο Spartium junceum L. (Ξπάξηηνλ ην βνπξινεηδέο). vi. vii. γηνχηα (Tossa/Tasa/Nalta jute). Μαξάγεηαη απφ ηνπο βιαζηνχο ησλ εηδψλ Corchorus olitorius L. θαη Corchorus capsularius L. ξακί (Ramie) Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Boechmeria nirca L.(γλσζηφ θαη σο China Grass/Chinese plant/white ramie) θαη ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Bochmeria Tenacissima L. (γλσζηφ θαη σο green ramie ή rhea). 52

53 viii. ακπαθά (Abacá). Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Musa textilis L. ix. θχηηζνο (Broom/Scotch broom). Μαξάγεηαη απφ ηνπο βιαζηνχο ηνπ είδνπο Cytisus scoparius L. (Sarothamnus scoparius L.). x. άιθα (alpha-grass ή needle-grass). Μαξάγεηαη απφ ηνπο βιαζηνχο ηνπ είδνπο Stipa tenacissima L. xi. xii. xiii. xiv. falsh Banana. Μαξάγεηαη απφ ηνπο κίζρνπο ησλ θχιισλ ηνπ είδνπο Ensete ventricosum L. coir. Μαξάγεηαη απφ ηηο ίλεο πνπ θέξεη ην πεξηθάξπην ηνπ είδνπο Cocos nucifera L. (θνθθνθνίληθαο). sunn Hemp (ή απιά sun). Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Crotalaria juncea L. raffia. Μαξάγεηαη απφ ηνπο κίζρνπο ηνπ είδνπο Raphia ruffia Jacq. xv. maguey. Μαξάγεηαη απφ ηνλ θινηφ ηνπ είδνπο Ώgave cantala L. xvi. xvii. henequén. Μαξάγεηαη απφ ηα θχιια ηνπ παρχθπηνπ είδνπο Agave fourcroydes L. kenaf (ή Mesta). Μαξάγεηαη απφ ηα ζηειέρε ηνπ είδνπο Hibiscus cannabinus L. (γλσζηφ θαη σο Bimer/Gogu/Deccan hemp/ambadi) θαη ηνπ είδνπο Hibiscus sabdariffa L. (γλσζηφ θαη σο Java jute/thai jute/pusa hemp/roselle) Ρερλεηέο ίλεο Ζκηζπλζεηηθέο ή Αλαγελλεκέλεο ίλεο (regenerated fibers) i. βηζθφδε. H θπηηαξίλε πνπ πξνέξρεηαη απφ πνιηφ μχινπ νμηάο (Fagus sylvatica) ή πεχθνπ (Pinus halepensis θαη Pinus silvestris), πθίζηαηαη θαηεξγαζία κε δηάιπκα ΙαΛΔ θαη δηζεηάλζξαθα (CS 2 ), θαη έηζη ε θπηηαξίλε ζρεκαηίδεη 53

54 μαλζνγνληθνχο εζηέξεο. Ον παρχξξεπζην δηάιπκα πθίζηαηαη κεραληθή ζπκπίεζε θαηά ηελ νπνία πξνθχπηνπλ ίλεο, νη νπνίεο εκβαπηίδνληαη ζε ινπηξφ (ΙΔ 4 ) 2 SO 4 θαη αξαηνχ H 2 SO 4 κε ζθνπφ ηελ αλαγέλλεζε ηεο θπηηαξίλεο. ii. iii. iv. νμηθφο εζηέξαο ηεο θπηηαξίλεο (cellulose acetate). Μαξαζθεπάζηεθε γηα πξψηε θνξά ην 1865 απφ ηνλ P. Schützenberger σο πξντφλ αληίδξαζεο ηεο θπηηαξίλεο (πξνεξρφκελεο απφ πνιηφ μχινπ νμηάο) κε άλπδξν νμηθφ νμχ. ηξηνμηθφο εζηέξαο ηεο θπηηαξίλεο (cellulose triacetate). Βίλαη φκνηνο κε ηνλ νμηθφ εζηέξα ηεο θπηηαξίλεο κε κφλε δηαθνξά ην φηη δελ έρεη ζρεδφλ θαζφινπ νκάδεο πδξνμπιίσλ, φπσο ν νμηθφο εζηέξαο, θαζψο απηέο αθεηπιηψλνληαη θαηά ηε δηαδηθαζία παξαζθεπήο ηνπ. πξσηετληθέο : θαδεύλεο Ππλζεηηθέο ή Σεκηθέο ίλεο. Λη ζπλζεηηθέο ίλεο θαηαζθεπάδνληαη απφ πνιπκεξή κέζσ ρεκηθήο ζχλζεζεο. Ώπηέο πνπ ζπλήζσο ζπλαληνχκε ζε λεφηεξεο επεκβάζεηο θαη πξνζζήθεο ζε ηζηνξηθά πθάζκαηα είλαη νη εμήο : i. πνιπεζηέξεο ii. iii. iv. πνιπακίδηα πνιπαθξχιην πνιππξνππιέλην v. πνιπνιεθίλεο vi. πνιπβηλπιηθή αιθνφιε (polyvinyl alcohol, PVA). Μαξάγεηαη κε πδξφιπζε ηνπ πνιχ-νμηθνχ βηλπιεζηέξα. 54

55 vii. viii. ix. πνιπβηλπιηδνρισξίδην πνιπνπξεζάλεο. Λη πνιπνπξεζάλεο πξνθχπηνπλ απφ ηελ έλσζε πνιπφιεο (polyol) θαη ηνπ ηζνθπαληθνχ νμέσο (H- N=C=O, isocyanate). elastin (elastane/spandex ή γλσζηή ζηελ Βιιάδα σο ειαζηάλε). Μξφθεηηαη γηα κηα ζπλζεηηθή ίλα, ζπκπνιπκεξέο(copolymer) ηεο πνιπνπξεζάλεο (polyurethane) - πνιπνπξίαο (polyurea), πνπ αλαθαιχθζεθε ην 1959 απφ ηνπο ρεκηθνχο Sanquist θαη Suivers ζην εξγαζηήξην Du Pont s Benger ζηε Virginia ησλ Δ.Μ.Ώ Αλόξγαλεο ίλεο i. ίλεο ακηάληνπ (αξρ. Άζβεζηνο), έλα ηλψδεο ππξηηηθφ νξπθηφ. 55

56 1.5. Ρν καιιί 1.5.α. Ηζηνξία ηνπ καιιηνύ Οα εμεκεξσκέλα είδε κεηαθέξνληαη ζηηο γεηηνληθέο θνηλφηεηεο, φπνπ πηνζεηνχληαη ή φρη, αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηεο θάζε θνηλφηεηαο. Οα αηγνπξφβαηα δηαδφζεθαλ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν απφ ηε λφηηα θαη ηε λνηηνδπηηθή Ώζία, φπνπ θαη ζεσξείηαη ε θνηηίδα ηεο εμεκέξσζήο ηνπο. (Οδαρίιε 1997, 37, Bökönyi 1973, 166, Barber 1991,22). Μξφγνλφο ηνπο ήηαλ ην άγξην είδνο πξνβάηνπ Ovis aries, γλσζηφ θαη σο Ovis orientalis (Hiendleder et al., 2002). Ξηνλ Βιιαδηθφ ρψξν νη αξραηνινγηθέο ελδείμεηο γηα ηελ χπαξμε αηγνπξνβάησλ εληνπίδνληαη ήδε ζηηο θάζεηο ηεο Ώθεξακεηθήο Ιενιηζηθήο ζην ζπήιαην Φξάρζη θαη ηελ Άξγηζζα Θαγνχια (Οδαρίιε 1997, 37). Ον καιιί πξνεξρφηαλ είηε απφ πξφβαηα είηε απφ θαηζίθηα. Οα δπν βαζηθά θξηηήξηα γηα ηελ πνηνηηθή ηαμηλφκεζε ηνπ καιιηνχ είλαη ην κήθνο ηεο ίλαο θαη ε δηάκεηξφο ηεο. 1.5.β. Πύζηαζε ηεο κάιιηλεο ίλαο Δ κάιιηλε ίλα απνηειείηαη απφ δέζκεο κνξίσλ πξσηετλψλ, θαη ζπγθεθξηκέλα κνξίσλ α θαη β θεξαηίλεο. ΐαζηθά δνκηθά ζηνηρεία ησλ πξσηετλψλ πνπ θαζνξίδνπλ θαη ηηο ραξαθηεξηζηηθέο ηδηφηεηέο ηνπο είλαη ηα ακηλνμέα. Ώκηλνμέα νλνκάδνληαη νη ρεκηθέο ελψζεηο πνπ πεξηέρνπλ κία ηνπιάρηζηνλ θαξβνληθή νκάδα (απφ ηα θαξβνληθά νμέα (RCOOH) θαη κία ηνπιάρηζηνλ ακηλνκάδα (-NH 2 ). Οα πξσηετληθά ακηλνμέα πεξηιακβάλνπλ θπξίσο α-ακηλνμέα [γεληθνχ RCH(NH 2 )COOH], δειαδή ακηλνμέα πνπ έρνπλ ακηλνκάδα ζην πξψην άηνκν άλζξαθα (C) κεηά ηελ θαξβνμπνκάδα (-COOH), ηα νπνία φηαλ ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο ζρεκαηίδνπλ πεπηίδηα. Δ ζεηξά 56

57 ακηλνμέσλ πνπ ζπλζέηνπλ κηα πξσηεύλε (πξσηνηαγήο δνκή), ελψλεηαη κε δεζκνχο πεπηηδίσλ (-NH-CO-) : πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγήζεη κηα αιπζίδα πνιππεπηηδίσλ (peptide chain) : 57

58 Λη πεπηηδηθέο αιπζίδεο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κε νκνηνπνιηθνχο ζηαπξνδεζκνχο (covalent bonding) θαη κε-πνιηθέο αιιειεπηδξάζεηοδεζκνχο. Λη δεζκνί απηνί, εθηφο ηνπ φηη ζπλδένπλ ηηο πνιππεπηηδηθέο αιπζίδεο κεηαμχ ηνπο (inter-chain), ππάξρνπλ θαη κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ κεξψλ ηεο ίδηαο αιπζίδαο (intra-chain). Λη πξψηνη είλαη ζεκαληηθφηεξνη φζνλ αθνξά ηηο ηδηφηεηεο θαη ηελ εκθάληζε ηνπ καιιηνχ. Οα ακηλνμέα πνπ ζπλζέηνπλ ηηο πξσηεύλεο ηεο α θαη β θεξαηίλεο είλαη δεθανθηψ (18). (Cook 1993). Ώπηά είλαη (εληφο ηεο παξέλζεζεο δίλεηαη ε δηεζλήο ζχληκεζε) : i. αιαλίλε (Ala) - C 3 H 7 NO 2 ii. αξγηλίλε (Arg) iii. αζπαξγαληθφ νμχ (Asp) iv. βαιίλε (Val) v. γινπηακηληθφ νμχ (Glu) vi. γιπθίλε (Gly) vii. ζξενλίλε (Thr) - C 4 H 9 NO 3 viii. ζξππηνθάλε (Trp) ix. ηζνιεπθίλε (Ile) - C 6 H 13 NO 2 58

59 x. ηζηηδίλε (His) xi. θπζηεύλε (Cys) xii. ιεπθίλε (Leu) - C 6 H 13 NO 2 xiii. ιπζίλε (Lys) xiv. κεζηνλίλε (Met) xv. πξνιίλε (Pro) xvi. ζεξίλε (Ser) - C 3 H 7 NO 3 xvii. ηπξνζίλε (Tyr) xviii. θαηλπιαιαλίλε (Phe) - C 9 H 11 NO γ. Γνκή ηεο κάιιηλεο ίλαο Δ κάιιηλε ίλα απνηειείηαη απφ ηε ξίδα (follicle ή root) θαη ην ζηέιερνο (shaft). Ον ζηέιερνο απνηειείηαη απφ ηξία ζηξψκαηα ηα νπνία δεκηνπξγνχληαη απφ ηα κεηξηθά θχηηαξα (matrix cells) ηνπ βνιβνχ: 1ν ζηξώκα : ηελ εμσηεξηθή επηδεξκίδα (cuticle) ε νπνία απνηειείηαη απφ επηζειηαθά θχηηαξα ζε θνιηδσηή δηάηαμε, θαη ε νπνία δηαθξίλεηαη ζε δχν ζηηβάδεο, ηελ εμσ-επηδεξκίδα (exo-cuticle) θαη ηελ ελδν-επηδεξκίδα (endocuticle). 59

60 2ν ζηξώκα : ηνλ εζσηεξηθφ θνξκφ (cortex), ελψ ελδηάκεζά ηνπο βξίζθεηαη έλα πιέγκα θπηηαξηθήο κεκβξάλεο (cell membrane complex) 3ν ζηξώκα : ην κπειφ (medulla). Πρήκα 1. Ώπεηθφληζε ηεο δνκήο κηαο κάιιηλεο ίλαο 1.5.δ. Δγρώξηεο απηόρζνλεο θπιέο πξνβάησλ Ξχκθσλα κε κειέηε ηνπ Βξγαζηεξίνπ Φπζηνινγίαο Ώλαπαξαγσγήο Ώγξνηηθψλ Γψσλ ηνπ ΏΜΘ θαη ηελ ππεχζπλε θαζεγήηξηα θα Ώπδή Θειπνκέλε, νη απηφρζνλεο θπιέο ησλ πξνβάησλ ηεο Βιιάδαο είλαη πεξηζζφηεξεο απφ δέθα : νη θπιέο Ηεπθίκεο Ζεξθχξαο, Γιψζζεο Ξθνπέινπ (νκνηφκαιιε ιεπθή), Ζεθαινληάο (ιεπθή, αλακηθηφκαιιε, κε θφθθηλε θεθαιή), Γαθχλζνπ (αλακηθηφκαιιε κε ιεπθφ ρξσκαηηζκφ), Ζχκεο (νκνηφκαιιε ιεπθή), Εθαξίαο, Ώλσγείσλ, Μειίνπ, Ζαιαξξχηηθε θπιή, θπιή Ζαηζηθά, Φιψξηλαο, Θξάθεο, Άξγνπο (αλακηθηφκαιιε κε ιεπθφ ρξσκαηηζκφ), Ρίνπ (νκνηφκαιιε ιεπθή κε 60

61 κεγάιεο καχξεο θειίδεο ζην πξφζσπν θαη ζηα γφλαηα ησλ πνδηψλ), Ηέζβνπ ή Θπηηιήλεο (αλακηθηφκαιε κε πνηθίινπο ρξσκαηηζκνχο), είλαη Ξεξξψλ (νκνηφκαιιε ιεπθή κε καχξν θεθάιη), Ζαξαγθνχληθε θπιή (αλακηθηφκαιε κε πνηθίινπο ρξσκαηηζκνχο), Ξαξαθαηζάληθε θπιή, Ξθαθηαλή θπιή (ιεπθή, αλακηθηφκαιιε) θαη άιιεο (Ννγδάθεο 2002, Ζάηαλνο 2011). Σζηφζν πνιιέο εγρψξηεο απηφρζνλεο θπιέο δψσλ εμαθαλίζηεθαλ ή θηλδπλεχνπλ κε εμαθάληζε, ηφζν εμαηηίαο θπζηνινγηθψλ παξαγφλησλ πνπ νδήγεζαλ ζηε κείσζε ηεο βηνπνηθηιφηεηαο θαη ηεο γελεηηθήο παξαιιαθηηθφηεηα φζν θαη άιισλ παξαγφλησλ, φπσο ε εηζαγσγή μέλσλ θπιψλ δψσλ ε. Ζ επεμεξγαζία θαη κεηαπνίεζε ηνπ καιιηνύ Δ επεμεξγαζία ηνπ καιιηνχ ψζηε λα πξνθχςεη ε ηειηθή πθάλζηκε ίλα είλαη κηα επίπνλε, ρξνλνβφξα εξγαζία θαη πεξηιακβάλεη πνιιά ζηάδηα : 1. θνπξά. Δ θνπξά γηλφηαλ κε ρεηξνθίλεηα κεγάια ςαιίδηα, ηα ιεγφκελα «πξαηνςάιηδα» ή «καληξνςάιηδα». Ον πξψην θνχξεκα ησλ πξνβάησλ ή ν «θνχξνο» φπσο ιέγεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο γηλφηαλ ηελ άλνημε, απφ ηα ηέιε Θαξηίνπ σο ηηο αξρέο Ώπξηιίνπ. Γηλφηαλ γηα πξαθηηθνχο θπξίσο ιφγνπο : ψζηε α) λα κε δεζηαίλνληαη ηα πξφβαηα απφ ην ππθλφ ηξίρσκά ηνπο, β) λα αθαηξεζνχλ ηα ηπρφλ παξάζηηα απφ ην ηξίρσκα ηνπ δψνπ θαη γ) λα απνκαθξπλζνχλ ηα δηάθνξα μέλα ζψκαηα απφ ην καιιί, φπσο θνπξηά, αγθάζηα θαη θνιιηηζίδεο. Ον καιιί ηεο πξψηεο θνπξάο πξνεξρφηαλ απφ ηνλ ιαηκφ, ην ζηήζνο, ηνπο κεξνχο θαη ηελ θνηιηά ηνπ δψνπ. Ον καιιί απηφ νλνκάδεηαη «θνπιφθξα» ή «θνηιφκαιιν». Μξφθεηηαη γηα δεχηεξεο πνηφηεηαο καιιί, θαζψο είλαη θνληφ θαη ηξαρχ. Ον δεχηεξν θνχξεκα γηλφηαλ απφ ηνλ Θάην σο ηα ηέιε Ενπλίνπ ζε θάπνηεο πεξηνρέο, θαη θνπξεχνληαλ κφλν ε ξάρε ηνπ δψνπ, απφ 61

62 φπνπ ην καιιί πνπ παξάγεηαη ήηαλ πξψηεο πνηφηεηαο. Ον καιιί απηφ νλνκάδεηαη «κατζην». Δηθ. 1. Ζνπξά πξνβάηνπ κε ην πξαηνςάιηδν. 2. δεκάηηζκα. Ώθνχ θαζαξηδφηαλ ζρνιαζηηθά ην καιιί απφ ηπρφλ αθαζαξζίεο, ην βνπηνχζαλ γηα ιίγν κέζα ζε θαδάληα κε λεξφ πνπ έβξαδε, λα δεκαηηζηεί θαιά. Ξε θάπνηα κέξε ζπλήζηδαλ λα θξαηνχλ ην λεξφ απ ην δεκάηηζκα πξνθεηκέλνπ λα ην πξνζζέζνπλ αξγφηεξα ζηε βαθή ηνπ κάιιηλνπ πθάζκαηνο. 3. πιύζηκν. Ον αθαηέξγαζην καιιί πεξηέρεη % αθαζαξζίεο, φπσο ιίπνο (ζηελ Ήπεηξν νλνκάδεηαη «ζαξγηά»), ξχπνπο, θπηηθά πιηθά θαη ππνιείκκαηα εθίδξσζεο ηνπ δψνπ. Θεηά ην δεκάηηζκα αθνινπζνχζε θαιφ θαη ζρνιαζηηθφ πιχζηκν ησλ καιιηψλ θάησ απφ άθζνλν ηξερνχκελν θξχν λεξφ. 62

63 Δηθ. 2. Ξαξαθαηζάλεο πιέλνπλ ζην πνηάκη ην καιιί κεηά ην δεκάηηζκά ηνπ ( Ηανγξαθηθφ Θνπζείν Ξαξαθαηζάλσλ, Ξέξξεο) 4. ζηέγλσκα. Οα καιιηά κεηά ην πιχζηκν αλνίγνληαλ κε ηα ρέξηα θαη απιψλνληαλ γηα λα ζηεγλψζνπλ ζηνλ ήιην. Γηλφηαλ κηα πξφρεηξε δηαινγή, φπνπ ρψξηδαλ ην «ξνχλην» καιιί απφ ην «βιαζάην». 5. μάζηκν. Δηθ. 3. Ξαξαθαηζάλεο μαίλνπλ καιιί ( Ηανγξαθηθφ Θνπζείν Ξαξαθαηζάλσλ, Ξέξξεο) 63

64 6. ιαλάξηζκα. Ή αιιηψο «μάζηκν». Ον ιαλάξη είλαη έλα εξγαιείν πνπ απνηειείηαη απφ κηα μχιηλε επηθάλεηα κε επίζεηα νκνηφκνξθα ζηδεξέληα κηθξά θαξθάθηα. Θε ηε βνήζεηα δχν ιαλαξηψλ, ηα νπνία ηνπνζεηνχηαλ εξαιδηθά ην έλα πάλσ ζην άιιν θαη κε επαλαιακβαλφκελεο παιηλδξνκηθέο θηλήζεηο μαίλεηαη ην καιιί. Ον μαζκέλν καιιί ζηνηβάδεηαη θαη θάζε ζηνίβα ζθίγγεηαη κε ηελ παιάκε ηνπ ρεξηνχ γηα λα ζρεκαηηζηεί έλαο θχιηλδξνο κε κέζν κήθνο πεξίπνπ 0,30 κ. θαη κέζε ζπλήζσο δηάκεηξν 0,03 κ. ε ιεγφκελε «ηνπινχπα» ή «ζθακάγθηα» Δηθ. 4. Κάζηκν καιιηνχ ζηελ Γθηνχικπεξε ( Οάθεο Οινχπαο) 7. γλέζηκν. Γηα λα «θθηάζνπλ» νη πθάληξηεο ην «γλέκκα» (=λήκκα) απαηηνχληαλ ε «ξφθα», ην «αδξάρηη» θαη ηα πθαληηθά βάξε, ηα ιεγφκελα «ζθνλδχιηα». Δ ξφθα είλαη έλα δηραισηφ μχιηλν ζηέιερνο, ζπρλά πνιππνίθηιην, επάλσ ζην νπνίν ζηεξεψλεηαη ε «ηνπινχπα ή ηινχπα» ηνπ καιιηνχ. Ξηε ζπλέρεηα θαη ελψ ε πθάληξηα ζθελψλεη ζηε καζράιε ηεο ηε ξφθα κε ην άιιν ρέξη, ην θαιφ, κε ηα έκπεηξα 64

65 δάρηπιά ηεο θαη κε ηδηαίηεξε πξνζνρή θαη αμηνζαχκαζηε ηαρχηεηα ηξαβάεη ηηο κάιιηλεο ίλεο, ζηξίβνληάο ηεο κε ηνλ αληίρεηξα θαη ην δείθηε, ηξνθνδνηψληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ ην αδξάρηη, ζην νπνίν πεξηηπιίγεηαη ην ζρεκαηηδφκελν λήκα. Άιια δχν εξγαιεία γηα ην γλέζηκν ήηαλ ην «ηζηθξίθη», ηδηαίηεξα γηα ην γλέζηκν ηεο θνληήο κάιιηλεο ηξίραο, θαη ε «δξνχγα». Δηθ. 5. Γλέζηκν καιιηνχ ζηνλ ιπκπν ( Οάθεο Οινχπαο) 65

66 Δηθ. 6. Γλέζηκν καιιηνχ ζην Θέηζνβν ( Οάθεο Οινχπαο) Δηθ. 7. Γλέζηκν καιιηνχ κε ηζηθξίθη ζηνπο Ζαιαξίηεο ( Οάθεο Οινχπαο) 66

67 1.6. Ξίινο (θεηζέο ή ηζόρα) 1.6.α. Πύζηαζε H ηζφρα (αγγι. felt / γαιι. feutre / γεξκ. filtz / ηηαι. feltro) είλαη έλα κε πθαληφ ηλψδεο πιηθφ, ην νπνίν απνηειείηαη απφ κείγκα καιιηνχ. Ζαηαζθεπάδεηαη ζπλδένληαο ηηο κάιιηλεο ίλεο κέζσ ρξήζεο ζέξκαλζεο, πγξαζίαο θαη πίεζεο γηα λα επηηεπρζεί κεγαιχηεξε αληνρή θαη πιεξφηεηα (Harris 2010, 50). Δ ηζφρα άξηζηεο πνηφηεηαο θηηαρλφηαλ απφ καιιί πξψηεο πνηφηεηαο ζε κείγκα κε ιεπηφ, καθξφηλν θαη θίλν καιιί άξηζηεο πνηφηεηαο, φπσο ην καιιί cashmere (πνπ πξνέξρεηαη απφ θαηζίθεο ηνπ είδνπο Capra aegagrus hircus θαη Capra hircus laniger) ή ην καιιί mohair (πνπ πξνέξρεηαη απφ θαηζίθεο ηνπ είδνπο Angora - Capra hircus ancryrensis). Θεηά ηελ αλαθάιπςε ησλ ζπλζεηηθψλ ηλψλ, ε ηζφρα γηα πξαθηηθνχο ιφγνπο, φπσο ε ζηαζεξφηεηα θαη ε αληνρή ηνπ πιηθνχ, αιιά θαη γηα ιφγνπο νηθνλνκηθνχο απνηεινχηαλ απφ κείγκα καιιηνχ ζε πνζνζηφ έσο θαη 70 % θαη ην ππφινηπν απφ άιιεο ίλεο. Λ ζπλζεηηθέο ίλεο πνπ ζπλήζσο ρξεζηκνπνηνχηαλ ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ήηαλ ε βηζθφδε θαη κεηά ην 1940 νη πνιπεζηεξηθέο ίλεο (polyethylene terephthalate, PET) ή ίλεο πνιπακηδίσλ. Ξην ζεκείν απηφ νθείισ λα δηεπθξηλίζσ πσο ην χθαζκα loden, πνπ παξάγεηαη παξαδνζηαθά ζηα Βιβεην - Ώπζηξηαθά ζχλνξα θαη θπξίσο ζην Tyrol, δελ ζα πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ηελ ηζφρα, παξά ην γεγνλφο πσο έρνπλ ηελ ίδηα αθξηβψο πθή θαη φςε. Μξφθεηηαη γηα πιηθφ πνπ πθαίλεηαη ραιαξά ζε αξγαιεηφ (άξα πθαληφ ηλψδεο πιηθφ) θαη θαηαζθεπάδεηαη απφ καιιί πξνβάηνπ, απφ ην νπνίν φκσο δελ έρεη αθαηξεζεί ε ιαλνιίλε (δσηθφο θεξφο πνπ πξνέξρεηαη απφ ην ζκήγκα ηνπ πξνβάηνπ θαη κεηά ηελ έθθξηζε ηνπ απφ ηνπο ζκεγκαηνγφλνπο αδέλεο ελαπνηίζεηαη ζηηο ίλεο ηεο πξνβηάο), νπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα άπιπην καιιί, πξνθεηκέλνπ λα είλαη αδηάβξνρν θαη ην νπνίν αθνχ πθαλζεί, βνπξηζίδεηαη επαλεηιεκκέλεο θνξέο κε απνμεξακέλα ζηειέρε δίςαθνπ (Dipsacus fullonis L.), γλσζηφ ζηελ Βιιάδα σο λεξάγθαζν γηα ηε βειηίσζε ηεο πθήο ηνπ. 67

68 1.6.β. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Δ ηζφρα ζεσξείηαη ε πξσηκφηεξε ίζσο κνξθή πθάζκαηνο (Οδαρίιε 1997,15 Harris 2010,50) θαη ε ηζηνξία ηεο ράλεηαη ζηα βάζε ελφο νκηριψδνπο θφζκνπ αξρέγνλεο κπζηζηνξίαο, απηνχ ηεο πξντζηνξηθήο επνρήο, φπσο καξηπξνχλ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ηεο λενιηζηθήο επνρήο απφ ην Ҫatal Hüyük (Mellaart 1966, 180), ηεο πξψηκεο επνρήο ηνπ Ραιθνχ απφ ηηο πεξηνρέο Jutland θαη Slesvig ηεο Ααλίαο θαη ηα επξήκαηα ηεο χζηεξεο επνρήο ηνπ ραιθνχ απφ ην Hessen θαη ην Hannover ηεο Γεξκαλίαο. Ώξθεηνχο αηψλεο αξγφηεξα νη λνκαδηθέο θπιέο ησλ Ξθπζψλ, πνπ δνπλ ζην ηκήκα ηεο Βπξαζίαο πνπ εθηείλεηαη απφ ηνλ πνηακφ Ανχλαβε ζηα δπηηθά σο ηα ζχλνξα ηεο Ζίλαο ζηα αλαηνιηθά, θαηαζθεπάδνπλ ηζφρα απφ ηνλ 8ν αη. π. Ρ. έσο ηνλ 4 ν αη. π.ρ.. Οελ ηέρλε θαηέρεη θαη ε φκνξε λνκαδηθή θπιή ησλ Pazyryk ζηα πςίπεδα ηνπ Ukok ζηε Ξηβεξία κε επξήκαηα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνλ 8ν έσο θαη ηνλ 2ν αη. π. Ρ. (Burkett 1977; Beverly 1980; Barber θ. εμ.) Ξηελ αξραία Βιιάδα ε ηζφρα ήηαλ γλσζηή κε ηελ νλνκαζία «πίινο». Ξηελ αξραία ειιεληθή γξακκαηεία ν πίινο πξσηνεκθαλίδεηαη ηνλ 8 ν αη. π.ρ. ζηελ Ειηάδα ηνπ Λκήξνπ (Ζ 265), φπνπ ν πνηεηήο πεξηγξάθεη ηελ εζσηεξηθή επέλδπζε ηεο πεξηθεθαιαίαο ηνπ Λδπζζέα: «κέζζῃ δ ἐλὶ πῖινο ἀξήξεη». Ονλ 5 ν αη. π. Ρ. ν ηζηνξηθφο θαη γεσγξάθνο Δξφδνηνο, ζην ηέηαξην βηβιίν ηνπ αλαθέξεη πσο νη Ξθχζεο θαηαζθεχαδαλ ηηο ζθελέο ηνπο απφ ιεπθφ πίιν (ηζφρα) : «ὑπὸ δελδξέῳ δὲ ἕθαζηνο θαηνίθεηαη, ηὸλ κὲλ ρεηκῶλα ἐπεὰλ ηὸ δέλδξενλ πεξηθαιύςῃ πίιῳ ζηεγλῷ ιεπθῷ, ηὸ δὲ ζέξνο ἄλεπ πίινπ» (Α 23,4). Θα πξέπεη ιάβνπκε ππφςε ηνλ επηζεηηθφ πξνζδηνξηζκφ «ζηεγλῷ» θαη ην νπζηαζηηθφ «ηὸλ ρεηκῶλα», θαζψο πξφθεηηαη γηα ζαθή αλαθνξά ζηε βαζηθή ηδηφηεηα ηεο ηζφραο σο αδηάβξνρν πιηθφ. Ξην ίδην βηβιίν, παξαθάησ γξάθεη : «πεξὶ ηαῦηα πίινπο εἰξηλένπο πεξηηείλνπζη» (Α 73,2), φπνπ αλαθέξεη πσο νη πίινη ήηαλ κάιιηλνη (επηζ. εἰξηλένπο > είξνο, ην = έξξηνλ, καιιί), ελψ ζηελ παξάγξαθν (Α 75, 1) πεξηγξάθεη πσο νη Ξθχζεο έκπαηλαλ θάησ απφ ηνπο πίινπο πξνθεηκέλνπ λα θάςνπλ ζε ζπκηαηήξηα ζπφξνπο θάλλαβεο θαη λα εηζπλεχζνπλ ηνπο παξαγφκελνπο αηκνχο : «ηαύηεο ὦλ νἱ Ξθύζαη ηῆο θαλλάβηνο ηὸ ζπέξκα ἐπεὰλ ιάβσζη, ὑπνδύλνπζη ὑπὸ ηνὺο πίινπο, 68

69 θαὶ ἔπεηηα ἐπηβάιινπζη ηὸ ζπέξκα ἐπὶ ηνὺο δηαθαλέαο ιίζνπο ηῷ ππξί ηὸ δὲ ζπκηᾶηαη ἐπηβαιιόκελνλ θαὶ ἀηκίδα παξέρεηαη ηνζαύηελ». Θεηαγελέζηεξεο, ησλ πινχζησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ, κπζνγξαθηθέο πεξηζζφηεξν, πάξα ηζηνξηθέο ή αξραηνινγηθέο παξαδφζεηο, απνδίδνπλ ηελ αλαθάιπςε ηεο ηζφραο ζηνλ πάπα Ζιήκε Ώ ηεο Νψκεο (1 νο αη. κ.ρ.). Δ παξαγσγή θαη ρξήζε ηεο ηζφραο ζηε λνηηναλαηνιηθή Βπξψπε παξήθκαζε κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο ηνλ 5 ν αηψλα κ.ρ. Ηίγνπο αηψλεο αξγφηεξα νη Ξηαπξνθφξνη μαλάθεξαλ ηελ ηζφρα ζηελ Ζσλζηαληηλνχπνιε θαη γλψξηζε ηδηαίηεξε άλζηζε θαηά ηνλ 12 ν θαη 13 ν αηψλα, φπνπ αληηθαηέζηεζε ελ κέξεη σο πιηθφ ηα αθξηβφηεξα ζε ηηκή δέξκα θαη γνχλα έσο θαη ηνλ 19 ν αηψλα. Οελ ίδηα πεξίνδν πεξίπνπ ζηελ Λζσκαληθή απηνθξαηνξία, απφ ηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηψλα έσο θαη ηελ θαηάιπζε ηεο ην 1918, νη Λζσκαλνί ζπλέρηζαλ ηελ παξάδνζε ησλ Ξειηδνχθσλ ηνχξθσλ ζηελ θαηαζθεπή ηεο ηζφραο θαη άλζεζαλ κεγάια θέληξα εξγαζηεξηαθήο παξαγσγήο θαη εκπνξίνπ ηεο ηζφραο ηφζν ζηε Θ. Ώζία φζν θαη ζηελ Ώλαηνιία, φπσο ζην Afyonkarahisar (Ιηθφπνιε), ηε Şanlıurfa, ηελ Konya (Εθφλην), ην Balıkesir, ην Izmir (Ξκχξλε), ην Kars θαη ην Erzerum, ηα νπνία θέληξα θαη απέθηεζαλ κεγάιε νηθνλνκηθή δχλακε. Ξηελ νζσκαληθή απηνθξαηνξία ε ηζφρα νλνκαδφηαλ θeçe θαη ν ηερλίηεο ηεο ηζφραο keçeci. Οελ επνρή απηή επίζεο θζάλνπλ ζηελ Ζσλζηαληηλνχπνιε θαη ηε Ξκχξλε, κέζσ ηνπ εκπνξίνπ, ηζφρηλα πξντφληα απφ λνκαδηθέο θπιέο δηαθφξσλ πεξηνρψλ ηεο Ζεληξηθήο Ώζίαο, φπσο ηεο Θνγγνιίαο, ηνπ Μαθηζηάλ, ηνπ Εξάλ, ηνπ Ζηξγηζηάλ, ηνπ Λπδκπεθηζηάλ θαη ηνπ Ώδεξκπατηδάλ. Ξηνλ ειιαδηθφ ρψξν ε ηζφρα, πνπ νλνκαδφηαλ θεηζέο (< ηνπξθ. θeçe = ηζφρα) θαη νη ξάθηεο ηζφραο θεηζεηδήδεο (< ηνπξθ. θeçeci = ξάθηεο ηζφραο) ή πηιεηέο, πεξηνξηδφηαλ έσο ηψξα ζηελ νηθνηερληθή παξαγσγή πξνθεηκέλνπ λα θαιπθζνχλ νη αλάγθεο ηνπ λνηθνθπξηνχ. Δ ηζφρα πνπ παξάγνληαλ ήηαλ ρνληξή θαη πξννξηδφηαλ γηα θάπεο, ζθνπηηά, πνδηέο, ζηξσζίδηα, ζθεπάζκαηα, ηνξβάδεο θ.α. Ώπφ ηα ηέιε φκσο ηνπ 18 νπ αηψλα θαη κεηά ηελ εθκεράληζε ηεο παξαγσγήο ηεο ηζφραο ζηε δχζε, ε δπηηθή ηζφρα πνπ παξάγνληαλ ήηαλ ιεπηφηεξε ζε πάρνο θαη θαιχηεξεο πνηφηεηαο, θαη έηζη 69

70 νη πεξηζζφηεξν εχπνξεο ειιεληθέο νηθνγέλεηεο αγφξαδαλ είηε απφ πιαλφδηνπο πξακαηεπηάδεο, θπξαηδήδεο θαη θεηζεηδήδεο είηε απφ ηα εκπνξηθά θαηαζηήκαηα ζηα αζηηθά θέληξα ηζφρα άξηζηεο πνηφηεηαο απφ ην εμσηεξηθφ, θαη ηδηαίηεξα πξνηηκνχηαλ ε ιεπηή κάιιηλε ηζφρα κεραλήο, θεξκέλεο θπξίσο απφ ηε λνηηνδπηηθή Γαιιία (γαιι. feutre), απ φπνπ πξνέξρνληαλ νη πεξίθεκνη «θξάγθηθνη ληξάδεο» (Νσκαίνπ-Ζαξαζηακάηε 1980, 62), φπσο ηνπο νλφκαδαλ νη έκπνξνη ηεο επνρήο, θαη ηελ Ώγγιία (αγγι. felt). Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ πσο ζηελ Βιιάδα ε ηζφρα νλνκαδφηαλ «ξνχρν» φπσο π.ρ. ζηε Θεζζαιία θαη ηα ηζφρηλα ελδχκαηα νλνκάδνληαλ «ξνπρίζηα» ή «ξνπρέληα». 1.6.γ.Κέζνδνη πίιεζεο Λη κέζνδνη θαηαζθεπήο ηεο ηζφραο πνηθίινπλ : 1.6.γ.1. Wet felting (πγξή πίιεζε). Δ πγξή κέζνδνο πίιεζεο είλαη ε αξραηφηεξε δηαδηθαζία θαη ν παξαδνζηαθφο πνπ ρξεζηκνπνηνχηαλ ζηελ Βιιάδα γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ θεηζέ. Ώξρηθά ην καιιί μαίλεηαη, δειαδή αλνίγεηαη, θαη θνπαλίδεηαη ψζηε λα γίλεη αθξάην θαη λα επηηεπρζεί ε κέγηζηε δπλαηή αιιεινπινθή ησλ ηλψλ. Ώπιψλεηαη, ψζηε νη ίλεο λα ππεξθαιχπηνληαη κεηαμχ ηνπο, ζε θαιακέληα επηθάλεηα θαη βξέρεηαη ειαθξψο κε δεζηφ λεξφ, ζην νπνίν έρεη δηαιπζεί πξνεγνπκέλσο ζαπνχλη θαη ηξίβνληαη έσο φηνπ απνθηήζνπλ ηελ επηζπκεηή ζπλνρή. Ξηε ζπλέρεηα ηπιίγεηαη ζε ξνιφ κε ηελ βνήζεηα ηεο θαιακέληαο επηθάλεηαο ή ελφο άιινπ πθάζκαηνο θαη ζχξεηαη, ψζηε κε ην ζχξζηκν λα δέζνπλ νη ίλεο ηνπ καιιηνχ γεξά κεηαμχ ηνπο. 70

71 Δηθ. 1. Κάζηκν θαη άλνηγκα ηνπ καιιηνχ ζηελ Ονπξθία κε ηε βνήζεηα ειεθηξνθίλεηεο κεραλήο. Δηθ. 2. Γπλαίθεο ηεο θπιήο ησλ Ονπξθκέλσλ απιψλνπλ επάλσ ζηηο θαιακέληεο επηθάλεηεο ηηο ηνχθεο μαζκέλνπ καιιηνχ, δηαθφξσλ ρξσκάησλ, θαηά ην επηζπκεηφ ζρέδην. 71

72 Δηθ. 3 Δηθ. 3 θαη 4. Γπλαίθεο ζηελ πφιε Bashi ηνπ Ζηξγηζηάλ, αθνινπζψληαο ηελ ίδηα αθξηβψο δηαδηθαζία ζην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, αθνχ έρνπλ απιψζεη ηηο ηνχθεο ηνπ μαζκέλνπ καιιηνχ θαη ην έρνπλ βξέμεη κε δεζηφ ζαπνπλφλεξν, ην ηπιίγνπλ πνιχ ζθηρηά ζε έλα χθαζκα, πξνθεηκέλνπ λα ην ζχξνπλ θαη έηζη λα απνθηήζεη ε ηζφρα ηελ επηζπκεηή ζπλνρή. 72

73 Δηθ. 5. Ινκάδεο δέλνπλ ην πίιεκα θαη εηνηκάδνληαη λα ην ζχξνπλ κε ηε βνήζεηα αιφγσλ. 1.6.γ.2. Λeedle felting (πίιεζε κε βειφλεο). Μξφθεηηαη γηα κηα ηερληθή μεξήο πίιεζεο. Λ πξψηνο αξγαιεηφο γηα πίιεζε κε βειφλεο θαηαζθεπάζηεθε γηα πξψηε θνξά, γηα παξαγσγή ζε βηνκεραληθφ επίπεδν, ζηελ Ώγγιία ην 1866 απφ ηελ εηαηξεία «Bi-Water Company of Leeds». Δ ηερληθή ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα ηε δηαθφζκεζε ηζφρηλσλ πιηθψλ θαη γηα ηελ θαηαζθεπή δηζδηάζηαησλ θαη ηξηζδηάζηαησλ αληηθεηκέλσλ κηθξήο θιίκαθαο. (Talpai 2000; Vickrey 2002; Lenich, Zoeterman 2007). Θηα θαζαξά δηαθνζκεηηθή ηερληθή ζηελ ηζφρα είλαη θαη ε ηερληθή appliqué. Δηθ. 6. ΐειφλεο πίιεζεο θαη εξγαιείν κε πέληε βειφλεο πίιεζεο. Ξηελ άθξε δεμηά θσηνγξαθία ζε νπηηθφ κηθξνζθφπην κε ιεπηνκέξεηα απφ ην ζηέιερνο ησλ βειφλσλ. 73

74 1.6.γ.3. Κέζνδνο carroting. Ξηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 17νπ αηψλα αλαθαιχθζεθε ε δηαδηθαζία carroting θαηά ηελ νπνία ην καιιί, αιιά θαη γνπλνθφξν δέξκα απφ θάζηνξεο, αιεπνχδεο θαη ιαγνχο ππνβάιινληαλ ζε επεμεξγαζία κε αξαηφ δηάιπκα ληηξηθνχ δηζζελνχο πδξαξγχξνπ (Hg(NO 3 ) 2 ) πξνθεηκέλνπ λα αθαηξεζνχλ νη ηξίρεο απφ ηα δέξκαηα. Ξηε ζπλέρεηα ηα δέξκαηα μεξαίλνληαλ ζε θνχξλν, φπνπ θαηά ηελ ζέξκαλζε ην ρξψκα ηεο γνχλαο κεηαβαιιφηαλ ζε πνξηνθαιί (carrot), απφ φπνπ πξνήιζε θαη ην φλνκα ηεο δηαδηθαζίαο. Ον ηξίρσκα ζηε ζπλέρεηα θαηεξγάδεηαη πξνο πίιεζε κε ηε ρξήζε δεζηνχ λεξνχ θαη πίεζεο πξνθεηκέλνπ λα ζρεκαηηζηεί ε ηζφρα. Δ κέζνδνο carroting ρξεζηκνπνηήζεθε θπξίσο γηα ηελ θαηαζθεπή θαιήο πνηφηεηαο ηζφραο γηα αλδξηθά θαπέια. Δηθ. 7. Βξγάηεο εκπνηίδνπλ κε δηάιπκα ληηξηθνχ πδξαξγχξνπ γνπλνθφξα δέξκαηα θνπλειηψλ. Ιέα Πφξθε Ξαξαγσγή ηζόραο ζε βηνκεραληθή θιίκαθα Δ παξαγσγή θχιισλ ηζφραο κεγάισλ δηαζηάζεσλ γίλεηαη ζπλήζσο κε ηε δηαδηθαζία ηεο πγξήο πίιεζεο. Δ παξαγσγή ηζφραο ζηελ Βιιάδα θαηαζθεπή ηζφραο θαη ε κφλε βηνκεραληθή παξαγσγή ηζφραο ήηαλ απηή ζην εξγνζηάζην ηνπ επηρεηξεκαηία Διία Μνπιφπνπινπ ( ) απνθιεηζηηθά γηα ηελ θαηαζθεπή θαπέισλ. Ον «Μηινπνηείνλ Μνπιφπνπινπ» (γλσζηφ σο "ΜΕΗ-ΜΛΠΗ") βξηζθφηαλ ζηελ 74

75 Ώζήλα, ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Θεζζαινλίθεο θαη Δξαθιεηδψλ θαη ηδξχζεθε ην (Ραηδετσάλλνπ 1923, ) Ρν θέζη Μξφθεηηαη γηα ηζφρηλν θάιπκκα θεθαιήο πνπ θαηάγεηαη απφ ηελ πφιε Fès ηνπ Θαξφθνπ, απφ ηελ νπνία πήξε ην φλνκά ηνπ θαη ζηελ νπνία πξσηνθαηαζθεπάζηεθε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε απφ Άξαβεο πξφζθπγεο πξνεξρφκελνπο απφ ηελ Ώλδαινπζία. Άιια γλσζηά νλφκαηα είλαη checheya (θαη αθνξά θπξίσο έλα κηθξφηεξν ζε κέγεζνο καχξν θέζη ηεο Ηηβχεο), tarboosh ή tarbush (φπσο νλνκάδεηαη ζηελ Ώίγππην θαη ηελ Οπλεζία) θαη chenna (παξφκνην κε ην checheya αιιά ζε θφθθηλν ρξψκα). Βηζήρζε ζηελ Ονπξθία θαη ζηα ΐαιθάληα απφ ην Θαξφθν θαη πηνζεηήζεθε πνιχ αξγφηεξα, φπνπ θαη ππέζηε κνξθνινγηθέο αιιαγέο, αξθεηά δηαθνξεηηθέο απφ ην αξρηθφ καξνθηλφ πξφηππν. Δηθ. 1. Ονπξθηθφ θέζη θαηαζθεπαζκέλν ζηελ Ζσλζηαληηλνχπνιε. Ον θέζη παξαδνζηαθά έρεη ζρήκα θφινπξνπ θψλνπ, θαηαζθεπάδεηαη απφ ιεπηή κάιιηλε θφθθηλε ηζφρα θαιήο πνηφηεηνο, άιιεο θνξέο δε θαη απφ βεινχδν (κεηαμέλην ζπλήζσο χθαζκα κε ππθλή επηθάλεηα πέινπο, ), ελψ ζηελ θνξπθή θέξεη θνχληα απφ κεηαμσηφ καχξν ή κπιε ζθνχξν λήκα (tassel). 75

76 α. β. Δηθ. 2. α) ζρεδηαζηηθή απεηθφληζε ηεο παξαδνζηαθήο κεζφδνπ θαηαζθεπήο κεηαμσηήο θνχληαο γηα θέζη, β) ην ηειηθφ δέζηκν ηεο θνχληαο. Ώπνηεινχζε θπξίσο ην θεθαινθάιπκκα ησλ αληξψλ ζε πνιιέο πεξηνρέο ζηελ ηνπξθνθξαηνχκελε Βιιάδα, φπνπ είρε θαη δηάθνξα νλφκαηα, φπσο π.ρ. ζηε Ξακαξίλα, φπνπ ήηαλ γλσζηφ θαη σο «κπαξκπαξνχζηε» (< ΐέξβεξνη). Σζηφζν θαη νη γπλαίθεο θνξνχζαλ θέζη, αιιά κηα ζρεδφλ εκηζθαηξηθή παξαιιαγή, πνπ πεξηζζφηεξν έκνηαδε κε ζθνχθν, ηδηαίηεξα κεηά ηελ απειεπζέξσζε. Ον θέζη θνξηφηαλ απφ ηηο παληξεκέλεο γπλαίθεο, θπξίσο ζπαζηφ (ειαθξά ηζαθηζκέλν), ελψ έθεξε ζηελ θνξπθή ηνπ θνχληα, ην ιεγφκελν παπάδη, θαηαζθεπαζκέλν απφ ρξπζέο θισζηέο, πιεγκέλεο θνηζίδα θαη πινχζηα δηαθνζκεκέλεο, ελψ αληίζεηα ην θαιπάθη θνξηφηαλ ζπλήζσο απφ ηηο αλχπαληξεο γπλαίθεο. Ώπφ ην θέζη πξνήιζαλ σο παξαιιαγέο θαη νη θφθθηλνη ηζφρηλνη ακηγψο ειιεληθνί ζθνχθνη, αλδξηθνί θαη γπλαηθείνη, φπσο π.ρ. νη πδξαίηθνη αλδξηθνί άιηθνη θφθθηλνη ζθνχθνη, ραξαθηεξηζηηθά πνιχ ςεινί, κε πνιχ κεγάιε θαη 76

77 καθξηά θνχληα, θαηαζθεπαζκέλνη είηε απφ ηζφρα είηε απφ πιεθηφ κάιιηλν ιεπηφ χθαζκα, νη θαιπκληψηηθνη αλδξηθνί κεγάινη θαη ηζαθηζκέλνη πξνο ηα πίζσ ζθνχθνη κε παπάδη ή νη γπλαηθείνη θφθθηλνη ζθνχθνη ηεο Μξέβεδαο, άιινηε ηζφρηλνη θαη άιινηε βεινχδηλνη θ.α. Ον θέζη ήηαλ ζπλήζσο αγνξαζηφ. Οα άιηθα θφθθηλα ηζφρηλα θέζηα πξνέξρνληαλ έσο ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα απφ ηηο αγνξέο ηνπ Θαξφθνπ (Fès θαη Marrakesh), ηεο Οπλεζίαο (Οχληδα), ηεο Ηηβχεο (Οξίπνιε), ηεο Ονπξθίαο (Ζσλζηαληηλνχπνιε θαη Ξκχξλε) θαη απφ ην 1825 άξρηζε ε θαηαζθεπή θεζηψλ θαη ζηελ Ώίγππην (Ζάηξν θαη Ώιεμάλδξεηα). Ον 1826 ζηελ Λζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία ν ζνπιηάλνο Mahmud II ( ) ζηελ πξνζπάζεηα εθκνληεξληζκνχ ηνπ Λζσκαληθνχ ζηξαηνχ θαζηεξψλεη ην θέζη σο εμάξηεκα ηεο ζηξαηησηηθήο ελδπκαζίαο θαη ηξία ρξφληα αξγφηεξα ππνρξεψλεη ηνπο αμησκαηηθνχο ηεο Λζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο λα θνξνχλ θέζη, ελψ ηαπηφρξνλα απαγνξεχεη ην ηνπξκπάλη (Jirousek 2005). Σζηφζν ε παξαγσγή θεζηνχ ζηελ Ονπξθία ειαηηψζεθε ζεκαληηθά κεηά ηελ απαγφξεπζή ηνπ απφ ηνλ ηδξπηή θαη πξψην πξφεδξν ηεο Ονπξθηθήο Αεκνθξαηίαο Mustafa Kemal Atatürk ( ) ζηα πιαίζηα ηεο αλακφξθσζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο ζε κηα ζχγρξνλε ρψξα βαζηζκέλε ζηα δπηηθά πξφηππα. ηαλ νη βηνηερλίεο ηνπ Θαξφθνπ παξήθκαζαλ, ηα ελία θαηαζθεπήο θαη εκπνξίαο θεζηψλ αλαιακβάλεη πιένλ ε Ώπζηξία. Οα βηελέδηθα θέζηα ήηαλ ηδηαίηεξα αληαγσληζηηθά ζην εκπφξην ράξε ζηνπο ζπκθσλεζέληεο ρακεινχο δαζκνχο ησλ δηκεξψλ εκπνξηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ Ώςβνχξγσλ θαη ηεο Λζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ον απζηξηαθφ κνλνπψιην ησλ θεζηψλ σζηφζν ζα δηαξθέζεη ρξνληθά πεξίπνπ έσο ηελ πξνζάξηεζε ηεο ΐνζλίαο - Βξδεγνβίλεο ην 1908 απφ ηελ Ώπζηξν-Λπγγξηθή Ώπηνθξαηνξία ( ), γεγνλφο πνπ ζα απνηειέζεη ην έλαπζκα γηα κπντθνηάξηζκα ησλ Ώπζηξηαθψλ αγαζψλ θπξίσο απφ ηελ Λζσκαληθή αγνξά, θαη δε κπντθνηάξηζκα ηνπ κνλνπσιίνπ ησλ απζηξηαθψλ θεζηψλ, γλσζηφ ζηελ ηζηνξία ηνπ εκπνξίνπ θαη σο «Fez Boycott». 77

78 1.8. Ρν κεηάμη 1.8.α. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ον κεηάμη είλαη ίζσο ε πνιπηηκφηεξε πθαληηθή ίλα δσηθήο πξνέιεπζεο. Δ κεηαμνπξγία ήηαλ γλσζηή ζηελ Ζίλα ήδε απφ ηελ 3 ε ρηιηεηία π.ρ., ε νπνία θαη δηαηήξεζε ην κνλνπψιην έσο ηνλ 3 ν αηψλα κ.ρ. πνπ κεηαδφζεθε ζηελ Εαπσλία θαη έλαλ αηψλα πεξίπνπ αξγφηεξα ζηελ Ελδία. Ξην ΐπδάληην ε ζεξνηξνθία θαη ε κεηαμνπξγία εηζήρζε ζηα κέζα ηνπ 6 νπ αη. κ.ρ., απφ ηνλ απηνθξάηνξα Ενπζηηληαλφ A, ν νπνίνο έζηεηιε ζηελ Ζίλα δχν κνλαρνχο, πεξζηθήο θαηαγσγήο πξνθεηκέλνπ λα κάζνπλ ηα κπζηηθά ηεο θηλέδηθεο κεηαμνπξγίαο. Λη δχν αθνχ είδαλ απφ θνληά ηε δηαδηθαζία ηφζν ηεο ζεξνηξνθίαο φζν θαη ηεο κεηαμνπξγίαο, θεχγνληαο απφ ηελ Ζίλα, έθξπςαλ κέζα ζηα θνχθηεο βαθηεξίεο ηνπο, θαηαζθεπαζκέλεο απφ θαιάκη, κεηαμφζπνξν θαη ηνλ κεηέθεξαλ ζην ΐπδάληην. Λη ΐπδαληηλνί φκσο ήηαλ ηφζν κπζηηθνπαζείο, ψζηε αξρηθά ε χθαλζε θαη ε εκπνξία ησλ κεηαμσηψλ πθαζκάησλ ήηαλ απζηεξά απηνθξαηνξηθφ κνλνπψιην. Σζηφζν ε ηερληθή μέθπγε απφ ηα αλάθηνξα θαη ε κεηαμνπξγία αλαπηχρζεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζε φιε ηελ Βιιάδα θαη ηδηαίηεξα ζηελ Μεινπφλλεζν. Σζηφζν, φζνλ αθνξά ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ζηελ αξραία ειιεληθή γξακκαηεία, ε αξραηφηεξε κλεία ελφο είδνπο άγξηνπ κεηαμηνχ αλάγεηαη ζηνλ 4 ν αη. π.ρ., φπνπ ν αξραίνο έιιελαο θηιφζνθνο Ώξηζηνηέιεο, ζην έξγν ηνπ «Ώη πεξί ηα δψα Εζηνξίαη» (V 19) αλαθέξεη «εθ ηνχηνπ ηνπ δψνπ θαη ηα βνκβχθηα αλαιχνπζη ησλ γπλαηθψλ ηηλέο αλαπεληδφκελαη θάπεηηα πθαίλνπζη πξψηε δε ιέγεηαη πθήλαη ελ Ζψ Μακθίιε Μιάηεσ ζπγαηήξ». Βίλαη ζαθέζηαηε ε αλαθνξά ηνπ ζηελ αλαπήληζε θαη ηελ χθαλζε ησλ κεηαμσηψλ ηλψλ. Ηίγν κεηά ηα κέζα ηνπ 1 νπ αηψλα κ.ρ. ρξνλνινγείηαη ν «Μεξίπινπο ηεο Βξπζξάο Θαιάζζεο», έξγν αλψλπκνπ ζπγγξαθέα, ζχκθσλα κε ην νπνίν (Μεξίπινπο Οεο Βξπζξάο Θαιάζζεο 64) : «Θίλα, αθ εο ην ηε έξηνλ θαη ην 78

79 λήκα θαη ηη νζφληνλ ην ζεξηθφλ εηο ηα ΐαξχγαδα δηα ΐάθηξσλ πεδή θέξεηαη θαη εηο ηελ Ηηκπξηθήλ πφιηλ δηα ηνπ Γάγγνπ πνηακνχ. εηο δε ηελ Θίλα ηαχηελ νπθ εζηίλ επρεξψο απειζείλ. ζπαλίσο γαξ απ απηήο ηηλέο νπ πνιινί έξρνληαη». Έλαλ αηψλα πεξίπνπ αξγφηεξα, ν Μαπζαλίαο (ΞΟ 6) αλαθέξεη «ηαχηα ηα δψα ηξέθνπζηλ νη Ξήξεο νίθνπο θαηαζθεπαζάκελνη ρεηκψλνο ηε θαη ζέξνπο ψξα επηηεδείνπο. Ον δε έξγνλ ησλ δψσλ θιψζκα επξίζθεηαη ιεπηφλ ηνηο πνζίλ απηψλ πεξηεηιηγκέλνλ». Ονλ 8ν αη. κ.ρ. ε κεηαμνπξγία δηαδφζεθε ζηνπο Άξαβεο θαη ζηε ζπλέρεηα, κεηά ηνλ 13 ν αηψλα δηαδφζεθε ζηε Ξηθειία θαη ηελ Εηαιία απφ βελεηνχο εκπφξνπο, φπνπ απνηέιεζε ζεκαληηθή πεγή πινχηνπ γηα ηε ρψξα θαη δεκηνπξγήζεθαλ κεγάια θέληξα βηνηερλίαο κεηαμηνχ, κε πην θεκηζκέλα απηά ηεο ΐελεηίαο, ηεο Ηνκβαξδίαο, ηνπ Ζφκν, ηεο Φισξεληίαο, ΐελεηία, ηεο Γέλνβαο θαη ηεο πφιεο Θέιληνια ζηε βνξεηναλαηνιηθή Εηαιία. Οφζν μαθνπζηή ήηαλ ε ηηαιηθή κεηαμνπξγία θαη ε εμαηξεηηθή πνηφηεηα ησλ ηηαιηθψλ κεηαμσηψλ πθαζκάησλ, ψζηε ιίγν πξηλ ηα κέζα ηνπ 16 νπ αηψλα ν γάιινο βαζηιηάο François d Angoulême Ε (πεξίνδνο βαζηιείαο ) θάιεζε ηηαινχο κεηαμνπξγνχο ζηε Ηπψλ γηα λα δηδάμνπλ ηελ ηέρλε, κε ζθνπφ ηελ ίδξπζε ελφο κεγάινπ βηνηερληθνχ θέληξνπ κεηαμηνχ ζηελ πφιε. Ξηελ Ώγγιία ε κεηαμνπξγία θαζηεξψζεθε ζηα ηέιε ηνπ 16 νπ αηψλα πεξίπνπ, επί βαζηιείαο James I, βαζηιηά ηεο Ώγγιίαο θαη ηεο Εξιαλδίαο, ν νπνίνο θαη εηζήγαγε ηε κεηαμνπξγία ζηηο αγγιηθέο απνηθίεο ηεο Ώκεξηθήο (Hooper 1919). Δηθ. 1. Λη δξφκνη ηνπ κεηαμηνχ. 79

80 1.8.β. Πύζηαζε κεηαμσηήο ίλαο Ον αθαηέξγαζην κεηάμη απνηειείηαη απφ δχν πξσηετληθέο νπζίεο: απφ θηκπξνύλε, ζε πνζνζηφ έσο θαη 70% θαη ζε πνζνζηφ έσο θαη 25% απφ ζεξηθίλε, ε νπνία θαη απνηειεί ηε ιεγφκελε κεηαμφθνιια. Ον ππφινηπν απνηειείηαη λεξφ έσο 10% πεξίπνπ, θαζψο θαη απφ δηάθνξεο άιιεο χιεο, φπσο άιαηα θαη ιίπε έσο 1%. Δηθ. 2. Θηθξνθσηνγξαθία απφ ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ζάξσζεο (SEM) κηαο κεηαμσηήο ίλαο. Αηαθξίλνληαη νη δχν ζρεδφλ θπιηλδξηθέο κηθξνίλεο θηκπξνίλεο ζην θέληξν ηεο ίλαο, νη νπνίεο θαιχπηνληαη απφ ζεξεθίλε. Δ θηκπξνύλε απνηειείηαη απφ έλα κεγάιν αξηζκφ κνξίσλ ακηλνμέσλ, θπξίσο γιπθίλεο, αιαλίλεο, ζεξίλεο θαη ηπξνζίλεο, ελσκέλσλ κεηαμχ ηνπο ζε καθξνκφξηα. Πρέδην 1. Δ δνκή ελφο καθξνκνξίνπ θηκπξνίλεο φπνπ θαίλεηαη ε αιιεινπρία ησλ ακηλνμέσλ. Δ ζεξηθίλε είλαη ε πξσηεύλε πνπ πεξηβάιιεη ηε θηκπξνύλε. 80

81 Πρέδην 2. Δ δνκή ελφο καθξνκνξίνπ ζεξεθίλεο 1.8.γ. Πεξνηξνθία Ώπφ ηα κεηαμνγφλα έληνκα ζεκαληηθφηεξν είλαη ην είδνο Bombyx mori L. (ζπλψλπκν : Phalaena mori L.), πνπ αλήθεη ζηελ ηάμε ησλ ιεπηδνπηέξσλ (Lepidoptera), ζηελ ηάμε ησλ βνκβπθνεηδψλ (Bombycoidea) θαη ζηελ νηθνγέλεηα ησλ βνκβπθηδψλ (Bombicidae). Ξε άιιεο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ εθηξέθνληαη κεηαμνζθψιεθεο ηνπ γέλνπο ζαηνπξληδψλ (Saturniidae), φπσο γηα παξάδεηγκα ηα είδε Samia cynthia L., Antheraea pernyi L. (εθηξέθεηαη θπξίσο ζηελ Ζίλα), Antheraea assamensis L., Antheraea yamamai L. (εθηξέθεηαη θπξίσο ζηε Εαπσλία), Antheraea mylitta L., Philosamia Cynthia L. θαη ηέινο ην είδνο Philosamia ricini L. Δ δσή ελφο κεηαμνζθψιεθα πεξηιακβάλεη πέληε (5) ζηάδηα πνπ απνθαινχληαη ειηθίεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ππάξρεη θαη έλα ελδηάκεζν ζηάδην πνπ νλνκάδεηαη χπλνο. Οα βαζηθά ζηάδηα ηνπ βηνινγηθνχ θχθινπ ηνπ κεηαμνζθψιεθα είλαη: 1. Ώπγφ ή κεηαμφζπνξνο ή θνπθνπιφζπνξνο 81

82 2. Ζάκπηα ή κεηαμνζθψιεθαο (πξνλχκθε) 3. Ρξπζαιιίδα ή κνχκηα (λχκθε) 4. Μεηαινχδα ή ςπρή (αθκαίν) Πρέδην 3. Οα βαζηθά ζηάδηα δσήο ηνπ κεηαμνζθψιηθα Bombyx mori L. 1.8.γ.1. Δθθόιαςε ηνπ κεηαμόζπνξνπ («μεπνχιηαζκα» ζηελ Ζχπξν) Δηθ. 3. Θεηαμφζπνξνο ζηελ αξρή ηεο δηαδηθαζίαο εθθφιαςεο, φπνπ έρεη ζηαρηί ρξψκα, ελψ ιίγν πξηλ ηελ εθθφιαςε γίλεηαη ιεπθφο. Λη κεηαμφζπνξνη είλαη ηνπνζεηεκέλνη ζε ηεηξάγσλα θνπηηά ζπζθεπαζίαο θαη θάζε θνπηί πεξηέρεη ζπφξνπο θαη δπγίδεη πεξίπνπ 12,5 82

83 γξακκάξηα. Μαιαηφηεξα θάζε θνπηί είρε δηπιάζηα πνζφηεηα, ζπφξνπο θαη δχγηδε 25 γξακκάξηα. Ζάζε θνπηί θέξεη εηηθέηα ή ζθξαγίδα, φπνπ αλαθέξνληαη: α) ην πεξηερφκελν ηνπ θνπηηνχ (απγά κεηαμνζθψιεθα πξνο ρξήζε θαηά ηε ζεξνηξνθηθή πεξίνδν ηνπ ηξέρνληνο έηνπο), β) ε επσλπκία ηνπ κεηαμνζπνξνπαξαγσγηθνχ νίθνπ, γ) ην πβξίδην, δ) ν αξηζκφο ησλ απγψλ θαη ε) ε θαηάιιειε επνρή εθηξνθήο. Λ κεηαμφζπνξνο (θνπθνπιφζπνξνο ή απγφ) εθθνιάπηεηαη (ή «μεπνπιηάδεηαη» ζηελ Ζχπξν) απφ ηα κέζα Ώπξηιίνπ έσο ηηο αξρέο ΘαΎνπ, ζε 12 έσο 15 εκέξεο θαη ζε ζεξκνθξαζία εθθφιαςεο 20 έσο 25 ν C. Δηθ. 4. Βθθφιαςε κεηαμφζπνξνπ 1.8.γ.2. Δθηξνθή ηνπ κεηαμνζθώιεθα Λ λενγέλλεηνο κεηαμνζθψιεθαο έρεη ηε κνξθή κηθξήο θάκπηαο. Λ ζεξνηξφθνο ηνπνζεηεί ηηο λεαξέο θάκπηεο πάλσ ζε μχιηλα θξεβάηηα (γλσζηά ζην Ξνπθιί θαη σο «θξεβάηεο») ή ζε θαιακσηέο (ζηελ Ζχπξν είλαη γλσζηέο σο «ςαζαξθέο») θαη ηηο ηαύδεη έσο θαη ηέζζεξηο θνξέο ηελ εκέξα κε ςηινθνκκέλα λσπά θχιια κνπξηάο. Δ εθηξνθή ηνπ γίλεηαη ζε επάεξνπο, επήιηνπο θαη πνιχ θαιά θαζαξηζκέλνπο ρψξνπο. Ώμίδεη λα αλαθεξζεί πσο ε απνιχκαλζε ησλ ρψξσλ, πξηλ ηνπνζεηεζνχλ νη θξεβάηεο κε ηηο θάκπηεο, γηλφηαλ κε ηξεηο ηξφπνπο : 1) ξάληηδαλ αξρηθά ην ρψξν κε πδαηηθφ δηάιπκα ζεηηθνχ ραιθνχ (γαιαδφπεηξα), 2) αζβέζησλαλ ην δσκάηην θαη 3) έθιεηλαλ εξκεηηθά ηνλ ρψξν θαη έθαηγαλ ζε αλακκέλν καγθάιη ζεηάθη, νπφηε ν 83

84 ζρεκαηηδφκελνο θαπλφο ζθφησλε φια ηα κηθξφβηα πνπ απεηινχζαλ κε αζζέλεηεο ηελ επξσζηία ησλ κεηαμνζθσιήθσλ (Μέηζαο 1981, 134). Ξπλνιηθά ε εθηξνθή δηαξθεί 30 εκέξεο κέζα ζηηο νπνίεο ν κεηαμνζθψιεθαο πεξλά ηα 5 ζηάδηα ηεο δσήο ηνπ θαη ηνπο 4 ελδηάκεζνπο χπλνπο. Δ εθηξνθή, ρξνληθά, κπνξεί λα είλαη είηε εαξηλή-ζεξηλή, είηε θζηλνπσξηλή. 1.8.γ.3. Θιάδσκα Θε ην πέξαο ηεο εθηξνθήο ηνπ κεηαμνζθψιεθα, επάλσ ζηα θξεβάηηα ηνπνζεηνχληαη θιαδηά πνπξλαξηνχ, επάλσ ζηα νπνία αλεβαίλνπλ νη ελήιηθεο θάκπηεο θαη μεθηλνχλ ην πιέμηκν ηνπ θνπθνπιηνχ (ζην Ξνπθιί ην θνπθνχιη νλνκάδεηαη «κπηηδέθη» ή «θνχζθα»). Λ κεηαμνζθψιεθαο πιέθεη ην θνπθνχιη εθθξίλνληαο απφ δχν κεηαμνγφλνπο αδέλεο ηνπ ην κεηάμη. Δηθ. 5. Γπλαίθα ζην Ξνπθιί ηνπνζεηεί πξνζεθηηθά πάλσ ζηηο θξεβάηεο ηα θιαδηά ησλ πνπξλαξηψλ (θιάδσκα). (Μεγή : Βθεκ. ΒΘΙΛΞ) 84

85 Πρέδην 4. Ξρεδηαζηηθή απφδνζε ησλ δχν κεηαμνγφλσλ αδέλσλ ζην ζηφκην, ζην πίζσ κέξνο ηνπ είδνπο Bombyx morη L. Δηθ. 6. Λη κεηαμνζθψιεθεο βξίζθνληαη ήδε επάλσ ζηα θιαδηά θαη έρνπλ μεθηλήζεη ην πιέμηκν ηνπ θνπθνπιηνχ εθθξίλνληαο απφ ηνπο αδέλεο ηνπο ην κεηάμη. Δ πιέμε ηνπ δηαξθεί δψδεθα (12) εκέξεο θαη γίλεηαη απφ έμσ πξνο ηα κέζα, ζπλεπψο ν κεηαμνζθψιεθαο παγηδεχεηαη κέζα ζην ίδην ηνπ ην θνπθνχιη, φπνπ ζηαδηαθά κεηακνξθψλεηαη ζε ρξπζαιίδα. 85

86 1.8.γ.4. Μεθιάδσκα Κεθιάδσκα είλαη ε δηαδηθαζία ζπιινγήο ησλ θνπθνπιηψλ, ηελ δέθαηε ηξίηε εκέξα απφ ην θιάδσκα θαη δηαξθεί δχν (2) έσο ηξείο (3) εκέξεο. Εικ. 7. Γυναίκεσ ςτο ουφλί που ξεκλαδίηουν και τοποκετοφν τα κουκοφλια ςτισ «γκούφες», ςε μεγάλα καλαμζνια κοφίνια. (Πθγι : Εφθμ. ΕΘΝΟ) Δηθ. 8. Οα θνπθνχιηα κεηά ην μεθιάδσκα. Θε ην ηέινο ηεο ζεξνηξνθίαο, δειαδή ηεο δηαδηθαζίαο ηεο ζρεηηθήο κε ηε δηαηξνθή ηνπ κεηαμνζθψιεθα κέρξη ηελ παξαγσγή ηνπ θνπθνπιηνχ, 86

87 αξρίδεη ην ζηάδην ηεο κεηαμνθισζηηθήο ή κεηαμνπξγίαο, κηα εμίζνπ επίπνλε θαη ζχλζεηε εξγαζία. 1.8.γ.5. Απόπλημε ησλ θνπθνπιηώλ Βληφο δέθα εκεξψλ απφ ην μεθιάδσκα γίλεηαη ε απφπλημε ησλ θνπθνπιηψλ γηα λα ζαλαησζεί ε ρξπζαιιίδα ή κνχκηα, δηφηη αλ παξακείλεη πεξηζζφηεξν ρξφλν ζα κεηακνξθσζεί ζε πεηαινχδα θαη ζα θχγεη. Γηα ηελ απφπλημε ηα θνπθνχιηα ηνπνζεηνχληαη είηε ζε θιίβαλν ζεξκνχ αέξα, ζε ζεξκνθξαζία πεξίπνπ 80C, γηα δχν ψξεο, είηε ζε ζάιακν κε παξνρή δεζηνχ αηκνχ πξνθεηκέλνπ λα ζαλαησζνχλ νη πξνλχκθεο ηνπ κεηαμνζθψιεθα, πξηλ κεηακνξθσζνχλ ζε πεηαινχδεο θαη ηξππήζνπλ ηα θνπθνχιηα γηα λα βγνπλ. Θφιηο βγνπλ απφ ηνλ θιίβαλν, ηα θνπθνχιηα αεξίδνληαη θαιά. 1.8.γ.6. Γηαινγή ησλ θνπθνπιηώλ Ώπφ ηα απνπληγκέλα θνπθνχιηα δηαιέγνληαη ηα πγηή θαη γεξά θνπθνχιηα απφ ηα ζθάξηα, ηα νπνία κπνξεί λα είλαη ιεξσκέλα (φζα θέξνπλ μέλεο νπζίεο ή ζψκαηα), αδχλαηα (γλσζηά ζην Ξνπθιί σο «ηζίπεο»), «δηπιά», «θνπθά» (κε νινθιεξσκέλα θνπθνχιηα ιφγσ αζζέλεηαο ηνπ κεηαμνζθψιεθα, θπξίσο φκσο απφ αηξνθία), ηξχπηα θ.α. 1.8.γ.7. Αλαπήληζε ησλ ηλώλ Ζαηά ηε δηαδηθαζία ηεο αλαπήληζεο (ζην Ξνπθιί ε δηαδηθαζία είλαη γλσζηή σο «ηξάβεγκα ή μεηχιηγκα») ηα θνπθνχιηα ξίρλνληαη ζε κεγάια δνρεία κε δεζηφ λεξφ 50 έσο 60 ν C θαη αξρηθά θνπαλίδνληαη ειαθξά ηα θνπθνχιηα κε ηε βνήζεηα αγθαζσηψλ θιαδηψλ ή κηαο εηδηθήο βνχξηζαο. Θεηά ην θνπάληζκα νη ιεπηέο κεηαμσηέο ίλεο απνρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο, ελψλνληαη θαη ζπιιέγνληαη πνιιέο ίλεο καδί, αλάινγα κε ηελ δηάκεηξν ηνπ λήκαηνο πνπ επηζπκνχκε, απφ νθηψ (8) θαη πιένλ θνπθνχιηα. Ξπγρξφλσο αλαθαηεχνληαη κε 87

88 θιαδηά εξείθεο, κέρξηο φηνπ μεηπιηρηνχλ αξθεηά νη άθξεο απφ ηα λήκαηα ησλ θνπθνπιηψλ θαη θαλνχλ λα επηπιένπλ ζηελ επηθάλεηα ηνπ λεξνχ. 1.8.γ.8. Θιώζε ησλ λεκάησλ Δ άθξε ηεο θισζηήο απηήο δέλεηαη ζε αλέκε, ε νπνία πεξηζηξέθεηαη θαη μεηπιίγεη ζηγά ζηγά ηα θνπθνχιηα (αλαπεληζκφο). Οα θνπθνχιηα πνπ έηπρε λα ηξππεζνχλ απφ ηηο ρξπζαιιίδεο δελ είλαη δπλαηφ λα μεηπιηρηνχλ φπσο ηα άιια, γη` απηφ μεξαίλνληαη θαη κεηά μαίλνληαη, φπσο ην βακβάθη θαη ην καιιί, θαη γίλνληαη θισζηή κε ζηξίςηκν (θιψζηκν). 1.8.γ.9. Ιεύθαλζε ησλ λεκάησλ Δ ιεχθαλζε (ή απνθνιιάξηζκα, αγγι. degumming) είλαη κία δηαδηθαζία κε ηελ νπνία απνκαθξχλεηαη ε κεηαμφθνιια θαη ην λήκα γίλεηαη ζηηιπλφ θαη επιχγηζην. Δ θισζηή πιέλεηαη κε δεζηφ αιθαιηθφ δηάιπκα, παιαηφηεξα κε βξαζηφ δηάιπκα αιηζίβαο (ή ζηαρηφλεξν. Μξφθεηηαη γηα δηάιπκα πνπ παξαζθεπάδεηαη κε ην βξάζηκν βξφρηλνπ λεξνχ καδί κε ζηάρηε), ελψ ζήκεξα ε ιεχθαλζε γίλεηαη είηε κε βξαζηφ δηάιπκα ζαπνπληνχ θαη ζφδαο (αιθαιηθφ δηάιπκα) είηε κε ρξήζε φμηλσλ πδαηηθψλ δηαιπκάησλ είηε κε εθρχιηζε κε λεξφ. Ζαηά ηε δηαδηθαζία ηεο ιεχθαλζεο θαη αλάινγα κε ηε ζεξκνθξαζία ηνπ δηαιχκαηνο θαη ην ρξφλν παξακνλήο ησλ λεκάησλ ζην δηάιπκα πξνθχπηεη : α) ην σκφ κεηάμη, δελ έρεη απνκαθξπλζεί φιε ε κεηαμφθνιια (ζεξηθίλε), β) ην κηζνςεκέλν ή καιαθφ κεηάμη, φηαλ έρεη κείλεη έλα κηθξφ πνζνζηφ κεηαμφθνιιαο θαη ηέινο, γ) ην ςεκέλν κεηάμη, φηαλ έρεη απνκαθξπλζεί ηειείσο φιε ε κεηαμφθνιια. Δ κεηαμσηή ίλα φκσο θαηά ηε ιεχθαλζε πθίζηαηαη κεξηθή απψιεηα βάξνπο ζε πνζνζηφ έσο θαη κέρξη 27%. Δ απψιεηα απηή σζηφζν 88

89 αληηζηαζκίδεηαη κε ηε δηαδηθαζία ηνπ weighting, θαηά ηελ νπνία ηα λήκαηα βπζίδνληαη ζε πδαηηθά δηαιχκαηα αλφξγαλσλ νπζηψλ, νη νπνίεο δηνγθψλνπλ ηηο ίλεο. Θεηά ηε ιεχθαλζε, αθνινπζνχζε ε βαθή ησλ κεηαμνλεκάησλ κε θπηηθέο ζπλήζσο βαθέο θαη ην ηειηθφ θηλίξηζκα ησλ λεκάησλ. 1.8.δ. Βαζηθνί ηύπνη κεηαμσηώλ πθαζκάησλ I. κεηάμη Mulberry. Φίλν θαηάιεπθν κεηάμη, γλσζηφ θαη σο «αγλφ κεηάμη» (pure silk). Μαξάγεηαη απφ ην είδνο Bombyx mori L., ηεο ηάμεο ησλ βνκβπθνεηδψλ (Bombycoidea). II. III. IV. κεηάμη Muga. Φίλν ρξπζφρξσκν έσο ρξπζνθίηξηλν κεηάμη. Μαξάγεηαη απφ ην εκη-εμεκεξσκέλν είδνο Antheraea assamensis L., ηνπ γέλνπο ησλ ζαηνπξληδψλ (Saturniidae). κεηάμη Tasar. Γλσζηφ θαη σο κεηάμη Ζosa. Μαξάγεηαη απφ ην είδνο Antheraea mylitta L., ηνπ γέλνπο ησλ ζαηνπξληδψλ (Saturniidae). Ον είδνο Antheraea mylitta L. παξάγεη θαη κηα αθφκε πνηθηιία κεηαμηνχ, ην κεηάμη Tussah. V. κεηάμη Oak Tasar. Βίλαη πνηθηιία ηνπ κεηαμηνχ tasar κε πην αδξέο ίλεο ζε ζχγθξηζε κε απηέο ηνπ είδνπο Bombyx mori L. Μαξάγεηαη απφ ην κεηαμνζθψιεθα ηνπ άγξηνπ είδνπο Antheraea pernyi L., πνπ αλήθεη ζην γέλνο ησλ ζαηνπξληδψλ (Saturniidae). VI. κεηάμη Eri. Ηεπηφηλν ιεπθφ κεηάμη, ελίνηε θαη ζε πνηθηιία απνρξψζεσλ απφ θαζηαλφ έσο θνθθηλσπφ. Μαξάγεηαη απφ ηνλ κεηαμνζθψιεθα ηνπ εμεκεξσκέλνπ είδνπο Philosamia ricini L. (castor silkwarm) θαη ηνλ κεηαμνζθψιεθα ηνπ άγξηνπ είδνπο Philosamia Cynthia L. 89

90 1.8.ε. Ζ κεηαμνπξγία ζηελ Διιάδα Δ πξψηε ζεκαληηθή πξνζπάζεηα κεηαμνπξγίαο ζε βηνκεραληθή θιίκαθα έγηλε απφ ηνλ εκπνξηθφ νίθν Ααξνχηε ζηε Ξπάξηε ην 1836 (Ώγξηαληψλε 1986). Αχν ρξφληα αξγφηεξα εθδίδεηαη ζηελ Ώζήλα θαη ην πξψην ειιεληθφ εγρεηξίδην ζεξνηξνθίαο ηνπ Γ. Μαιαηνιφγνπ κε ζέκα «Βξκελεία πεξί αλαηξνθήο ηνπ κεηαμνζθψιεθνο θαη θαιιηέξγεηαο ηεο κσξέαο» (Ραηδεησάλλνπ 1990). Ον 1901 ηδξχεηαη ην κεηαμνυθαληνπξγείν «Δ Ρξπζαιίο - Ξ.Δ. Μαπαδφπνπινο» απφ ηνλ Ξηπιηαλφ Μαπαδφπνπιν ζηνλ Μεηξαηά, κε δχλακε δχν ρεηξνθίλεησλ ηζηψλ. Λ ίδηνο επηρεηξεκαηίαο ην 1925 ηδξχεη λέν εξγνζηάζην ζην Μνδνλίθηε (ζηηο πεξηνρέο Ι. Φηιαδέιθεηαο θαη Ι. Ραιθεδφλαο) κε άιινπο 124 ηζηνχο, ελψ δχν ρξφληα αξγφηεξα, ην 1927 ηδξχεηαη έλα αλαπεληζηήξην ζηε Γνπκέληζζα ηνπ λνκνχ Ζηιθίο (Αέδεο 1938, 73). Ξην Ξνπθιί, πέξα απφ ηε ζεκαληηθή νηθνηερληθή κεηαμνπξγηθή δξαζηεξηφηεηα, ην πξψην ζεκαληηθφ εξγνζηάζην κεηαμνπξγίαο ηδξχεηαη ην 1903 απφ ηνπο αδειθνχο Ώδαξία θαη Μάπν. Ον 1909, ν εκπνξηθφο νίθνο Ceriano Fratelli ηδξχεη έλα ζεκαληηθφ απεληζηήξην. Ηίγα ρξφληα αξγφηεξα ηδξχεηαη απηή ηε θνξά απφ ηνλ ειιεληθφ εκπνξηθφ Ζνπθνχιε & Πηνί ην νκψλπκν κεηαμνπξγείν. Ον 1927 Θηθξαζηάηεο έκπνξνο Ραηδεζάββαο ηδξχεη έλα αθφκε κεηαμνπξγείν. Ον 1932 ηδξχεηαη ην κεηαμνπξγείν Οζηαθίξε θαη ην 1950 ην κεηαμνπξγείν Θπξίθα. Ξεκαληηθή σζηφζν πξφνδνο εκθαλίδεηαη ζηνλ ειιεληθφ θιάδν κεηαμνυθαληνπξγίαο κεηά ηε Θηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή ην 1922, νπφηε έιιελεο ζεξνηξφθνη ηεο Ξκχξλεο θαη ηεο Θξάθεο θαη κεηαμνπξγνί έξρνληαη ζηελ Βιιάδα θνπβαιψληαο καδί ηελ εκπεηξία θαη ηελ ηερλνγλσζία ηνπο. Θεγάια κεηαμνπξγεία ιεηηνπξγνχζαλ επίζεο ζηε Θεζζαινλίθε, ηελ Ώζήλα, ηελ Έδεζζα, ηε ΐέξνηα, ηα Ραληά, ηελ Ζχκε, ηε Ραιθίδα θαη ηελ Μχιν. 90

91 1.9. Ρν βακβάθη Δηθ. 1. Ξηέιερνο ηνπ είδνπο Gossypium herbaceum L. ζε πιήξε βιαζηηθή αλάπηπμε κε ψξηκεο θάςεο. 1.9.α. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία Ον βακβάθη, ε επηζηεκνληθή νλνκαζία ηνπ νπνίνπ είλαη γνζχπην (Gossypium spp.), είλαη αγγεηφζπεξκν δηθφηπιν θπηφ πνπ αλήθεη ζηελ ηάμε ησλ Θαιαρσδψλ (Malvacees) θαη ζηελ νηθνγέλεηα ησλ Θαιαρνεηδψλ (Smith 1995). Λη βιαζηνί ηνπ δηαθιαδψλνληαη αξθεηά ρακειά θηάλνληαο ζε χςνο ην ελάκηζη (1,5) έσο δχν (2) κέηξα, αιιά θαη ηα έμη (6) κέηξα ζηηο δελδξνεηδείο πνηθηιίεο. Έρεη θχιια κε καθξχ κίζρν, κεγάια θαη κε έιαζκα. Οα καζραιηαία άλζε ησλ καθξφκηζρσλ θχιισλ είλαη κνλαρηθά, ιεπθφρξσκα θαη κεγάια, κε πέληε ππφιεπθα έσο ππνθίηξηλα πέηαια (Oosterhius & Jernstedt 1999). Λ θαξπφο είλαη θάςα πνπ, φηαλ σξηκάζεη, ζθάεη θαη αλνίγεη. Δ θάςα είλαη ηξίρσξε ή πεληάρσξε, ρσξίδεηαη δειαδή ζε ηξία σο πέληε ηκήκαηα θαη πεξηέρεη απφ δέθα (10) έσο ζαξάληα (40) ζπφξνπο πνπ πεξηβάιινληαη απφ καθξηέο, ιεπθέο θαη αλζεθηηθέο ίλεο. Ον κήθνο ησλ ηλψλ αξρίδεη απφ ηα δέθα (10) ρηιηνζηά θαη θηάλεη κέρξη θαη ηα εμήληα (60) ζε κεξηθέο εμαηξεηηθέο πνηθηιίεο (Ritchie & al. 2007). Ππάξρνπλ πέληε θχξηα είδε βακβαθηνχ : 91

92 1. ΐάκβαμ ν βαξβαδηλφο (Gossypium barbadense L.). Εζαγελέο είδνο ηεο ΐφξεηαο θαη Ζεληξηθήο Ώκεξηθήο, ηδίσο ηεο πεξηνρήο ησλ Ώληηιιψλ Ιήζσλ. Δηθ. 2. Gossypium barbadense L. Βηθνλνγξάθεζε απφ ην βηβιίν ηνπ Franz Eugen Köhler, Medizinal-Pflanzen, ΐάκβαμ ν ακεξηθαληθφο (Gossypium hirsutum L.) ή αδξφηξηρνο ή ρλνπδσηφ βακβάθη ή βακβάθη επεηξσηηθφ ή βακβάθη νξεηλφ. Δηθ. 3. Gossypium hirsutum L. 92

93 3. ΐάκβαμ ν πνψδεο (Gossypium herbaceum L.). Upland. Βίδνο απηνθπέο ζηελ Ελδία, ην Μαθηζηάλ αιιά θαη ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο ΐφξεηαο Ώθξηθήο. Δηθ. 4. Gossypium herbaceum L. Βηθνλνγξάθεζε ηνπ γάιινπ Pancrace Bessa. α ηέηαξην 19 νπ αη. 4. ΐάκβαμ ν δελδξψδεο (Gossypium arboreum L.), γλσζηφο θαη σο «θφθθηλν βακβάθη». Ζαηάγεηαη απφ ηελ Ώθξηθή. Γλσζηέο πνηθηιίεο ηνπ είδνπο είλαη νη αθξηθαληθέο sanguinea θαη rosea θαη νη ηλδηθέο assamica θαη neglecta. 93

94 Δηθ. 5. Gossypium arboreum L. Βηθνλνγξάθεζε απφ ην έξγν ηνπ M.E. Descourtilz, Flore médicale des Antilles, vol. 4: t. 278 (1827). 5. ΐάκβαμ ηνπ Μεξνχ (Gossypium peruvianum L.). Ώπηνθπέο ζηελ νξνζεηξά ησλ Άλδεσλ, ζηε Ιφηηα Ώκεξηθή. (Μηδάλεο 1930, Μαπαθψζηα-Οαζνπνχινπ 2002, Γαιαλνπνχινπ-Ξελδνχθα 2002, Θπάηδηνο 2006). 1.9.β. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ξηελ αξραία ειιεληθή γξακκαηεία εληνπίδνπκε γηα πξψηε θνξά ην βακβάθη ζηελ πεξηγξαθή ηνπ Έιιελα ηζηνξηθνχ Δξνδφηνπ (5 νο αη.π.ρ.), ζην ηξίην βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ «Εζηνξίαη» γηα ηα ελδχκαηα ησλ Ελδψλ (III 106) : «ηα δέλδξεα ηα άγξηα απηφζη θέξεη θαξπφλ είξηα θαιινλή ηε πξνθέξνληα θαη αξεηή ησλ απφ ησλ νίσλ. θαη εζζήηη Ελδνί απφ ηνχησλ ησλ δελδξέσλ ρξέσληαη», φπνπ αλαθέξεη πσο ηα ελδχκαηα ησλ Ελδψλ θηηάρλνληαη απφ «καιιί» πνπ βγαίλεη απφ ηνπο θαξπνχο άγξησλ δέληξσλ. Ώλ ιάβνπκε ππφςε καο θαη ην ίδην ζηνηρείν πνπ καο αλαθέξεη ζε έλα αθφκε απφζπαζκα ηνπ ίδηνπ 94

95 έξγνπ, αιιά απφ ην έβδνκν βηβιίν ηνπ (VII 65) : «Ἰλδνὶ δὲ εἵκαηα κὲλ ἐλδεδπθφηεο ἀπὸ μχισλ πεπνηεκέλα», ηφηε είλαη κάιινλ ζαθήο ε αλαθνξά ζε θάπνηα απφ ηηο ηζαγελείο απηνθπείο πνηθηιίεο ηνπ δελδξψδνπο βακβαθηνχ, ηνπ είδνπο Gossypium arboretum L. Ξην ίδην έβδνκν βηβιίν επίζεο, εληνπίδνπκε ηελ πην ζεκαληηθή ίζσο πιεξνθνξία (VII 181, 2) : «ζηλδόλνο βπζζίλεο ηειακῶζη θαηεηιίζζνληεο», φπνπ αλαθέξεη πσο νη Μέξζεο, φηαλ θαηέιαβαλ κηα ηξηήξε ησλ Ώηγηλεηψλ, πεξηπνηήζεθαλ ηηο πιεγέο ηνπ ηξαπκαηηζκέλνπ Μπζέα, ηπιίγνληάο ηεο κε ισξίδεο «βπζζίλεο»( =ν εθ βχζζνπ // παξάγσγν ηεο ιέμεο βχζζνο,φ), δειαδή βακβαθεξνχ ζεληνληνχ. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ πσο πξψηνο ν Δξφδνηνο αλαθέξεη ην βακβάθη σο «βχζζν». Βμίζνπ ζεκαληηθή είλαη θαη ε πιεξνθνξία πνπ πξνθχπηεη απφ ηηο ηαθηθέο πξαθηηθέο ησλ Ώηγππηίσλ ζην δεχηεξν βηβιίν ηνπ (II 86): «ἐπεὰλ δὲ παξέιζσζη αἱ ἑβδνκήθνληα, ινχζαληεο ηὸλ λεθξὸλ θαηεηιίζζνπζη πᾶλ αὐηνῦ ηὸ ζῶκα ζηλδφλνο βπζζίλεο ηειακῶζη θαηαηεηκεκέλνηζη», φπνπ νη Ώηγχπηηνη ηχιηγαλ ηε κνχκηα κε πνιχ ιεπηέο ισξίδεο (ιεπηνί επίδεζκνη) βακβαθεξνχ ζεληνληνχ. Ξην ζεκείν απηφ νθείισ λα δηεπθξηλίζσ πσο γηα ηελ εξκελεία ηεο ιέμεο «βχζζνο» έρνπλ δηαηππσζεί δηάθνξεο απφςεηο πνπ πνηθίινπλ : ε επηθξαηέζηεξε κεηαμχ ησλ επηζηεκφλσλ ππνζηεξίδεη πσο ε βχζζνο ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο είλαη ην γλσζηφ βακβάθη (Gossypium spp.), ελψ κεξίδα πνιιψλ επηζηεκφλσλ πηζηεχεη πσο ε ιέμε αλαθέξεηαη ζε έλα είδνο θηηξηλσπνχ ιηλαξηνχ, απηνθπέο ζηελ Ώίγππην θαη άιινη πσο αλαθέξεηαη ζην αθξηβφ, ιεπηφ θαη ππφιεπθν έσο σρξνθίηξηλν ιηλφ χθαζκα ην νπνίν θηηάρλεηαη απφ ην παξαπάλσ είδνο ιηλαξηνχ, φπσο πηζαλφηαηα αλαθέξεηαη ζ απηφ ε ίδηα ιέμε πνπ εληνπίδεηαη ζηε Ξηήιε ηεο Ννδέηαο, πνπ ρξνλνινγείηαη ζηα ρξφληα ηνπ Μηνιεκαίνπ E ηνπ Βπηθαλνχο, ζην ζεκείν πνπ πεξηγξάθνληαη νη κεηψζεηο ησλ θφξσλ γηα ην ηεξαηείν. Ξηα ηέιε ηνπ 4 νπ αηψλα π.ρ. κηα πξψηε βνηαλνινγηθή πεξηγξαθή ηνπ βάκβαθνο καο δίλεη ν Θεφθξαζηνο ζην ηέηαξην βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ «Μεξί Φπηψλ Εζηνξίαο» (IV 7,7) : «θέξεηλ δε ηελ λήζνλ [Οήινλ] θαη ηα δέλδξα ηα εξηνθφξα πνιιά. ηαχηα δε θχιινλ κελ έρεηλ παξφκνηνλ ηε ακπέισ πιελ κηθξφλ, θαξπφλ δε νπδέλα θέξεηλ. ελ ψ δε ην έξηνλ, ειίθνλ κήινλ εαξηλφλ, 95

96 ζπκκεκπθφο. φηαλ δε σξαίνλ ή, εθπεηάλλπζζαη θαη εμείξεηλ ην έξηνλ, εμ νπ ηαο ζηλδφλαο πθαίλνπζη, ηαο κελ επηειείο, ηαο δε πνιπηειεζηάηαο. γίλεηαη δε ηνχην θαη ελ Ελδνίο, ψζπεξ ειέρζε, θαη ελ Ώξαβία», φπνπ γίλεηαη αλαθνξά ζηε δελδξψδε πνηθηιία ηνπ βακβαθηνχ, ην είδνο Gossypium arboretum L.: έρεη θχιια φκνηα κε ηνπ ακπειηνχ, αιιά κηθξφηεξα ζε κέγεζνο. Αελ έρεη θαλέλα θαξπφ, ελψ ην «καιιί» είλαη έγθιεηζην (ζπκκεκπθφο < ζπκκχσ = ζπγθιείνκαη, θιείνκαη, θιείλσ) ζε κηα θάςα φκνηα κε κηθξφ κήιν, φπνπ φηαλ αλαπηπρζεί πιήξσο θαη σξηκάζεη, παίξλνπλ ην «καιιί», ην μαίλνπλ θαη πθαίλνπλ κ απηφ θαη επηειή θαη πνιπηειή πθάζκαηα, ελψ ην ίδην ζπλεζίδεηαη θαη ζηελ Ώξαβία. Οε ξσκατθή επνρή, θαη ζπγθεθξηκέλα ζηηο αξρέο ηνπ 1 νπ αη. κ.ρ. ν αξραίνο Έιιελαο γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο Ξηξάβσλ (63 ή 64 π.ρ 24 κ.ρ.) ζην δέθαην πέκπην βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ «Γεσγξαθηθά» (IE.1.21) : «Μνιιὰ γὰξ δὴ δέλδξα παξάδνμα ἡ Ἰλδηθὴ ηξέθεη. θαὶ ηῶλ ἐξηνθφξσλ δέλδξσλ θεζὶλ νὗηνο ηὸ ἄλζνο ἔρεηλ ππξῆλα. ἐμαηξεζέληνο δὲ ηνχηνπ μαίλεζζαη ηὸ ινηπὸλ ὁκνίσο ηαῖο ἐξέαηο», φπνπ αλαθέξεη πσο κεηαμχ ησλ πνιιψλ παξάμελσλ δέληξσλ ηεο Ελδίαο κεξηθά έρνπλ άλζε απφ ηα νπνία βγαίλεη καιιί θαη ην νπνίν ζηε ζπλέρεηα μαίλνπλ φπσο αθξηβψο μαίλνπλ θαη ηε γλσζηή δσηθή ίλα. Έλαλ αηψλα αξγφηεξα, ν Έιιελαο πεξηεγεηήο θαη γεσγξάθνο ηνπ 2 νπ αη. κ. Ρ. Μαπζαλίαο ζην έξγν ηνπ «Βιιάδνο Μεξηήγεζηο» καο πιεξνθνξεί «ζαπκάζαη δ' ἄλ ηηο ἐλ ηῇ γῇ ηῇ Ἠιείᾳ ηήλ ηε βχζζνλ, ὅηη ἐληαῦζα κφλνλ, ἑηέξσζη δὲ νὐδακνῦ ηῆο Ἑιιάδνο θχεηαη» (Διηαθψλ Ώ, V 2) θαη ζπκπιεξσκαηηθά ζεκεηψλεη : «ἡ δὲ Ἠιεία ρψξα ηά ηε ἄιια ἐζηὶλ ἐο θαξπνὺο θαὶ ηὴλ βχζζνλ νὐρ ἥθηζηα ἐθηξέθεηλ ἀγαζή. ηὴλ κὲλ δὴ θαλλαβίδα θαὶ ιίλνλ θαὶ ηὴλ βχζζνλ ζπείξνπζηλ ὅζνηο ἡ γῆ ηξέθεηλ ἐζηὶλ ἐπηηήδεηνο» (Διηαθψλ B, ΡΡVI 6). Θφλν ζηελ Διεία ινηπφλ θπηξψλεη θαη θαιιηεξγείηαη ην βακβάθη θαη πνπζελά αιινχ ζηελ Βιιάδα, ζχκθσλα κε ηνλ Μαπζαλία. Δ θαιιηέξγεηα ηνπ βακβαθηνχ ήδε απφ ηελ πξψηκε βπδαληηλή πεξίνδν εμαπιψλεηαη ζε φιε ηε βπδαληηλή απηνθξαηνξία, απφ ηελ Εηαιηθή ρεξζφλεζν, ηα ΐαιθάληα, ηε Θηθξά Ώζία, Ξπξία θαη Μαιαηζηίλε, ηελ Ώίγππην έσο ηε 96

97 ζεκεξηλή Οπλεζία θαζψο θαη κηθξφ ηκήκα ηεο Εβεξηθήο ρεξζνλήζνπ, ελψ ζπλέρηζε λα θαιιηεξγείηαη θαη ηελ πζηεξνβπδαληηλή επνρή κε θζίλνπζα σζηφζν πνξεία έσο ηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο. Ξηελ Ώκεξηθή, ηφζν ζηελ θεληξηθή, φζν θαη ζηε λφηηα, ήδε απφ ηελ πξψηκε αξραηφηεηα, είλαη γλσζηέο νη ηζαγελείο πνηθηιίεο Gossypium peruvianum L. Ζαη Gossypium barbadense L., ηηο νπνίεο ζπλάληεζαλ ζηα ηαμίδηα ηνπο θαη θαηέγξαςαλ νη ζαιαζζνπφξνη εμεξεπλεηέο ηνπ 15 νπ θαη 16 νπ αηψλα, φπσο ν Ρξηζηφθνξνο Ζνιφκβνο, ν ηζπαλφο Βξλάλ Ζνξηέο θαη ν πνξηνγάινο Φεξδηλάλδνο Θαγγειάλνο (Ρξεζηίδεο 1995). Ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε ιεπηνκεξήο θαη εθηελήο πεξηγξαθή ηνπ βακβαθηνχ απφ ηνλ Έιιελα ιφγην θιεξηθφ Ααληήι Φηιηππίδε ζην έξγν ηνπ «Γεσγξαθηθφλ ηεο Ννπκνπλίαο», ηππσκέλν ζηε Ηεηςία ηεο Ξαμνλίαο θαη «ελ ηε ηππνγξαθία ηνπ Οανπλρλίηδ» ην 1816 (ζζ ): «Ον δε Θάηνλ, σο φπνπ πξψηνλ ελ ηε Ζνινκβηθή επξέζε, σλνκάδεην, πφα εζηίλ, εληαπζία, νξγπηαία, εκθεξήο ησ ππεξπςήισ θαη ελ ηνηο κεζεκβξηλνίο ηεο Βπξψπεο θπνκέλσ απηνκάησο θαιάκσ, εληαπζία πφα, θαη εθ ξίδεο θαζ έθαζηνλ εληαπηήλ βιαζηάλνπζη, γφλαζη θαη απηφ, ψζπεξ θαη νχηνο, δηεηιιεκέλνλ θαη θεθξαηπζκέλνλ θαη νκνηφθπινλ πψο. Θνλφνηθνλ ψζπεξ θαη ε θαξχα, θνξπθήλ ην άξξελ έρνλ άλζνο, επ κάιια δηαθεθξηκέλνλ. Οα δε ζήιεα άλζε εθ ησλ γηλάησλ ελαιιάμ θπφκελα, πξνζαλέρνπζηλ ησλ ζνκθψ κελ έζσζελ, θαιακψδεη δε έμσζελ ζηειέρεη ή θαπιψ, θαη ζπάζαη ππφ ησλ βνηαληθψλ θηθιήζθνληαη. Έζηη ζε ην ζήιπ ηνχην άλζνο θπιινζήθε ή ζπαζνζήθε, ζνκθφλ ελ κέζσ εκπεξηθιείνπζα θσλίζθνλ, εμ νχ ζηηρεδφλ πιήζνο καθξψλ ηλψλ, νπο πάππνπο νλνκάδνπζη, θαζφινπ δε νη βνηαληθνί ειαθάηελ θαινχζη, θχνληαη, θαη εθ ηνπ ζηνκίνπ ηεο ζπαζνζήθεο επί πνιχ πξνθχπηνπζη, ψζηε θαη πφξξσζελ νξάζζαη θαη παρεί βνζηξχρσ πσο παξαβάιιεζζαη. Ονχησλ δή ησλ ηλψλ ή ησλ πάππσλ, ηαχηεο ηεο πνιπίλνπ ή πνιππάππνπ ειαθάηεο, παζζνκέλεο ηεο άλσζελ εθ ηνπ άξξελνο αθξνθπνχο άλζνπο θαηηνχζε γνλίκσ θφλεη ΐάκβαμ δε, νο θαη γνζζζχπηνλ ιέγεηαη, ε βχζζνο ησλ πάιαη, θαη ην εξηνθφξνλ δέλδξνλ ηνπ Θενθξάζηνπ, νχπεξ ν θαξπφο σο κήινλ εαξηλφλ έζηη ζπκκεκπθφο. ηαλ ζε σξαίνλ ή, εθπεηάλπζζαη θάζη θαη εμείξεηλ ην έξηνλ, εμ νχ ηαο ζηλδφλαο 97

98 πθαίλνπζη. Οαο κελ, επηειείο, ηαο δε, πνιπηειεζηάηαο. Βπί Μαπζαλία, κφλνλ ελ ηε Διχδη εζπείξεην. ΐχζζνλ νλνκάδεη ηνχην ν Μαπζαλίαο. ΐάκβαμ, ιέγσ, θαη» Ξηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ηελ επνρή ηεο Ονπξθνθξαηίαο, θαιιηεξγνχηαλ αξρηθά δηάθνξεο πνηθηιίεο ηνπ είδνπο Gossypium herbaceum L. σζηφζν θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ ησλ Ώκεξηθαλψλ ην 1861 εηζήρζε ζηελ Βιιάδα γηα θαιιηέξγεηα ην ακεξηθαληθφ βακβάθη (Μηδάλεο 1930, 11). Ζχξηεο παξαγσγέο πεξηνρέο ζηε Ξηεξεά Βιιάδα ήηαλ νη λνκνί Ώηησιναθαξλαλίαο, Φζηψηηδαο θαη ΐνησηίαο, ζηε Θεζζαιία νη λνκνί Ζαξδίηζαο, Ηάξηζαο, Θαγλεζίαο θαη Οξηθάισλ, ζηε Ζεληξηθή θαη Ώλαηνιηθή Θαθεδνλία νη λνκνί Αξάκαο, Ξεξξψλ, Ζηιθίο, Μέιιεο, Δκαζίαο, Θεζζαινλίθεο θαη ηέινο ζηε Θξάθε νη λνκνί Κάλζεο, Ννδφπεο θαη Έβξνπ. Ον 1931, κε ην Ι ηδξχεηαη ην Ελζηηηνχην ΐάκβαθνο & ΐηνκεραληθψλ Φπηψλ θαη ν Λξγαληζκφο ΐάκβαθνο κε ζθνπφ ηελ πξνψζεζε θαη αλάπηπμε ηεο βακβαθνθαιιηέξγεηαο ζηελ Βιιάδα. 1.9.γ. Σεκηθή ζύζηαζε ηνπ βακβαθεξήο ίλαο Ον βακβάθη απνηειείηαη θπξίσο απφ πνιπκεξείο ελψζεηο (πνιπζαθραξίηεο, πξσηεύλεο) θαη ζε κηθξφηεξν πνζνζηφ απφ νιηγνκεξείο (ηέθξα) % θπηηαξίλε 6-8 % λεξφ 0,5-1 % θεξνί θαη ιίπε 0-1,5 % πξσηεύλεο 4-6 % εκηθπηηαξίλεο θαη πεθηίλε 1-1,8 % ηέθξα 98

99 1.9.δ. Γνκή ηεο βακβαθεξήο ίλαο Θεηά ηελ άλζηζε θαη κε ηελ έλαξμε ηεο θαξπνθνξίαο, νη επηδεξκηθέο ίλεο ησλ ζπφξσλ πνπ βξίζθνληαη κέζα ζηελ θάςα επηκεθχλνληαη θαη ζρεκαηίδνληαη νη ίλεο ηνπ βακβαθηνχ, ελψ παξάιιεια αλαπηχζζνληαη θαη ζε πάρνο ζρεκαηίδνληαο επάιιεια, πνιιαπιά θαη νκφθεληξα ζηξψκαηα. Δηθ.6. Οα ζηάδηα αλάπηπμεο αξρηθά ησλ επηδεξκηθψλ ηλψλ ησλ ζπφξσλ (ιεπηνκέξεηα θάησ) θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο αλάπηπμεο ησλ ηλψλ κέρξη ηελ σξίκαλζε ηεο θάςαο. Δ εμσηεξηθή επηθάλεηα ηεο ίλαο απνηειείηαη απφ θεξνχο θαη πεθηίλεο. Λη πεθηίλεο είλαη πνιπκεξείο ελψζεηο ζαθράξσλ, κε δηαθιαδηζκέλεο κνξηαθέο αιπζίδεο θαη κηθξφηεξν βαζκφ πνιπκεξηζκνχ ζε ζχγθξηζε κε απηφ ησλ εκηθπηηαξηλψλ. Ον πξσηνγελέο ηνίρσκα πεξηέρεη ειάρηζηε θπηηαξίλε. Ον δεπηεξνγελέο ηνίρσκα έρεη πνιχ κεγαιχηεξν πάρνο απφ ην πξψην θαη απνηειείηαη απφ ππνζηξψκαηα κηθξντληδίσλ, ηα νπνία είλαη ηνπνζεηεκέλα 99

100 παξάιιεια κεηαμχ ηνπο θαη ελαιιάζζνληαη ζε αξηζηεξφζηξνθε θαη δεμηφζηξνθε ζπεηξνεηδή δηάηαμε, ζρεκαηίδνληαο γσλία ν. Ξην δεπηεξνγελέο ηνίρσκα είλαη θαηαλεκεκέλν ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ θπηηαξίλεο πνπ πεξηέρεη ε ίλα. Ξηελ θπηηαξηθή θνηιφηεηα δελ ππάξρεη θαζφινπ θπηηαξίλε. Ώληίζεηα ππάξρεη ην ππνιεηπφκελν πνζνζηφ εκηθπηηαξηλψλ θαη πεθηηληθψλ ελψζεσλ, θαζψο θαη κηθξν-πνζνζηά απφ ηα δηάθνξα εθρπιίζκαηα (ιίπε θαη θεξνί) θαη ηα αλφξγαλα ζπζηαηηθά κε ηε κνξθή θξπζηάιισλ. Δηθ. 7. Οα επάιιεια ζηξψκαηα κηαο βακβαθεξήο ίλαο. ηαλ σξηκάζεη ν θαξπφο ηνπ θπηνχ (θάςα), αλνίμεη θαη ζθάζεη, νη ιεπθέο θαη αλζεθηηθέο ίλεο ηνπ βακβαθηνχ πνπ πεξηβάινπλ ηνπο ζπφξνπο αξρίδνπλ λα σξηκάδνπλ θαη φηαλ ε ίλα έρεη ράζεη κεγάιν πνζνζηφ ηεο πγξαζίαο ηεο αξρίδεη λα ζπζηξέθεηαη θαη αλαδηπιψλεηαη ειηθνεηδψο γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηεο έσο φηνπ σξηκάζεη πιήξσο. Ώπηφ είλαη θαη ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο βακβαθεξήο ίλαο (Cook Graves & Saville 1995) 100

101 α. β. Εικ. 8. α) θωηνγξαθία SEM πξόηππεο ίλαο βακβαθηνύ όπνπ δηαθξίλεηαη ε ειηθνεηδήο ζπζηξνθή ηεο ίλαο, β) ζρεδηαζηηθή απόδνζε ηεο ειηθνεηδνύο ζπζηξνθήο - αλαδίπιωζεο 1.9.ε. Ξνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά κηαο βακβαθεξήο ίλαο Οα ραξαθηεξηζηηθά ηεο βακβαθεξήο ίλαο πνπ θαζνξίδνπλ θαη ηελ πνηφηεηά ηεο είλαη : α) ην κήθνο ηεο ίλαο. ζν πην επηκήθεηο είλαη νη ίλεο, ηφζν θαιχηεξν ζε πνηφηεηα είλαη ην βακβάθη. Γηα παξάδεηγκα νη ίλεο ηνπ Ώκεξηθαληθνχ βακβαθηνχ έρνπλ κήθνο ζπλήζσο 18 έσο 27 ρηιηνζηά, ελψ ηνπ Ώηγππηηαθνχ, πνπ είλαη ζπγθξηηηθά θαιχηεξεο πνηφηεηαο, έρνπλ κήθνο απφ 30 έσο 40 ρηιηνζηά πεξίπνπ. β) ε ιεπηφηεηά ηεο, γ) ε αληνρή ηεο θαη δ) ε σξηκφηεηά ηεο. 101

102 1.9.ζη. Δπεμεξγαζία ηνπ βάκβαθνο 1.9.ζη.1. Ππιινγή ηνπ ζύζπνξνπ βακβαθηνύ Λη θάςεο κε ην ζχζπνξν βακβάθη ζπιιέγνληαη απφ ην ρσξάθη, κε κεραλνζπιινγή ή κε ρεηξνζπιινγή, θαη απνζεθεχνληαη ζε θαιά αεξηδφκελνπο ρψξνπο. Δηθ. 9. Ρεηξνζπιινγή βακβαθηνχ ζηα Οξίθαια Δκαζίαο. 1.9.ζη.2. Μήξαλζε Δ μήξαλζε (drying) ηνπ ζχζπνξνπ βακβαθηνχ, ζπλήζσο κε κεραληθνχο ηξφπνπο, φπσο ε παξνρή ζεξκνχ αέξα, θαζψο ε ππεξβνιηθή πγξαζία πεξηπιέθεη θαη ρξσκαηίδεη ειαθξά ηηο ίλεο, θάηη ην νπνίν δελ είλαη επηζπκεηφ. 1.9.ζη.3. Δθθνθθηζκόο Ζαηά ηνλ εθθνθθηζκφ (ginning), φπσο δειψλεη θαη ε ιέμε, απφ ην ζχζπνξν βακβάθη, δηαρσξίδνληαη νη ίλεο απφ ην βακβαθφζπνξν. Ον βακβάθη «μεθνπθηδφηαλ» κε ην «καγγάλη» ή κε ην «ξνδάλη». O δηαρσξηζκέλνο πιένλ 102

103 βακβαθφζπνξνο, σο ππνπξντφλ, είηε πθίζηαηαη έθζιηςε γηα ηελ παξαγσγή βξψζηκνπ βακβαθέιαηνπ είηε πηέδεηαη ζε πξέζεο γηα ηελ παξαγσγή βακβαθφπηηαο, κηαο δσνηξνθήο πινχζηαο ζε πξσηεύλε. Δηθ. 10. Ον παξαδνζηαθφ εξγαιείν εθθφθθηζεο, ην καγγάλη. 19 νο αη. ΐΏ Οαυιάλδε ( Οhe Spurlock Museum, University of Illinois at Urbana-Champaign). Δηθ. 11. Δ πξψηε κεραλή εθθνθθηζκνχ, εθεχξεζε ηνπ ακεξηθαλνχ Eli Whitney ην ζη.4. Θαζαξηζκόο Ον εθθνθθηζκέλν βακβάθη θαζαξίδεηαη κεραληθά απφ ηα ηπρφλ ηκήκαηα ζπαζκέλσλ ζπφξσλ, κηθξά θιαδηά θαη θχιια. 103

104 1.9.ζη.5. Γεκαηνπνίεζε Ον θαζαξφ πιένλ βακβάθη δεκαηνπνηείηαη ζε δέκαηα, ηηο ιεγφκελεο κπάιιεο, ηππνπνηεκέλσλ δηαζηάζεσλ. Ονλ 19 ν αηψλα νη πξφηππεο δηαζηάζεηο κπαιιψλ, αλά ρψξα εμαγσγήο, ζην εκπφξην είραλ σο εμήο (Μεγή : The Galveston Daily News, Texas 1895) : Ξεξηγ ξαθ ή Κ ή θν ο Ξιάην ο Ξάρν ο Κ έ ζνβάξνο ( ί λ η ζ ε ο ) ( α γ γ ι. ι ί β ξ ε ο ) Ώκεξηθαληθή Ελδηθή Ώηγππηηαθή Ονπξθηθή a. b. c. Δηθ. 12. a) ακεξηθαληθή κπάιια, b) αηγππηηαθή κπάιια θαη c) ηνπξθηθή κπάια (γηα ηηο εηθφλεο b θαη c : D. Blethen Adams Levy) Ξήκεξα θάζε κπάιια εθθνθθηζκέλνπ βακβαθηνχ ηαμηλνκείηαη ζχκθσλα κε ην ρξψκα θαη ην θπηίν ηεο, ην κήθνο ίλαο, ηελ νκνηνκνξθία, ην πεξηερφκελν θνληψλ ηλψλ, ηελ αληνρή ησλ ηλψλ, θαζψο θαη ηελ επηκήθπλζή ηνπο. Βπηπιένλ, ην κέγηζην ηδαληθφ πνζνζηφ πγξαζίαο θάζε κπάιιαο είλαη πεξίπνπ έσο 8%. 1.9.ζη.6. Θαζαξηζκόο θαη ιεύθαλζε Ον βακβάθη πνπ πξφθεηηαη λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηαηξηθή θαη θαξκαθεπηηθή ρξήζε πθίζηαηαη θαζαξηζκφ (scouring) κε εκβάπηηζε ζε δηάιπκα πδξνμεηδίνπ ηνπ λαηξίνπ (θαπζηηθή ζφδα, NaOH). Δ αιθαιηθή απηή βάζε πξνθαιεί πδξφιπζε ησλ εζηέξσλ ησλ δηαθφξσλ ειαίσλ, ιηπψλ θαη 104

105 θεξψλ πνπ βξίζθνληαη ζηα ηνηρψκαηα ηεο βακβαθεξήο ίλαο (ζαπσλνπνίεζε) θαη απνκαθξχλεη ησλ πεθηίλεο θαη ηα ινηπά κε-θπηηαξηληθά πιηθά. Λη ίλεο πέξα απφ θπζηθφ ρξσκαηηζκφ, ρξσκαηίδνληαη ζπρλά θαη κε πξαζηλσπφ ρξψκα ιφγσ ηεο ζχλζιηςεο ησλ θχιισλ θαηά ηελ εθθφθθηζε. H ιεχθαλζε (bleaching) ησλ βακβαθεξψλ ηλψλ γίλεηαη ζε δηάιπκα ελφο ηζρπξνχ νμεηδσηηθνχ κέζνπ, είηε ζε αξαηφ δηάιπκα ππεξνμεηδίνπ ηνπ πδξνγφλνπ (H 2 O 2 ) είηε ζε αξαηφ δηάιπκα ππνρισξηψδνπο λαηξίνπ (NaClO). 1.9.ζη.7. Λεκαηνπνίεζε Θε ην πέξαο ηεο εθθφθθηζεο («μεθνχθηζκα») ην βακβάθη «ιηαλίδνληαλ» κε ην «ιαγνχδη», μχιηλν θπιηλδξηθφ εξγαιείν ζαλ γνπδνρέξη θαη ην «δνμάξη», έλα επίκεθεο ηνμφζρεκν ιείν θιαδί κε ρνξδή (ή θφξδα) κήθνπο έσο θαη έλα κέηξν, θαηαζθεπαζκέλε είηε απφ λεχξν ή έληεξν δψνπ είηε απφ κηζηλέδα, πξνθεηκέλνπ λα θνπεί θαη λα αθξαηέςεη, κηα δηαδηθαζία αληίζηνηρε κε ην ιαλάξηζκα ζην καιιί. Δηθ. 13. Ον καγγάλη, ην δνμάξη θαη ην ιαγνχδη. Φσηνγξαθία πξνζήθεο απφ ην Ηανγξαθηθφ θαη Βζλνινγηθφ Θνπζείν Θαθεδνλίαο Θξάθεο (( Ηανγξαθηθφ-Βζλνινγηθφ Θνπζείν Θαθεδνλίαο-Θξάθεο) 105

106 Δηθ. 14. Ανμάξηα απφ ην Ηανγξαθηθφ Θνπζείν Ζαιιηκαζηάο Ρίνπ ( Ηανγξαθηθφ Θνπζείν Ζαιιηκαζηάο) Ώθνχ αθξαηέςεη ε πθάληξηα δελ αξκαηψλεη ηε ξφθα, γηαηί ην βακβάθη είλαη πην επαίζζεην ζηελ επεμεξγαζία απφ ην καιιί, αιιά παίξλεη ηνχθεο αθξάηνπ βακβαθηνχ («ζθακαγγέιεο ή ζθακάγγεο») απφ ην θαιάζη φπνπ ηηο έρεη «ζηνηβηάζεη», θαη ηηο γλέζεη κε ηε βνήζεηα ηνπ αδξαρηηνχ. 106

107 1.10. Θάλλαβε ε ήκεξε (Cannabis Sativa L.) 1.10.α. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία ΞΠΞΟΔΘΏΟΕΖΔ ΟΏΚΕΙΛΘΔΞΔ Βαζίιεην Ππλνκνηαμία Νκνηαμία Ράμε Νηθνγέλεηα Γέλνο πνείδε Φπηά (Plantae) Ώγγεηφζπεξκα (Magnoliophyta) Αηθνηπιήδνλα (Magnoliopsida) Ζληδψδε (Urticales) Ζαλλαβνεηδή (Cannabaceae) Ζάλλαβηο (Cannabis) Cannabis subsq. sativa Cannabis subsq. indica Cannabis subsq. ruderalis Δ νηθνγέλεηα ησλ Ζαλαβνεηδψλ (Canabaceae), ζχκθσλα κε ηελ ηαμηλφκεζε ηνπ Ξνπεδνχ βνηαλνιφγνπ Carl Nilsson Linnaeus ην 1753, πεξηιακβάλεη ηξία 107

108 (3) είδε : α) ηελ ήκεξε θάλλαβε (Cannabis subsq. Sativa), β) ηελ ηλδηθή θάλλαβε (Cannabis subsq. Indica) θαη γ) ην απηνθπέο είδνο Cannabis subsq. Ruderalis. Ον θαιιηεξγνχκελν θισζηηθφ θπηφ είλαη ε θάλλαβηο ε ήκεξε (Cannabis subsq. Sativa). Ζαηάγεηαη απφ ηηο νξεηλέο πεξηνρέο ηεο ΐφξεηαο Ελδίαο. Μξφθεηηαη γηα κνλνεηέο δίνηθν πνψδεο θπηφ, θισζηηθφ θαη ειαηνθφξν. Ώλαπηχζζεηαη θπξίσο ζε πγξά, αιιά θαιά ζηξαγγηδφκελα, κε φμηλα εδάθε, πινχζηα ζε άδσην, ζε ήπην θιίκα, κε κέζν πνζνζηφ βξνρφπησζεο απφ 64 έσο πεξίπνπ 76 εθαηνζηά εηεζίσο, θζάλνληαο ζε χςνο απφ ηα 1,5 έσο θαη ηα 6 κέηξα, αλάινγα ην είδνο θαη ηηο θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο. Λη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ αξζεληθψλ θαη ζειπθψλ θπηψλ ηνπ είδνπο cannabis sativa L. είλαη αθελφο ην χςνο, θαζψο ηα αξζεληθά είλαη ςειφηεξα απφ ηα ζειπθά, β) ν ρξφλνο σξίκαλζήο ηνπο (ηα αξζεληθά θπηά σξηκάδνπλ λσξίηεξα απφ ηα ζειπθά, θαη γ) ε δηάηαμε ησλ θνξπθψλ ηνπο, φπνπ ζηα αξζεληθά θπηά νη θνξπθέο βξίζθνληαη ζην αλψηεξν ηκήκα ηνπ θπηνχ, ελψ ζηα ζειπθά νη θνξπθέο είλαη ηφζν ζπκπαγείο φζν θαη νγθψδεηο. Δηθ. 1. Βηθνλνγξάθεζε ηεο ήκεξεο θάλλαβεο ηνπ Μεδάληνπ Αηζθνπξίδε απφ ην ρεηξφγξαθν ηεο Βζληθήο ΐηβιηνζήθεο ηεο ΐηέλλεο (512 κ.ρ.). Δ αξαβηθή γξαθή ζηα αξηζηεξά ζεκαίλεη quinnab bustani, δειαδή θάλλαβηο ηνπ θήπνπ. 108

109 Δηθ. 2. Βηθνλνγξάθεζε ηεο ήκεξεο θάλλαβεο απφ ην Γεξκαλφ θπζηθφ θαη βνηαλνιφγν Leonhart Fuchs, De historia stirpium commentarii insignes, ΐαζηιεία

110 Δηθ. 3. Βηθνλνγξαθεκέλν (Ώ) αξζεληθφ (αξηζηεξά) θαη (ΐ) ζειπθφ (δεμηά) θπηφ ήκεξεο θάλλαβεο ζε αλζνθνξία. Franz Eugen Köhler, Medizinal-Pflanzen in Ιaturgetreuen, Germany 1887 α. β. Δηθ. 4. Φσηνγξαθία α) αξζεληθφ θαη β) ζειπθφ θπηφ ήκεξεο θάλλαβεο ζε αλζνθνξία. 110

111 Δηθ. 5. Ξηελ εγθάξζηα ηνκή ελφο ζηειέρνπο ηνπ θπηνχ δηαθξίλεηαη ην εμσηεξηθφ μχισκα ή θινίσκα θαη νη πνιχηηκεο θισζηηθέο ίλεο ζην εζσηεξηθφ ηνπ βιαζηνχ, πνπ ελψλνληαη κεηαμχ ηνπο ζε δέζκεο κε ηε βνήζεηα πνηθίισλ πεθηηληθψλ ελψζεσλ. Δηθ. 6. Θηθξνθσηνγξαθία ειεθηξνληθνχ κηθξνζθνπίνπ ζάξσζεο (SEM) θαηά κήθνο κηαο θισζηηθήο ίλαο ήκεξεο θάλλαβεο, φπνπ ζηελ (α) δηαθξίλνληαη εχθνια νη δέζκεο ησλ ηλψλ β. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ώλ θαη ε θάλλαβε είλαη γλσζηή γηα ηηο ζεξαπεπηηθέο ηεο ηδηφηεηεο σο θάξκαθν ηνπιάρηζηνλ ήδε απφ ηελ 1 ε ρηιηεηία π. Ρ. ζε πνιινχο πνιηηηζκνχο, φπσο ζηελ Ώίγππην (βι. ν πάππξνο ηνπ Νακζή III [1700 π.ρ], ν πάππξνο Ebers [1550 π.ρ.] θ.α.), ηελ Ζίλα (βι. Sheennong Ben Cao Jing Book [~300 π.ρ.], ηελ Ελδία θ.α., ε πξψηε πιεξνθνξία γηα ηελ θάλλαβε σο θισζηηθφ θπηφ ρξνλνινγείηαη ηνλ 5 ν αη. π.ρ. θαη πξνέξρεηαη απφ ηνλ Έιιελα ηζηνξηθφ θαη γεσγξάθν Δξφδνην ( /415 π. Ρ.), ν νπνίνο ζην 4 ν βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ «Εζηνξίαη» (Α 74), φπνπ πεξηγξάθεη ηελ εθζηξαηεία ηνπ Ααξείνπ θαηά ησλ Ξθπζψλ, αλαθέξεη : «έζηη δέ ζθη θάλλαβηο θπνκέλε ελ ηε ρψξε πιελ 111

112 παρχηεηνο θαη κεγάζενο ησ ιίλσ εκθεξεζηάηε... αχηε θαη απηνκάηε θαη ζπεηξνκέλε θχεηαη. θαη εμ απηήο Θξήηθεο κελ θαη είκαηα πνηεχληαη ηνίζη ιηλένηζη νκνηφηαηα. νπδ αλ, φζηηο κε θάξηα ηξίβσλ είε απηήο, δηαγλνίε ιίλνπ ή θαλλάβηφο εζηη. φο δε κε είδέ θσ ηελ θαλλαβίδα, ιίλενλ δνθήζεη είλαη». Λ Δξφδνηνο θαηαγξάθεη ηελ χπαξμε δχν βνηαληθψλ εηδψλ θάλλαβεο, ηεο θαιιηεξγήζηκεο θαη ηεο άγξηαο, ελψ εχζηνρεο είλαη νη παξαηεξήζεηο ηνπ γηα ην πάρνο θαη ην κέγεζνο ησλ βιαζηψλ ηεο θάλλαβεο πνπ είλαη ζρεδφλ φκνηα κε απηά ηνπ ιηλαξηνχ, έλα πνιχ γλσζηφ θπηφ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηελ επνρή ηνπ Δξνδφηνπ, πνπ απνηειεί ηε δεχηεξε κεγάιε θαηεγνξία πθαληηθψλ ηλψλ, γλσζηή ήδε απφ ηελ πξψηκε λενιηζηθή επνρή (Οδαρίιε 1997, 65). Ξεκαληηθή είλαη θαη ε πιεξνθνξία πσο νη Θξάθεο πθαίλνπλ θαλλάβηλα πθάζκαηα πνπ κνηάδνπλ εμαηξεηηθά κε ηα ιηλά, ηα νπνία είλαη ηφζν φκνηα κεηαμχ ηνπο, ψζηε θάπνηνο πνπ δελ γλσξίδεη, δελ ζα κπνξνχζε λα αληηιεθζεί θάπνηα δηαθνξά. Οε ξσκατθή επνρή ηηο γλψζεηο καο γηα ηε ρξήζε ηνπ θπηνχ ζπκπιεξψλεη αξρηθά ν Αηνζθνπξίδεο ν Μεδάληνο (40-90 κ.ρ.) ζην έξγν ηνπ «Μεξη Όιεο Εαηξηθήο» (Γ 148) : «θάλλαβηο. θπηφλ εχρξεζηνλ ησ βίσ πξνο ηαο ησλ επηνλσηάησλ ζρνηλίσλ πινθάο». Μξάγκαηη, ε πιέμε «επηνλσηάησλ» θαλλάβηλσλ ζθνηληψλ (επηνλψηαηνο = ηζρπξφηαηνο < εηπκ. επ + ηείλσ) απαηηνχζε κεγάιε ηερλνγλσζία, επνκέλσο, πέξα απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο λαχηεο, δελ κπνξνχζε ν θαζέλαο λα πιέμεη θαιφ θαη δπλαηφ ζρνηλί, παξά κφλν νη εηδηθνί θαηαζθεπαζηέο ζρνηληψλ, νη «ζρνηλνζπκβνιείο» (Μνιπδεχθεο, Λλνκαζηηθφλ Θ 84) : ηα ρνληξά θαλλάβηλα ζρνηληά πιέθνληαλ απφ πνιιά ιεπηφηεξα (Ώξηζηνθάλνπο, Βηξήλε 36) θαη ην θαινπιεγκέλν ζρνηλί νλνκαδφηαλ «επζηξεθέο» (Ώπνιιψληνο ν Νφδηνο, Ώξγνλαπηηθά Ώ 368). Ξηε ζπλέρεηα ν Μαπζαλίαο (2νο αη. κ.ρ.) ζην έθην βηβιίν «Διηαθψλ ΐ» ηνπ έξγνπ ηνπ «Βιιάδνο Μεξηήγεζηο», αλαθέξεη πσο ζηελ πεξηνρή ηεο Διείαο πέξα απφ ην βακβάθη θαη ην ιηλάξη, θαιιηεξγνχζαλ θαη θάλλαβε : «ε δε Διεία ρψξα ηα ηε άιια εζηίλ εο θαξπνχο θαη ηελ βχζζνλ νχρ ήθηζηα εθηξέθεηλ αγαζή. Οελ κελ θαλλαβίδα θαη ιηλφλ θαη ηελ βχζζζνλ ζπείξνπζηλ». 112

113 Δ θαιιηέξγεηα ηεο θάλλαβεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν απφ ηε ξσκατθή επνρή έσο ηνπο χζηεξνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο παξέκελε πεξηνξηζκέλε, κέρξη ηε ζχζηαζε ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο ην 1830, νπφηε θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο θάλλαβεο άξρηζε λα νξγαλψλεηαη ζπζηεκαηηθά γηα εκπνξηθνχο ιφγνπο, κε θχξην ιφγν ηελ εμαγσγή ηνπ πξντφληνο. Ώξρηθά ε θάλλαβε θαιιηεξγνχηαλ ζε πεξηνρέο ησλ λνκψλ Ώξγνιίδαο θαη Θεζζελίαο, ελψ απφ ηελ επνρή ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Θεηαμά θαη κεηά επεθηάζεθε θαη ζε άιιεο πεξηνρέο, φπσο ζηνπο λνκνχο Θεζζαινλίθεο, Δκαζίαο (Γηαλληηζά, Ζνπθάιηα, ΐέξνηα), Ζηιθίο, ΐνησηία θαη Κάλζεο, κέρξη ηελ νξηζηηθή απαγφξεπζε ηεο θαιιηέξγεηαο ηνπ θπηνχ κε λφκν ην γ. Ππνξά Δ ζπνξά ηνπ θπηνχ γίλεηαη, φπσο πξναλαθέξζεθε, ζε πγξά, αιιά θαιά ζηξαγγηδφκελα, κε φμηλα εδάθε, πινχζηα ζε άδσην, ζπλήζσο ζηηο αξρέο ηεο άλνημεο θαη ε κέζε ζεξκνθξαζία εδάθνπο πξηλ ηε ζπνξά ζα πξέπεη λα είλαη απφ 5,5 έσο 7,7 o C δ. Ππγθνκηδή Δ ζπγθνκηδή πςειήο πνηφηεηαο θισζηηθήο θάλλαβεο γίλεηαη 60 έσο 150 εκέξεο κεηά ηε ζπνξά, φηαλ ην θπηφ σξηκάδεη πιήξσο θαη αξρίδεη λα παξάγεη γχξε, ελψ ν ρξφλνο ηεο ζπγθνκηδήο εμαξηάηαη απφ ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο ε. Δπεμεξγαζία ηεο θάλλαβεο θαη λεκαηνπνίεζε Ώθνχ εθξηδσζνχλ ηα θπηά, ζπιιέγνληαη ζε δεκάηηα, ηα νπνία ζηήλνληαη φξζηα θαη αθήλνληαη επηηφπνπ ζην ρσξάθη λα ζηεγλψζνπλ θαιά ζηνλ ήιην. 113

114 Δηθ.7. Βθξίδσζε ησλ θπηψλ. Δηθ. 8 θαη 9. Ξπγθέληξσζε ησλ εθξηδσκέλσλ θπηψλ, ζηήζηκν ησλ δεκαηηψλ θαη απνμήξαλζή ηνπο ζην ρσξάθη. Ζαηφπηλ ηα δεκάηηα ηνπνζεηνχληαη είηε ζε πνηάκηα είηε ζε δεμακελέο κε ηξερνχκελν λεξφ, φπνπ παξακέλνπλ γηα 4 κε 10 εκέξεο, πιαθσκέλα θαιά κε πέηξεο, έσο φηνπ κνπζθέςνπλ επαξθψο ηα ζηειέρε θαη ππνζηνχλ βαθηεξηαθή δχκσζε, θαηά ηελ νπνία πδξνιχνληαη νη πεθηηθέο νπζίεο πνπ βξίζθνληαη ζηα ζηξψκαηα ηνπ θακβίνπ ησλ ζηειερψλ θαη έηζη λα δηαρσξίδνληαη επθνιφηεξα νη θισζηηθέο ίλεο απφ ηνλ μπιψδε θινηφ ησλ θπηψλ. 114

115 Δηθ. 10. Ονπνζέηεζε ησλ δεκαηηψλ ζην λεξφ ζηνλ πνηακφ Mostonga ηεο Ξεξβίαο. Ξηε ζπλέρεηα ηα ζηειέρε ηνπ θπηνχ ζηεγλψλνπλ ζηνλ ήιην θαη ζπλζιίβνληαη κε κεραληθά κέζα ψζηε λα απνκαθξπλζεί ην μχισκα ή θινίσκα απφ ηηο ίλεο. Δ ζχλζιηςε, ην γλσζηφ «καγγάληζκα» είλαη ην ρηχπεκα κε έλα μχιηλν ή κεηαιιηθφ εξγαιείν ην νπνίν αλνηγφθιεηλε ζαλ ςαιίδη. Δηθ.11, 12, 13. Θαγθάληζκα - ζπάζηκν ησλ ζηειερψλ γηα ηελ απνκάθξπλζε ηνπ θινηψκαηνο ή μπιψκαηνο ζηελ πφιε Batschsentiwan, ζηα φξηα Ξεξβίαο - Λπγγαξίαο. 115

116 Δηθ.14. Μίλαθαο ηνπ γάιινπ δσγξάθνπ Pierre Duval Le Camus. Ρσξηθνί καγγαλίδνπλ απνμεξακέλα ζηειέρε θάλλαβεο. α κηζφ ηνπ 19 νπ αηψλα. Θusée d'art et d'histoire, Lisieux. Πρέδην 1. Ξρεδηαζηηθή απφδνζε κηαο μχιηλεο καγγάλαο. Θεηά ην καγγάληζκα, νη ίλεο ιαλαξίδνληαη θαη ρηελίδνληαη κε ηε ιαλάξα θαη γίλνληαη ηνπινχπεο. Ξηε ζπλέρεηα νη ηνπινχπεο ζθελψλνληαη ζηε ξφθα θαη γλέζνληαη. Λη θισζηηθέο ίλεο ηεο θάλλαβεο είλαη αλζεθηηθέο, κε θαιή ζηηιπλφηεηα, ζθιεξή πθή (ζπγθξηηηθά πην ζθιεξέο απφ ην ιηλάξη), κηθξή ειαζηηθφηεηα θαη εχθνιε επεμεξγαζία. 116

117 Δηθ. 15 θαη 16. Ονπινχπεο ιαλαξηζκέλεο θάλλαβεο. Δηθ. 17. Γλέζηκν θάλλαβεο κε ηζηθξίθηα ζη. Θαλλαβνπξγεία : ε ειιεληθή βηνκεραλία θάλλαβεο Ξηελ Βιιάδα, απφ ηηο αξρέο πεξίπνπ ηνπ 20νπ αηψλα ιεηηνπξγνχζαλ πάλσ απφ επηά θαλλαβνπξγεία ζηνλ Μεηξαηά, ην ΐφιν, ηελ Ζέξθπξα (εξγνζηάζην «Ζαλλάβεσο, Ηίλνπ θαη Ενχηεο», ηδηνθηεζία νηθνγέλεηαο Αεζχιια, έηνο ίδξπζεο 1871) θ.α. 117

118 Ον ζεκαληηθφηεξν σζηφζν ειιεληθφ θαλλαβνπξγείν ήηαλ ην «Ζαλαβνπξγείνλ Ώ.Β. Έδεζζα», πνπ βξίζθεηαη ζηελ ηνπνζεζία Θεγάινο Ζξεκλφο ιίγν έμσ απφ ην ΐαξφζη, ηελ παιηά ζπλνηθία ηεο πφιεο. Εδξχζεθε ην 1908 απφ ηελ εηαηξεία Οφζθα & ΞΕΏ θαη άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ην Ήθκαζε έσο θαη ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 40, δηάζηεκα θαηά ην νπνίν πξνκήζεπε απφ ηε Θεζζαινλίθε, θαζψο εθεί ήηαλ ε έδξα ηνπ εκπνξηθνχ θαηαζηήκαηνο, κε πξψηεο πνηφηεηαο θαλλάβηλν ζρνηλί θαη ζπάγγν ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ρψξαο. Ξηακάηεζε ηελ παξαγσγή ην Δ πξψηε χιε ηνπ θαλλαβνπξγείνπ Έδεζζαο, φπσο θαη ησλ πεξηζζφηεξσλ ειιεληθψλ θαλλαβνπξγείσλ, ήηαλ επείζαθηε ήκεξε θάλλαβε απφ ηελ πφιε ΐαλαξάζη (Baranasi ή Banaras) ηεο Ελδίαο θαη απφ ηηο βφξεηεο πεξηνρέο ηεο Ξεξβίαο, θαζψο ε θαιιηέξγεηά ηεο ζηελ Βιιάδα απαγνξεχηεθε κε ηνλ Ι. 2107/ , ελψ πξηλ ην 1920 θαη κεηά ην 1937 εγρψξηα πξψηε χιε γηα ην εξγνζηάζην παξείρε θαη ν θάκπνο ησλ Γηαλληηζψλ. Βίλαη ε επνρή πνπ ε ειιεληθή θάλλαβε σο θαιιηέξγεηα είλαη απφ ηηο θχξηεο γεσξγηθέο θαιιηέξγεηεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαη σο κεηαπνηεκέλν πξντφλ είλαη βαζηθφ εμαγψγηκν είδνο. πσο πξναλαθέξζεθε, επί δηθηαηνξίαο Θεηαμά ν αλαγθαζηηθφο λφκνο ηνπ 1937 (Ώ.Ι. 976/1937) θαη ν αληίζηνηρνο ηνπ 1939 (1970/1939) αθελφο εληζρχνπλ ηελ θαιιηέξγεηα ήκεξεο θισζηηθήο θάλλαβεο θαη αθεηέξνπ πεξλνχλ ηελ θαιιηέξγεηα ζηνλ έιεγρν ηνπ θξάηνπο. Δ νξηζηηθή απαγφξεπζε ηεο θαιιηέξγεηαο θάλλαβεο ζηελ Βιιάδα έξρεηαη κε λφκν ην

119 2. Θεθάιαην 2 Ξεηξακαηηθό κέξνο 2.1. Ζιεθηξνληθή κηθξνζθνπία ζάξσζεο 2.1.α. Αξρέο ηεο ειεθηξνληθήο κηθξνζθνπίαο ζάξσζεο Δ ειεθηξνληθή κηθξνζθνπία ζάξσζεο (Scanning Electron Microscopy, SEM) είλαη κηα δηαδεδνκέλε ηερληθή γηα ηε κνξθνινγηθή κειέηε ζηεξεψλ πιηθψλ κε πςειή αλάιπζε ηεο ηάμεσο ησλ 5nm. Δ αξρή ιεηηνπξγίαο ηεο ηερληθήο ζηεξίδεηαη ζηελ ζθέδαζε ή επαλεθπνκπή δεπηεξνγελψλ ή νπηζζνζθεδαδφκελσλ ειεθηξνλίσλ απφ κηα επηθάλεηα, φηαλ απηή ζαξψλεηαη απφ κηα θαιά εζηηαζκέλε πξνζπίπηνπζα δέζκε ειεθηξνλίσλ αξθεηά πςειήο ελέξγεηαο κε πνιχ κεγάιε ηαρχηεηα (Douglas 2002). 2.1.β. Νξγαλνινγία Θηα ζεξκή πεγή παξάγεη ειεθηξφληα. Ξηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε απηά παξάγνληαη απφ ηε ζέξκαλζε ελφο λήκαηνο βνιθξακίνπ, ην νπνίν φηαλ ζεξκαίλεηαη κε ειεθηξηθφ ξεχκα εθπέκπεη, πέξα απφ θψο, έλα λέθνο ειεθηξνλίσλ. Οα θηλνχκελα ειεθηξφληα επεξεάδνληαη κφλν απφ δχν παξάγνληεο : έλα ειεθηξνζηαηηθφ ή έλα καγλεηηθφ πεδίν. Έηζη, κεηά ηελ πεγή αθνινπζεί έλα ειεθηξνζηαηηθφ πεδίν, πνπ απνηειείηαη απφ δχν πιάθεο, κηα ζεηηθά θνξηηζκέλε (άλνδνο) θαη κηα αξλεηηθά θνξηηζκέλε (θάζνδνο). Δ άλνδνο, σο ζεηηθά θνξηηζκέλε, πξνζειθχεη ηα ειεθηξφληα, σο αξλεηηθά θνξηηζκέλα θαη απηά απνθηνχλ ηαρχηεηα θηάλνληαο ζηελ θάζνδν. Δ ηάζε πνπ εθαξκφδεηαη είλαη ηεο ηάμεο ησλ kv. 119

120 Δ δέζκε εζηηάδεηαη κε ηε βνήζεηα ελφο ζπζηήκαηνο ζπγθεληξσηηθψλ θαθψλ θαη ζηε ζπλέρεηα πξνζπίπηεη ζην ππφ κειέηε αληηθείκελν κε απνηέιεζκα : - θάπνηα ειεθηξφληα λα δηέξρνληαη απφ ην δείγκα ρσξίο λα πθίζηαληαη θακία απνιχησο αιιειεπίδξαζε θαη απνηεινχλ ηελ δηεξρφκελε δέζκε (ΟΒ) - θάπνηα λα ζθεδάδνληαη ειαζηηθά, εθπέκπνληαο νπηζζνζθεδαδφκελα ειεθηξφληα (backscattered electrons, BSE) ή λα ζθεδάδνληαη αλειαζηηθά, εθπέκπνληαο δεπηεξνγελή ειεθηξφληα (secondary electrons, SE), ελέξγεηαο κηθξφηεξεο ησλ 50 ev - ηελ εθπνκπή ειεθηξνλίσλ Auger (Auger electrons, AE) θαη ηέινο, - ηελ εθπνκπή αθηίλσλ Ρ (X-Rays). Οα δεπηεξνγελή ειεθηξφληα ζπιιέγνληαη θαη απνζηέιινληαη ζε έλαλ θαζνδηθφ ζσιήλα (cathode ray tube, CRT). Δ εηθφλα αλαπαξάγεηαη ζηελ νζφλε ηνπ θαζνδηθνχ ζσιήλα (Dunlap 1997). Ηφγσ ηνπ φηη ε ζθέδαζε ησλ ειεθηξνλίσλ είλαη ζπλάξηεζε ηεο γσλίαο πξφζθξνπζεο, ε ηειηθή εηθφλα έρεη ηξηζδηάζηαηε απεηθφληζε. 120

121 2.1.γ. Ξεηξακαηηθή δηαδηθαζία Δ κειέηε ησλ δεηγκάησλ έγηλε ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ζάξσζεο ηνπ ηκήκαηνο Φπζηθήο Ώ.Μ.Θ. ηχπνπ JEOL JMS-840A, εμνπιηζκέλν κε θαζκαηνγξαθηθφ ζχζηεκα ζηνηρεηαθήο κηθξν-αλάιπζεο δηαρεφκελεο ελέξγεηαο (Energy Dispersive Spectrometry, EDS) αθηίλσλ Ρ ηνπ ηχπνπ INCA. Λη ζπλζήθεο ιεηηνπξγίαο ηνπ νξγάλνπ ήηαλ 15 kv, έληαζε ειεθηξνληαθήο δέζκεο <3nA, δηακέηξνπ απφ ηελ αλαπιεξψηξηα θαζεγήηξηα ηνπ ηκήκαηνο, θα Μαπιίδνπ Βιέλε. 2.1.δ. Δπεμεξγαζία δεηγκάησλ Οα δείγκαηα πξνεηνηκάζηεθαλ ψζηε: α) λα αληέρνπλ ζην πςειφ θελφ, β) λα αληέρνπλ ζην βνκβαξδηζκφ ειεθηξνλίσλ θαη γ) λα είλαη αγψγηκα (Callister 2008). Ώξρηθά επηθνιιήζεθαλ ζε εηδηθέο βάζεηο (stubs) κε ηε βνήζεηα εηδηθήο αγψγηκεο θφιιαο θνιινεηδνχο αξγχξνπ (silver dug). Δ αγσγηκφηεηα είλαη βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηε ιήςε ζηαζεξήο θαη θαζαξήο εηθφλαο, ρσξίο πνιχ θσηεηλέο πεξηνρέο. Γηα ην ιφγν απηφ ηα δείγκαηα ζηε ζπλέρεηα επηθαιχθζεθαλ κε πνιχ ιεπηφ ζηξψκα αγψγηκνπ πιηθνχ (ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε άλζξαθα), ιφγσ ηνπ φηη ν άλζξαθαο έρεη κεγάιε ειεθηξηθή αγσγηκφηεηα θαη εμαηξεηηθά κηθξφ κέγεζνο θφθθσλ. Δ ελαλζξάθσζε ησλ δεηγκάησλ έγηλε ζε ζάιακν θελνχ ηχπνπ JEOL JEE-4X. 121

122 2.1.ε. Απνηειέζκαηα ειεθηξνληθήο κηθξνζθνπίαο ζάξσζεο Αείγκα 01 Δηθόλα Θεγέζπλζε x60. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα κε δεμηφζηξνθε θαηεχζπλζε ζηξέςεο «Γ» ηνπ λήκαηνο. Δηθ Θεγέζπλζε x

123 Αείγκα 02 Δηθόλα Θεγέζπλζε x33. Ξηξηκκέλν ζθηρηά δίθισλν λήκα, κε πξσηνγελή δεμηφζηξνθε θαηεχζπλζε ζηξέςεο «Γ» ηνπ θάζε θιψλνπ ηνπ λήκαηνο θαη δεπηεξνγελή δεμηφζηξνθε θαηεχζπλζε ζηξέςεο «Γ» ηνπ δίθισλνπ λήκαηνο. Δηθόλα Θεγέζπλζε x80. Ηεπηνκέξεηα ηεο ζηξέςεο «Γ» ηνπ λήκαηνο. 123

124 Δηθόλα Θεγέζπλζε x1.000 Αείγκα 03 Δηθόλα Θεγέζπλζε x600. Ραξαθηεξηζηηθά είλαη ε αιιεινπινθή ησλ ηλψλ ηεο ηζφραο, ελφο κε πθαληνχ ηλψδνπο πιηθνχ θαη ε δηαθνξά πάρνπο κεηαμχ ησλ κάιιηλσλ ηλψλ ηνπ κείγκαηνο απφ ην νπνίν απνηειείηαη ε ηζφρα, ηφζν απφ επεμεξγαζκέλεο αδξέο ίλεο φζν θαη απφ ιεπηέο καθξφηλεο ίλεο απφ θίλν καιιί. 124

125 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ώδξή (coarse) κάιιηλε ίλα. Ζπιηλδξηθήο δηαηνκήο κε αιινησκέλα ηα ραξαθηεξηζηηθά γηα ηε κάιιηλε ίλα επηζειηαθά επηθαλεηαθά θχηηαξα (cuticles), έλδεημε πσο νη ίλεο έρνπλ ππνζηεί επεμεξγαζία. 125

126 Αείγκα 04 Δηθόλα Θεγέζπλζε x300. Ξε κεξηθέο ίλεο (φπσο ζηε δεμηά γσλία ηεο εηθφλαο) δηαθξίλνπκε έληνλε θζνξά πνπ έρεη πξνθιεζεί κεηά απφ έληνλε ή ζπλερή ηξηβή, μεξή ή πγξή. Δηθόλα Θεγέζπλζε x700. Ον αλνκνηνγελέο κείγκα ηεο ηζφραο απνηεινχλ θαη ζην δείγκα 04 επεμεξγαζκέλεο θαη αλεπεμέξγαζηεο αδξέο ίλεο καιιηνχ. 126

127 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ώλεπεμέξγαζηε ιεπηή κάιιηλε ίλα. Βίλαη επδηάθξηηα ηα θχηηαξα ηεο εμσηεξηθήο επηδεξκίδαο ηεο ίλαο (epicuticles). Δηθόλα Θεγέζπλζε x700. Βπεμεξγαζκέλε κάιιηλε ίλα. Δ νμεηδσηηθή δηαδηθαζία επεμεξγαζίαο ηεο κάιιηλεο ίλαο (shrinkproof ) πξνθαιεί απψιεηεο ηφζν ζην βάξνο φζν θαη ζηελ ηζρχ ηεο ίδηαο ηεο ίλαο 127

128 Αείγκα 05 Δηθόλα Θεγέζπλζε x37. Ον χθαζκα θαηαζθεπάζηεθε κε απιή χθαλζε (1:1), ελψ ππάξρεη δηαθνξά ζην πάρνο ησλ λεκάησλ. Δηθόλα Θεγέζπλζε x100. Ηεπηνκέξεηα ηεο δηαπινθήο ησλ θισζηψλ ηνπ πθάζκαηνο. 128

129 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ίλεο βηζθφδεο. Αείγκα 06 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Θε πθαληνχ ηλψδεο πιηθφ, ηζφρα, ε νπνία πέξα απφ αδξέο επεμεξγαζκέλεο ίλεο, απνηειείηαη ζε κεγάιν πνζνζηφ θαη απφ θαιήο πνηφηεηαο ιεπηέο θαη καθξφηλεο εξηφηξηρεο. 129

130 Αείγκα 07 Δηθόλα Θεγέζπλζε x100. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x300. Θάιιηλεο ίλεο 130

131 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ησλ κάιιηλσλ ηλψλ, φπνπ δηαθξίλνληαη θαζαξά ηα επηζειηαθά θχηηαξα ηεο εμσηεξηθήο επηδεξκίδαο ηνπο. Αείγκα 08 Δηθόλα Θεγέζπλζε x50. Θάιιηλν, πνιχ ραιαξά θισζκέλν, κνλφθισλν λήκα. 131

132 Δηθόλα 8.2. Θεγέζπλζε x400. Ηεπηνκέξεηα ησλ κάιιηλσλ ηλψλ. Δηθόλα 8.3. Θεγέζπλζε x Οα επηζειηαθά θχηηαξα ηεο εμσηεξηθήο επηδεξκίδαο ησλ κάιιηλσλ ηλψλ. 132

133 Αείγκα 9 Δηθόλα 9.1. Θεγέζπλζε x80. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα. Δηθόλα 9.2. Θεγέζπλζε x700. Βπεμεξγαζκέλε κάιιηλε ίλα. 133

134 Αείγκα 10 Δηθόλα Θεγέζπλζε x140. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα, ζην νπνίν δελ είλαη εκθαλήο ε θαηεχζπλζε ζηξέςεο ηνπ λήκαηνο. Δηθόλα Θεγέζπλζε x800. ΐακβαθεξέο επεμεξγαζκέλεο ίλεο. 134

135 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ησλ ηλψλ. Αείγκα 11 Δηθόλα Θεγέζπλζε x300. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν λήκα. 135

136 Δηθόλα Θεγέζπλζε x1.000 Δηθόλα Θεγέζπλζε x

137 Αείγκα 12 Δηθόλα Θεγέζπλζε x30. Ραιαξά θισζκέλα κνλφθισλα λήκαηα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x500. Ίλεο βακβαθηνχ. 137

138 Δηθόλα Θεγέζπλζε x250. ξηκεο θαη λεθξέο βακβαθεξέο ίλεο. Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ησλ ψξηκσλ ηλψλ βακβαθηνχ κε ηηο ραξαθηεξηζηηθέο γηα ηηο βακβαθεξέο ίλεο ειηθνεηδείο αλαδηπιψζεηο γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηνπο. 138

139 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα κηαο ψξηκεο ίλαο βακβαθηνχ. Αείγκα 13 Δηθόλα Θεγέζπλζε x25. Θεηαιιηθφ λήκα. 139

140 Δηθόλα Θεγέζπλζε x100. Έλα ζπκπαγέο κεηαιιηθφ ηαηλησηφ έιαζκα (metal strip) ηπιίγεηαη γχξσ απφ έλα νξγαληθφ ππξήλα (core), ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε κεηαμσηφ λήκα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x100. Ον λήκα, πνπ απνηειεί θαη ηνλ ππξήλα ηεο κεηαιιηθήο ίλαο, δελ παξνπζηάδεη εκθαλή ζηξέςε. 140

141 Δηθόλα Θεγέζπλζε x270. Ηεπηνκέξεηα ηνπ νξγαληθνχ ππξήλα ηνπ κεηαιιηθνχ λήκαηνο. Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ησλ ηλψλ κεηαμηνχ. 141

142 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ηεο δηαβξσκέλεο εμσηεξηθήο επηθάλεηαο ηνπ κεηαιιηθνχ ειάζκαηνο. Αείγκα 14 Δηθόλα Θεγέζπλζε x30. Γεληθή άπνςε ηνπ δείγκαηνο. Ηεπηφ χθαζκα κε ζπκπαγή φςε. Δ ππθλή πιέμε θαη ε κεγάιε ζρεηηθά δηάκεηξνο ηνπ λήκαηνο θαηαδεηθλχνπλ πσο πξφθεηηαη γηα αλζεθηηθφ θαη πνηνηηθφ χθαζκα. 142

143 Δηθόλα Θεγέζπλζε x65. Ηεπηνκέξεηα ηνπ δείγκαηνο φπνπ δηαθξίλεηαη ε απιή δηαπινθή ησλ θισζηψλ ηνπ βακβαθεξνχ πθάζκαηνο. Οφζν ην ζηεκφλη, φζν θαη ην πθάδη είλαη θαηαζθεπαζκέλα απφ ηα ίδηα βακβαθεξά λήκαηα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x600. ξηκέο ίλεο βάκβαθνο, νη νπνίεο ζπιιέρζεθαλ πξηλ σξηκάζνπλ πιήξσο, φηαλ άξρηδαλ λα ράλνπλ πγξαζία θαη νη ίλεο άξρηζαλ λα ζπζηξέθνληαη θαη λα αλαδηπιψλνληαη ειηθνεηδψο γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηνπο. 143

144 Αείγκα 15 Δηθόλα Θεγέζπλζε x75. Γεληθή άπνςε ηεο κεηαιιηθήο ίλαο. Ον λήκα, πνπ απνηειεί θαη ηνλ ππξήλα ηεο κεηαιιηθήο ίλαο, δελ παξνπζηάδεη εκθαλή ζηξέςε. Δηθόλα Θεγέζπλζε x270. ξηκεο θαη λεθξέο βακβαθεξέο ίλεο. 144

145 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ησλ ψξηκσλ βακβαθεξψλ ηλψλ. Ξηελ εμσηεξηθή ηνπο επηθάλεηά δηαθξίλνληαη πνιιέο επηθαζίζεηο πνπ πνηθίινπλ ζε κέγεζνο θφθθσλ θαη ρεκηθή ζχζηαζε, θπξίσο φκσο πξφθεηηαη γηα ζθφλε. Αείγκα 16 Δηθόλα Θεγέζπλζε x370. Ίλεο ήκεξεο θάλλαβεο (Cannabis sativa L.). 145

146 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ελφο «θφκπνπ» κηαο ίλαο ήκεξεο θάλλαβεο. Δηθόλα Θεγέζπλζε x Φζαξκέλε ίλα ήκεξεο θάλλαβεο. 146

147 Αείγκα 17 Δηθόλα Θεγέζπλζε x200. Ραιαξά θισζκέλν κνλφθισλν κεηαμσηφ λήκα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x800. Ίλα κεηαμηνχ. 147

148 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα ηεο ίλαο κεηαμηνχ. Αείγκα 18 Δηθόλα Θεγέζπλζε x33. Ραιαξά θισζκέλα κνλφθισλα λήκαηα κε θαηεχζπλζε ζηξέςεο Γ. 148

149 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ίλεο κεηαμηνχ Αείγκα 19 Δηθόλα Θεγέζπλζε x

150 Δηθόλα Θεγέζπλζε x700. Θείγκα (blend) επεμεξγαζκέλσλ αδξψλ κάιιηλσλ ηλψλ θαη αλεπεμέξγαζησλ θίλσλ θαη ιεπηψλ κάιιηλσλ ηλψλ. Δηθόλα Θεγέζπλζε x600. Ώδξή αλεπεμέξγαζηε κάιιηλε ίλα. Ηεπηνκέξεηα ησλ επηζειηαθψλ θπηηάξσλ. 150

151 Δηθόλα Θεγέζπλζε x900. Ώδξή αλεπεμέξγαζηε κάιιηλε ίλα. Ηεπηνκέξεηα ησλ επηζειηαθψλ θπηηάξσλ. Αείγκα 20 Δηθόλα Θεγέζπλζε x70. Δ αιιεινπινθή ησλ ηλψλ δείρλεη πσο πξφθεηηαη γηα κε πθαληφ ηλψδεο πιηθφ, ην νπνίν απνηειείηαη απφ κείγκα καιιηνχ. 151

152 Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ώδξή αλεπεμέξγαζηε κάιιηλε ίλα. Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ξηε θσηνγξαθία απηή θαίλνληαη νη δχν πνηφηεηεο καιιηνχ πνπ απνηεινχλ ην κείγκα, αθελφο ην θαηψηεξεο πνηφηεηαο αδξφ καιιί (επάλσ ίλα) θαη αθεηέξνπ ην πην θίλν ιεπηφ θαη επεμεξγαζκέλν καιιί (θάησ ίλα). 152

153 Αείγκα 21 Δηθόλα Θεγέζπλζε x200. ξηκεο θαη λεθξέο ίλεο βακβαθηνχ. Δηθόλα Θεγέζπλζε x330. Ηεπηνκέξεηα ψξηκσλ θαη λεθξψλ ηλψλ βακβαθηνχ, κε ηηο ραξαθηεξηζηηθέο, γηα ηηο βακβαθεξέο ίλεο, ειηθνεηδείο ζπζηξνθέο - αλαδηπιψζεηο γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηνπο. 153

154 Δηθόλα Θεγέζπλζε x600. Ηεπηνκέξεηα ησλ πεπιαηπζκέλσλ ψξηκσλ βακβαθεξψλ ηλψλ. Δηθόλα Θεγέζπλζε x Ηεπηνκέξεηα κηαο ζρεδφλ θαηεζηξακκέλεο ίλαο βακβαθηνχ. 154

155 2.1.ζη. Ρερλνινγία θαηαζθεπήο ηνπ κεηαιιηθνύ λήκαηνο ηνπ δείγκαηνο 13 Οα κεηαιινλήκαηα (metal threads) είλαη γλσζηά ήδε απφ ηελ πξψηκε αξραηφηεηα (Hacke et al. 2004), απφ ηα ρξπζνθέληεηα πθάζκαηα ηεο αξρατθήο θαη θιαζηθήο επνρήο, φπσο ην ρξπζνπφξθπξν χθαζκα ηεο ΐεξγίλαο (Αξνχγνπ 1967) έσο ηελ φςηκε αξραηφηεηα θαη ηα βπδαληηλά πνιπηειή εθθιεζηαζηηθά ρξπζνθέληεηα άκθηα (Θενράξε 1986, 14) θαη ηα λεφηεξα ρξπζνθέληεηα κε ρξπζνλήκαηα ή αξγπξνλήκαηα φπσο νλνκάδνληαη ηα κεηαιινλήκαηα αλάινγα κε ην πιηθφ θαηαζθεπήο ηνπο (Θενράξε 1986, 31) απφ ηα εξγαζηήξηα πθαληηθήο ζηελ Ζσλζηαληηλνχπνιε, ηελ Ώδξηαλνχπνιε, ηνλ Μφλην θαη ηα κεγάια εξγαζηήξηα πθαληηθήο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ φπσο ηνπ Θνξηά, ηνπ Αεζπνηάηνπ ηεο Δπείξνπ, ησλ Θεηεψξσλ, ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηνπ Ώγίνπ ξνπο. Ον κεηαιιηθφ λήκα ηνπ δείγκαηνο 13 είλαη θαηαζθεπαζκέλν απφ ζπκπαγέο κεηαιιηθφ ηαηλησηφ έιαζκα (metal strip) πνπ ηπιίγεηαη γχξσ απφ έλα νξγαληθφ ππξήλα (core), ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε κεηαμσηφ. Ώπφ ηελ πεξεηαίξσ εμέηαζε ηνπ κεηαιιηθνχ ηαηλησηνχ ειάζκαηνο πξνθχπηεη φηη ην ηαηλησηφ έιαζκα είλαη θαηαζθεπαζκέλν πηζαλφηαηα απφ έλα εληαίν ζθπξήιαην ιεπηφ θχιιν κεηάιινπ, ην νπνίν αθνχ είρε ειαζεί ζην επηζπκεηφ πάρνο θφπεθε ζε ζηελέο επίπεδεο ηαηλίεο. Aλήθεη ζηνλ πξψην ηχπν κεηαιιηθψλ λεκάησλ απφ ηνπο έμη ήδε θαηαγεγξακκέλνπο ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (Stuldoski et al Darrah 1989 & Karatzani 2006 & 2008). Ον κεηαμσηφ λήκα, πνπ απνηειεί θαη ηνλ ππξήλα ηνπ κεηαιιηθνχ λήκαηνο, δελ παξνπζηάδεη εκθαλή ζηξέςε. 155

156 2.1.δ. Πηνηρεηνκεηξηθή κηθξναλάιπζε δηαρεόκελεο ελέξγεηαο ηεο εμσηεξηθήο επηθάλεηαο ηνπ κεηαιιηθνύ ειάζκαηνο ηνπ δείγκαηνο 13 Δηθ. 1. Ον ζεκείν ιήςεο ηνπ θάζκαηνο απφ ην δείγκα 13. Πρήκα 1. Ον θάζκα ηνπ δείγκαηνο

157 Element Weight % Atomic % S K Cl K Ag L Au M Totals Ξίλαθαο 1. Οα θαηά βάξνο θαη ηα αηνκηθά πνζνζηά ηεο ζηνηρεηαθήο αλάιπζεο. 2.1.δ.1. Απνηειέζκαηα ηεο ζηνηρεηνκεηξηθήο κηθξναλάιπζεο Ώληρλεχεηαη κεγάιε πνζφηεηα αξγχξνπ (Ag) θαη κηθξφηεξεο πνζφηεηεο ρξπζνχ (Au), ζείνπ (S) θαη ρισξίνπ (Cl). Δ παξνπζία αξγχξνπ θαη ρξπζνχ ππνδεηθλχεη είηε πσο πξφθεηηαη γηα επηρξχζσζε είηε γηα θξάκα (Karatzani 2006, 34). Δ αλίρλεπζε ζείνπ θαη ρισξίνπ είλαη απφιπηα δηθαηνινγεκέλε, θαζψο κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ν άξγπξνο ράλεη ηελ έληνλε κεηαιιηθή ηνπ ιάκςε θαη νμεηδψλεηαη ιφγσ πνιιψλ παξαγφλησλ, φπσο ην νμπγφλν (Λ), ην φδνλ (Λ 3 ) θαη ηηο δηάθνξεο ζεηηθέο ελψζεηο ηεο αηκφζθαηξαο, αιιά θαη απφ ηελ πγξαζία ηνπ πεξηβάιινληνο ζρεκαηίδνληαο έλα καχξν ζηξψκα νμείδσζεο. Λ άξγπξνο αληηδξά κε ην φδνλ δίλνληαο ην κηθηφ νμείδην Ag2O2 θαη ην νμείδην ηνπ αξγχξνπ (Ε): 4Ag + O 3 Ag 2 O 2 + Ag 2 O Ον ζείν πνπ αληρλεχζεθε κπνξεί λα έρεη δχν πεγέο πξνέιεπζεο : α) Οα ηφληα Ag + πξνζβάιινληαη απφ ηα ζεηνζεηηθά ηφληα πνπ βξίζθνληαη είηε ζε ειεχζεξε θαηάζηαζε ζηελ αηκφζθαηξα (π.ρ. SO 2 ) είηε ζην έδαθνο (π.ρ. SO -2 4 ) ζηελ πεξίπησζε ησλ αλαζθαθηθψλ επξεκάησλ θαη ζρεκαηίδνπλ ζηα 157

158 αζεκέληα αληηθείκελα έλα επηθαλεηαθφ ιεπηφ ζηξψκα καχξνπ ζεηνχρνπ αξγχξνπ (tarnishing): 2Ag + ½O 2 + H 2 S Ag 2 S + H 2 O Ον ζείν νμεηδψλεηαη εχθνια ζε δηάθνξεο βαζκίδεο απφ +6 (ζηαζεξή κνξθή ηνπ ζεηηθνχ αληφληνο) ζε -2 (άηνκν ηνπ ζείνπ S -2 θαη ηνπ πδξφζεηνπ H 2 S). Πρήκα 2. Ξρεδηαζηηθή απεηθφληζε ηνπ κεραληζκνχ ακαπξψκαηνο ηνπ αξγχξνπ θαη ζρεκαηηζκνχ ηνπ ζηξψκαηνο ζεηηθνχ αξγχξνπ. β) Ώθεηέξνπ σο ππφιεηκκα απφ ηηο κεηαμσηέο ίλεο. Ον κεηάμη είλαη πξσηετληθή ίλα θαη έλα απφ ηα βαζηθά ακηλνμέα ησλ θεξαηηλψλ είλαη ε θπζηείλε (Cys), έλα ακηλνμχ πνπ πεξηέρεη ζείν. Ώμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ε θπζηείλε θαη ε κεζεηνλίλε (Met) είλαη ηα κφλα ζεηνχρα ακηλνμέα, σζηφζν ε πεξηεθηηθφηεηα ηεο κεζεηνλίλεο ζε ζείν είλαη πνιχ κηθξφηεξε ζε ζρέζε κε ηεο θπζηείλεο. Ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θπζηείλεο είλαη ε νκάδα ζεηφιεο (ξίδα-sh) κε ηελ νπνία ζπκκεηέρεη ζε νμεηδναλαγσγηθέο αληηδξάζεηο. ηαλ δχν κφξηα θπζηείλεο ελψλνληαη κε δηζνπιθηδηθφ δεζκφ ηφηε ζρεκαηίδεηαη ε θπζηίλε. Λη δηζνπιθηδηθνί δεζκνί ηεο θπζηίλεο ζρεκαηίδνπλ είηε inter- είηε intraζηαπξνδεζκνχο. Ξηελ πεξίπησζε ησλ κάιιηλσλ ηλψλ, ζρεκαηίδνληαη επηπιένλ θαη ηζνπεπηηδηθνί δεζκνί. Θεηνχρνο άξγπξνο ζρεκαηίδεηαη αθφκε θαη κε απεπζείαο αληίδξαζε ζείνπ θαη αξγχξνπ : 2Ag + S Ag 2 S 158

159 Οέινο, ην ριψξην πνπ αληρλεχζεθε πξνέξρεηαη πηζαλφηαηα απφ ηνλ ρισξηνχρν άξγπξν (AgCl), έλα ρισξηνχρν πξντφλ δηάβξσζεο ηνπ αξγχξνπ. 159

160 2.2. Ζιεθηξνληθό Κηθξνζθόπην Γηέιεπζεο 2.2.α. Βαζηθέο αξρέο ιεηηνπξγίαο Ξην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην δηέιεπζεο (Transmission Electron Microscopy, ΟΒΘ) έλα πνιχ ιεπηφ δείγκα αθηηλνβνιείηαη απφ κηα δέζκε ειεθηξνλίσλ νκνηφκνξθεο ππθλφηεηαο ξεχκαηνο. 2.2.β. Νξγαλνινγία H δηάηαμε παξαγσγήο ειεθηξνλίσλ βξίζθεηαη ζην αλψηεξν ηκήκα κηαο ζηήιεο θελνχ ηεο ηάμεο ησλ 10-7 έσο θαη 10-4 mbar, σζηφζν ην ζπγθεθξηκέλν ηκήκα βξίζθεηαη ζε ππεξχςειν θελφ ηεο ηάμεσο ησλ mbar κε ζθνπφ ηελ απνθπγή αζηαζεηψλ ζηελ εθπνκπή ησλ ειεθηξνλίσλ. Ώπνηειείηαη έλα λήκα βνιθξακίνπ (ή αθίδα LaB6) πνπ κε ζεξκηνληθή εθπνκπή, φηαλ πεξάζεη απφ απηφ ειεθηξηθφ ξεχκα, ην νπνίν ιφγσ ηνπ θαηλνκέλνπ Joule ζεξκαίλεη ην λήκα έσο ηνπο Ζ, εθπέκπεη ειεθηξφληα. Θεηαμχ ηνπ λήκαηνο, πνπ απνηειεί ηελ θάζνδν, θαη ηεο αλφδνπ, εθαξκφδεηαη κηα δηαθνξά δπλακηθνχ (ζπλήζσο ηεο ηάμεο ησλ kv) ε νπνία επηηαρχλεη ηα ειεθηξφληα,. Δ πνξεία ησλ ειεθηξνλίσλ, ξπζκίδεηαη απφ ηνπο ειεθηξνκαγλεηηθνχο θαθνχο ζηνπο νπνίνπο αιιάδνληαο ηελ έληαζε ηνπ ξεχκαηνο πνπ ηνπο δηαπεξλάεη, κπνξνχκε λα κεηαβάιινπκε ηελ έληαζε ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηνπο (δειαδή ηελ εζηηαθή ηνπο απφζηαζε) θαη επνκέλσο λα εζηηάζνπκε ηε δέζκε ησλ ειεθηξνλίσλ πάλσ ζην παξαζθεχαζκα. Λη θχξηεο ξπζκίζεηο ζ' έλα ΔΘΑ επηηπγράλνληαη κε: 1. ηνλ ζπγθεληξσηή θαθφ (condenser lens), εζηίαζε ηεο δέζκεο ζην παξαζθεχαζκα. 2. ηνλ αληηθεηκεληθφ θαθφ (objective lens), εζηίαζε ηεο εηθφλαο ζηελ νζφλε. 3. ελδηάκεζνο ή θαη θαθφο πξνβνιήο (intermediate, projector lens) γηα ηε ξχζκηζε ηεο κεγέζπλζεο. 160

161 Δ εηθφλα ζρεκαηίδεηαη πάλσ ζε κηα νζφλε επηθαιπκκέλε κε θσζθνξίδνπζα νπζία ε νπνία δηεγείξεηαη απφ ηα ειεθηξφληα πνπ πέθηνπλ επάλσ ηεο, αθνχ απηά δηαπεξάζνπλ ην παξαζθεχαζκα. Οα ζεκεία ηνπ παξαζθεπάζκαηνο πνπ δελ είλαη δηαπεξαηά απφ ηα ειεθηξφληα, καο δίλνπλ ζθνηεηλέο πεξηνρέο (ειεθηξνληφθηιεο, ειεθηξνληαθά ππθλέο, electron dense) ελψ αληίζεηα ηα δηαπεξαηά ζεκεία (ειεθηξνληαθά δηαθαλή, electron lucent) καο δίλνπλ θσηεηλέο πεξηνρέο. Δ κειέηε ησλ δεηγκάησλ έγηλε ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην δηέιεπζεο ηνπ Centro Grandi Apparecchiature (UniNetLab - Università degli Studi di Palermo), ηεο εηαηξείαο JEOL, ηχπνπ JEM-2100 κε πεγή εμαβνξηνχρνπ ιαλζαλίνπ (LaB 6 ), εμνπιηζκέλν κε ζχζηεκα ζηνηρεηαθήο κηθξν-αλάιπζεο δηαρεφκελεο ελέξγεηαο (Energy Dispersive Spectrometry, EDS) αθηίλσλ Ρ. Δηθ.1. Ον ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην JEOL, JEM-2100 LaB 6 ηνπ θέληξνπ. 2.2.γ. Ξξνεηνηκαζία δεηγκάησλ Γηα ηελ εμέηαζε ησλ ηλψλ ζην κηθξνζθφπην δηέιεπζεο απνθαζίζακε λα εγθηβσηίζνπκε ηα ππφ εμέηαζε δείγκαηα, κε ζεξκφ εγθηβσηηζκφ, ζε δηαθαλή επνμηθή ξεηίλε. Οφζν ε επνμηθή ξεηίλε (No ), φζν θαη ν ζθιεξπληήο (No ) ήηαλ ηεο εηαηξείαο Buehler. 161

162 Γηα ηελ παξαζθεπή ηεο αλακείμακε, κε ηε βνήζεηα καγλεηηθνχ αλαδεπηήξα, ζε αξγή θίλεζε (πξνθεηκέλνπ λα κε ζπγθξαηείηαη αέξαο θαη λα κελ απμάλεηαη ε ζεξκνθξαζία ηνπ κίγκαηνο) ηξία κέξε ξεηίλεο θαη έλα κέξνο ζθιεξπληή γηα δέθα ιεπηά ζε ζεξκνθξαζία δσκαηίνπ. Δ πξνζζήθε ζθιεξπληή επηηαρχλεη, σο παξάγνληαο πήμεο, ηελ αλάπηπμε ηεο ζθιεξφηεηαο θαη εληζρχεη ηηο κεραληθέο ηδηφηεηεο ηεο ξεηίλεο. Ξηε ζπλέρεηα ηνπνζεηήζακε ηα δείγκαηα ζε εηδηθφ ειαζηηθφ θαινχπη θαη ζηε ζπλέρεηα εγρχζακε κέζα ην κίγκα. Οέινο ηνπνζεηήζακε ηα δείγκαηα καο ζε θνχξλν (TAAB-MKII Embedding Oven) ζηνπο 55 ν C γηα κηα νιφθιεξε εκέξα. Γηα ηελ ηκήζε ησλ ηνκψλ, θάζε δείγκα θφπεθε ζε πνιχ ιεπηέο ηνκέο, πάρνπο nm, κε ηε βνήζεηα ππεξκηθξνηφκνπ ηεο εηαηξείαο LEICA, ηχπνπ EM UC6 Ultramicrotome, θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπνζεηεζήθαλ πάλσ ζε θπθιηθά ράιθηλα πιέγκαηα (grids), δηακέηξνπ 3mm. Δηθ. 2. Ον ειαζηηθφ θαινχπη ζην νπνίν εγρχζακε ηε ξεηίλε, πξηλ ηνπνζεηεζεί ζην θνχξλν. 162

163 Δηθ. 3. Λ ππεξκηθξνηφκνο Leica, EM UC6 Ultramicrotome ηνπ θέληξνπ. Δηθ. 4. Δ δηαδηθαζία θνπήο ησλ δεηγκάησλ ζηνλ ππεξκηθξνηφκν. 163

164 2.2.δ. Απνηειέζκαηα Γείγκα 16 Ον δείγκα 16 πξφθεηηαη γηα ήκεξε θάλλαβε (Cannabis sativa L.), θαζψο είλαη επδηάθξηηα ηα ραξαθηεξηζηηθά γηα ην βιαζηφ ηεο θάλλαβεο επηκήθε καθξνηλίδηα θπηηαξίλεο. Οα επηκήθε απηά αζξνίζκαηα κηθθήισλ (θξπζηαιιηθέο δνκέο ησλ κνξίσλ ηεο θπηηαξίλεο), ελσκέλα καδί ηνπο κε πεθηηληθέο ελψζεηο, απνηεινχλ ίλεο ηεο θάλλαβεο. Δηθ. 1. Οα επηκήθε καθξνηλίδηα θπηηαξίλεο ηεο θαλλάβηλεο ίλαο ηνπ δείγκαηνο

165 Πρήκα 1. Ον θάζκα ηεο ζηνηρεηαθήο κηθξναλάιπζεο δηαρεφκελεο ελέξγεηαο αθηίλσλ X (EDX) απφ ην δείγκαηνο 16. Δ ζηνηρεηαθή κηθξναλάιπζε δηαρεφκελεο ελέξγεηαο αθηίλσλ Ρ έδεημε ηελ παξνπζία κεγάινπ πνζνζηφ ραιθνχ, ην νπνίν δηθαηνινγείηαη απφιπηα, σο ζηνηρείν δηαθφξσλ ελψζεσλ αιάησλ ηνπ ραιθνχ πνπ ρξεζηκνπνηνχηαλ ήδε απφ ηελ χζηεξε αξραηφηεηα σο ζηεξεσηηθά γηα ηε βαθή κε θεθίδεο (Quercus infectoria Oliv.), φπσο αλαθέξεηαη θαη ζε ζπληαγέο βαθήο ηεο επνρήο απηήο (Θηθξνπνχινπ 2008, 155 θ.εμ.). 165

166 Γείγκα 17 Ξηε κηθξνθσηνγξαθία ηνπ δείγκαηνο 17 παξαηεξνχληαη θαζαξά νη εγθάξζηεο ηνκέο ηλψλ κεηαμηνχ. Ώληηπαξαβάισ παξαθάησ κηα θσηνγξαθία ηλψλ κεηαμηνχ ζε εγθάξζηα ηνκή, φπσο θαίλνληαη ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ζάξσζεο. Δηθ. 2. Φσηνγξαθία ηνπ ηεο εγθάξζηαο ηνκήο ηνπ δείγκαηνο 16 απφ ην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην δηέιεπζεο. 166

167 Εικ. 3. Μεγέζπλζε x Ίλεο κεηαμηνύ ζε εγθάξζηα ηνκή, όπωο θαίλνληαη ζην ειεθηξνληθό κηθξνζθόπην ζάξωζεο. 167

168 2.3. γξή Σξσκαηνγξαθία ςειήο Απόδνζεο (High Performance Liquid Chromatography, HPLC) 2.3.α. Βαζηθέο αξρέο Δ πγξή ρξσκαηνγξαθία είλαη κηα ρξσκαηνγξαθηθή ηερληθή πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ην δηαρσξηζκφ ησλ ζπζηαηηθψλ ελφο κίγκαηνο, ην νπνίν κεηά απφ δηαιπηνπνίεζε ζηνλ θαηάιιειν δηαιχηε εηζάγεηαη ζε κηα ρξσκαηνγξαθηθή ζηήιε (Μαπαδνγηάλλεο 2001). Δ θηλεηή θάζε είλαη έλα πγξφ πνπ ζπλήζσο απνηειείηαη απφ λεξφ, νξγαληθφ ηξνπνπνηεηή (κεζαλφιε, αθεηνληηξίιην ή ηεηξαυδξνθνπξάλην) θαη κηθξνπνζφηεηεο ελψζεσλ πνπ εμαζθαιίδνπλ βέιηηζην ph γηα ηνλ δηαρσξηζκφ (πγξή ρξσκαηνγξαθία αληίζηξνθεο θάζεο). Δ πγξή ρξσκαηνγξαθία είλαη θαηάιιειε γηα ην δηαρσξηζκφ ηφζν πνιηθψλ, φζν θαη κε πνιηθψλ ελψζεσλ κηθξνχ θαη κεγάινπ κνξηαθνχ βάξνπο. ΐαζηθφ πιενλέθηεκα ηεο ρξσκαηνγξαθίαο έλαληη ησλ άιισλ αλαιπηηθψλ ηερληθψλ πνπ έρνπλ εθαξκνγή ζηα έξγα ηέρλεο είλαη : α) πσο κπνξεί λα ηαπηνπνηεί ζε κνξηαθφ επίπεδν, θαη β ) πσο σο δηαρσξηζηηθή ηερληθή έρεη κεγάιε αληρλεπηηθή ηθαλφηεηα ζε κηθξνπνζφηεηεο ηεο ηάμεσο ng, φπνπ άιιεο αλαιπηηθέο ηερληθέο δελ παξέρνπλ απηή ηε δπλαηφηεηα νξίσλ αλίρλεπζεο. Σζηφζν ην κεγαιχηεξν κεηνλέθηεκά ηεο είλαη πσο πξφθεηηαη γηα κηα θαηαζηξεπηηθή ηερληθή (Ζαξαπαλαγηψηεο 2012). Δ έξεπλα δηελεξγήζεθε ζην εξγαζηήξην πγξήο ρξσκαηνγξαθίαο ηεο Ώλσηάηεο Βθθιεζηαζηηθήο Ώθαδεκίαο Θεζζαινλίθεο, απφ ηελ θα Ζακαηεξνχ Μαξαζθεπή, ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ θ. Ζαξαπαλαγηψηε Εσάλλε. 2.3.β. Ξεηξακαηηθή δηάηαμε Δ πεηξακαηηθή δηάηαμε ηνπ ζπζηήκαηνο πγξήο ρξσκαηνγξαθίαο πςειήο απφδνζεο είλαη ηεο εηαηξείαο DIONEX θαη απνηειείηαη απφ : 1. Αληιία βαζκσηήο έθινπζεο, LPG-3400 κε ελζσκαησκέλν απαεξσηή θελνχ. Δ αληιία επηηπγράλεη ζηαζεξή ξνή κείγκαηνο ηεζζάξσλ 168

169 δηαιπηψλ, ε ζχζηαζε ηνπ νπνίνπ κεηαβάιιεηαη (βάζεη πξνγξάκκαηνο πνπ πξνθαζνξίδεηαη πξηλ ηελ εηζαγσγή δείγκαηνο) θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ρξσκαηνγξαθηθήο δηαδηθαζίαο πξνθεηκέλνπ λα επηηαρπλζεί θαη λα βειηηζηνπνηεζεί ν δηαρσξηζκφο ησλ ζπζηαηηθψλ πνπ επηηειείηαη ζηε ζηήιε. Λη δηαιχηεο πνπ ρξεζηκνπνηήζακε ήηαλ : A. ππεξθάζαξν λεξφ, HPLC grade (>98%) B. αθεηνληηξίιην (acetonitrile), HPLC gradient grade (99,9+%) C. 0,1 % TFA (trifluoretic acid, HPLC grade, 99,5+%), ζε λεξφ D. 0,1 % TFA ζε αθεηνληηξίιην 2. Απηόκαηνο δεηγκαηνιήπηεο (autosampler, WPS-3000 SL, analytical). Tν δείγκα, ζε πξνθαζνξηζκέλν φγθν, εηζέξρεηαη ζηε ζηήιε ρσξίο ηε δηαθνπή ηεο ξνήο ηνπ εθινπζηηθνχ κίγκαηνο, νπφηε ην εθινπζηηθφ πγξφ ζπκπαξαζχξεη ην δείγκα πξνο ηε ζηήιε. 3. Σξσκαηνγξαθηθή ζηήιε (Altima HP C18 5κ., 250mm x 3.0mm, ηεο εηαηξείαο GRACE). Ξηε ρξσκαηνγξαθηθή ζηήιε γίλεηαη ν δηαρσξηζκφο ηνπ δείγκαηνο ζηα επηκέξνπο ζπζηαηηθά ηνπ. Δ ζηήιε βξίζθεηαη κέζα ζε θιίβαλν ν νπνίνο θξαηά ηε ζεξκνθξαζία ζηαζεξή (35 ν C). Δ αλίρλεπζε βαζίδεηαη ζηε κέηξεζε ηεο κεηαβνιήο νπνηαζδήπνηε θπζηθνρεκηθήο ηδηφηεηαο ηνπ δηαιχκαηνο ιφγσ ηεο παξνπζίαο κηαο άγλσζηεο ρεκηθήο έλσζεο. 4. Αληρλεπηήο. Ρξεζηκνπνηήζεθε αληρλεπηήο ζπζηνηρίαο δηφδσλ (Diode Array Detector, Photometer, DAD-3000) 2.3.γ. Γηαδηθαζία πξνεηνηκαζίαο ησλ δεηγκάησλ Ξε φια ηα δείγκαηα αθνινπζήζακε ηελ ίδηα δηαδηθαζία. Ώξρηθά ηα δείγκαηά καο δπγίζηεθαλ ζε ειεθηξνληθφ δπγφ αθξηβείαο θαη ειήθζεζαλ πνζφηεηεο δείγκαηνο ηεο ηάμεσο ησλ 200 κg. Γηα λα ιεθζνχλ ηα δηαιχκαηα βαθψλ απφ ηα δείγκαηα ηλψλ, ρξεζηκνπνηήζεθε ε γλσζηή κέζνδνο φμηλεο 169

170 πδξφιπζεο κε ηε ρξήζε δηαιχκαηνο πδξνρισξηθνχ νμένο (Halpine Karapanagiotis et al. 2008), νπφηε ηα δείγκαηα ηλψλ πδξνιήζεθαλ ζε 200ml πδξνρισξηθνχ νμένο (HCl 37%) θαη ζε 200 ml δηαιχκαηνο λεξνχ-κεζαλφιεο (H 2 O:MeOH, 1:1 v/v) γηα 10 min ζηνπο 100 ν C θαη 200 rpm. Λ ιφγνο πνπ ε δηαδηθαζία πξαγκαηνπνηήζεθε ζηνπο 100 ν C είλαη φηη γηα ηελ εμαγσγή αλζξαθηλνεηδψλ θαη θιαβνλνεηδψλ βαθψλ απαηηείηαη ζεξκνθξαζία βξαζκνχ. Ώθνινχζεζε δηήζεζε ηνπ εθρπιίζκαηνο γηα λα απνκαθξπλζνχλ ηα αδηάιπηα ζπζηαηηθά θαη ζηε ζπλέρεηα εμάηκηζή ηνπ κέρξη μεξνχ ζε ρακειή ζεξκνθξαζία (55-65 ν C) κε ήπηα ξνή αδψηνπ (Ι50-99,9%). Θε ηελ εμάηκηζε απνκαθξχλζεθε ην θαηηφλ θαη πξνέθπςε θαζίδεζε ηεο ρξσζηηθήο. Ξηε ζπλέρεηα ην ζηεξεφ ππφιεηκκα επαλαδηαιπηνπνηήζεθε ζε 200ml δηαιχκαηνο δηκεζπινζνπιθνμεηδίνπ (DMSO) θαη ππέζηε θπγνθέληξεζε γηα 2 min ζηα rpm. Οέινο, αλαιχζεθαλ 20κl ηνπ πδξνιπκέλνπ εθρπιίζκαηνο. Λη αξρηθέο ζπλζήθεο νξίζηεθαλ ζηα 95% TFA-αθεηνληηξίιην θαη 5%TFA-λεξφ, ελψ ε ξνή ήηαλ 0,5 ml/min. Ζάζε ρξσκαηνγξάθεκα δηαξθεί 42 min θαη ην πξφγξακκα βαζκσηήο έθινπζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ήηαλ ην εμήο : Σξόλνο Έθινπζεο (min) Ονή (ml/min) Γηάιπκα Α (%) Γηάιπκα Β (%) Ξίλαθαο 1. Μξφγξακκα δηαιπηψλ βαζκσηήο έθινπζεο 170

171 Absorbance (mau) 2.3.δ. Απνηειέζκαηα ρξσκαηνγξαθηθήο αλάιπζεο Αείγκα 1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 1 δηαθξίλνληαη δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=23.23 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 429nm θαη αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε αιηδαξίλε, ελψ ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.52 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 489nm είλαη ε πνπξπνπξίλε. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 1 ζηα 254nm θαη ηα θαζκαηα ηεο αιηδαξίλεο θαη ηεο πνπξπνπξίλεο Sample_ AL PU Retention Time (min) Πρήκα 1. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 1 ζηα 254nm. 171

172 Absordance (mau) Absordance (mau) Retention Time (min) (α) Retention Time (min) (β) Πρήκα 2. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ αιηδαξίλε (α) θαη πνπξπνπξίλε (β) αληίζηνηρα. 172

173 Absorbance (mau) Αείγκα 2 Θε εμαίξεζε ηελ θνξπθή 3, πνπ θαλεξψλεη ηελ χπαξμε ηρλψλ αιηδαξίλεο ζην δείγκα 2 (ρξφλνο έθινπζεο Rt=23.22min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 429nm). Λη ππφινηπεο ηξεηο θνξπθέο δελ θαηαδεηθλχνπλ θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε. Λπφηε πξφθεηηαη γηα θάπνηα άγλσζηε ρξσζηηθή. Ξην ζεκείν απηφ ζέισ λα ζεκεηψζσ πσο κεηά ηε δηαδηθαζία πξνεηνηκαζίαο ηνπ δείγκαηνο, φπσο απηή αλαθέξεηαη αλαιπηηθά παξαπάλσ, ην εθρχιηζκα φμηλεο πδξφιπζεο πνπ ιάβακε είρε πξαζηλσπφ ρξψκα κε ζηεξεφ ππφιεηκκα (ζσκαηίδηα) κπιε ρξψκαηνο θαη κηθξήο θνθθνκεηξίαο, ην νπνίν δελ δηαιχζεθε ζηελ επαλαδηαιπηνπνίεζε κε δηκεζπινζνπιθνμείδην (DMSO). ηαλ ην θηιηξάξακε, κε ηε βνήζεηα πιαζηηθνχ θίιηξνπ ζχξηγγαο, πξνέθπςε εθρχιηζκα θίηξηλνπ ρξψκαηνο θαη ην κπιε ζηεξεφ ππφιεηκκα παξέκεηλε ζην θίιηξν. 40 Sample_ UN 2-UN 3-AL 4-UN Retention Time (min) Πρήκα 3. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 2 ζηα 254nm. 173

174 Peak # min 60.0 % Peak # min 60.0 % nm (α) nm (β) Peak # min 60.0 % Peak # min 60.0 % nm (γ) nm (δ) Πρήκα 4. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 2 (α, β, γ) θαη ηεο αιηδαξίλεο (δ). 174

175 Absorbance (mau) Αείγκα 3 Αηαθξίλνληαη 6 θνξπθέο πνπ δελ αληηζηνηρνχλ ζε γλσζηέο ρξσκνθφξεο ελψζεηο. Ώπηέο είλαη 1) θνξπθή 1, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=12.74min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 430nm, ε θνξπθή 2 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=13.57min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 505nm, ε θνξπθή κε ρξφλν έθινπζεο Rt=19.32 min κε κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 421nm, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=20.21min θαη ραξαθηεξηζηηθή απνξξφθεζε ζηα 513nm, ε θνξπθή 5 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.29min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 507nm θαη ε θνξπθή 6 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.31min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 421nm. Ξηε ζπλέρεηα παξαηίζεηαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 3, ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 60 Sample_ UN 0 1-UN 2-UN 3-UN 6-UN 5-UN Retention Time (min) Πρήκα 5. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 2 ζηα 254nm. 175

176 Peak # min 60.0 % Peak # min 60.0 % nm nm (α) (β) Peak # min 60.0 % Peak # min 60.0 % nm nm (c) (d) Peak # min 60.0 % Peak # min 60.0 % nm nm (e) (f) Πρήκα 6. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο

177 Y Axis Title Γείγκα 4 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 4 δηαθξίλνληαη πέληε θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=19.72 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 510nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.07 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 484nm, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.76 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ε θνξπθή 4 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=23.12 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 429nm θαη αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε αιηδαξίλε, ελψ ε θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.32 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 489nm είλαη ε πνπξπνπξίλε. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 4 ζηα 254 nm θαη ηα θάζκαηα ηφζν ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ, φζν θαη ησλ γλσζηψλ, αιηδαξίλεο θαη πνπξπνπξίλεο. 50 Sample_ UN 3-UN UN 4-AL 5-PU X axis title Πρήκα 7. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 4 ζηα 254nm. 177

178 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wavelength (nm) Wavelength (nm) α β Wavelength (nm) Wave Length (nm) γ δ Wave Length (nm) ε Πρήκα 8. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο

179 Absorbance (mau) Γείγκα 5.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 5.1 δηαθξίλνληαη έμη θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=19.70 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 355nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.45 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 638nm, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.86 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 346nm, ε θνξπθή 4, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.39 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 358nm, ε θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.82 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 621nm θαη ηέινο ε θνξπθή 6, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.65 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 393nm. Ώδηάγλσζηε ρξσζηηθή. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 5.1 ζηα 385nm θαη ηα θάζκαηα ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. Ώμίδεη λα αλαθεξζεί πσο κεηά ηε δηαδηθαζία πξνεηνηκαζίαο ηνπ δείγκαηνο πνπ αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ην πδξνιπκέλν εθρχιηζκα πνπ ιάβακε ήηαλ άρξσκν Sample_ UN 3-UN 4-UN 6-UN 4 1-UN 5-UN Retention Time (min) Πρήκα 9. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 5.1 ζηα 385nm. 179

180 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wavelength (nm) Wavelength (nm) Wavelength (nm) Wavelength (nm) Wavelength (nm) Wavelength (nm) 621 Πρήκα 10. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο

181 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 5.2 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 5.2 δηαθξίλνληαη δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=21.15 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 485nm θαη ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22,05 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 389nm. Ζακία απφ ηηο δχν θνξπθέο δελ θαηαδεηθλχεη θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε, νπφηε πξφθεηηαη γηα θάπνηα άγλσζηε ρξσζηηθή. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 5.2 ζηα 385nm θαη ηα θάζκαηα ησλ δχν άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 1-UN Sample_ UN Retention Time (min) Πρήκα 11. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 5.2 ζηα 385nm Wavelength (nm) Wavelength (nm) Πρήκα 12. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ δχν άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο

182 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 6.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 6.1 δηαθξίλνληαη ηέζζεξηο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=11.60 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 333nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=15.76 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.16 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 508nm θαη ηέινο, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.05 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 497nm. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 6.1 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 50 Sample_ UN 2-UN 30 3-UN 4-UN Retention Time (min) Πρήκα 13. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 6.1 ζηα 254nm Wavelength (nm) Wavelength (nm) 182

183 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wavelength (nm) Wavelength (nm) Πρήκα 14. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 6.2. Γείγκα 7 Ζαηά ηελ πδξφιπζε ηνπ δείγκαηνο 7 ζε 200ml HCl 37% θαη ζε 200 ml δηαιχκαηνο H 2 O:MeOH (1:1, v/v) γηα 10 min ζηνπο 100 ν C, ε θίηξηλε ίλα πήξε αξρηθά ρξψκα θνθθηλσπφ θαη ζηε ζπλέρεηα κσβ. Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 7 δηαθξίλνληαη ηξείο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=17.16 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 395nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.18 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 484nm θαη ε θνξπθή 3 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.09 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 430nm. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 7 ζηα 394nm θαη ηα θάζκαηα ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 183

184 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) 10 Sample_7 8 2-UN 6 3-UN 4 1-UN Retention Time (min) Πρήκα 15. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 7 ζηα 393nm Wavelength (nm) Wavelength (nm) (α) (β) 184

185 Absorbance (mau) Wavelength (nm) Πρήκα 16. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ηξηψλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 7. (γ) Γείγκα 8 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 8 δηαθξίλνληαη ηέζζεξηο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=22.77 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 592nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.35 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.93 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 621nm θαη ηέινο, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.27 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 605nm, ε νπνία αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε ηεο ηλδηθνηίλεο. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 8 ζηα 600nm θαη ηα θάζκαηα ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ, φπσο επίζεο θαη ην θάζκα ηεο ηλδηθνηίλεο. 185

186 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) 14 Sample_ UN 2-UN 4-IN 6 1-UN Retention Time (min) Πρήκα 17. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 8 ζηα 600nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) 186

187 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) Πρήκα 18. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ηξηψλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ (α), (β) θαη (γ) θαη ηεο ηλδηθνηίλεο (δ) ηνπ δείγκαηνο 8. Γείγκα 9 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9 δηαθξίλνληαη ηέζζεξηο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=9.83 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.46 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 507nm, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.75 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 510nm θαη ηέινο, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.10 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 503nm. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ηεζζάξσλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 187

188 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Πρήκα 19. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 9 ζηα 254nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) 188

189 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) Πρήκα 20. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ηεζζάξσλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 9. Γείγκα 9.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.1 δηαθξίλνληαη δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=22.80 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ελψ ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.17 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 493nm. Μαξαθάησ δίλεηαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.1 ζηα 254nm. 189

190 Absorbance (mau) Absorbance (mau) UN Sample_9.1 2-UN Retention Time (min) Πρήκα 21. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 9.1 ζηα 254nm. Γείγκα 9.2 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.2 δηαθξίλνληαη δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=22.83 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ελψ ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.14 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 493nm. Μαξαθάησ δίλεηαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.2 ζηα 254nm Sample_ UN UN Retention Time (min) Πρήκα 22. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 9.2 ζηα 254nm. 190

191 Absorbance (mau) Γείγκα 9.3 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.3 δηαθξίλνληαη δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=22.89 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ελψ ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.26 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 503nm. Μαξαθάησ δίλεηαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 9.3 ζηα 254nm UN 2-UN Sample_ Retention Time (min) Πρήκα 23. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 9.3 ζηα 254nm. Γείγκα 10.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 10.1 δηαθξίλνληαη έμη θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=7.35 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 610nm πξφθεηηαη γηα ηλδηθνθαξκίλε (indigo carmine), ην ίδην θαη ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=10.03 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 605nm. Δ θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=20.04 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 4, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.28 min θαη ραξαθηεξηζηηθή 191

192 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) κέγηζηε θνξπθή ζηα 330nm πξφθεηηαη γηα απηγελίλε (apigenin), ε θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.51 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 348nm πξφθεηηαη γηα ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol) (Cristea et al. 2003) θαη ηέινο ε θνξπθή 6, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.31 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm πξφθεηηαη γηα ηλδηθνηίλε (indigotin). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 5.1 ζηα 385nm θαη ηα θάζκαηα ησλ πέληε ζπλνιηθά ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ Indigo Carmine 3-LUT Sample_ Indigo Carmine 4-APG 5-CHR 6-Indigotin Retention Time (min) Πρήκα 24. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 10.1 ζηα 254nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) 192

193 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (ε) (ζη) Πρήκα 25. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ηλδηθνθαξκίλεο (α) θαη (β), ηεο ινπηενιίλεο (γ), ηεο απηγελίλεο (δ), ηεο ρξπζνεξηφιεο (ε) θαη ηέινο ηεο ηλδηθνηίλεο (ζη). 193

194 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 11.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 11.1 δηαθξίλνληαη ηξείο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πξφθεηηαη γηα ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 2 γηα απηγελίλε (apigenin) θαη ε θνξπθή 3 πξφθεηηαη γηα ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 11.1 ζηα 385nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ LUT Sample_ APG 3-CHR Retention Time (min) Πρήκα 26. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 10.1 ζηα 254nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) Πρήκα 27. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ινπηενιίλεο (α) θαη ηεο απηγελίλεο (β). 194

195 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 11.2 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 11.2 δηαθξίλεηαη κηα θνξπθή, ε θνξπθή 1, ε νπνία πξφθεηηαη γηα ινπηενιίλε (luteolin). Μαξαθάησ δίλεηαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 11.2 ζηα 385nm θαη ην θάζκα ηεο ινπηενιίλεο. 2.0 Sample_ LUT Retention Time (min) Πρήκα 28. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 10.1 ζηα 254nm Wave Length (nm) Πρήκα 27. Ον θάζκα απνξξφθεζεο ηεο ινπηενιίλεο. 195

196 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 12.2 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.2 δηαθξίλνληαη ηξείο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1, κε έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.15 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ηε ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.36 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 336nm πξφθεηηαη γηα ηελ απηγελίλε (apigenin) θαη ηέινο, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.59 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ηε ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol) (Cristea et al. 2003). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.2 ζηα 350nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ηξηψλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ Sample_ LUT APG 3-CHR Retention Time (min) Πρήκα 28. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 12.2 ζηα 350nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) 196

197 Absorbance (mau) Wave Length (nm) (γ) Πρήκα 29. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ινπηενιίλεο (α), ηεο απηγελίλεο (β) θαη ηεο ρξπζνεξηφιεο (γ). Γείγκα 12.3 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.3 δηαθξίλνληαη έμη θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.20 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 371nm πξφθεηηαη γηα θεξθεηίλε (quercitin), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.56 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 365nm πξφθεηηαη γηα θεκθεξφιε (kaempferol), ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.85 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 372nm πξφθεηηαη γηα ξακλεηίλε (rhamnetin), ε θνξπθή 4, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.14 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 372nm πξφθεηηαη γηα θεκθεξίδε (kaempferide), ε θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.38 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 374nm πξφθεηηαη γηα ξακλαδίλε (rhamnazin) θαη ηέινο ε θνξπθή 6, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=26.70 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 441nm πξφθεηηαη γηα εκνδίλε (emodin). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.3 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ έμη ζπλνιηθά ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 197

198 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) RHA Sample_ KMPF 5-RHA 4-KMPFD 50 1-QUE 6-EMO Retention Time (min) Πρήκα 30. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 12.3 ζηα 254nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) 198

199 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (ε) (ζη) Πρήκα 31. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο θεξθεηίλεο (α), ηεο θεκθεξφιεο (β), ηεο ξακλεηίλεο (γ), ηεο θεκθεξίδεο (δ), ηεο ξακλαδίλεο (ε) θαη ηέινο ηεο εκνδίλεο (ζη). 199

200 Absorbance (mau) Γείγκα 12.4 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.4 δηαθξίλνληαη ηξείο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1, κε έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.02 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ηε ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.26 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 336nm πξφθεηηαη γηα ηελ απηγελίλε (apigenin) θαη ηέινο, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.49 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ηε ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol) (Cristea et al. 2003). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.4 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ηξηψλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 100 Sample_ LUT APG 3-CHR Retention Time (min) Πρήκα 32. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 12.4 ζηα 254nm. 200

201 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) (γ) Πρήκα 33. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ινπηενιίλεο (α), ηεο απηγελίλεο (β) θαη ηεο ρξπζνεξηφιεο (γ). 201

202 Absorbance (mau) Γείγκα 12.5 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.5 δηαθξίλνληαη πέληε θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=7.44 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 610nm αληηζηνηρεί ζηελ ηλδηθνθαξκίλε (indigo carmine), ην ίδην θαη ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=10.43 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 605nm. Δ θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=20.04 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm αληηζηνηρεί ζηε ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 4, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.26 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 335nm πξφθεηηαη γηα απηγελίλε (apigenin) θαη ηέινο, ε θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.48 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol) (Cristea et al. 2003). Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.5 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ηεζζάξσλ ζπλνιηθά ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 80 Sample_ LUT Indigo Carmine 2-Indigo Carmine 4-APG 5-CHR Retention Time (min) Πρήκα 34. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 12.5 ζηα 254nm. 202

203 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) 203

204 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) (ε) Πρήκα 35. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ηλδηθνθαξκίλεο (α) θαη (β), ηεο ινπηενιίλεο (γ), ηεο απηγελίλεο (δ) θαη ηεο ρξπζνεξηφιεο (ε). Γείγκα 12.7 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.7 δηαθξίλακε δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.21 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 357nm θαη ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.73 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 370nm Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Πρήκα 36. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ δχν άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 204

205 Absorbance (mau) Γείγκα 12.8 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 12.8 δηαθξίλακε ηέζζεξηο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=11.80 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 283nm αληηζηνηρεί ζηελ βξαδηιίλε (brazilin), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=14.60 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 388nm αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε ηχπνπ B (type B), ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=16.33 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 258nm αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε ηχπνπ C (type C) θαη ηέινο, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.36 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm αληηζηνηρεί ζηελ ηλδηθνηίλε (indigotin). Μαξαθάησ δίλνληαη κφλν ηα θάζκαηα ησλ ηεζζάξσλ ζπλνιηθά ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 10 Sample_ IN BR 3-Type_C 2-Type_B Retention Time (min) Πρήκα 37. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 12.8 ζηα 254nm. 205

206 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) Wave Length (nm) 607 (γ) (δ) Πρήκα 38. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο βξαδηιίλεο (α), ηεο ρξσκνθφξνπ έλσζεο ηχπνπ ΐ (β), ηεο ρξσκνθφξνπ έλσζεο ηχπνπ C (γ) θαη ηεο ηλδηθνηίλεο (δ). 206

207 Absorbance (mau) Γείγκα 13.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 13.1 δηαθξίλνληαη ηξείο θνξπθέο. Δ θνξπθή 1, πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.09 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm πξφθεηηαη γηα ηε ινπηενιίλε (luteolin), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.30 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 336nm αληηζηνηρεί ζηελ απηγελίλε (apigenin) θαη ηέινο, ε θνξπθή 3, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=21.54 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 347nm αληηζηνηρεί ζηε ρξπζνεξηφιε (chrysoeriol). Μαξαθάησ δίλνληαη ηα θάζκαηα ησλ ηξηψλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ LUT Sample_ APG 3-CHR Retention Time (min) Πρήκα 39. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 13.1 ζηα 254nm. 207

208 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) (γ) Πρήκα 40. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηεο ινπηενιίλεο (α), ηεο απηγελίλεο (β) θαη ηεο ρξπζνεξηφιεο (γ). 208

209 Absorbance (mau) Γείγκα 14 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 14 δηαθξίλακε δχν θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=23.11 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 428nm θαη αληηζηνηρεί ζηε ρξσκνθφξν έλσζε αιηδαξίλε, ελψ ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.37 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 479nm αληηζηνηρεί ζηε πνπξπνπξίλε. Μαξαθάησ δίλνληαη ηα θαζκαηα ηεο αιηδαξίλεο θαη ηεο πνπξπνπξίλεο. Sample_ AL PU Retention Time (min) Πρήκα 41. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 14 ζηα 254nm. 209

210 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Πρήκα 42. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ αιηδαξίλε (α) θαη πνπξπνπξίλε (β) αληίζηνηρα. Γείγκα 15 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 15 δηαθξίλακε κηα θνξπθή, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.17 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 416nm. Μξφθεηηαη γηα άγλσζηε ρξσκνθφξν έλσζε. 9 Sample_ UN Retention Time (min) Πρήκα 43. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 15 ζηα 254nm. 210

211 Absorbance (mau) Wave Length (nm) Πρήκα 44. Φάζκα απνξξφθεζεο ηεο άγλσζηεο ρξσκνθφξαο έλσζεο 211

212 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 16 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 16 δηαθξίλακε κηα θνξπθή, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=14.15 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 367nm, ε νπνία αληηζηνηρεί ζην ειαγηθφ νμχ (elagic acid). 60 Sample_ EA Retention Time (min) Πρήκα 45. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 16 ζηα 254nm Wave Length (nm) Πρήκα 46. Φάζκα απνξξφθεζεο ηνπ ειαγηθνχ νμένο. 212

213 Absorbance (mau) Γείγκα 17 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 17 δηαθξίλνληαη επηά θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=14.42 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 367nm αληηζηνηρεί ζην ειαγηθφ νμχ (elagic acid), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=18.38 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 549nm δελ αληηζηνηρεί ζε θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε, φπσο θαη νη θνξπθέο 3 θαη 4. Δ θνξπθή 3 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=20.47 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 545nm θαη ε θνξπθή 4 έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=21.23 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 547nm. Δ θνξπθή 5, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.28 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 428nm αληηζηνηρεί ζηελ αιηδαξίλε (alizarin), ε θνξπθή 6, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24.52 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 479nm αληηζηνηρεί ζηε πνπξπνπξίλε (purpurine) θαη ηέινο, ε θνξπθή 7, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=26.72 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 418nm αληηζηνηρεί ζηε ξνπβηαδίλε (rubiadin). Μαξαθάησ δίλνληαη ηα θάζκαηα ηφζν ησλ ηεζζάξσλ γλσζηψλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ, φζν θαη ησλ ηξηψλ άγλσζησλ. 150 Sample_17 6-PU RU 0 1-EA 2-UN 3-UN 5-UN 4-UN Retention Time (min) Πρήκα 47. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 17 ζηα 254nm. 213

214 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) 214

215 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (ε) (ζη) Wave Length (nm) (δ) Πρήκα 48. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ : ηνπ ειαγηθνχ νμένο (α), ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ (β), (γ) θαη (δ), ηεο αιηδαξίλεο (ε), ηεο πνπξπνπξίλεο (ζη) θαη ηέινο ηεο ξνπβηαδίλεο (δ). 215

216 Absorbance (mau) Γείγκα 18 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 17 δηαθξίλνληαη δψδεθα θνξπθέο. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=15.98 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 612nm, ε νπνία δελ αληηζηνηρεί ζε θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε (νκνίσο θαη νη επφκελεο θνξπθέο κε αξ. 2 έσο 9), ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=17.39 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 631nm, ε θνξπθή 3 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=17.94 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 627nm, ε θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=19.36 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 645nm, ε θνξπθή 5 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=20.16 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 661nm, ε θνξπθή 6, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.06 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 578nm, ε θνξπθή 7, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.60 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 592nm, ε θνξπθή 8, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.90 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 592nm, ε θνξπθή 9, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.47 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm, ε θνξπθή 10 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.47 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 605nm, ε θνξπθή 11 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.80 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 619nm, θαη ηέινο ε θνξπθή 12 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=24,08 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 619nm. Μαξαθάησ δίλνληαη ηα θάζκαηα ηφζν ησλ δψδεθα άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ Sample_18 10-UN 11-UN 9-UN 12-UN UN 3-UN 2-UN 4-UN 5-UN 6-UN 8-UN 7-UN Retention Time (min) Πρήκα 49. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 18 ζηα 254nm. 216

217 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (α) (β) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (γ) (δ) 217

218 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (ε) (ζη) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (δ) (ε) 218

219 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (ζ) (η) Wave Length (nm) Wave Length (nm) (θ) (ι) Πρήκα 50. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 18. Γείγκα 19 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 19 δηαθξίλνληαη ηέζζεξηο θνξπθέο, νη νπνίεο δελ αληηζηνηρνχλ ζε θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε. Δ θνξπθή 1 πνπ έρεη ρξφλν έθινπζεο Rt=22.62 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 531nm, ε θνξπθή 2, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=23.90 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 542nm, ε θνξπθή 3 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=25.34 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 556nm, θαη ηέινο, ε 219

220 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) θνξπθή 4 κε ρξφλν έθινπζεο Rt=27.61 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 557nm. Μαξαθάησ δίλνληαη ην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 19 ζηα 254nm θαη ηα θάζκαηα ησλ ηεζζάξσλ ζπλνιηθά άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ. 15 Sample_ UN 5 2-UN 0 1-UN 4-UN Retention Time (min) Πρήκα 51. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 19 ζηα 254nm Wavelength Length (nm) (α) Wavelength Length (nm) (β) 220

221 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Wavelength Length (nm) Wave Wavelength Length (nm) (nm) (γ) (δ) Πρήκα 52. Φάζκαηα απνξξφθεζεο ησλ άγλσζησλ ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ ηνπ δείγκαηνο 19. Γείγκα 21.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 20 δηαθξίλνπκε κηα θνξπθή, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=22.75 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 511nm, ε νπνία δελ αληηζηνηρεί ζε θάπνηα γλσζηή ρξσκνθφξν έλσζε. 100 UN Sample_ Retention Time (min) Πρήκα 53. Ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 20 ζηα 254nm. 221

222 Absorbance (mau) Wave Length (nm) Πρήκα 54. Φάζκα απνξξφθεζεο ηεο άγλσζηεο ρξσκνθφξαο έλσζεο. Γείγκα 21.1 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 21.1 δηαθξίλνπκε κηα θνξπθή, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=14.15 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm, ε νπνία αληηζηνηρεί ζηελ ηλδηθνηίλε (indigotin). 222

223 Absorbance (mau) Absorbance (mau) 8 Sample_ INDIGOTIN Retention Time (min) Πρήκα 55. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 21.1 ζηα 254nm Wave Length (nm) Πρήκα 56. Φάζκα απνξξφθεζεο ηεο ηλδηθνηίλεο. 223

224 Absorbance (mau) Absorbance (mau) Absorbance (mau) Γείγκα 21.2 Ξην ρξσκαηνγξάθεκα ηνπ δείγκαηνο 21.2, νκνίσο κε ην πξνεγνχκελν δείγκα δηαθξίλνπκε κηα θνξπθή, κε ρξφλν έθινπζεο Rt=14.15 min θαη ραξαθηεξηζηηθή κέγηζηε θνξπθή ζηα 607nm, ε νπνία αληηζηνηρεί ζηελ ηλδηθνηίλε (indigotin) INDIGOTIN Sample_ Retention Time (min) Πρήκα 57. Ρξσκαηνγξάθεκα δείγκαηνο 21.2 ζηα 254nm Wavelength Length (nm) (nm) Πρήκα 58. Φάζκα απνξξφθεζεο ηεο ηλδηθνηίλεο. 224

225 Ξπλνπηηθφο πίλαθαο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ρξσκαηνγξαθηθήο αλάιπζεο ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΡΧΙΚΟ ΔΕΙΓΜΑ ΔΕΙΓΜΑ ΧΡΩΜΑ ΕΙΔΟ ΙΝΑ ΑΛΛΗ ΜΕΘΟΔΟ ΠΟΤ ΕΦΑΡΜΟΣΗΚΕ ΧΡΩΜΟΦΟΡΕ ΕΝΩΕΙ ΧΡΩΣΙΚΕ 1 1 κεραμυδί Βαμβάκι - αλιηαρίνθ, πουρπουρίνθ Ριηάρι 1. Σκέπη Hot DMF:No solution (γιαννιώτικο άγνωςτθ_359 (19.91min),άγνωςτθ_364 (21.47min), κεφαλομάντηλο) 2 2 μαφρο Βαμβάκι FT-IR: Prussian_Blue αλιηαρίνθ (23.22min), άγνωςτθ_510 (25.21min) Raman:Carbon_Black Μπλε τθσ Πρωςίασ 2. Φεζάκι 3 3 βακυκόκκινο Μαλλί (πίλοσ) - άγνωςτθ_430 (12.74min), άγνωςτθ_505 (13.57min), άγνωςτθ_421 (19.36min), άγνωςτθ_513 (20.21min), άγνωςτθ_507 (23.29min), άγνωςτθ_421 (24.31min) Άγνωςτθ 4 4 βακυκόκκινο Μαλλί (πίλοσ) - άγνωςτθ_510 (19.72min), άγνωςτθ_484 (21.07min), άγνωςτθ_511 (22.76min), αλιηαρίνθ (23.12min), πουρπουρίνθ (24.32min) Ριηάρι 5 5,1 ανοιχτό πράςινο Βιςκόηθ - άγνωςτθ_355 (19.70min), άγνωςτθ_346 (21.86min), άγνωςτθ_358 (22.39min), άγνωςτθ_393 (24.65min), άγνωςτθ_ 638(21.45min), άγνωςτθ_ 621(22.82min) Άγνωςτθ 5,2 μαφρο FT-IR: Raman: άγνωςτθ_485 (21.15min), άγνωςτθ_389 (22.05min) Άγνωςτθ 3. Μανικούλια ή τεράηια (Βελβενηό) 6 6,1 κόκκινο Μαλλί (πίλοσ) - άγνωςτθ_333 (11.60min), άγνωςτθ_511 (15.76min), άγνωςτθ_508 (21.16min), άγνωςτθ_497 (23.05min) 6,2 μαφρο FT-IR: Raman: No detection 7 7 ηωντανό κίτρινο Μαλλί - Χρωματογράφθμα ςτα 393nm: άγνωςτθ_395 (17.16min), άγνωςτθ_484 (21.18min), άγνωςτθ_430 (22.09min) 8 8 Χρωματογράφθμα ςτα 361nm: ανοιχτό άγνωςτθ_361(25.37nm), Χρωματογράφθμα ςτα πράςινοκίτρινο Μαλλί - 600nm: άγνωςτθ_592 (22.77min), άγνωςτθ_607 ζωσ (23.35min), άγνωςτθ_621 (23.93min), ινδικοτίνθ γαλάηπράςινο (24.27min) Άγνωςτθ Άγνωςτθ Άγνωςτθ, Ινδικό 9 βακυκόκκινο ζωσ λευκό Μαλλί - άγνωςτθ_511 (9.83min), άγνωςτθ_507 (22.46min), άγνωςτθ_511 (22.75min), άγνωςτθ_503 (23.10min) Άγνωςτθ 9 9,1 λευκό Μαλλί - άγνωςτθ_511 (22.80min), άγνωςτθ_493 (23.17min) Άγνωςτθ 9,2 ανοιχτό κόκκινο Μαλλί - άγνωςτθ_511 (22.83min), άγνωςτθ_493 (23.19min) Άγνωςτθ 4. Χεράτια του καπλαμά - γυναικείο επενδφτθ παντρεμζνθσ (Βελβεντό) 5. Τζιλές τρσζονήμαηος (Τρίκερι) 6. Ποσκάμιζο καραγκούνικο Σοθάδων 7. Ποδιά καλή (Βλάζηη) 8. Ζωνάρι γσναικείο (Αγία Άννα Εύβοιας) ,3 βακυκόκκινο Μαλλί - άγνωςτθ_511 (22.89min), άγνωςτθ_503 (23.26min) Άγνωςτθ ινδικοκαρμίνθ_610 (7.35min), ινδικοκαρμίνθ_605 10,1 πράςινο Βαμβάκι - (10.03min), λουτεολίνθ (20.04min), απιγενίνθ Ρεηεδά, Ινδικό, Μπλζ τθσ (21.28min), χρυςοεριόλθ (21.51min), ινδικοτίνθ αξονίασ (24.31min) 10,2 μαφρο Μεταλλικι ίνα ,1 κίτρινο Βαμβάκι λουτεολίνθ, απιγενίνθ, χρυςοεριόλθ Ρεηεδά 11,2 ροδαλό Βαμβάκι λουτεολίνθ, ίχνθ απιγενίνθσ Ρεηεδά 12,1 λευκό Βαμβάκι - No detection 12,2 ανοιχτό κίτρινο Βαμβάκι - λουτεολίνθ (20.15min),απιγενίνθ (21.36min), χρυςοεριόλθ (21.59min) Ρεηεδά 12,3 κίτρινο Βαμβάκι - κερκετίνθ (20.20min), κεμφερόλθ (21.56min), ραμνετίνθ (22.85min), κεμφερίδθ (24.14min),ραμναηίνθ (24.38min), εμοδίνθ Ράμνοσ (26.70min) 12,4 ανοιχτό λουτεολίνθ (20.02min), απιγενίνθ (21.26min), Βαμβάκι - πράςινο χρυςοεριόλθ (21.49min) Ρεηεδά ινδικοκαρμίνθ_610 (7.44min), ινδικοκαρμίνθ_605 12,5 πράςινο Βαμβάκι - (10.43min), λουτεολίνθ (20.04min), απιγενίνθ Ρεηεδά, Μπλε τθσ αξονίασ (21.26min), χρυςοεριόλθ (21.48min) 12,6 μαφρο Μεταλλικι ίνα FT-IR: Raman: ,7 ροη Βαμβάκι - άγνωςτθ_357 (20.21min), άγνωςτθ_370 (21.73min) Άγνωςτθ 12,8 ανοιχτό κόκκινο Βαμβάκι - βραηιλίνθ (11.80min), Type_B (14.60min), Type_C Βραηιλιανό αιματόξυλο, (16.33min), ινδικοτίνθ (24.36min) Ινδικό λουτεολίνθ (20.09min), απιγενίνθ (21.30min), 13,1 ανοιχτό κίτρινο Μετάξι - 13 χρυςοεριόλθ (21.54min) Ρεηεδά 13,2 Μεταλλικι ίνα κεραμιδοκόκκινο Βαμβάκι - αλιηαρίνθ (23.11min), πουρπουρίνθ (24.37min) Ριηάρι 15 15,1 κιτρινωπό Βαμβάκι - άγνωςτθ_416 (22.17min) Άγνωςτθ 15,2 Μεταλλικι ίνα μαφρο Κάνναβθ FT-IR: Raman: ελαγικό οξφ (14.15min) Ελαγικό οξφ βακυκόκκινο Μετάξι - ελαγικό οξφ (14.42min), άγνωςτθ_549 (18.38min), άγνωςτθ_545 (20.47min), άγνωςτθ_547 (21.23min), άγνωςτθ (23.28min), πουρπουρίνθ (24.52min), ρουβιαδίνθ (26.72min) Ελαγικό οξφ, Ριηάρι μαφρο Μετάξι FT-IR: Raman: 450nm: άγνωςτθ_454 (13.74min) 600nm: άγνωςτθ_612 (15.98min), άγνωςτθ_631 (17.39min), άγνωςτθ_627 (17.94min), άγνωςτθ_645 (19.36min), άγνωςτθ_661 (20.16min), άγνωςτθ_578 (22.06min), άγνωςτθ_592 (22.60min), άγνωςτθ_592 (22.90min), άγνωςτθ_ 607(23.16min), άγνωςτθ_605 (23.47min), άγνωςτθ_619 (23.80min), άγνωςτθ_619 (24.08min) Άγνωςτθ ροη-φοφξ Μαλλί - άγνωςτθ_531 (22.62min), άγνωςτθ_542 (23.90min), άγνωςτθ_556 (25.34min), άγνωςτθ_557 (27.61min) Άγνωςτθ κόκκινο Μαλλί (πίλοσ) - Unknown_511 (22.75min) Άγνωςτθ 21 21,1 λευκό Βαμβάκι - ινδικοτίνθ (24.27min) 21,2 ςκοφρο μπλε Βαμβάκι FT-IR: Raman: ινδικοτίνθ (24.27min) Ινδικό 225

226 Μίλαθαο ρξσκνθφξσλ ελψζεσλ Έλσζε Σξόλνο έθινπζεο (ζε min) Κέγηζηα απνξξόθεζεο (ζε nm) αιηδαξίλε , 429 απηγελίλε , 335, 336 βξαδηιίλε , 253, 285 ηχπνο ΐ , 387, 451 ηχπνο C , 307, 337 ειαγηθφ νμχ εκνδίλε ηλδηθνθαξκίλε ηλδηθνηίλε , 607 θεκθεξίδε θεκθεξφιε θεξθεηίλε ινπηενιίλε πνπξπνπξίλε , 489 ξακλαδίλε ξακλεηίλε ξνπβηαδίλε ρξπζνεξηφιε ,

227 2.4. κηθξν-φαζκαηνζθνπία ππεξύζξνπ κε κεηαζρεκαηηζκό Fourier (κs-fourier Transform Infra-Red Spectroscopy) 2.4.α. Αξρέο θαζκαηνζθνπίαο ππεξύζξνπ H θαζκαηνζθνπία ππεξχζξνπ (Infrared Spectroscopy, IR) είλαη κηα απφ ηηο ζπνπδαηφηεξεο θαζκαηνζθνπηθέο ηερληθέο πνπ θαιχπηεη κήθε θχκαηνο κεηαμχ cm -1 (εγγχο ππέξπζξε πεξηνρή), cm -1 (κέζε ππέξπζξε ή ππέξπζξε πεξηνρή) θαη cm -1 (άπσ ππέξπζξε πεξηνρή). Λη απνξξνθήζεηο ζηελ ππέξπζξε πεξηνρή νθείινληαη ζε κεηαπηψζεηο κνξίσλ απφ κηα δνλεηηθή θαηάζηαζε ζε κηα άιιε ή παξακφξθσζεο ησλ δεζκψλ θαη πεξηζηξνθήο ηνπ κνξίνπ (κνξηαθέο δηεγέξζεηο). Έλα κφξην απνξξνθά ππέξπζξε αθηηλνβνιία (ΑΒ=hv), ραξαθηεξηζηηθήο ελέξγεηαο, φηαλ κεηαβάιιεηαη ε δηπνιηθή ξνπή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δφλεζεο - ηαιάλησζεο ησλ δεζκψλ ηνπ κνξίνπ θαη ε κεηαβνιή απηή είλαη αλάινγε ηεο απνξξφθεζεο έηζη ψζηε φζν κεγαιχηεξε είλαη ε κεηαβνιή ηεο δηπνιηθήο ξνπήο, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη θαη ε απνξξφθεζε ηεο αθηηλνβνιίαο (Griffiths & de Haseth Derrick et al. 1999). Δ ζπρλφηεηα δφλεζεο v ηνπ δεζκνχ ελφο δηαηνκηθνχ κνξίνπ δίλεηαη απφ ην λφκν ηνπ Hook: λ = (1/2πc)* (f/κ) (cm -1 ) φπνπ c ε ηαρχηεηα θσηφο, f ε ζηαζεξά δχλακεο ηνπ δεζκνχ θαη κ ε αλνηγκέλε κάδα ηνπ δηαηνκηθνχ κνξίνπ, ε νπνία δίλεηαη απφ ηελ αθφινπζε ζρέζε : 1/κ = 1/m A + 1/m B Ώμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ε ζηαζεξά f είλαη αλάινγε ηφζν ηνπ είδνπο ηνπ δεζκνχ, φζν θαη ηνπ είδνπο ησλ αηφκσλ πνπ ν δεζκφο ζπλδέεη. Δ έληαζε ηεο απνξξνθεκέλεο αθηηλνβνιίαο δίλεηαη απφ ην λφκν Beer- Lambert : Ε = Ε 0 e -εcd 227

228 φπνπ Ε ε έληαζε ηεο εμεξρφκελεο αθηηλνβνιίαο, Ε 0 ε έληαζε ηεο πξνζπίπηνπζαο αθηηλνβνιίαο. e ν ζπληειεζηήο ηεο κνξηαθήο απφζβεζεο, c ε ζπγθέληξσζε ηεο έλσζεο θαη d ην πάρνο ηεο θπςειίδαο. Λη δνλήζεηο είλαη δπν εηδψλ : δνλήζεηο ηάζεο (stretching vibrations), νη νπνίεο ιακβάλνπλ ρψξα φηαλ ζε έλα κφξην πξνζπέζεη ππέξπζξε αθηηλνβνιία ίζεο ζπρλφηεηαο κε ηελ ηδηνζπρλφηεηα δφλεζεο ηνπ δεζκνχ ηνπ κνξίνπ, πξνθαιψληαο δηέγεξζε ηνπ δεζκνχ κε απνξξφθεζε αθηηλνβνιίαο. δνλήζεηο παξακφξθσζεο ή θάκςεο (deformation or bending vibrations) 228

229 2.4.β. Ξεηξακαηηθή δηαδηθαζία Οα θάζκαηα ιήθζεθαλ ζην κηθξνθαζκαηνζθφπην κs-ft-ir, ηεο εηαηξείαο Perkin Elmer,ζηα εξγαζηήξηα ηεο Ώλσηάηεο Βθθιεζηαζηηθήο Ώθαδεκίαο Θεζζαινλίθεο θαη επεμεξγάζηεθαλ απφ ηνλ θν Ηακπάθε Αεκήηξην. 2.4.γ. Απνηειέζκαηα Οα ιακβαλφκελα θάζκαηα έρνπλ ηεηκεκέλε (άμνλαο ρ) ηνλ θπκαηαξηζκφ ηεο αθηηλνβνιίαο εθθξαζκέλν ζε cm -1 θαη ηεηαγκέλε (άμνλαο y) ηελ απνξξφθεζε Ώ (%). Αείγκα 2 Δηθ. 1. Φάζκα απνξξφθεζεο κs-ft-ir ηνπ δείγκαηνο αλαθνξάο ηνπ πξσζηθνχ κπιε ζε ζχγθξηζε κε ην θάζκα απνξξφθεζεο κs-ft-ir ηνπ δείγκαηνο

230 Αείγκα 21 Δηθ. 2. Φάζκα απνξξφθεζεο κs-ft-ir ηνπ δείγκαηνο αλαθνξάο ηνπ ηλδηθνχ ζε ζχγθξηζε κε ην θάζκα απνξξφθεζεο κs-ft-ir ηνπ δείγκαηνο

231 2.5. Φαζκαηνζθνπία Νξαηνύ πεξηώδνπο Γηαρεόκελεο Αλάθιαζεο (Uv-Vis - Diffuse Reflectance Spectroscopy, Uv-Vis - DRS) Θε ην πέξαο ησλ εξγαζηεξηαθψλ ρξσκαηνγξαθηθψλ αλαιχζεσλ, ην ελδηαθέξνλ καο θέληξηζε ηδηαίηεξα ην δείγκα 17, θαζψο ζην δείγκα απηφ εληνπίζηεθαλ κε ηε ρξσκαηνγξαθηθή αλάιπζε (HPLC-DAD) νη ρξσκνθφξεο ελψζεηο ηεο αιηδαξίλεο, ηεο πνπξπνπξίλεο, ηεο ξνπβηαδίλεο θαη ειαγηθφ νμχ, θαη απνθαζίζηεθε, ζπκπιεξσκαηηθά, ε θαζκαηνζθνπηθή κειέηε ηνπ δείγκαηνο κε ηε κέζνδν ηεο θαζκαηνζθνπίαο νξαηνχ ππεξηψδνπο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο. 2.5.α. Βαζηθέο αξρέο κεζόδνπ Δ θαζκαηνζθνπία νξαηνχ ππεξηψδνπο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο (Uv-Vis - Diffuse Reflectance Spectroscopy, Uv-Vis - DRS) είλαη κηα θαζκαηνζθνπηθή αλαιπηηθή ηερληθή, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηε κέηξεζε ηεο αλάθιαζεο απφ έλα ζηεξεφ θαη αδηαθαλέο δείγκα. Θε ηελ ηερληθή απηή επίζεο κπνξεί λα κεηξεζεί ε ζθεδαδφκελε αθηηλνβνιία ζε κε-απνξξνθεηηθά κέζα. Θε βάζε ην λφκν ηνπ θσηνρεκηθνχ ηζνδχλακνπ (λφκνο Einstein-Stark) θάζε κφξην απνξξνθά έλα θσηφλην. Λ λφκνο πνπ δηέπεη ηηο ειεθηξνληαθέο κεηαβάζεηο αλάκεζα ζηα κφξηα είλαη ν λφκνο ησλ κνξηαθψλ ηξνρηαθψλ (molecular orbital theory, MOT). ηαλ αλάκεζα ζε δχν άηνκα αλαπηχζζεηαη νκνηπνιηθφο δεζκφο, ηφηε ηα ηξνρηαθά ηεο ζηνηβάδαο ζζέλνπο ηνπ ελφο αηφκνπ επηθαιχπηνπλ ηα αληίζηνηρα ηξνρηαθά ηνπ άιινπ αηφκνπ, κε άκεζε ζπλέπεηα ηεο επηθάιπςεο απηήο ην ζρεκαηηζκφ ησλ δεζκηθψλ κνξηαθψλ ηξνρηαθψλ (bonding molecular orbitals), φηαλ πξφθεηηαη γηα κνξηαθφ ηξνρηαθφ ρακειήο ελέξγεηαο ηεο ζπγθέληξσζεο ηνπ ειεθηξνληθνχ θνξηίνπ κεηαμχ ησλ ππξήλσλ ησλ δχν αηφκσλ, θαη ην ζρεκαηηζκφ ησλ αληη-δεζκηθψλ κνξηαθψλ ηξνρηαθψλ (antibonding molecular orbitals), φηαλ πξφθεηηαη γηα κνξηαθφ ηξνρηαθφ πςειήο ελέξγεηαο ζπγθέληξσζεο ηνπ ειεθηξνληθνχ θνξηίνπ κεηαμχ ησλ ππξήλσλ ησλ δχν αηφκσλ. 231

232 Δηθ.1. Αηάγξακκα ησλ ειεθηξνληαθψλ δηεγέξζεσλ. Δ δηαρεφκελε αλάθιαζε παξαηεξείηαη φηαλ θσηεηλή δέζκε θαηά ηελ πξφζπησζή ηεο ζε αδξή ή ζακπή επηθάλεηα αλαθιάηαη πξνο φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο ζχκθσλα θαη κε ην λφκν ηνπ ζπλεκηηφλνπ ηνπ Lambert (Wendlandt-Hecht 1966, 46). ΐαζηθφ πιενλέθηεκα ηεο ηερληθήο είλαη πσο νη πιεξνθνξίεο πνπ ζπιιέγνληαη είλαη ακηγψο ρεκηθέο, θαζψο δηεξεπλνχληαη νη κεηαπηψζεηο ειεθηξνλίσλ ησλ εμσηεξηθψλ ζηνηβάδσλ ελφο αηφκνπ, ελψ αληίζεηα ζεκαληηθφ κεηνλέθηεκα είλαη ην γεγνλφο πσο ηα θάζκαηα είλαη πνιχπινθα θαη ζεκεηψλνληαη πνιχ κεγάιεο θαη αιιειεπηθαιππηφκελεο δψλεο (Weckhuysen 2004, 255). 2.5.β. Ξεηξακαηηθή δηαδηθαζία Λη κεηξήζεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζην εξγαζηήξην ηνπ ηκήκαηνο Λξγαληθήο Ρεκείαο ππφ ηελ επίβιεςε ηεο θαο Βπαγγειίαο ΐαξέιια θαη ηελ θαζνδήγεζε ηεο Αξ. Ρεκηθνχ θαο Βπδνμίαο-Θαξίαο ΐάξθα ζε θαζκαηνθσηφκεηξν δηπιήο δέζκεο ηχπνπ Lambda 35, ηεο εηαηξείαο Perkin- Elmer, εμνπιηζκέλν κε ζθαίξα νινθιήξσζεο Spectralon γηα ηε κέηξεζε ηφζν ηεο δηαρεφκελεο δηέιεπζεο (diffuse transmittance) γηα ηελ πεξίπησζε δηαθαλψλ πιηθψλ, φζν θαη ηεο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο (diffuse reflectance) γηα ηελ πεξίπησζε αδηαθαλψλ πιηθψλ. 232

233 Δηθ. 2. Ον θαζκαηνθσηφκεηξν νξαηνχ-ππεξηψδνπο ηχπνπ Lambda 35 ηνπ εξγαζηεξίνπ. 2.5.γ. Νξγαλνινγία Δ ζθαίξα νινθιήξσζεο είλαη επηζηξσκέλε εζσηεξηθά κε ζεητθφ βάξην (BaSΛ 4 ), έλα πιηθφ πςειήο αλαθιαζηηθφηεηαο (> 98 %) γηα ηελ νξαηή θαη ηελ ππεξηψδε πεξηνρή ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θάζκαηνο. Δ δηάηαμε ηνπ νξγάλνπ πεξηιακβάλεη δπν πεγέο θσηφο : κηα ιάκπα δεπηεξίνπ (D) εθπέκπεη ζηελ νξαηή πεξηνρή ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θάζκαηνο ( nm) θαη κηα ιάκπα βνιθξακίνπ (W) εθπέκπεη ζηελ ππεξηψδε πεξηνρή ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θάζκαηνο ( nm) εθπέκπνπλ δέζκε θσηφο, ε νπνία κεηά ηε δηαδνρηθή θαηνπηξηθή αλάθιαζή ηεο ζε ηξείο θαηνπηξηθέο επηθάλεηεο επηθαιπκκέλεο κε ραιαδία (quartz-coated mirrors) εηζέξρεηαη ζηε ζθαίξα νινθιήξσζεο κέζσ ηεο πχιεο δηέιεπζεο θαη αξρηθά αθνχ πξνζπέζεη ζην ππφ κειέηε δείγκα, αλαθιάηαη θαη ιφγσ ηεο γεσκεηξίαο ηεο ζθαίξαο ε αλαθιψκελε αθηηλνβνιία εζηηάδεηαη ζηνλ αληρλεπηή. 233

234 Δηθ. 3. Ξρεδηαζηηθή απφδνζε ηεο δηάηαμεο ηνπ νξγάλνπ Δηθ.4. Ώλαπαξάζηαζε ηεο πνξείαο ηεο θσηεηλήο δέζκεο κέζα ζηε ζθαίξα νινθιήξσζεο. Δ θσηεηλή δέζκε πξνζπίπηεη ζην ππφ κειέηε δείγκα, αλαθιάηαη θαη δηαρέεηαη εληφο ηεο ζθαίξαο θαη ηέινο εζηηάδεηαη ζηνλ αληρλεπηή ιφγσ ηεο γεσκεηξίαο ηεο ζθαίξαο. 2.5.δ. Βαζκνλόκεζε ηνπ νξγάλνπ Ον φξγαλν βαζκνλνκήζεθε κε ηε ρξήζε ελφο πξφηππνπ ιεπθνχ, ζρεδφλ απφιπηεο αλαθιαζηηθφηεηαο, ηεο εηαηξείαο Labsphere σο πιηθφ αλαθνξάο γηα ηε ιήςε ησλ θαζκάησλ δηαρεφκελεο αλάθιαζεο. Μξφθεηηαη γηα πνιπηεηξαθζνξναηζπιαίλην (PTFE). 234

235 2.5.ε. Απνηειέζκαηα Αείγκα , %R ,7 200, ,0 nm Πρήκα 1. Φάζκα δηαρεφκελεο αλάθιαζεο νξαηνχ ππεξηψδνπο δείγκαηνο , %R ,6 200, ,0 nm Πρήκα 2. Ξχγθξηζε θαη παξαιιειηζκφο θαζκάησλ ηξηψλ δεηγκάησλ : α) δείγκαηνο 17 (κπιε ρξψκα), β) πξφηππνπ κεηαμσηνχ πθάζκαηνο βακκέλνπ κε ξηδάξη (θφθθηλν ρξψκα), γ) πξφηππνπ κεηαμσηνχ πθάζκαηνο βακκέλνπ κε ξηδάξη, ζην νπνίν δηαπηζηψζεθαλ κε ηε κέζνδν HPLC-DAD ηαλίλεο (πξάζηλν ρξψκα). 235

236 2.5.ζη. Αλάιπζε θαη απνηίκεζε ησλ θαζκάησλ Ον δείγκα 17 είλαη ηκήκα βαζπθφθθηλεο κεηαμσηήο θισζηήο απφ ην θέληεκα θαξαγθνχληθνπ πνπθάκηζνπ απφ ηνπο Ξνθάδεο Ζαξδίηζαο. Θε ηε βνήζεηα πγξήο ρξσκαηνγξαθίαο πςειήο απφδνζεο θαη κε ηε ρξήζε αληρλεπηή ζπζηνηρίαο δηφδσλ (Diode Array Detector, DAD) θαη αληρλεπηή θαζκαηνζθνπίαο καδψλ (Mass Spectrometry, MS) αληρλεχηεθε ζην δείγκα ξηδάξη [αιηδαξίλε (23,28min), πνπξπνπξίλε (24,52min), ξνπβηαδίλε (26,72min)] θαη ειαγηθφ νμχ (14,42min). Ξην θάζκα ηνπ ζρήκαηνο 1 παξαηεξνχκε δχν ραξαθηεξηζηηθέο νμείεο θνξπθέο απνξξφθεζεο ζε ιmax= 330,65nm (131,46 R%) θαη ιmax= 378, 95nm (119,77 R%). Ξε κήθνο θχκαηνο 881,45nm (112,81 R%) εκθαλίδεηαη κηα κηθξή, ζρεδφλ νμεία θνξπθή, ραξαθηεξηζηηθνχ ζρήκαηνο. Ξηελ πεξηνρή ηνπ νξαηνχ έρνπκε κηα επξεία δψλε κε κέγηζην ζε κήθνο θχκαηνο ιmax = 430nm, εληφο ηεο νπνίαο δηαθξίλνπκε ηξεηο θνξπθέο πνιχ ρακειήο έληαζεο : 1 ε θνξπθή κε ιmax = 430,85nm (91,30 R%), ε 2 ε κε ιmax = 568,67nm (85,95 R%) θαη ε 3 ε κε ιmax = 677,25nm (85,05 R%). Ον γεγνλφο φηη νη απνξξνθήζεηο εληνπίδνληαη ζε κηθξφηεξα κήθε θχκαηνο, θπξίσο ζηελ πεξηνρή ηνπ εγγχο ππεξηψδνπο, δειψλεη κείσζε ηεο ζπδπγίαο ηνπ ζπζηήκαηνο, δειαδή ηνπ αξηζκνχ ησλ ζπδπγηαθψλ δηπιψλ δεζκψλ ηεο έλσζεο θαη επνκέλσο αχμεζε ηεο ελεξγεηαθήο δηαθνξάο π π* (απφ έλα δεζκηθφ π ειεθηξφλην ζε έλα κε δεζκηθφ π* ειεθηξφλην). Ώξρηθά έγηλε ζχγθξηζε ηνπ δείγκαηνο 17 κε πξφηππν κεηαμσηφ χθαζκα βακκέλν κφλν κε ξηδάξη, φπνπ ζπλνιηθά ην θάζκα έρεη πεξίπνπ ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά αλάπηπμεο, δειαδή πάιη εκθαλίδνληαη νη δχν θχξηεο ραξαθηεξηζηηθέο νμείεο θνξπθέο απνξξφθεζεο ζε ιmax= 330,41 nm (89,77 R%) θαη ιmax= 378, 41 nm (89,77 R%), σζηφζν ππάξρνπλ δχν βαζηθέο δηαθνξέο : α) αληί ηεο κηαο κηθξήο θνξπθήο ηνπ δείγκαηφο καο ζην εγγχο ππεξηψδεο, ζε κήθνο θχκαηνο 281,45 nm (112,81 R%), ηψξα εκθαλίδεηαη ζηελ ίδηα θαζκαηηθή πεξηνρή δηαηξεκέλε ζε δχν κηθξφηεξεο θνξπθέο κε ιmax = 275,59 nm (96,43 R%) θαη ιmax = 298,51 nm (95,53 R%), β) ππάξρεη κεγάιε απφθιηζε ζηελ επξεία δψλε απνξξφθεζεο πνπ ζρεκαηίδεηαη ζηελ πεξηνρή ηνπ νξαηνχ, πην ζπγθεθξηκέλα ελψ ζηελ πεξηνρή απφ ηα nm 236

237 ε θαζκαηηθή γξακκή έρεη ίδηα πνξεία, πξνο κεγαιχηεξα κήθε θχκαηνο παξαηεξείηαη κείσζε ηνπ πνζνζηνχ αλάθιαζεο γηα ην δείγκα καο θαη αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ αλάθιαζεο γηα ην πξφηππν κεηαμσηφ χθαζκα βακκέλν κε ξηδάξη. Εδηαίηεξε είλαη ε αμία ησλ θαζκάησλ κε κεηαζρεκαηηζκφ Kubelka- Munk, θαζψο ζηηο κεηξήζεηο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο ε εμίζσζε Kubelka- Munk αληηθαζηζηά ην λφκν Bouguer-Lambert-Beer θαη ηζνδπλακεί κε ηελ απνξξφθεζε ζηηο κεηξήζεηο θαζκαηνζθνπίαο δηέιεπζεο. Βπίζεο ε εμίζσζε θαζηεξψλεη έλα ζπζρεηηζκφ κεηαμχ ηεο δηαρεφκελεο αλάθιαζεο(r ) ελφο δείγκαηνο κε άπεηξν πάρνο (d= ), ηνπ ζπληειεζηή απνξξφθεζεο Ζ=2β (cm - 1 ) θαη ηνπ ζπληειεζηή ζθέδαζεο S=2s (cm -1 ) : F(R ) = (1-R ) 2 / 2R = K / S (Perkampus 1992,95) Ον ηειηθφ απνηέιεζκα σζηφζν θξίζεθε κε ηνλ παξαιιειηζκφ ηνπ δείγκαηφο καο κε πξφηππν κεηαμσηφ χθαζκα βακκέλν κε ξηδάξη, ζην νπνίν δηαπηζηψζεθαλ κε ηε κέζνδν HPLC-DAD ηαλίλεο. Οα δχν θάζκαηα είλαη απνιχησο φκνηα ηφζν ζηελ πεξηνρή ηνπ νξαηνχ, φζν θαη ηνπ ππεξηψδνπο. Ξπκπεξαζκαηηθά πξνθχπηεη πσο ε ρξσζηηθή ζην δείγκα 17 είλαη ξηδάξη (Rubia tinctorum L.) θαη δηαπηζηψλεηαη ε παξνπζία ειαγηθνχ νμέσο (ηαλίλεο). Δ δηαθνξά ζην πνζνζηφ αλάθιαζεο ζα πξέπεη λα απνδνζεί ζε άιινπο παξάγνληεο, φπσο ε βαζκνλφκεζε ηνπ νξγάλνπ, ηελ παξνπζία πξνζηχκκαηνο ζην ππφ κειέηε δείγκα θαη ζαθψο ζην βαζκφ απνδφκεζεο ηνπ δείγκαηφο καο. 237

238 2.5. Ραπηνπνηεκέλεο ρξσζηηθέο 2.5.α. Νξγαληθέο θπηηθέο ρξσζηηθέο 2.5.α.1. Δξπζξόδαλν ην βαθηθό ή ξηδάξη Δηθ. 1. Ον θπηφ Rubia tinctorum foliis senis. 2.5.α.1.1. Όλνκα : ειι. : εξπζξφδαλν ην βαθηθφ, ξηδάξη, ξνχβηα ε βαθηθή, αιηδάξη, ιηδάξη, κπνγηά ή ιάκπνλ ή ηξαγαλάδη (θχπξ.) // αγγι. : madder // γαιι. : la garance // γεξκ.: krapp // ηηαι. : robbia ή παιαηφηεξε νλνκαζία rezza // ηζπ. : rubia (Cardon 1990, 33). 238

239 2.5.α.1.2. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία Ον ξηδάξη είλαη ηζαγελήο απηνθπήο ζάκλνο πνπ θχεηαη ζηε λφηηα Βπξψπε θαη ηε λνηηνδπηηθή Ώζία. Μξφθεηηαη γηα αγγεηφζπεξκν (Magnoliophyta), δηθνηπιήδνλν θπηφ (Magnoliopsida) ηεο ηάμεο ησλ εξπζξνδαλσδψλ (Rubiales) θαη ηεο νηθνγέλεηαο ησλ εξπζξνδαλνεηδψλ (Rubiaceae) (Cronquist 1981). Μεξηιακβάλεη θπξίσο ηξία είδε : α) ηε rubia tinctorum foliis senis, β) ηε rubia peregrina foliis quaternis θαη γ) ην ιεγφκελν άγξην ξηδάξη, ηε rubia silvestris monspessulana major. Μνιπεηέο πνψδεο θπηφ, ν ππέξγεηνο βιαζηφο ηνπ νπνίνπ θηάλεη έσο θαη 2,50 κ. χςνο. Ον ξηδάξη αλήθεη ζηα ζπκπέηαιια δηθνηπιήδνλα, φπνπ ην πεξηάλζην δηαθξίλεηαη ζε θάιπθα θαη ζηεθάλε, ελψ ηα θχιια ζπκθχνληαη. Ζάζε άλζνο έρεη ζηεθάλε 4 έσο 6 ρηιηνζηά ε νπνία ζρεκαηίδεη πέληε ινβνχο. Φχιια σνεηδή δηαηεηαγκέλα αληίζεηα ζε ζπνλδχινπο ησλ 4 έσο 8 εθαηνζηψλ, αλζνηαμία καζραιηαία κε πξαζηλνθίηξηλα άλζε. Λ θαξπφο είλαη ζαξθψδεο ξάγα καχξνπ ρξψκαηνο. Λη ηξφπνη πνιιαπιαζηαζκνχ ηνπ θπηνχ είλαη κε ζπνξά, θαηαβνιάδεο, κνζρεχκαηα θαη παξαθπάδεο, νη νπνίνη θαη αλαπηχζζνληαη ζπλνπηηθά παξαθάησ. Ξχκθσλα κε ηελ παξάδνζε ηνπ Αηoζθνπξίδε ε εληαηηθή θαιιηέξγεηα ηνπ εξπζξφδαλνπ μεθηλνχζε κε ηε ζπνξά ηελ πεξίνδν ηεο άλνημεο. Ον θπηφ εθξηδσλφηαλ ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ζπλήζσο κεηά απφ ηξία ή ηέζζεξα (φπσο ζηελ Βιιάδα, ηε Γαιιία θαη αιινχ) έηε απφ ηε ζπνξά θαηά ηνπο κήλεο Λθηψβξην θαη Ινέκβξην. Δ δηάκεηξνο ηεο ξίδαο κεηά ηνλ ηξίην ρξφλν αλάπηπμεο έθηαλε ηα 8 έσο 10 ρηιηνζηά. Ξε άιιεο πεξηνρέο σζηφζν, φπσο ην Εξάλ, πξνηηκνχζαλ λα εθξηδψλνπλ ηα θπηά κεηά απφ επηά έηε ιφγσ ηνπ φηη ηφηε ε ξίδεο έδηλαλ ηελ θαιχηεξε πνηφηεηα ξηδαξηνχ θαη ην θαιχηεξν άιηθν ρξψκα ζην χθαζκα. Λη ξίδεο ζπιιέγνληαλ θαη είηε αθήλνληαλ λα μεξαζνχλ ζε ζθηεξφ κέξνο είηε ζηνλ ήιην είηε ζηέγλσλαλ ζε θιίβαλν. Ξηε ζπλέρεηα θνπαλίδνληαλ ψζηε λα θχγεη ην ρψκα, αθαηξνχηαλ ην μπιψδεο πεξίβιεκα ηεο ξίδαο θαη ε ξίδα θνληνξηνπνηνχηαλ. Ον πεξίβιεκα αθαηξείηαη δηφηη δίλεη κηα αλεπηζχκεηε θαηά απφρξσζε ζηε βαθή. 239

240 Δηθ. 2. Θεηξηθή ξίδα ηνπ θπηνχ Rubia tinctorum foliis senis. Δηθ. 3. Ώπνμεξακέλεο ξίδεο ηνπ θπηνχ Rubia tinctorum foliis senis. Οέινο, ε ιεπηφθνθθε ζθφλε ξηδαξηνχ κπνξνχζε λα απνζεθεπζεί έσο ηέζζεξα ζρεδφλ έηε, ελψ ε ρξσζηηθή βειηησλφηαλ θαηά ηελ παιαίσζή ηεο σο πξνο ηελ πνηφηεηά ηεο, εμαηηίαο καο δηαδηθαζίαο δχκσζεο θαη ελδπκαηηθήο πδξφιπζεο πνπ απειεπζεξψλεη ηηο βαζηθέο ρξσκνθφξεο ελψζεηο ηνπ θπηνχ (Cardon 1990, 34). 2.5.α.1.3. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Μξψηνο ν Δξφδνηνο αλαθέξεη ην ρξσκνθφξν θπηφ σο «εξεπζέδαλν», ελψ ν Θεφθξαζηνο αλαθέξεη «ην δε εξεπζεδαλφλ θχιινλ φκνηνλ θηηηψ πιήλ ζηξνγγπιφηεξνλ. Φχεηαη δ επί γήο ψζπεξ άγξσζηηο, θηιεί δέ παιίζθηα ρσξία». Ώξγφηεξα, ν Μεδάληνο Αηνζθνπξίδεο (Μεξί Όιεο Εαηξηθήο ΕΕΕ, 143) αλαθέξεη «εξπζξφδαλνλ ή εξεπζέδαλνλ, έληνη δε ηεχζξηνλ θαινχζη, ξίδα εζηίλ εξπζξά, βαθηθή. Δ κέλ ηηο αγξία, ε δέ ζπαξηή... σθειίκσο ζπείξεηαη δηά ην 240

241 γίγλεζζαη εθ ηνχηνπ πιείζηελ πξφζνδνλ». (Ζαξδάξα 1974, ). Λ Μιίληνο αλαθέξεη ην ξηδάξη σο βαθή γηα κάιιηλα πθάζκαηα (Historia Naturalis, ΡΕΡ, 47) «unde et colorante lanas perhibetur», ελψ ν ΐηηξνχβηνο (VII, 14) «fiat etiam purpurei coloris infecta creta rubiae radice et hysgino» δίλεη νδεγίεο γηα πξνζζήθε πξνζηχκκαηνο θηκσιίαο ζε ινπηξφ βαθήο ξηδαξηνχ κε θφθθν γηα ηελ απφθηεζε πνξθπξήο απφρξσζεο (ΐαξέιια 2012). α. β. rubia silvestris. Δηθ. 4. Ξρεδηαζηηθή απεηθφληζε ηνπ 15 νπ αηψλα ησλ θπηψλ α) rubia tinctorum θαη β) Ώπφ ηελ πεξίνδν Ώπφ ηoλ 8 ν αη. κ. Ρ. θαη κεηά ην ξηδάξη θαιιηεξγνχηαλ ζην ΐέιγην, ηελ Λιιαλδία, ηε Γαιιία θαη ζε πεξηνρέο ηεο βφξεηαο Εζπαλίαο (Brunello 1968, 130). Ξηε δπηηθή Θ. Ώζία, ηε Ξκχξλε, ηελ Βιιάδα θαη ηελ Ζχπξν θαιιηεξγνχηαλ θπξίσο ην άγξην ξηδάξη (Rubia peregrina L.), ελψ επηπιένλ ζηελ Ζχπξν θαιιηεξγνχηαλ θαη ε πνηθηιία Rubia Lucida L. (ην «ιάκπνλ» ή «ηξαγαλάδη»). Ώληίζεηα, ζηελ αλαηνιηθή Θ. Ώζία θαιιηεξγήζεθε ε πνηθηιία Rubia Cordifolia (Ρξηζηνθνξίδνπ θ.α. 2006, 86). Ονλ 16 ν αηψλα ην παγθφζκην κνλνπψιην ξηδαξηνχ δηεθδηθνχζαλ ε Ελδία, ε Γαιιία θαη ε Λιιαλδία. Σζηφζν ε θαιιηέξγεηα ξηδαξηνχ εγθαηαιείπεηαη ζηαδηαθά ζηε Γαιιία ιφγσ ησλ ζπλερψλ πνιεκηθψλ ζπγθξνχζεσλ ζηε ρψξα, 241

242 θζίλεη, γηα λα επαλέιζεη δπλακηθά γχξσ ζην 1760 ζηηο πεξηνρέο ηεο Ώιζαηίαο, ράξε ζηνλ Frauzen θαη ζην Comtat Vennaisin ράξε ζηηο επίκνλεο πξνζπάζεηεο ελφο αξκέληνπ πξφζθπγα ελ νλφκαηη Johannis Althonian (Cardon 1990, 36-37). ζνλ αθνξά ζηελ θαιιηέξγεηα ξηδαξηνχ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηελ επνρή ηεο Ονπξθνθξαηίαο εμαηξεηηθά πνιχηηκεο είλαη νη πιεξνθνξίεο ηνπ Γάιινπ πξφμελνπ ζηε Θεζζαινλίθε, ν νπνίν αλαθέξεη ζε έθζεζή ηνπ γηα ηελ ειιεληθή αγξνηηθή νηθνλνκία ηεο πεξηφδνπ πσο ε παξαγσγή κφλν ηεο πεδηάδαο ηεο ΐνησηίαο είλαη 1200 ζαθηά ησλ 100 νθάδσλ ην θάζε έλα. Ώπφ ηελ παξαγσγή απηή ηα δχν κεγάια ειιεληθά λεκαηνπξγία, απηφ ησλ Ώκπειαθίσλ θαη απηφ ηνπ Οπξλάβνπ πξνκεζεχνληαλ ηα 700 ζαθηά, ελψ ηα ππφινηπα 500 εμάγνληαλ ζηελ Οεξγέζηε, ην Ηηβφξλν, ηε Θάιηα θαη ηε Θαζζαιία. Δ ηηκή γηα θάζε νθά [ηνπξθ. eski(=παιαηά) okka ή kara(=καχξε) okka ή buyuk(=κεγάιε) okka) = νζσκαληθή κνλάδα κέηξεζεο βάξνπο πνπ ηζνδπλακεί κε 1,2829 θηιά] νξηδφηαλ απφ 20 έσο 25 παξάδεο, θαη κπνξνχζε λα θζάζεη έσο θαη ηνπο 40 παξάδεο, αλάινγα κε ηελ πνηφηεηα ηνπ πξντφληνο. 2.5.α.1.4. Ξνηνηηθόο δηαρσξηζκόο, έιεγρνο θαη λνζείεο Ον ξηδάξη πνπ πξνεξρφηαλ απφ ηε κεηξηθή ξίδα νλνκαδφηαλ garance grape (γαιι.), ελψ ππήξρε θαη ην ξηδάξη πνπ θχεηαη απφ ζηειέρε ηνπ θπηνχ πνπ βπζίδνληαη ζην έδαθνο πξνθεηκέλνπ λα βγάινπλ ξίδεο (πνιιαπιαζηαζκφο κε κνζρεχκαηα) θαη νλνκάδεηαη garance non grape (γαιι.) θαη νη ξίδεο απηέο νλνκάδνληαη couchis (=ζηξψκαηα, γαιι.) Οφζν ε πξψηε πνηφηεηα, φζν θαη ε δεχηεξε ππφθεηηαη ζε αθφκε έλα πνηνηηθφ δηαρσξηζκφ ζε : α) ξηδάξη robée, β) ξηδάξη mi-robée θαη γ) ξηδάξη non robée. (Berthollet 1824, 99). Ξηελ επηινγή ηνπ πνιιαπιαζηαζκνχ κε κνζρεχκαηα ζα πξέπεη αλακθίβνια λα νδήγεζαλ δχν βαζηθνί ιφγνη : αθελφο ε ρακειή θπηξσηηθή ηθαλφηεηα θάπνησλ ζπφξσλ (θαθή δηαηήξεζε ηεο δσηηθφηεηαο ησλ ζπφξσλ) θαη αθεηέξνπ ε δχζθνιε πεξηβαιινληηθή πξνζαξκνγή ζε θάζε δηαθνξεηηθφ είδνο εδάθνπο θαη ζε θάζε δηαθνξεηηθφ θιίκα θάζε θνξά. Ξηνλ αγελή πνιιαπιαζηαζκφ ηνπ ξηδαξηνχ κε κνζρεχκαηα σο ππνθείκελα ρξεζηκνπνηνχληαη ζηειέρε ηνπ θπηνχ απφ ηελ θνξπθή, ην κέζν ή ηε βάζε ησλ βιαζηψλ ησλ κεηξηθψλ θπηψλ πνπ έρνπλ 242

243 κέζν κήθνο 10 έσο 30 εθαηνζηά θαη δηάκεηξν 0,7 έσο 2 εθαηνζηά. Δ θαηαβχζηζε ηνπο ζην έδαθνο γίλεηαη ζε γσλία πεξίπνπ 45 o θαη ε θπηεία ηνπο γίλεηαη θαηά απιάθηα κε απφζηαζε θχηεπζεο 25 εθαηνζηά. Θεηά απφ έλα ή δχν έηε, ηα ππνθείκελα ζηειέρε βγάδνπλ ηηο επίθηεηεο ξίδεο θαη αλαπηχζζνπλ θπηά φκνηα κε ην κεηξηθφ. Ξηνλ αγελή πνιιαπιαζηαζκφ κε θαηαβνιάδεο, έλα ηκήκα ηνπ βιαζηνχ ηνπ κεηξηθνχ θπηνχ (θισληθφ ππνθείκελν) θάκπηεηαη θαη έλα κέξνο ηνπ θαιχπηεηαη απφ ρψκα, πξνζέρνληαο ψζηε ε θνξπθή ηνπ βιαζηνχ λα είλαη ειεχζεξε. Ξθνπφο είλαη ε δεκηνπξγία ελφο επίθηεηνπ ξηδηθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηνλ ππνθείκελν βιαζηφ. Θεηά απφ έλα ή δχν έηε, νπφηε θαη ην θπηφ γίλεηαη απηνδχλακν, απνθφπηεηαη απφ ην κεηξηθφ θπηφ. To 19 ν αηψλα ζηελ Βπξψπε ήηαλ γλσζηφ πσο ην θαιχηεξν κέγεζνο ηεο ξίδαο είλαη απηφ πνπ είλαη φκνην κε κηα πέλλα. Μνιινί βαθείο πξνηηκνχζαλ λα πξνκεζεχνληαη νιφθιεξεο ξίδεο θαη φρη ζθφλε ξηδαξηνχ γηα λα βάςνπλ, θαζψο πνιιέο θνξέο ε ιεπηή ζθφλε ξηδαξηνχ λνζεχνληαλ κε φκνηνπ ρξψκαηνο θνληνπνηεκέλν ςεκέλν πειφ ή κε ηελ θζελφηεξε θαη πην άθζνλε θφθθηλε ψρξα (Napier 1875, 296). 2.5.α.1.5. Νη ρξσκνθόξεο ελώζεηο Ξηηο ξίδεο ηνπ θπηνχ Rubia tinctorum ππάξρνπλ πάλσ απφ είθνζη ρξσκνθφξεο ελψζεηο (παξάγσγα ηεο αλζξαθηλφλεο), σο ειεχζεξεο πδξνμπαλζξαθηλνληθέο ρξσζηηθέο, ζε δηαθνξεηηθέο αλαινγίεο, αλάινγα πάληα κε ηελ πνηθηιία. Δ πνηθηιία Rubia tinctorum έρεη σο θχξην βαθηθφ πιηθφ ηελ αιηδαξίλε θαη δεπηεξεπφλησο ηελ πνπξπνπξίλε, ελψ ε πνηθηιία Rubia peregrina αληίζηξνθα έρεη σο θχξην ζπζηαηηθφ ηεο ηελ πνπξπνπξίλε θαη δεπηεξεπφλησο ηελ αιηδαξίλε (Wouters 2001). Βηπκνινγηθά ε ιέμε αιηδαξίλε εηπκνινγηθά πξνέξρεηαη απφ ηελ αξαβηθή ιέμε al - usara = ν ρπκφο (Cardon 1990, 34). Λη θπξηφηεξεο αλζξαθηλνληθέο ρξσκνθφξεο ελψζεηο ηεο νηθνγέλεηαο ησλ εξπζξνδαλνεηδψλ (Rubiaceae) θαη νη ζπληαθηηθνί ηνπο ηχπνη είλαη νη εμήο : 243

244 Ώιηδαξίλε (alizarine) - C 14 H 8 O 4 Μνπξπνπξίλε (purpurine) - C 14 H 8 O 5 επδνπνπξπνπξίλε (pseydopurpurine) - C 15 H 8 O 7 Μνπξπνπξνμαλζίλε (purpuroxanthine) - C 14 H 8 O 4 Ννπβηαδίλε (rubiadine) - C 15 H 10 O 4 Ηνπζηδίλε (lucidine) - C 15 H 10 O 5 Αακλαθαλζάιε (damnacanthal) - C 16 H 10 O 5 Ινξδακλαθαλζάιε (nordamnacanthal) - C 15 H 8 O 5 Θνπλγηζηίλε (munjistine) - C 15 H 8 O 6 Ξνξαλγηδηφιε (soranjidiol) - C 15 H 10 O 4 Ώλζξαγαιιφιε (anthragallol) - C 14 H 8 O 5 Θνξηλδφλε (morindone) - C 15 H 10 O 5 Ζνπαξενιαηίλε (copareolatine) - C 15 H 10 O 6 θαη άιιεο. Δ αιηδαξίλε απνκνλψζεθε ην 1826 απφ ηνπο γάιινπο ρεκηθνχο Colin θαη Robiquet, ελψ ε ρεκηθή ηεο δνκή θαζνξίζηεθε ην 1868 απφ ηνπο γεξκαλνχο ρεκηθνχο Graebe θαη Libermann ζην εξγαζηήξην ηεο εηαηξείαο Byer, εθεί φπνπ ιίγνπο κήλεο αξγφηεξα θαηάθεξαλ λα ζπλζέζνπλ ηελ αιηδαξίλε, μεθηλψληαο απφ ηελ παξαγσγή δηβξσκναλζξαθηλφλε απφ αλζξαθίλε, πξντφλ απφζηαμεο 244

245 ηεο αλζξαθφπηζζαο. Οήμε ή ζπγρψλεπζε δηβξσκναλζξαθηλφλεο κε αιθάιη έδηλε αιηδαξίλε (1,2 δη-πδξνμπαλζξαθηλφλε). 2.5.α.1.6. Ζ βαθηθή δηεξγαζία Γηα ηε βαθηθή δηεξγαζία αξρηθά ηα λήκαηα απνιηπαίλνληαη θαη ζηε ζπλέρεηα γίλεηαη πξφζηπςε κε ηε ρξήζε πξνζηπκκάησλ (mordants), ξπζκίδνληαο παξάιιεια ηελ νμχηεηα ηνπ ινπηξνχ βαθήο (ΐαξέιια 2012, Halleux 1989). Θε ηε κέζνδν ηεο πξφζηπςεο δεκηνπξγείηαη ηζρπξφο δεζκφο κεηαμχ ηεο βαθήο θαη ηεο ίλαο, ζρεκαηίδνληαο δεζκνχο είηε κε ακηλνμέα, ζηελ πεξίπησζε ησλ δσηθψλ ηλψλ, είηε κε ηηο πδξνμπ-νκάδεο, ζηελ πεξίπησζε ηεο θπηηαξηληθψλ ηλψλ. Δ δεκηνπξγία κεγάινπ ζπκπιφθνπ κνξίνπ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ θαιχηεξε εθαξκνγή ηνπ ρξψκαηνο πάλσ ζηηο ίλεο θαη επηπιένλ, ην ρξψκα λα εκθαλίδεη κεγάιε αληνρή ζηνπο δηάθνξνπο παξάγνληεο θζνξάο, φπσο ην θψο, ην πιχζηκν θ.α. Ξην πδαηηθφ αηψξεκα ρξσζηηθήο θαη ζηππηεξίαο πξνζηίζεηαη θηκσιία (CaCO 3 ) ή αζβεζηνχρν λεξφ, κε ζθνπφ λα γίλεη ην αηψξεκα ήπηα αιθαιηθφ (ΐαξέιια 2012) Μξνθεηκέλνπ σζηφζν λα γίλεη θαιχηεξε ε βαθή ζην χθαζκα απαηηείηαη ε ρξήζε πξνζηπκκάησλ. Ξηε ζπλέρεηα ηα λήκαηα εκβαπηίδνληαη ζην ινπηξφ βαθήο, ην νπνίν ζεξκαίλεηαη αξγά έσο ηνπο 85 ν C πεξίπνπ, ελψ ε ίδηα ζεξκνθξαζία δηαηεξείηαη γηα δχν πεξίπνπ ψξεο κε ζπλερή αλάδεπζε. Δ βαζκηαία αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ ινπηξνχ βαθήο είλαη θαζνξηζηηθή ψζηε λα ιάβνπκε ην θαιχηεξν ρξψκα πνπ κπνξεί ην ξηδάξη λα δψζεη. Δ πδξφιπζε ηεο ζηππηεξίαο επηβξαδχλεηαη επηπιένλ κε ηελ πξνζζήθε φμνπο (ζπλήζσο νμηθφ νμχ). Ώθνινπζεί πιχζε κε ζάπσλα γηα λα απνκαθξπλζνχλ νη ηπρφλ αλαιινίσηεο θηηξηλσπέο ρξσζηηθέο ηνπ ηχπνπ ηεο πνπξπνπξνμαλζίλεο (purpuroxanthine) C 14 H 8 O 4. Ξηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο ν δηρισξηνχρνο θαζζίηεξνο αληηθαζηζηά ηε ζηππηεξία θαη ε ηξπγία αληηθαζηζηά ην φμνο. Ον εξπζξφδαλν σο πνιπγελεηηθή βαθή πξνζηχςεσο δίλεη πνηθηιία απνρξψζεσλ αλάινγα κε ην πξφζηπκκα: ξνδ θαη θφθθηλν έσο πνξηνθαινθίηξηλν ρξψκα κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο (KAI(SO 4 )2 12H 2 O) βηνιεηί θαη θαθέ ρξψκα κε ζπλδπαζκφ άιαηνο ζηδήξνπ θαη ζηππηεξίαο, 245

246 πνξθπξφ-γθξη, θαθέ-γθξη έσο καχξν ρξψκα κε πξφζηπκκα άιαο ζηδήξνπ, βηνιεηί επίζεο κε άιαο ρξσκίνπ (K 2 Cr 2 O 7 ), ελψ καχξν κε πξνζζήθε ζεηηθνχ ζηδήξνπ (FeSO 4 7H 2 O)ζην ηέινο ηνπ ινπηξνχ βαθήο (Cardon 1990, Ρξηζηνθνξίδνπ θ.α. 2006). Δηθ. 5. a) ζηππηεξία-ραιθφο. b) ζηππηεξία-ζίδεξνο-αιθάιη, c) ζηππηεξία-ζίδεξνονμχ, d) ζηππηεξία θαη ζίδεξνο, e) ζηππηεξία θαη αιθάιη, f) ζηππηεξία θαη νμχ, g) ζηππηεξία. Δηθ. 5. Ον πεξίθεκν άιηθν θφθθηλν ηεο Ώδξηαλνππφιεσο. 246

247 2.5.α.2. Οάκλνο Δηθ.1. Ζαξπνί ηνπ είδνπο Rhamnus cathartica L. 2.5.α.2.1. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία Θε ηε γεληθή νλνκαζία ξάκλνο λννχληαη πνιιέο πνηθηιίεο αγγεηφζπεξκσλ δηθνηπιήδνλσλ θπηψλ, πνπ αλήθνπλ ζηελ ηάμε ησλ Ννδσδψλ (Rosales) θαη ζηελ νηθνγέλεηα ησλ Νακλσδψλ (Rhamnaceae), νη θπξηφηεξεο απφ ηηο νπνίεο είλαη νη εμήο : i. Rhamnus alaternus (Italian buckthorn) ii. iii. iv. Rhamnus alnifolia (Alderleaf buckthorn) Rhamnus alpinus (Νάκλνο ν αιπηθφο) Rhamnus arguta (Sharp-tooth buckthorn) v. Rhamnus cathartica (Common (or Purging) buckthorn (syn. R. catharticus)) - Νάκλνο ν θαζαξηηθφο ή αιιηψο ιεπθαγθάζη vi. Rhamnus crocea (Redberry buckthorn (ssp. crocea), Hollyleaf buckthorn (ssp. pilosa)) vii. viii. ix. Rhamnus frangula (βνπξβνπιηά) Rhamnus davurica (Dahurian buckthorn) Rhamnus diffusus x. Rhamnus globosa (Lokao buckthorn) 247

248 xi. xii. xiii. xiv. Rhamnus ilicifolia (Hollyleaf Redberry) Rhamnus japonica Japanese buckthorn Rhamnus lanceolata Lanceleaf buckthorn Rhamnus libanotica xv. Rhamnus lycioides. Αχν είδε : Rhamnus lycioides oleoides (Νάκλνο ν ειαηφεηδεο) θαη Rhamnus lycioides graecus (Νάκλνο ν γξαηθφο) xvi. xvii. Rhamnus palaestinus - endemic to Israel Rhamnus petiolaris - endemic to Sri Lanka xviii. Rhamnus pichleri - Νάκλνο ηνπ Μίριεξ xix. xx. xxi. Rhamnus pirifolia Island Redberry buckthorn Rhamnus prinoides Shiny-leaf buckthorn Rhamnus pumilus - Νάκλνο ν λάλνο xxii. Rhamnus saxatilis Νάκλνο ν βξαρφθηινο (Rock Buckthorn), Avignon Buckthorn, Avignon Berry (syn. R. infectoria, R. infectorius). Αχν ηα βαζηθά είδε ηνπ ζηελ Βιιάδα: ην ππνείδνο Rhamnus saxatilis prunifolius (Νάκλνο ν πξνπλφθπιινο) θαη ην ππνείδνο Rhamnus saxatilis rhodopeus (Νάκλνο ηεο Ννδφπεο) xxiii. Rhamnus serrata Sawleaf buckthorn xxiv. Rhamnus smithii Smith's buckthorn xxv. Rhamnus staddo Staddo (syn. R. rhodesicus) tinctorius) xxvi. Rhamnus tinctoria - Dyer's buckthorn (syn. R. saxatilis ssp. xxvii. Rhamnus utilis Chinese Buckthorniv. 248

249 Μξφθεηηαη γηα απηνθπείο, αεηζαιείο σο επί ησ πιείζηνλ ζάκλνπο, νη νπνίνη θζάλνπλ ζε χςνο έσο 6 κέηξα πεξίπνπ, ή δελδξχιιηα. Ώλαπηχζζνληαη θπξίσο ζε ειηφινπζηεο ζέζεηο, θαη επδνθηκνχλ ζε φια ηα εδάθε, θπξίσο φκσο ζε αξγηινππξηηηθά. Λη θαξπνί ηνπο είλαη δξχπεο (ππξελφθαξπα), δειαδή ζαξθψδεηο κε μπιψδεο ελδνθάξπην, νη νπνίνη ζηελ πεξίπησζε ησλ πεξηζζφηεξσλ ξακλσδψλ πεξηέρνπλ ζπλήζσο ηξία ζπέξκαηα. Οα θιαδηά ηνπο κεγαιψλνληαο πιαηαίλνπλ αιιάδνληαο επίζεο ην ρξψκα ηνπ εμσηεξηθνχ θινηνχ ηνπο απφ πξάζηλν ζε θαθεηί. Λη πεξίθεκνη πεξζηθνί θαξπνί πξνέξρνληαη απφ ηα είδε : Rhamnus cathartica L., Rhamnus saxatilis Jacq., Rhamnus alaternus L., Rhamnus lycioides L. θαη Rhamnus amygdalinus L. (Schweppe 1992), Rhamnus saxatilis ssp. tinctorius (Kane , 222) θαη Rhamnus lycioides L. ssp. oleoides (ΐαξέιια 2012). 2.5.α.2.2. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Λ ξάκλνο είλαη ήδε γλσζηφο απφ ηελ αξραηφηεηα. Ξηα ηέιε ηνπ 4νπ αηψλα π.ρ. ν Θεφθξαζηνο ζην ηξίην βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ «Μεξί Φπηψλ Εζηνξίαο» (III 18,1) αλαθέξεη : «ξάκλνο ηε γαξ εζηίλ ε κελ κέιαηλα, ε δε ιεπθή», φπνπ δηαρσξίδεη δχν είδε ηνπ ξάκλνπ, ηε καχξε θαη ηε ιεπθή. Ξηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο νη ζπφξνη ηεο Ώβηληφλ παξνπζηάδνπλ κηα ηεξάζηηα πνηθηιία φζνλ αθνξά ζην φλνκά ηνπο : ζπφξνη ηεο Μεξζίαο, ηεο Εζπαλίαο, ηεο Εηαιίαο, ηεο Ώλαηνιήο, ηεο Λπγγαξίαο θαη ηνπ Θνξηά (Cardon 1990, 62). Βηζάγνληαλ είηε απφ ηελ Ώλαηνιή θαη ηε λφηην Γαιιία (Kane , 222). 2.5.α.2.3. Σξσκνθόξεο ελώζεηο Δ θχξηεο ρξσκνθφξεο ελψζεηο ζην ξάκλν είλαη : - ε ξακλεηίλε (Schweppe 1992, 330) 249

250 Δηθ. 2. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο ξακλεηίλεο. - ε θεκθεξφιε (Schweppe 1992, 328) Δηθ. 3. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο θεκθεξφιεο. - ε θεξθεηίλε (Schweppe 1992, 331), Δηθ. 4. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο θεξθεηίλεο. ελψ δεπηεξεχνπζεο ρξσκνθφξεο ελψζεηο είλαη : 250

251 ε ξακλαδίλε, Δηθ. 5. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο ξακλαδίλεο. ε θεκθεξίδε, Δηθ. 6. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο θεκθεξίδεο. θαη ν γιπθνζίδεο ραλζνξακλίλε (Kane 1864, 223), Δηθ. 7. ν νπνίνο πδξνιχεηαη κε ηε ρξήζε ζεξκνχ αξαησκέλνπ νμένο ζε γιπθφδε θαη ξακλεηίλε. Δ ξακλεηίλε είλαη ειάρηζηα δηαιπηή ζην λεξφ θαη δηαιχεηαη ζε ππθλφ ζεηηθφ νμχ δίλνληαο θίηξηλν ρξψκα θαη πξαζηλνκπιε θζνξηζκφ (Hofenk de Graaff 2004, 195). 251

252 2.5.α.2.4. Βαθηθή δηεξγαζία Ξε αιθαιηθφ ινπηξφ βαθήο ην θίηξηλν ηξέπεηαη ζε θαζηαλφ (βι. εηθ. 8.d), ελψ αλ ζην ινπηξφ πξνζηεζεί ζεηηθφο ζίδεξνο, ηφηε πέξαλ ηνπ φηη ξπζκίδεηαη ε νμχηεηα, ε βαθή απνδίδεη ζθνχξεο ειαηνπξάζηλεο έσο θαζηαλέο απνρξψζεηο ιφγσ ηεο παξνπζίαο νμεηδίσλ ηνπ ζηδήξνπ (ΐαξέιια 2012) Δηθ. 8. a) καιιί κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο, b) κεηαμφκαιιν κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο, c) κεηάμη κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο, d) βακβάθη κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο θαη e) καιιί κε πξφζηπκκα ζηδήξνπ ( 2011 Couleurs du Paysage). 252

253 Δηθ. 9. A) καιιί merino κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο θαη b) καιιί merino κε πξφζηπκκα ραιθνχ ( 2010 Shani Phethean-Hubble). Δηθ. 10. A) καιιί κε πξφζηπκκα ζηππηεξίαο, b) καιιί κε πξφζζεην αληηδξαζηήξην ηνπ ινπηξνχ βαθήο ηνλ ζεηηθφ ζίδεξν, c) καιιί κε πξφζζεην αληηδξαζηήξην ηνπ ινπηξνχ βαθήο ην θηηξηθφ νμχ (C 6 H 8 O 7 ) θαη d) καιιί κε πξφζζεην αληηδξαζηήξην ηνπ ινπηξνχ βαθήο ην αλζξαθηθφ λάηξην (Na 2 CO 3 ). 253

254 2.5.α.3. Οεδεδά Δηθ. 1. Βηθνλνγξάθεζε ηνπ είδνπο Reseda luteola L. Ώπφ ην βηβιίν ηνπ Jan Kops, Flora batava, Amsterdam 1822, volume 4, plate α.3.1. Όλνκα : ειι. : ξεδεδά // αγγι. : weld, dyer s mignonette, dyer s rocket, dyer s weed // γαιι. : la gaude // γεξκ.: wau // ηηαι. : erba-guada // ηζπ. : gualda (Cardon 1990, 61). 2.5.α.3.2. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία Δ ξεδεδά είλαη απηνθπέο πνψδεο μεξνθπηηθφ θπηφ πνπ θχεηαη ζε φιε ηελ Βπξαζία θαη είλαη γλσζηφ ζην Θεζνγεηαθφ ρψξν ήδε απφ ηελ πξψηκε αξραηφηεηα. Μξφθεηηαη γηα αγγεηφζπεξκν (Magnoliophyta), δηθνηπιήδνλν θπηφ (Magnoliopsida), ηεο πθνκνηαμίαο ησλ δηιιεληηδψλ (Dilleniidae), ηεο ηάμεο ησλ θαπαξσδψλ (Capparales) θαη ηεο νηθνγέλεηαο ησλ ξεδεδνεηδψλ (Resedaceae). Θνλνεηέο ή δηεηέο πνψδεο θπηφ, ν βιαζηφο ηνπ νπνίνπ θηάλεη έσο θαη 1,50 κ. χςνο. Δ ξεδεδά, φπσο θαη ην ξηδάξη, αλήθεη ζηα ζπκπέηαιια 254

255 δηθνηπιήδνλα, φπνπ ην πεξηάλζην δηαθξίλεηαη ζε θάιπθα θαη ζηεθάλε, ελψ ηα θχιια ζπκθχνληαη. 2.5.α.3.3. Νη ρξσκνθόξεο ελώζεηο Λιφθιεξν ην θπηφ πεξηέρεη σο θχξην βαθηθφ ζπζηαηηθφ ην θιαβνλνεηδέο ινπηενιίλε (luteolin), είηε ζε ειεχζεξε θαηάζηαζε είηε κε ηε κνξθή γιπθνζηδψλ, Δηθ. 2. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο ινπηενιίλεο. ελψ ζηα άλζε ηνπ εληνπίδεηαη θαη απηγελίλε (apigenin). Δηθ. 3. Λ ζπληαθηηθφο ηχπνο ηεο απηγελίλεο. 2.5.α.3.4. Βαθηθή δηεξγαζία Δ ξεδεδά παξάγεη έλα ζηαζεξφ, ιακπεξφ θαη θσηεηλφ θίηξηλν. Ξηε βαθηθή δηεξγαζία ρξεζηκνπνηείηαη νιφθιεξν ην θπηφ. Σζηφζν νη πεξηζζφηεξεο γξαπηέο πεγέο, θαη δε νη κεζαησληθέο, φπσο ην ρεηξφγξαθν Mappae Clavicula, θαζηζηνχλ αζαθέο ην αλ ζηε βαθηθή δηεξγαζία ρξεζηκνπνηνχηαλ ηα ζηειέρε ηνπ θπηνχ θξέζθα ή απνμεξακέλα, σζηφζν πηζαλφηαηα ην θπηφ εθξηδψλνληαλ ην θπηφ θαη θαηφπηλ απνμεξαίλνληαλ (Pertridge 1972, 110). 255

256 Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ θίηξηλνπ ρξψκαηνο ρξεζηκνπνηείηαη σο πξφζηπκκα ζηππηεξία, ελψ ειαηνπξάζηλεο αληαχγεηεο επηηπγράλνληαη κε ηελ πξνζζήθε πξνζηχκκαηνο αιάησλ ραιθνχ ή θαζζηηέξνπ (ΐαξέιια 2012). Ραξαθηεξηζηηθή ηδηφηεηα ηεο ξεδεδά είλαη πσο θαηά ηε βαθηθή δηεξγαζία καιαθψλεη ηα κάιιηλα πθάζκαηα, ηα νπνία θαη απνθηνχλ κηα πην απαιή πθή (Priest-Dorman 2001). Δηθ. 4. Θαιιί merino βακκέλν κε ξεδεδά θαη πξφζηπκκα ζηππηεξίαο. Δηθ. 5. Θαιιί merino βακκέλν κε ξεδεδά θαη logwood. 256

257 Δηθ. 6. Θαιιί merino βακκέλν κε ξεδεδά θαη ίζαηε. 257

258 2.5.α.4. Βξαδηιηαλό αηκαηόμπιν Βηθ.1. Βηθνλνγξάθεζε ηνπ είδνπο Caesalpinia echinata L. (brazilwood) απφ ηελ αγγιηθή κεηάθξαζε (1712) ηνπ βηβιίνπ ηνπ Pierre Pomet, Histoire general des drogues, α.4.1. Όλνκα ειι.: βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν, θαηζαιπίληα ε βαθηθή // αγγι.: brazilwood // γαιι.: bois du Brazil ή pernambouc // ηηαι. : legno di pernambuco // ηζπ. : palo brazil (Cardon 1990). 2.5.α.4.2. Βνηαλνινγηθά ζηνηρεία Ον είδνο Caesalpina echinata Lam.(γλσζηφ θαη σο Guilandina echinata Lam.) αλήθεη ζηε ηάμε ησλ θαβσδψλ (Fabales) θαη ζηελ νηθνγέλεηα ησλ Φαβηδψλ (Fabaceae). Eπδνθηκεί θπξίσο ζην Ώηιαληηθφ δάζνο (Atlantic forest), έλα πγξφ ηξνπηθφ δάζνο πνπ θαιχπηεη ην κεγαιχηεξν παξάθηην ηκήκα ηεο ΐξαδηιίαο, εηδηθφηεξα ζε πεξηνρέο φπνπ θχνληαη εκηθπιινβφια δέληξα. 258

259 2.5.α.4.3. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ον είδνο έγηλε γλσζηφ κεηά ηελ άθημε ησλ Μνξηνγάισλ εμεξεπλεηψλ ζηηο αθηέο ηεο λφηηαο Ώκεξηθήο θαη ηελ αλαθάιπςε ηεο ΐξαδηιίαο ην 1500 απφ ηνλ Pedro Alvares Cabral, ζην α ηέηαξην ηνπ 16 νπ αηψλα. Οφηε δηαπηζηψζεθε πσο έρεη φκνηεο βαθηθέο ηδηφηεηεο θαη ραξαθηεξηζηηθά κε ην νπφηε θαη αληηθαηέζηεζε ην έσο ηφηε γλσζηφ, ήδε απφ ην Θεζαίσλα ζηελ Βπξψπε, θαη εμίζνπ αθξηβφ, εηζαγφκελν εμ αλαηνιήο μχιν ζάππαλ (sappanwood), απφ ην θινηφ ηνπ είδνπο Caesalpinia sappan Lam., ηζαγελέο ηεο λνηηναλαηνιηθήο Ώζίαο. Δηθ. 2. Ράξηεο ηεο ΐξαδηιίαο (Carta do Brazil) ηνπ 1519 απφ ηνλ Lopo Homem-Reinéis, φπνπ εηθνλίδνληαη νη ηζαγελείο λα ζπιιέγνπλ θαη λα επεμεξγάδνληαη ηνπο θνξκνχο ηνπ είδνπο Caesalpinia echinata L. ( Rocha et al., An Acad Bras Cienc (2007) 79,4) 259

260 2.5.α.4.4. Σξσκνθόξεο ελώζεηο ΐαζηθή ρξσκνθφξνο έλσζε ζην βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν είλαη ε ιεπθνέλσζε βξαδηιίλε, ε νπνία νμεηδψλεηαη πξνο βξαδηιετλε. Εικ.2. Σπληαθηηθόο ηύπνο ηεο βξαδηιίλεο. Δηθ. 3. Ξπληαθηηθφο ηχπνο ηεο βξαδηιετλεο. 2.5.α.4.5. Βαθηθή δηεξγαζία Δ βαθηθή δηεξγαζία κε αηκαηφμπιν γίλεηαη κε ηελ θιαζηθή πξαθηηθή ηεο εκβάπηηζεο ησλ λεκάησλ ζε ζεξκαηλφκελν πδαηηθφ εθρχιηζκα ηκεκάησλ ηνπ μπιψδνπο θινηνχ ηνπ δέλδξνπ, κε πξφζηπκκα, φπσο αλαθέξνπλ πνιιέο ζπληαγέο ηνπ 19 νπ αηψλα, ζπλήζσο ηε ζηππηεξία θαη ηε ρξήζε πνηθίισλ πξφζζεησλ αληηδξαζηεξίσλ, φπσο ε ακκσλία, δηάθνξα ληηξηθά άιαηα θ.α. (Θηθξνπνχινπ 2008, 81-82). 260

261 Δηθ. 3. Οκήκαηα ηνπ μπιψδνπο θινηνχ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε βαθηθή δηεξγαζία. Ζαηά ηελ πινηφκεζε θαη ηελ απνθινίσζε ηνπ δέλδξνπ ηα ηκήκαηα έρνπλ ρξψκα θίηξηλν, σζηφζν ε βξαδηιίλε νμεηδψλεηαη πξνο βξαδηιετλε, φπσο πξναλαθέξζεθε, θαη ιφγσ ηεο νμείδσζεο απνθηνχλ απηφ ην θφθθηλν ρξψκα. Δηθ. 4. Ώδξφ καιιί βακκέλν κε βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν, ρσξίο πξφζηπςε. Δηθ. 5. Ώδξφ καιιί βακκέλν κε βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν θαη πξφζηπκκα αιάησλ ραιθνχ. 261

262 Δηθ. 6. Ζαλλαβνβακβαθεξφο ζθνχινο * βακκέλνο κε βξαδηιηαλφ αηκαηφμπιν θαη πξφζηπκκα αξγηιίνπ. * ζθνχινο= δέζκε ζηξηκκέλσλ θισλαξηψλ, δηπισκέλε ζηε κέζε θαη θνκπνδηαζκέλε ζηελ άθξε. Δηθ. 7. Θαιιί βακκέλν κε αηκαηφμπιν : απφ αξηζηεξά α) κε πξφζηπκκα αξγηιίνπ, β) κε πξφζηπκκα αξγηιίνπ-νμένο, γ) κε πξφζηπκκα αξγηιίνπ-αιθαιηθνχ δηαιχκαηνο, δ) κε πξφζηπκκα αξγηιίνπ-ζηδήξνπ θαη ηέινο ε) κε πξφζηπκκα αξγηιίνπ (ζην 2ν ινπηξφ βαθήο). 262

263 2.5.α.5. Ραλλίλεο Λη ηαλλίλεο είλαη πνιπθαηλνιηθά παξάγσγα πνπ εληνπίδνληαη ζηα θχιια, ηνπο θινηνχο, ηα ζπέξκαηα θαη ηνπο θαξπνχο πνιιψλ θπηψλ θαη δέληξσλ. Μεξηέρνπλ έλα κφξην ζαθράξνπ (γιπθφδεο ή πνιπζαθραξίηε) ζην νπνίν ηα πεξηζζφηεξα -ΛΔ είλαη εζηεξνπνηεκέλα κε θαηλνιηθά ή θαηλνινθαξβνμπιηθά νμέα, κε βαζηθφ ηχπν αλζξαθηθνχ ζθειεηνχ C6-C1, ηα νπνία δελ βξίζθνληαη ζε ειεχζεξε κνξθή ζηε θχζε, αιιά απαληνχλ σο εηεξνδίηεο ή εζηέξεο, νη εηεξνδίηεο πδξνιχνληαη κε φμηλε πδξφιπζε θαη νη εζηέξεο κε αιθαιηθή. Ον ειιαγηθφ νμχ αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ πδξνιπφκελσλ ηαλλληλψλ (ειιαγηηαλλίλεο). Δηθ.1. Ξπληαθηηθφο ηχπνο ηνπ ειιαγηθνχ νμένο. Δ ηαπηνπνίεζε ειαγηθνχ νμένο ζε εθρπιίζκαηα δεηγκάησλ ηζηνξηθψλ ηλψλ είλαη ελδεηθηηθφ ηεο ρξήζεο ηαλληλψλ ζηε βαθηθή δηεξγαζία (Mantzouris et al. 2011), νη νπνίεο είηε ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο ζηεξεσηηθφ (πξφζηπκκα) είηε σο ρξσζηηθή, θπξίσο πξνεξρφκελε απφ ηηο θεθίδεο ηεο θεθηδνθφξνπ δξπφο (Quercus infectoria Oliv.). Ώμίδεη λα αλαθεξζεί ηέινο, πσο νη ηαλλίλεο ζην χθαζκα αιιειεπηδξνχλ θπξίσο κε ηηο πξσηεύλεο ησλ πξσηετληθψλ ηλψλ, ζρεκαηίδνληαο ηζρπξά ζχκπινθα. 263

264 α. β. Δηθ.2. α) Βηθνλνγξάθεζε θιαδηνχ ηνπ είδνπο Quercus infectoria Oliv. θαη β) νη πνιχηηκεο θεθίδεο. 264

265 2.5.β. Ζκηζπλζεηηθέο βαθέο (semi-synthetic dyes) 2.5.β.1. Κπιε ηεο Παμνλίαο ή Indigo Carmine Πρήκα 1. Ξπληαθηηθφο ηχπνο ηεο ρεκηθήο δνκήο ηνπ κπιε ηεο Ξαμνλίαο. 2.5.β.1.1 Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ον κπιε ηεο Ξαμνλίαο αλαθαιχθζεθε γηα πξψηε θνξά ην 1740 (Lile 1990,97) ή ην 1743 ζχκθσλα κε ην γεξκαλφ ηζηνξηθφ ηεο νηθνλνκίαο Rudolf Forberger (Forberger 1958, 149) ζηελ πφιε Grossenhayn ηνπ δνπθάηνπ ηεο Ξαμνλίαο. Δ αλαθάιπςε πηζηψλεηαη ζε έλαλ ζχκβνπιν ηεο πφιεο, ηνλ Johann Christian Barth(e). Ον θαηλνηφκν βήκα ηεο δηαδηθαζίαο παξαζθεπήο ηεο εκη-ζπλζεηηθήο απηήο βαθήο ήηαλ ε φμηλε πέςε ηνπ θπζηθνχ ηλδηθνχ ζε ππθλφ άλπδξν ζεηηθφ νμχ (H 2 SO 4 - έιαην βηηξηνιηνχ ή πλεχκα βηηξηνιηνχ ή απιψο βηηξηφιη), νπφηε ε βαθή κεηαηξέπεηαη απφ βαθή θάδνπ ή αλαγσγήο (vat dye) ζε φμηλε βαθή (acid dye). Δ ζπλήζεο αλαινγία γηα ηελ επίηεπμε ηεο φμηλεο πέςεο ηνπ ηλδηθνχ ήηαλ κηα ιίβξα (1 lb. = 454,8 γξακκάξηα) έιαην βηηξηνιηνχ θαη δχν νπγγηέο (2oz., φπνπ κηα θνηλή νπγγηά ηζνδπλακεί πεξίπνπ κε 28,35 γξακκάξηα) πνιχ θαιά θνληνπνηεκέλν θπζηθφ ηλδηθφ. Οα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ηε ζεκαληηθή απηή αλαθάιπςε απνηέιεζαλ κηα καθξά πεξίνδν πεηξακαηηζκψλ. Λ Bancroft αλαθέξεη πσο αξρηθά ν Barthe δελ ρξεζηκνπνίεζε ζηελ παξαζθεπή ηεο βαθήο κφλν ηλδηθφ, αιιά έθαλε πεηξάκαηα ηνπνζεηψληαο ζηε ζπληαγή επίζεο ζηππηεξία, 265

266 αθαηέξγαζην αληηκφλην (Sb - ιαη. antimonium crudum / stibium // ειι. ζηίκκη, ζηίβη), θαιακίλα (αλζξαθηθφο ςεπδάξγπξνο - ZnCO 3 ) θαη δηάθνξεο άιιεο αθφκε αλφξγαλεο νπζίεο. Μξψηα ηνπνζεηνχληαλ ζην ζεηηθφ νμχ φιεο νη παξαπάλσ νπζίεο θαη ζην ηέινο πξνζέζεηαλ ην ηλδηθφ γηα λα νινθιεξσζεί ην δηάιπκα. Ον 1751 πξψηνο ν Justi δεκνζίεπζε κηα εθδνρή κε ηε ρξήζε θνβαιηίνπ, ελψ δχν ρξφληα αξγφηεξα ν Kortum, γηαηξφο θαη ρεκηθφο απφ ην Bielitz (Silesia) εληφπηζε θάπνηα ιάζε ζηε δηαδηθαζία παξαζθεπήο ηεο βαθήο ηνπ Barth θαη πξφηεηλε θάπνηεο παξαιιαγέο. Λ Bergman έθαλε πνιιά πεηξάκαηα, ηα νπνία δηαθψηηζαλ θπξίσο φζνλ αθνξά ζηηο ηδηφηεηεο ηεο λέαο βαθήο. Γηα ηελ παξαζθεπή ηνπ πγξνχ δηαιχκαηνο ηνπνζεηνχζε έλα κέξνο ηλδηθφ, πνιχ θαιά θνληνπνηεκέλν, ζε νθηψ κέξε ππθλνχ ζεηηθνχ νμένο. Δ αλάδεπζε γηλφηαλ ζε γπάιηλν δνρείν, ραιαξά ζθξαγηζκέλν, θαζψο ην ηλδηθφ δηαιχεηαη ζην ζεηηθφ νμχ εμψζεξκα (εθιχεηαη ζεξκφηεηα). Θεηά απφ φμηλε πέςε 24 σξψλ ζε ζεξκνθξαζία 20 ν ή 30 ν R ην ηλδηθφ δηαιχεηαη, σζηφζν ην δηάιπκα είλαη αδηαθαλέο θαη καχξν. Μξνζζέηνληαο λεξφ αξρίδεη λα θαζαξίδεη θαη δίλεη δηαδνρηθά θάζε απφρξσζε ηνπ κπιε, αλάινγα θπζηθά ηεο πνζφηεηαο ηνπ πξνζηηζέκελνπ λεξνχ. Ον 1824 ν Berthollet ζπλνςίδεη ηα απνηειέζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηα πεηξάκαηα ηνπ Bergman. Σζηφζν, απφ ην 1749 θαη κεηά ην κπιε ηεο Ξαμνλίαο ήηαλ έλα εμαηξεηηθά δεκνθηιέο ρξψκα. Ώπφ ηηο ζπληαγέο παξαζθεπήο ηλδηθνθαξκίλεο πνπ καο έρνπλ ζσζεί έσο ζήκεξα ε Hofenk de Graaff παξαζέηεη δχν αμηφινγεο ηνπ 19νπ αηψλα (Hofenk de Graaff 2004, 259), ηε πνιχπινθε ζπληαγή πνπ παξαζέηεη ν Elijah Bemiss ζην πξψην κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ «Οhe Dyer s Companion» (1806) θαη ηελ πην γξήγνξε θαη θιαζηθή ζπληαγή πνπ παξαζέηεη ν Gustav Adolf Buchmeister ζην έξγν ηνπ «Handbuch der Drogisten-Praxis» (1893). Δ πην ζχγρξνλε σζηφζν ζπληαγή παξαζθεπήο ηνπ κπιε ηεο Ξαμνλίαο (Liles 1990) αλαθέξεη : «Ξε κηα ιίβξα ή ελαιιαθηηθά ζε ελλέα (9) ξεπζηέο νπγθηέο ζπγθεληξσκέλνπ ζεηηθνχ νμέσο αλαθάηεςε κέζα, αξγά θαη ζηαδηαθά, 266

267 ηξεηο νπγθηέο απφ ηελ θαιχηεξε πνηφηεηα θπζηθνχ ηλδηθνχ ή κηάκηζε νπγθηά, δειαδή νθηψκηζη (8,5) θνθηέο θνπηαιηέο ζνχπαο ζπλζεηηθφ ηλδηθφ. ΐεβαηψζνπ πσο ην ηλδηθφ είλαη πνιχ θαιά θνληνπνηεκέλν πξηλ ην πξνζζέζεηο ζην νμχ (απηφ αλαθέξεηαη θπξίσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ θπζηθνχ ηλδηθνχ). Ώπηφ ζα πξέπεη λα γίλεη ζε έλα δπλαηφ ππξίκαρν γπάιηλν ζθεχνο. Ρξεζηκνπνίεζε κηα γπάιηλε ξάβδν γηα ηελ αλάδεπζε. Ώλαθάηεςε ην κείγκα αξθεηέο θνξέο ζηε δηάξθεηα ησλ επφκελσλ ιίγσλ σξψλ θαη δηαηήξεζε ην κείγκα ζε ζεξκνθξαζία πεξίπνπ 100 ν F, αλ είλαη δπλαηφ. Οελ επφκελε κέξα, πξφζζεζε βαζκηαία, αλαδεχνληαο αξγά, έλα θνπηάιη ηνπ γιπθνχ θηκσιία (πξναηξεηηθά). Ώλάδεπζε μαλά ηελ επφκελε εκέξα. Ξην ζεκείν απηφ ε πξνεηνηκαζία είλαη έηνηκε γηα ρξήζε. Βκθηάισζε ζθηρηά ην εθρχιηζκα, ζε γπάιηλν κπνπθάιη κε επξχ ζηφκην θαη πψκα, θαη ζα δηαηεξεζεί γηα ηνπιάρηζηνλ έλα ή δπν ρξφληα». Μαξά ηελ αλαθνξά ζηηο ζπληαγέο πσο ε βαθή δηαηεξείηαη γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, ε βαθή νμεηδψλεηαη εχθνια. Ώθφκε απνζπληίζεηαη απφ ληηξηθφ νμχ (HNO 3 ) θαη απφ άιαηα ρισξηθνχ νμένο (HClO 3 ) (Windholz 1976). 2.5.β.1.2. Ζ βαθηθή δηεξγαζία Ον κπιε ηεο Ξαμνλίαο δίλεη έλα εληππσζηαθφ θαη θσηεηλφ κπιε, κηα πνιχ δηαθνξεηηθή απφρξσζε ζε ζρέζε κε απηή πνπ δίλεη ην θπζηθφ ηλδηθφ. Ρξεζηκνπνηήζεθε θπξίσο γηα βαθή πξσηετληθψλ ηλψλ, φπσο ην καιιί θαη ην κεηάμη, ε εθαξκνγή φκσο ζηηο θπηηαξηληθέο ίλεο, ην βακβάθη θαη ην ιηλάξη, ζηάζεθε αλεπηηπρήο. Ηφγσ ηνπ φηη ε ζπληαγή γηα ηα βακβαθεξά θαη ηα ιηλά δελ ήηαλ ηφζν απνηειεζκαηηθή, απηά βάθνληαλ πξάζηλα κε δεχηεξν ινπηξφ βαθήο ζε θίηξηλε βαθή, ζπλήζσο κε old fustic. ΐαζηθφ κεηνλέθηεκα σζηφζν είλαη πσο ην κπιε ηεο Ξαμνλίαο δελ είλαη αξθεηά αλεμίηειε βαθή, ελψ ην ιακπεξφ ρξψκα ηεο απνδπλακψλεηαη αηζζεηά φηαλ έξρεηαη ζε ζπρλή επαθή κε αιθαιηθά δηαιχκαηα, φπσο ην ζαπνπλφλεξν (Boot 1820, 145 θ.εμ.). 267

268 Δηθ. 2. Ξθνχινο απφ θίλν καιιί merino βακκέλν κε κπιε ηεο Ξαμνλίαο Δηθ. 3. Θαιιί merino βακκέλν κε κπιε ηεο Ξαμνλίαο 268

269 2.5.γ. Ππλζεηηθέο βαθέο 2.5.γ.1. Κπιε ηεο Ξξσζίαο ή κπιε ηνπ Βεξνιίλνπ Δηθ. 1. Θπιε ηεο Μξσζίαο ζε κηθξνθξπζηαιιηθή ζθφλε. 2.5.γ.1.1.Όλνκα : ειι. : Θπιε ηεο Μξσζίαο, Θπιε ηνπ ΐεξνιίλνπ // αγγι. Milori blue, Berlin blue, Parisian blue, iron blue // γεξκ. Preussisch blau, Berlinisch blau, Berliner blau // γαιι. blue Prussien // ηηαι. azzuro di Berlino 2.5.γ.1.2. Πύλζεζε Ον πξσζηθφ κπιε είλαη κηα απφ ηηο γλσζηέο ελψζεηο ζπλαξκνγήο ηνπ ζηδήξνπ. Οα θπαληνχρα κέηαιια έρνπλ ηελ ηάζε λα ζρεκαηίδνπλ ζχκπινθα ηφληα (complex), ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ζηδεξνθπαληνχρα ηφληα Fe(CN) 2 αληηδξνχλ κε ηφληα Fe 3+ δίλνληαο έλα ίδεκα βαζπθχαλνπ ρξψκαηνο πνπ νλνκάδεηαη ζηδεξνθπαληνχρνο ζίδεξνο Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3, ην νπνίν είλαη ην γλσζηφ καο κπιε ηεο Μξσζίαο. 4Fe [Fe(CN) 6 ] 4 Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 Μνηθίιεη ζηε ζχζηαζή ηνπ αλάινγα : α) κε ηε κέζνδν παξαζθεπήο, αλ είλαη άκεζε ή έκκεζε, β) ηηο ζπλζήθεο ζρεκαηηζκνχ ηνπ ηδήκαηνο θαη γ) ηελ παξνπζία ή φρη λεξνχ. Λ ρεκηθφο ηχπνο ηεο αδηάιπηεο ρξσζηηθήο ρσξίο αιθαιηθά κέηαιια (θπξίσο λάηξην (Na) θαη θάιιην (K)) είλαη Fe III 4[Fe II (CN) 6 ] 3 xh 2 O (hydrated iron (III) hexanocyanoferrate (II)), φπνπ x=

270 Πρήκα 1. H κνξηαθή δνκή ηνπ Fe 4 [Fe(CN) 6 ] γ.1.3. Ηζηνξηθά ζηνηρεία Ον κπιε ηεο Μξσζίαο αλαθαιχθζεθε ηπραία απφ έλαλ θαηαζθεπαζηή ρξσζηηθψλ νλφκαηη Diesbach to 1704 ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα θαηαζθεπάζεη ιάθα θνρηλίιεο (Stahl 1731, 280 θ.εμ.). Δ λέα ρξσζηηθή νλνκάζηεθε Preußisch blau (κπιε ηεο Μξσζίαο) θαη Berlinisch Blau (κπιε ηνπ ΐεξνιίλνπ) θαη ε ζπληαγή ηεο δεκνζηεχζεθε, αξθεηά ρξφληα αξγφηεξα, ην 1724 (Lowengard 2008). Ώπφ ηελ αλαθάιπςή ηεο θαη έπεηηα αληηθαηέζηεζε ηα πνιχ αθξηβά θαη ζρεδφλ δπζπξφζηηα ζηνπο πεξηζζφηεξνπο δσγξάθνπο ιάπηο ιάδνπιη ((Na,Ca) 8 (AlSiO 4 )6(S,SO 4,Cl) 1-2 ) θαη αδνπξίηε (2CuCO 3.Cu(OH) 2 ) κέρξη ηε ζχλζεζε ησλ αληαγσληζηηθψλ πιένλ ρξσζηηθψλ κπιε ηνπ θνβαιηίνπ ην 1802 απφ ηνλ Louis Thénard θαη ηεο ultramarine ην 1826 απφ ηνλ Jean-Baptiste Guimet. Δηθ. 2. Θηθξφ πνπγθί θαηαζθεπαζκέλν απφ θχζηε δψνπ κέζα ζην νπνίν απνζεθεχηεθε απφ θάπνηνλ δσγξάθν κπιε ηεο Μξσζίαο. Ρξνλνινγείηαη ην Victoria and Albert Museum, London ( Victoria and Albert Museum) 270