Συνοψίζοντας τα στρωματογραφικά
|
|
- Παναγιώτα Γαλάνης
- 8 χρόνια πριν
- Προβολές:
Transcript
1 Σπήλαιο Πετραλώνων Xαλκιδικής: απόλυτες χρονολογήσεις ιζημάτων και ευρημάτων Δεδομένα στρωματογραφίας και σχετικών χρονολογήσεων Στις 16 Σεπτεμβρίου 1960 βρέθηκε στο σπήλαιο Πετραλώνων ένα ανδρικό απολιθωμένο κρανίο, καλυμμένο με σταλαγμιτικό υλικό. Αρχικά η ηλικία του, μαζί με τα απολιθώματα της πανίδας, εκτιμήθηκε στην περίοδο του Άνω Πλειστοκαίνου ( χρόνια Π.Σ.*). 1 Με τις συστηματικές ανασκαφές του 1968, η ηλικία των ευρημάτων αναθεωρήθηκε από τον Α. Πουλιανό (1971) στα 0,5-0,8 εκατ. χρόνια, με βάση παλαιολιθικά και στρωματογραφικά στοιχεία. 2 Το 1971, ο ίδιος ερευνητής ίδρυσε την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος ( έναν μη κερδοσκοπικό επιστημονικό φορέα, που ανέλαβε την πρωτοβουλία των ερευνών. Δρ Νίκος Πουλιανός Aνθρωπολόγος Συνοψίζοντας τα στρωματογραφικά δεδομένα (A. Poulianos , N. Poulianos 1989, 1995, 1998) προκύπτει η εξής εικόνα: Στο βόρειο τμήμα του σπηλαίου έχουν αποκαλυφθεί 34 στρώματα, ενώ στο νοτιοδυτικό μόνο εκείνα κάτω από το 11ο. Περίπου 25 εκατοστά ψηλότερα από το σταλαγμιτικό δάπεδο του νότιου τμήματος, σε έναν μικρό θάλαμο που ονομάζεται Μαυσωλείο, βρέθηκε το ανθρώπινο κρανίο, συγκολλημένο στο ασβεστολιθικό τοίχωμα με μια σταλαγμιτική ράβδο, μήκους 3-4 εκ. Επομένως, ο Πετραλώνειος έζησε κατά τη διάρκεια του σχηματισμού τού 11ου στρώματος (ή το πολύ του 14ου). Δύο είναι οι κύριες σταλαγμιτικές στρώσεις των ιζημάτων του σπηλαίου, οι οποίες έχουν συμβάλει στις απόλυτες χρονολογήσεις των ευρημάτων: το 1ο 1. Το σπήλαιο Πετραλώνων απέναντι από τον Όλυμπο. στρώμα (πάνω-πάνω) και το 10ο. Τα δεδομένα της πανίδας, αν και έχουν μεσολαβήσει κάποιες διαφωνίες, 3 επιβεβαίωσαν τελικά τις ηλικίες του Άρη Πουλιανού. Καθώς τα στοιχεία της βιοστρωματογραφίας είναι ήδη δημοσιευμένα από τον γράφοντα για το ελληνικό κοινό στο τεύχος 36 του περιοδικού Αρχαιολογία (1990), δεν αναπτύσσονται περαιτέρω στο παρόν άρθρο. Παλαιομαγνητισμός OΛYMΠOΣ ΘEΣΣAΛONIKH ΠETPAΛΩNA Στην αλλαγή της πολικότητας του μαγνητικού πεδίου της Γης βασίζεται η αντίστοιχη μέθοδος χρονολόγησης, η οποία εφαρμόζεται ευρέως στην αρχαιομετρία. Τα πρώτα δύο αποτελέσματα έφτασαν ταχυδρομικά στην Αθήνα περίπου την ίδια περίοδο: 4 α) στις , σε δείγματα που είχαν συλλέξει από τις Tομές Α και Γ, για αναλύσεις σε Ινστιτούτο του Εδιμβούργου, ο Σ. Παπαμαρινόπουλος, ο Α. Πουλιανός και ο συγ- 72 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
2 2. Το κρανίο του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων τη μέρα που βρέθηκε, γραφέας, και β) στις , σε δείγματα που είχαν συλλέξει οι ανασκαφείς από την Tομή Β, για μελέτη από τον V. Bucha στο Γεωφυσικό Ινστιτούτο της Πράγας. Αρνητικά παλαιομαγνητικά δείγματα, ανεστραμμένα ως προς τη σημερινή πολικότητα, παρατηρήθηκαν κυρίως στα στρώματα 24/25 των Tομών Β και Γ. Άλλο ένα, λιγότερο ευδιάκριτο, εντοπίστηκε στο 11ο στρώμα της Tομής Β. Το 26ο στρώμα εμφανίζεται ξανά με κανονικό (θετικό) προσανατολισμό. Στη συνέχεια, ο Παπαμαρινόπουλος (1978) δημοσίευσε ότι δεν παρατήρησε αρνητική πολικότητα στα πρώτα 16 στρώματα της Tομής Α, και αυτό, σύμφωνα με τον Α. Πουλιανό, οφείλεται πιθανόν στο γεγονός ότι τα αντίστοιχα ιζήματα ανασκάφηκαν πολλά χρόνια πριν από τη λήψη των δειγμάτων (δηλ. το 1968). Αντίθετα, δείγμα- 3. Σχεδιάγραμμα κάτοψης σπηλαίου Πετραλώνων, όπου σημειώνονται: η παλαιά φυσική είσοδος, η σημερινή τεχνητή είσοδος, καθώς και οι ανασκαφικές θέσεις που αναφέρονται στην παρούσα δημοσίευση. Παλαιά φυσική είσοδος Tομές A Γ Σημερινή τεχνητή είσοδος (τούνελ) B Αίθουσα Μεσογείου τα από αδιατάρακτο ίζημα του Μαυσωλείου (στρώματα 11-16) παρουσίασαν ασταθή παλαιομαγνητισμό, σε δειγματοληψία που πραγματοποιήθηκε από τον Α. Πουλιανό και τον Α. Latham (: προσωπική ανακοίνωση, Αύγουστος 1989). Αυτά τα αποτελέσματα είναι παρόμοια με εκείνα που παρατηρήθηκαν από τον Bucha για το 11ο στρώμα της Tομής Β. Μια άλλη προσπάθεια να μετρηθεί ο παλαιομαγμητισμός των στρωμάτων 1-16 της Tομής Α, από τους Παπαμαρινόπουλο και λοιπούς (1987), έδωσε ξανά τα ίδια αποτελέσματα με αυτά του Παπαμαρινόπουλου (1978). 5 Η ανωτέρω παλαιομαγνητική «συμπεριφορά» μπορεί να ερμηνευθεί εναλλακτικά ως εξής: α) Τα στρώματα πάνω από το 11ο ανήκουν στην εποχή Brunhes και η ασταθής ενότητα των στρωμάτων ανήκει στην αρχή της εποχής Matuyama, καθώς παρόμοια ακολουθία έχει παρατηρηθεί και σε άλλες θέσεις. 6 β) Η ασταθής ενότητα αντιπροσωπεύεται από τα στρώματα 19-23, στα οποία όμως είναι δυσχερής η εξαγωγή δεδομένων, λόγω της παρουσίας πολλής άμμου και γενικότερα διαβρωμένων ιζημάτων. Αν η έντονα υγρή παλαιοοικολογική ελαιοχώρια περίοδος, που αντανακλάται στα στρώματα 19-23, αφορά ένα παγκόσμιο φαινόμενο, παρόμοιες ερμηνευτικές δυσκολίες πρέπει να αναμένονται και σε άλλες θέσεις. Σύμφωνα πάντως με τα δεδομένα που προέρχονται από τα μικροθηλαστικά, τα στρώματα αντιστοιχούν σε μια ηλικία ετών και στο σύνορο των εποχών Brunhes/ Matuyama. Αναφορικά με την κανονική πολικότητα του 26ου στρώματος, παραμένει ανοιχτό ένα επιστημονικό ερώτημα, καθώς το στοιχείο αυτό δείχνει είτε το συμβάν Jaramillo (> ετών, που είχε υποστηρίξει αρχικά ο Παπαμαρινόπουλος), 7 είτε μια κανονική πολικότητα εντός της εποχής Matuyama. Μέθοδος Oυρανίου Θορίου (U/Th) Το δείγμα είναι το πρώτο που χρονολογήθηκε το 1976 με τη μέθοδο U-234/Th-230, από τον καθηγητή H.P. Schwarcz. 8 Προέρχεται από το 1ο σταλαγμιτικό στρώμα της Tομής Α και η ηλικία του υπολογίστηκε γύρω στα Μαυσωλείο τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 73
3 ΠAΛAIA ΦYΣIKH EIΣOΔOΣ AIΘOYΣA APIΣTOTEΛH Tομή Bήτα έτη. Παραδόξως, ένα άλλο δείγμα προερχόμενο από το 10ο στρώμα της ίδιας Tομής βρέθηκε νεότερο (~ ετών), παρόλο που θα έπρεπε να δείχνει παλαιότερης ηλικίας από το πρώτο δείγμα. Αυτή η «αντίφαση», αποτελεί ένα παράδειγμα των δυσκολιών και των ορίων των απόλυτων μεθόδων χρονολόγησης που χρησιμοποιούνται σε σπηλαιοαποθέσεις. Αναφορικά με το επιφανειακό σταλαγμιτικό υλικό του Μαυσωλείου, διαπιστώθηκε η τότε μέγιστη δυνατή εκτίμηση με τη μέθοδο αυτή, δηλ. γύρω στα χρόνια. Παραπέρα υλικό μελετήθηκε στη συνέχεια, με στόχο τη βελτίωση της ακρίβειας των αποτελεσμάτων, από τους Schwarcz και λοιπούς (1980). Τα δείγματα συλλέχθηκαν από τον H.P. Schwarcz, τον Γ. Λυριτζή και τους ανασκαφείς από το κατώτερο τμήμα μιας σταλαγμιτικής κολόνας της Tομής Α, και απέδωσε την ηλικία των ή χρόνια, παρουσιάζοντας μια συγκέντρωση 0,11 ppm ουρανίου. Ένα άλλο δείγμα έδειξε νεότερη χρονολόγηση, καθώς η αναλογία U-234/Th-230 ήταν 0.8 ppm, ενώ ένα τρίτο ξεπέρασε τις τιμές AIΘOYΣA MEΣOΓEIOY Tομή Δέλτα ισορροπίας, δείχνοντας μια ηλικία πολύ πάνω από τα χρόνια («infinite age»). Μια μικροτομή από το ανώτερο επίπεδο της ίδιας σταλαγμιτικής κολόνας, έδειξε την ηλικία των ετών, ενώ άλλα δυο δείγματα, από παρακείμενους κίονες της Tομής Α, παρουσίασαν τιμές εξαιρετικά υψηλές (8.4 και 2.7 ppm). Σύμφωνα με τους συγγραφείς τα δείγματα αυτά περιέργως δεν φαίνονται χημικά διαταραγμένα, ενώ οι αβεβαιότητες των χρονολογικών αποτελεσμάτων αποδόθηκαν στην εν γένει μικρή περιεκτικότητα ουρανίου. Oι ίδιοι επεσήμαναν επίσης τη μεγάλη διακύμανση των ραδιοϊσοτόπων, παρόλο που τα δείγματα απείχαν μεταξύ τους μόλις 4 εκατοστά και προέρχονταν από το ίδιο σταλαγμιτικό στρώμα. Συμπέραναν λοιπόν ότι ήταν αδύνατον να εξαχθεί ένα αξιόπιστο αποτέλεσμα για τη μεσαία στρώση του 1ου σταλαγμιτικού στρώματος, ενώ το χαμηλότερο τμήμα του έδειχνε μια ηλικία που έφτανε τα όρια της μεθόδου, δηλαδή τα έτη. Δείγματα από το 10ο στρώμα της Tομής Α έδειξαν ξανά μια ηλικία περίπου χρόνων. Ένα άλλο δείγμα Kλίμακα 1μ. Ύψος από το επίπεδο της θάλασσας Σταλαγμιτικό δάπεδο πριν την καθίζηση, Σημερινό δάπεδο, Τοπογραφική στάση, Ασβεστολιθική οροφή σπηλαίου, Σχεδίαση των ανασκαμμένων στρωμάτων MAYΣΩΛEIO 4. Σχεδιάγραμμα, σε κατακόρυφη τομή, των θαλάμων Μεσογείου Μαυσωλείου, συνοδευόμενο με δεδομένα στρωματογραφίας. από το ίδιο στρώμα, το οποίο περιείχε πολύ μικρή συγκέντρωση ουρανίου, αντιστοιχούσε σε μόνο έτη. Τα αποτελέσματα αυτά, όντας αντιφατικά μεταξύ τους από στρωματογραφική άποψη, οδήγησαν τους παραπάνω αρχαιομέτρες στο συμπέρασμα ότι η εκτιμώμενη ηλικία αυτού του στρώματος δεν είναι αντιπροσωπευτική της πραγματικής. Μια ερμηνεία για τα αποτελέσματα που αφορούν το 10ο στρώμα σχετίζεται με το γεγονός ότι αυτό έχει πιθανόν επηρεαστεί από πιο πρόσφατες σταλαγμιτοροές (N. Poulianos 1995, 1998). Αυτές πρέπει να ακολούθησαν το ασβεστολιθικό τοίχωμα του σπηλαίου στην αίθουσα του Θεόφραστου, όπου βρίσκεται η Tομή Α, διεισδύοντας στο κενό ανάμεσα στα τοιχώματα και τα υπερκείμενα ιζήματα κατά τη διάρκεια επόμενων ξηρών περιόδων, οπότε συνέβη το φαινόμενο της συρρίκνωσης και καθίζησης των ιζημάτων (μια από τις βασικές αιτίες που το ανθρώπινο κρανίο βρέθηκε επικρεμάμενο επί του σταλαγμιτικού δαπέδου κατά ~25 εκ.). Άλλα αποτελέσματα βασίστηκαν σε 22 δείγματα, που χρονολογήθηκαν αρχικά από τους Henning και λοιπούς (1980), με τη μέθοδο U-234/Th-230 (καθώς και με E.S.R., βλ. κατωτέρω). Η αρίθμηση των δειγμάτων ακολουθεί τη σειρά με την οποία συλλέχθηκαν. Σε γενικές γραμμές, τα δείγματα από το 1ο στρώμα δείχνουν διάφορες ηλικίες από έως πάνω από χρόνια. Η τελευταία χρονολόγηση αποδόθηκε επίσης και για το δάπεδο του Μαυσωλείου, εκτίμηση που αντιπροσωπεύει ένα «συμβιβασμό», ανάμεσα σε ηλικίες πιο πρόσφατων σταλαγμιτικών σχηματισμών και το όριο της μεθόδου. Τα δείγματα πάντως 4, 5, 11, 13 και 17, τα οποία αντιστοιχούν στα στρώμα- 74 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
4 τα 11-16/20, παρουσιάζουν έντονα παρόμοια αναλογία ισοτόπων, δείχνοντας ότι οι μεταξύ τους ηλικίες είναι κοντινές, γεγονός που συμβαδίζει με τα βιοστρωματογραφικά δεδομένα. O Λυριτζής (1980) προσπάθησε να προεκτείνει το όριο των ετών, μετρώντας τις αναλογίες Th-230/Th-232 και U-234/U-238, επισημαίνοντας ταυτόχρονα ότι τα στατιστικά σφάλματα μπορούσαν να φτάσουν ακόμα και το 1 σίγμα. Τα αποτελέσματα του έλληνα αρχαιομέτρη μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: α) Το 1ο στρώμα παρουσιάζει ηλικίες μεταξύ και περισσότερα από έτη. β) Το ενδιάμεσο τμήμα του 10ου στρώματος της Τομής Άλφα έδειξε μια μέση ηλικία περίπου χρόνων, εμφανίζοντας μια κατά παρέκταση μέγιστη εκτίμηση στα έτη. γ) Το άνω και μέσο τμήμα του σταλαγμιτικού δαπέδου του Μαυσωλείου αποκάλυψε μια ηλικία μεταξύ και , ενώ το κατώτερο μεταξύ και ετών. Το άνω μέρος του σταλαγμιτικού δαπέδου από την παρακείμενη «αίθουσα της Μεσογείου», υπολογίστηκε περίπου στα χρόνια, ενώ το μέσον του στρώματος μεταξύ και ετών. Εδώ πρέπει να επισημανθεί η μεγάλη ταύτιση των τιμών που σχετίζονται τόσο με τη χημική σύνθεση, όσο και τη χρονολογική εκτίμηση των σταλαγμιτικών δαπέδων, σε αμφότερες τις αίθουσες του Μαυσωλείου και της Μεσογείου, επιβεβαιώνοντας τις στρωματογραφικές διαπιστώσεις του Α. Πουλιανού. O Λυριτζής παρατήρησε επίσης ένα κενό στο σχηματισμό του ασβεστίτη μεταξύ και ετών, που απέδωσε στις κλιματικές αλλαγές αυτής της περιόδου και τα στάδια 6-10 των Shackleton και Opdyke (1976). Επιπλέον διακρίβωσε ότι η δημιουργία του 1ου και του 10ου στρώματος συντελέστηκε κυρίως κατά τη διάρκεια των , , , και ετών Π.Σ. Η ανακάλυψη αυτή είναι πολύ σημαντική για την παλαιοοικολογία, την παλαιοανθρωπολογία και την παλαιοντολογία, γιατί δείχνει τις κύριες υγρές περιόδους της Γης τα τελευταία χρόνια, κατά τις οποίες, τουλάχιστον στη Μεσόγειο, ευνοήθηκε ο σχηματισμός μεγάλης ποσότητας σταλαγμιτικού υλικού. Το δάπεδο του Μαυσωλείου, που συναποτελείται από δύο κυρίως σταλαγμιτικά στρώματα (δηλ. το 1ο και το 10ο), έδειξε ξανά ηλικίες μεταξύ και ετών, επικεντρώνοντας στον μέσο τους όρο των χρόνων. 9 Για τις προαναφερόμενες χρονολογήσεις, είναι δυνατόν να παρατεθεί ένα υποθετικό παράδειγμα σχετικά με την εναπόθεση ευρημάτων στα διάφορα σταλαγμιτικά στρώματα: Έστω ότι ένα απολίθωμα μόλις διαπερνά τo σταλαγμιτικό δάπεδο των ετών και επικαλύπτεται από ένα άλλο ηλικίας ή ακόμα και ένα τρίτο ετών. Εάν για την ηλικία του ευρήματος υποδειχθεί η μέση τιμή του σταλαγμιτικού υλικού που το επικαλύπτει, δηλ. των περίπου ετών, τότε η χρονολόγηση είναι λανθασμένη, όπως και αν θεωρούνταν ή μόνο ετών. Αντίθετα η ορθή ηλικία πρέπει να βασιστεί στη στρωματογραφική του θέση, η οποία χρονολογικά αντιστοιχεί σε πάνω από χρόνια. Θερμοφωταύγεια (Thermoluminescence - TL) Σε ιδανικές περιπτώσεις και για υλικά σχετικά πρόσφατα, το στατιστικό λάθος αυτής της μεθόδου κυμαίνεται γύρω στο 10%. Πέρα από τα χρόνια, το αντίστοιχο σφάλμα αυξάνει σημαντικά. Σύμφωνα με τον Ikeya (1977), η ελάχιστη ηλικία που δείχνει αυτή η μέθοδος για τον επιφανειακό σταλαγμίτη της Τομής Α-1 είναι τα χρόνια. Η ίδια μέθοδος εφαρμόστηκε από τον Λυριτζή (1980) σε πυριτιούχο άμμο, ενσωματωμένη σε καμένη άργιλο του 4ου στρώματος. Τα αποτελέσματα έδειξαν μια μέγιστη τιμή χρόνια. O Λυριτζής δεν θεώρησε αυτό το αποτέλεσμα αντιπροσωπευτικό της πραγματικής ηλικίας, καθώς η καύση δείχνει να έχει συντελεστεί μόνο στους 250 o C και όχι στους 400 o C, μειώνοντας τη δυνατότητα εξαγωγής πιο ασφαλών συμπερασμάτων. Έτσι, υπέδειξε τη χρονολόγηση των ετών ως πιο πιθανή, με την πρόσθετη αιτιολογία ότι αυτή η ηλικία προκύπτει συνήθως για το ανώτερο (1ο) σταλαγμιτικό στρώμα, το οποίο κείται πλησιέστερα στο 4ο. Η γνώμη του συγγραφέα του παρόντος άρθρου ωστόσο είναι πως για πρώτη φορά αποκαλύφθηκε, με μια μέθοδο απόλυτης χρονολόγησης, ότι το 4ο στρώμα πλησιάζει την ηλικία των αρχών του Μέσου Πλειστόκαινου, γεγονός που ανταποκρίνεται, όπως προαναφέρθηκε, στα βιοστρωματογραφικά δεδομένα. Ανίχνευση Ιχνών Σχάσης (Fission Track Detection) Η χρονολόγηση, με αυτή τη μέθοδο, σταλαγμιτικού υλικού από την Τομή Α δεν απέδωσε αξιόπιστα αποτελέσματα. Αυτό, σύμφωνα με τον Ikeya (1977), οφείλεται ξανά στο γεγονός ότι η συγκέντρωση U-238 είναι πολύ χαμηλή (0,12 ppm), τιμή πολύ κατώτερη από τη φασματογραφία ακτινών γ του Ra-226 (0,57 ppm). O ίδιος μελε- τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 75
5 τητής υπέθεσε ότι αυτή η διαφορά μπορεί να οφείλεται σε ραδόνιο που δεν προέρχεται από το ουράνιο, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι το σταλαγμιτικό υλικό του σπηλαίου Πετραλώνων θα μπορούσε να χρονολογηθεί με τη μέθοδο των Ιχνών Σχάσης, μόνο αν είχε ηλικία μεγαλύτερη από 3 εκατ. έτη. Συντονισμός Ηλεκτρονικής Στροφορμής (E.S.R.) Η μέθοδος E.S.R. (Electron Spin Resonance) ανακαλύφθηκε από τον Ikeya στο πανεπιστήμιο Jamaguci της Ιαπωνίας. 10 Αρχικά εφαρμόστηκε σε μια διατομή από τη βάση ενός σταλαγμιτικού κίονα της Τομής Α-1 (Ikeya 1977). Το κεντρικό μέρος του δείγματος είχε λευκό χρώμα, ενώ το υπόλοιπο, προς την περιφέρεια, καστανό. Το σημείο επαφής τους υπολογίστηκε στα χρόνια, με μια αύξηση 0,2 μικροχιλιοστά ανά έτος. Υποθέτοντας ότι ο ρυθμός αυτής της αύξησης ήταν σταθερός, εκτιμήθηκε η ελάχιστη ηλικία των ετών για την κεντρική περιοχή του σταλαγμίτη. Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν σε σταλαγμιτικά δείγματα του σπηλαίου Akiyoshi της Ιαπωνίας, γεγονός που οδήγησε τον Ιάπωνα ερευνητή στο συμπέρασμα ότι πριν από χρόνια συνέβη μια παγκόσμια κλιματική αλλαγή στα επίπεδα της υγρασίας (πρβλ. προαναφερόμενα συμπεράσματα Λυριτζής 1980). Για τον υπολογισμό της ηλικίας με E.S.R., αναγκαίες ήταν οι ακριβείς μετρήσεις της ετήσιας ραδιενεργού δόσης. Το 1977 η παράμετρος αυτή μετρήθηκε εισάγοντας ευαίσθητες κάψουλες φωσφόρου και CaSO4 (Tm) σε ιζήματα του σπηλαίου Πετραλώνων. Αυτές οι κάψουλες έδειξαν την εξωτερική δόση των 50 mrad/έτος, ενώ η συνολική ετήσια δόση υπολογίστηκε στα 200 mrad/έτος. Επιπλέον ο Ikeya (1978) χρονολόγησε άλλο ένα δείγμα από την επιφάνεια της Τομής Α, το οποίο απέδωσε μια ηλικία χρόνια Π.Σ., με βάση την ετήσια συνολική δόση πάλι των 0,2 rad/έτος και εξωτερική δόση των 87 (+ 20) mrad/έτος. Στη συνέχεια, οι Ikeya και Α. Πουλιανός (1979) παρουσίασαν χρονολογήσεις στάχτης προσκολλημένης σε σταλαγμιτικό υλικό, προερχόμενης από τα στρώματα της Τομής Γ. Θεωρητικά το σταλαγμιτικό υλικό επηρεάστηκε από την ίδια φωτιά που παρήγαγε τις στάχτες. Η αρχαιομετρική δόση (πριν από την έκθεση των δειγμάτων σε ακτινοβολία) είχε υπολογιστεί σε περίπου Krad. Θεωρώντας την ετήσια δόση στα 0,2-0,3 rad/έτος, υπολογίστηκε η απόλυτη ηλικία των 0,7 έως 1 εκατ. ετών. Ωστόσο, παρατηρήθηκε ότι οι στάχτες ακτινοβολούν περισσότερο από τους σταλαγμίτες. Έτσι η τιμή της μέσης ετήσιας δόσης των 0.2 rad/έτος θα μπορούσε στην πραγματικότητα να είναι υψηλότερη κατά 0,1 rad/έτος ή ακόμα και η μισή (δηλ. 0,3 ή 0,1 rad/έτος αντίστοιχα), επηρεάζοντας προφανώς σε μεγάλο βαθμό τις εκτιμώμενες χρονολογήσεις. Έτσι, μια μεγάλη διακύμανση των τιμών παρατηρήθηκε ξανά πάνω στο ίδιο πρακτικά δείγμα. Κατά τον Ikeya (1980), αυτή η διακύμανση πιθανόν οφείλεται στη διαφορετική περιεκτικότητα ραδιονουκλεοτιδίων στα δείγματα, που επηρεάζει ταυτόχρονα τις τιμές της ετήσιας δόσης. Η εμφανιζόμενη έλλειψη ανθρακικής καθαρότητας στο σταλαγμιτικό υλικό, η οποία με τη σειρά της πιθανόν οφείλεται στην πορώδη δομή του και σε διαδικασίες ανακρυστάλλωσης, οδήγησε τον Ikeya να υποδείξει την ανάγκη περισσότερων μετρήσεων 5. O ανασκαφέας του σπηλαίου Πετραλώνων Άρης Ν. Πουλιανός μπροστά στην Τομή Β. Oι λευκές κουκκίδες φανερώνουν τα σημεία δειγματοληψίας για παλαιομαγνητισμό. και σχετικών ερευνών. Όσον αφορά το 10o σταλαγμιτικό στρώμα της Τομής B, ο ίδιος ερευνητής θεώρησε την ηλικία των ετών σαν την πιο πιθανή. Περαιτέρω E.S.R. αποτελέσματα παρουσίασαν οι προαναφερόμενοι Henning και λοιποί (1980) καθώς και οι Henning και λοιποί (1981). Στο τελευταίο άρθρο χρησιμοποιήθηκαν πέντε δείγματα, από τα οποία τρία (b, d, e) είχαν ήδη χρονολογηθεί με τη μέθοδο U/Τh από τους Henning και λοιπούς το 1980, γεγονός που ο Kαρακωστάνογλου 11 επέκρινε σε επίπεδο επαγγελματικής ηθικής. Καθώς οι Henning και λοιποί (1981) δεν αναφέρουν την ακριβή θέση προέλευσης αυτών των δειγμάτων (b, d, e), μια σύγκριση της χημικής τους σύνθεσης, με βάση τους Henning και λοιπούς (1980), δείχνει ότι ανήκουν στο νοτιότερο προαναφερθέν τμήμα του σπηλαίου (Αίθουσες Μεσογείου-Μαυσωλείου). Αναλυτικά τα πέντε δείγματα είναι: α) Ασβεστίτης επικάλυψης του ανθρώπινου κρανίου, ο οποίος χρονολογήθηκε στα χρό- 76 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
6 νια, ηλικία που κατά τους Henning και λοιπούς (1981) είναι η ελάχιστη δυνατή του ανθρώπου των Πετραλώνων. β) Το ανώτερο στρώμα του σταλαγμιτικού δαπέδου (Μεσογείου - Μαυσωλείου), έδωσε, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, μια ηλικία γύρω στα χρόνια. γ) Oστέινα τμήματα (τεμάχια- «fragments») του ανθρώπινου κρανίου, τα οποία αποσπάστηκαν μαζί με σταλαγμιτικό υλικό κατά τον καθαρισμό του, χρονολογήθηκαν στα έτη (ελάχιστη τιμή και μέγιστη χρόνια). Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι δυστυχώς δεν αναφέρεται η ποσότητα (βάρος) των απομακρυθέντων οστέινων τεμαχίων που χρησιμοποιήθηκε και πιθανότατα καταστράφηκε. δ) Δείγμα ασβεστίτη προερχόμενο 3-4 χλστ. κάτω από το δείγμα b, χρονολογήθηκε στα έτη, ηλικία που σύμφωνα με τους Henning και λοιπούς (1981) θα έπρεπε να θεωρηθεί η μέγιστη για τον ανθρωπίδη (αν και δεν δίνεται καμία σχετική επεξήγηση). Από καθαρά στρωματογραφική άποψη, αυτή η χρονολόγηση δείχνει αντιθέτως την ελάχιστη ηλικία, ενώ για τους ίδιους λόγους η ενδεικτικά μέγιστη εξασφαλίζεται από το επόμενο δείγμα e. ε) Δείγμα ασβεστίτη που προέρχεται χλστ. κάτω από το δείγμα b, ηλικίας ετών. Είναι προφανές ότι ορισμένες χρονολογήσεις (δείγματα c, d) των Henning και λοιπών (1981) δείχνουν νεότερες ηλικίες από αυτές «προηγούμενων» ερευνητών (συμπεριλαμβανομένων εκείνων των Henning και λοιπών, 1980). Μια συζήτηση για τις διάφορες οπτικές αυτών των χρονολογήσεων έλαβε χώρα το 1982 στο περιοδικό Nature, τχ. 299: Σύμφωνα με τον Ikeya, η ανωτέρω ασυμφωνία στις χρονολογή- 6. Διαγράμματα που αφορούν τον παλαιομαγνητισμό, από το Γεωφυσικό Ινστιτούτο της Πράγας (από Πουλιανό 1980). σεις, οφείλεται στη διαφορετική θεώρηση της συνολικής ετήσιας δόσης ακτινοβολίας που έχουν δεχθεί τα δείγματα. Έτσι λ.χ., θεωρώντας διπλάσια την εξωτερική ετήσια δόση, προκύπτει υποδιπλασιασμένη η εκτίμηση της απόλυτης ηλικίας. O ίδιος ερευνητής επεσήμανε επίσης ότι η μέθοδος E.S.R. είχε τελειοποιηθεί από την εποχή των πρώτων χρονολογήσεων, συζητώντας ταυτόχρονα και την επίδραση του ραδονίου στα δείγματα. Η ηλικία των ετών για τον Πετραλώνειο, βασισμένη ακόμα και στα αποτελέσματα για την εσωτερική δόση των Henning και λοιπών (1981) επί των οστών του κρανίου έδειχνε ως η πιο αντιπροσωπευτική και πολύ κοντινή με αυτή που είχε προσδιορίσει ο Ikeya με τον Miki (1981) για τον άνθρωπο από το Mauer της Γερμανίας (βλ. επίσης Ikeya 1990a, b). O Α. Πουλιανός εστίασε την προσοχή στη στρωματογραφική και πολιτισμική θέση του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων, που μαζί με τη μελέτη των υπολειμμάτων σαρκοβόρων και της δοσιμετρίας, έδειξαν την ηλικία του τέλους του Κάτω Πλειστόκαινου (~ χρόνια). O Λυριτζής παρατήρησε ότι είχε επίσης βρει νεότερες ηλικίες, αλλά μόνο στα ανώτερα τμήματα των σταλαγμιτικών αποθέσεων του Μαυσωλείου. O Kurt n, σε επιστολή που δεν δημοσιεύθηκε, αλλά κοινοποιήθηκε στην Αθήνα, τόνισε ότι ο ασβεστίτης που καλύπτει το ανθρώπινο κρανίο (δείγμα a, ετών) δεν μπορεί να είναι παλαιότερος του ίδιου του κρανίου (δείγμα c, ετών), καθώς είναι προφανές ότι αυτό δεν μπορεί να «παρεισέφρησε» σε αρχαιότερο σταλαγμιτικό υλικό, σε σχέση με την εποχή που έζησε ο Πετραλώνειος άνθρωπος. Oι Henning και λοιποί (1981), στο ίδιο (299) τεύχος του Nature (1982), σε μια απάντηση, η οποία ουσιαστικά δεν αντιμετώπιζε τις ανωτέρω επισημάνσεις των Ikeya, Poulianos, Liritzis και Kurt n, και που μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και ως αποπροσανατολιστική, έγραψαν τα εξής: 1) Ότι «ο Sickenberg (1964) ταξινόμησε την πανίδα των Πετραλώνων στη Riss/Wurm περίοδο» (περίπου στα έτη). τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 77
7 Παραλείπεται όμως στην απάντηση των Henning και λοιπών (1982) το γεγονός ότι το 1971 ο Sickenberg αναθεώρησε τις αρχικές εκτιμήσεις που είχε κάνει το 1964, καταλήγοντας στην ηλικία της Biharian περιόδου ( ετών), και ότι αυτή η διόρθωση οφειλόταν στις ανακοινώσεις επί των ανασκαφικών συμπερασμάτων του Άρη Πουλιανού το 1968 και Είναι βέβαια προφανές, ότι επιλεγμένες βιβλιογραφικές αναφορές δεν προσφέρουν τίποτα το εποικοδομητικό, για την απόκτηση μιας συνολικής εικόνας επί των επιστημονικών δεδομένων. 2) Ότι «το μετακρανιακό υλικό που δημοσιεύτηκε από τον A. Πουλιανό (1980), δεν ανήκει σε άνθρωπο» (αν και οι Henning και λοιποί 1981, δεν το είχαν μελετήσει) και κατηγόρησαν τον Α. Πουλιανό για αντίφαση, αφού: «το 1971, είχε δηλώσει ότι ο μετακρανιακός σκελετός είχε χαθεί για την επιστήμη». Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι όταν το 1977 άρχισαν οι συστηματικές ανασκαφές στο Μαυσωλείο, για τη διακρίβωση της στρωματογραφίας του, προς έκπληξη των ανασκαφέων, εκατοντάδες απολιθώματα, συνήθως σπασμένα, βρέθηκαν εγκαταλειμμένα ανάμεσα στα ιζήματα, τα οποία είχαν έντονα αναμοχλευτεί κατά τις επιφανειακές έρευνες του 1960 εκ μέρους καθηγητών του Α.Π.Θ. Τα απολιθώματα αυτά βρέθηκαν είτε επικαλυμμένα με σταλαγμιτικό υλικό είτε ελεύθερα. Για ορισμένα εκ των σπασμένων, ο A. Πουλιανός (1980) διαπίστωσε ότι είναι ανθρώπινα, και στην αντίστοιχη δημοσίευση παραθέτει αναλυτικές έγχρωμες φωτογραφίες. Τα ίδια οστέινα τμήματα εξετάστηκαν περαιτέρω από τον ιατροδικαστή Π. Γιαμαρέλλο, ο οποίος επιβεβαίωσε ότι ήταν ανθρώπινα. 12 Κατά τη διάρκεια της προαναφερθείσας παράνομης, αλλά και βίαιης, αποβολής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος από τις έρευνές της στο σπήλαιο Πετραλώνων, τα έτη , τα συγκεκριμένα ευρήματα εκλάπησαν (όπως και άλλα αντικείμενα: απολιθώματα, παλαιολιθικές στάχτες, ανασκαφικά ημερολόγια), ενώ ο χώρος φυλασσόταν από υπαλλήλους που το 1998 προσλήφθηκαν στο Υπουργείο Πολιτισμού. Παρά τις σχετικές καταγγελίες, ουδεμία μέχρι στιγμής έρευνα προχώρησε εκ μέρους των αρμοδίων κρατικών υπηρεσιών και παραμένει άγνωστη η τύχη αυτών των ευρημάτων. Στο αναμοχλευμένο ίζημα του Μαυσωλείου, μαζί με τα διάφορα (σπασμένα ή μη) απολιθώματα, εγκαταλείφθηκε και μια ηλεκτρική μπαταρία του 1960, η οποία συγκαταλέγεται σήμερα ανάμεσα στις συλλογές του Ανθρωπολογικού Μουσείου του σπηλαίου. Το γεγονός αυτό επαληθεύει τον απρόσεκτο τρόπο συλλογής υλικών το έτος που ανακαλύφθηκε το ανθρώπινο κρανίο. Σύμφωνα με γραπτή δήλωση ενώπιον συμβολαιογράφου από τον μακαρίτη Χρήστο Σαρρηγιαννίδη (τον άνθρωπο που βρήκε το κρανίο, καθώς και έμπειρο εργάτη ανασκαφών), διάφορα μετακρανιακά ανθρώπινα οστά συλλέχθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Παν/μιο Θεσσαλονίκης, ενώ άλλα έσπασαν ή διαλύθηκαν επί τόπου κατά το Έτσι, με βάση τα παραπάνω, αληθεύει ότι, τουλάχιστον κατά το μεγαλύτερο μέρος, τα μετακρανιακά οστά χάθηκαν για την επιστήμη, ενώ οι σημερινές προσπάθειες εστιάζονται στην ανάκτηση όσο το δυνατόν περισσότερων απολεσθέντων πληροφοριών. 3) Ότι «το χρονολογικά πιο πρόσφατο καφετί (πολύ λεπτό) στρώμα σταλαγμιτικού υλικού (δείγμα c), είναι σε άμεση επαφή με το κρανίο, που σημαίνει ότι η ηλικία του είναι ετών». Ένας τέτοιος ισχυρισμός μπορεί 7. Ίχνη σχάσης σε σταλαγμιτικό υλικό του σπηλαίου Πετραλώνων (από Ikeya 1977). να ευσταθούσε μόνο εάν ολόκληρο το κρανίο ήταν καλυμμένο με παρόμοιο ίζημα, τη στιγμή που το μελέτησαν οι Henning και λοιποί (1981). Δυστυχώς, μετά την απομάκρυνση του μεγαλύτερου μέρους τού σταλαγμιτικού υλικού κατά τα έτη , το μόνο τμήμα του κρανίου που είχε μείνει επικαλυμμένο με καφετιές λεπτές αποθέσεις ήταν αυτό της βάσης του. Κρίνοντας από τις πρώτες φωτογραφίες της , το άνω τμήμα του κρανίου ήταν καλυμμένο με αρκετά παχύτερο στρώμα σπηλαιοαποθέσεων (τουλάχιστον 5-7 χλστ.), από ό,τι το 78 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
8 κάτω (2-3 χλστ.). Επιπλέον, τα σπασμένα τμήματα σταλαγμιτικού υλικού, που καλύπτουν αρκετά από τα προαναφερόμενα εκατοντάδες απολιθώματα από το αναμοχλευμένο ίζημα του Μαυσωλείου, αποτελούνται τόσο από καφετί (λεπτό και νεότερο) όσο και από λευκό (παχύ και αρχαιότερο) στρώμα, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της πιθανότητας ότι και το κρανίο είχε καλυφθεί από αμφότερες τις σπηλαιοαποθέσεις (λευκές και καφετιές). Η ερμηνεία που περισσότερο ταιριάζει στο σύνολο των ανωτέρω παρατηρήσεων, βασίζεται στην υπόθεση ότι πριν από την καθίζηση των ιζημάτων, και καθώς το κρανίο βρισκόταν ακόμα στο δάπεδο του σπηλαίου, το πιο παχύ (λευκό) σταλαγμιτικό στρώμα, το οποίο το συγκόλλησε ταυτόχρονα στο πλευρικό ασβεστολιθικό τοίχωμα, μπορούσε να καλύψει μόνο το απώτερο τμήμα του (κυρίως των οστών του μετωπιαίου, του ινιακού και των βρεγματικών). Ύστε- 8. Σταλαγμίτης στο μικροσκόπιο (x 600) προς χρονολόγηση με E.S.R., πριν και μετά την ολιγόλεπτη έκθεσή του σε ελαφρύ διάλυμα οργανικού οξέος (από Ikeya 1977). ρα από την καθίζηση, το κρανίο έμεινε «αιωρούμενο» και κολλημένο στο τοίχωμα του σπηλαίου, ενώ η βάση του, που δεν ακουμπούσε πια στο δάπεδο, δέχθηκε ως επικάλυψη μόνο τη νεότερη καστανή σταλαγμιτική επίστρωση. Έτσι, αποκλειστικά το καφετί σταλαγμιτικό στρώμα ήταν δυνατόν να καλύψει τη βάση τού κρανίου, χωρίς δηλ. να συναντήσει καμία λευκή κρούστα σε αυτό το τμήμα του απολιθώματος. Εξάλλου μόνο η λεπτή σταλαγμιτική στρώση των 2-3 χιλιοστών του καφέ σταλαγμιτικού υλικού, δεν θα ήταν αρκετή να συγκρατεί το βάρος του κρανίου, συγκολλημένου μέσω μιας οριζόντιας σταλαγμιτικής ράβδου 3-4 εκατοστών. Επίσης, οι Henning και λοιποί (1981) είχαν επισημάνει αρχικά ότι η σταλαγμιτική επικάλυψη του κρανίου έδωσε ηλικία ετών και ότι τα οστέινα τμήματα έδειξαν εκείνη των ετών (από έως χρόνια). Εκτός από την επισήμανση του B. Kurt n, ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο να συμβεί, στην απάντηση του 1982 μιλάνε για σταλαγμιτική επικάλυψη ετών, προκαλώντας μια γενικευμένη και μέχρι στιγμής αδιευκρίνιστη σύγχυση. Δηλαδή με ποιες μεθόδους χρονολόγησαν την οστέινη ύλη και με ποιες την επικάλυψη, καθώς και με τι αποτελέσματα; Μέγιστη ηλικία ή έτη και για ποιο είδος υλικού; Κατά την άποψη του συγγραφέα του παρόντος άρθρου, τα γεγονότα περιγράφονται πιο αξιόπιστα στην δημοσίευση των Henning και λοιπών του 1981, από ό,τι στην απάντηση του 1982 στο Nature. Δηλαδή ότι χρονολογήθηκαν αμφότερα τα υλικά και ότι όταν αντιλήφθηκαν το λάθος που επεσήμανε ο Kurt n, προέβησαν σε μια συσκότιση επί των χρονολογικών μεθόδων και του είδους των υπό εξέταση υλικών. 4) Ότι «η δοσιμετρία που υπολογίστηκε για την εξαγωγή χρονολογικών συμπερασμάτων από τον Ikeya το 1977 είναι διαφορετική από εκείνη του 1980». Πράγματι ο καθηγητής Μ. Ikeya, πάντα υποδείκνυε δυο πιθανές τιμές της ετήσιας δόσης, όπως και την ανάγκη για περαιτέρω μετρήσεις και τελειοποίηση της μεθόδου E.S.R. Στο σημείο αυτό μπορεί επίσης να αναφερθεί ότι οι δυσκολίες των αποτελεσμάτων των διαφόρων χρονολογήσεων συνοψίστηκαν εν μέρει και από άλλους επιστήμονες, οι οποίοι ωστόσο παραθέτουν μια πολύ γενική και επιλεκτική επισκόπηση, καθώς δεν έλαβαν υπόψη όλα τα βιβλιογραφικά δεδομένα. 13 Ακολούθησε η προαναφερμένη μελέτη των Shen Guanjun & Yokoyama (1986), που ερχόταν σε αντίθεση με τα αποτελέσματα των Henning και λοιπών (1981). Το κύριο συμπέρασμα ήταν ότι όλα τα ιζήματα του σπηλαίου, κάτω από το χαμηλότερο τμήμα του 1ου σταλαγμιτικού στρώματος, έχουν ηλικία τουλάχιστον χρόνια. Αυτή η έρευνα βασίστηκε σε δείγματα που έλαβαν το 1982 ο Α. Πουλιανός, ο Η. de Lumley και ο συγγραφέας. Αξίζει εδώ να επισημανθεί ότι, με βάση τις απόλυτες ηλικίες, η χρονολογική απόσταση που συνήθως διαπιστώνεται μεταξύ του 10ου και του 1ου σταλαγμιτικού στρώματος ανάγεται περίπου στα χρόνια (από έως έτη). Όμως από τη βιοστρωματογραφική σύνθεση της πανίδας, προκύπτει ότι οι ηλικίες σχηματισμού του 9ου και του 2ου στρώματος απέχουν μεταξύ τους περίπου χρόνια. Έτσι, όταν το σπήλαιο Πετραλώνων σφραγίστηκε από το 2ο στρώμα και αποκλείστηκε από το εξωτερικό του περιβάλλον, πέρασαν άλ- τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 79
9 λες περίπου έτη έως ότου αρχίσει ο κύριος σχηματισμός του 1ου σταλαγμιτικού στρώματος στα χρόνια. Από άλλες ευρωπαϊκές θέσεις (π.χ. Tautavel) είναι γνωστή η ηλικία σχηματισμού αρκετά εκτεταμένου σταλαγμιτικού υλικού γύρω στα χρόνια. Πιθανόν στα Πετράλωνα, εξαιτίας του ότι οι αντίστοιχες κλιματολογικές συνθήκες ήταν λιγότερο ευνοϊκές (πιο ζεστό κλίμα), ο σχηματισμός σπηλαιοαποθέσεων αυτής της εποχής παραμένει λιγότερο εμφανής, καθώς αναπτύχθηκε πιθανόν σε ορισμένα μόνο τα νοτιότερα μέρη του σπηλαίου (λιγότερα δηλ. από ό,τι στο Tautavel). Έτσι εξηγείται το γεγονός πώς ενώ τα επιφανειακά οστά ζώων στις προς βορρά Αίθουσες Αριστοτέλη και Θεόφραστου είναι περίπου ετών, επικαλύπτονται αρκετά αργότερα, κυρίως από σταλαγμιτική στρώση χρόνων. Για την απόκτηση μιας πιο ακριβούς εκτίμησης της ετήσιας δόσης, το 1983 (λίγους μήνες πριν από την παράνομη διακοπή των 9. Λεπτομέρεια της στρωματογραφίας της Τομής Β, όπου διακρίνεται το 10ο στρώμα, χρονολογημένο με E.S.R. από τον Ikeya (1980) στα χρόνια. ανασκαφών Πουλιανού), μια ομάδα γεωφυσικών από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υπό τον καθ. Σ. Χαραλάμπους, συνεργάστηκε με την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος. Τοποθετήθηκαν τότε πιο σύγχρονα, συγκριτικά με τα προηγούμενα, δοσίμετρα στις διάφορες αίθουσες του σπηλαίου Πετραλώνων. Ένα χρόνο αργότερα, μερικά από αυτά τα δοσίμετρα αντικαταστάθηκαν με καινούρια για περαιτέρω διακρίβωση και μελέτη, σχετικά όχι μόνο με τις παρατηρήσεις ενός έτους, αλλά και μεγαλύτερων χρονικών περιόδων. 14 Τα αποτελέσματα των μετρήσεων της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας των Παπαστεφάνου και λοιπών (1986), ήταν διαφορετικά από εκείνα των Henning και λοιπών (1981), ενώ προσέγγισαν εκείνα που είχαν προσδιορίσει οι Ikeya (1980) και Ikeya και Miki (1981). O Ikeya (1990a, b), με το ήθος που τον διακρίνει, αναγνώρισε ότι οι έλληνες ερευνητές από ευγένεια, ενώ δηλαδή είχαν τη δυνατότητα, δεν προχώρησαν στον υπολογισμό της ηλικίας με τη μέθοδο E.S.R. Έτσι, ο ιάπωνας φυσικός, βασισμένος και στις μελέτες των ανωτέρω καθηγητών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατέληξε στα εξής σημεία: 1) Η ετήσια δόση των 0,1 rad/έτος και 0,2 rad/έτος, όπως είχε ήδη προηγούμενα προσδιοριστεί, δίνει περίπου ηλικίες και χρόνια αντίστοιχα. Ήταν επομένως αρκετό να διαπιστωθεί η ακριβής δόση της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας. 2) Kαθόσον το περιεχόμενο σε ουράνιο είναι πολύ χαμηλό, η πιο πιθανή συνολική δόση φαίνεται να είναι εκείνη των 100 mrad/ έτος, με την υπενθύμιση ότι η εξωτερική δόση ακτινοβολίας γ υπολογίστηκε σε 50 mrad/έτος από τον Ikeya το 1977, τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
10 mrad/έτος από τον Ikeya το 1978 και περίπου 40 mrad/έτος από τους Ikeya και Miki το Επίσης, η δόση που δέχτηκαν τα οστά είναι μεταξύ 10 Κrad/έτος, για οστά του 16ου στρώματος καλυμμένα με πολύ λεπτή σταλαγμιτική στρώση, και 86 Κrad/έτος για οστά που βρέθηκαν στο ίζημα του Μαυσωλείου, ελεύθερα από σταλαγμιτική επίστρωση (πρβλ. Ikeya, 1978). 3) Η εσωτερική δόση των mrad/έτος είναι δεκτή από όλους, συμπεριλαμβανόμενων των Henning και λοιπών (1981), οι οποίοι όμως εσφαλμένα υπολόγισαν την ετήσια δόση στα mrad/ έτος, αντί των 100 mrad/έτος. 4) Oι Παπαστεφάνου και λοιποί (1986) μέτρησαν την εξωτερική δόση της ακτινοβολίας γ, προσδιορίζοντας μια μέση τιμή στα 35 mrad/έτος για ολόκληρο το σπηλαίο και 68 (+5) mrad/έτος για την επιφάνεια του Μαυσωλείου. Oι τιμές αυτές προσεγγίζουν τα mrad/έτος που έδωσαν οι Ikeya το 1977 και Ikeya και Miki το Με βάση τα ανωτέρω, ο Ikeya (1990a, b) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο μέσος ρυθμός της ετήσιας δόσης της ακτινοβολίας που δέχθηκαν τα δείγματα στα Πετράλωνα, στις περισσότερες των περιπτώσεων, είναι περίπου 0,1 rad/έτος. Αυτή η τιμή υπολογίστηκε χρησιμοποιώντας σαν βάση τη μέση δόση των 56 mrad/έτος, στην οποία προστίθενται τα 21 mrad/έτος της εξωτερικής δόσης (από τους Henning και λοιπούς, 1981) και η πιο πιθανή εξωτερική δόση των 35 mrad/έτος (από τους Παπαστεφάνου και λοιπούς, 1986). Σαν αποτέλεσμα αυτά δίνουν την ηλικία των ετών για το ανθρώπινο κρανίο. Εφόσον ωστόσο αυτό καλύφθηκε από σταλαγμιτικές αποθέσεις, η δόση των 56 mrad/ έτος που απορροφήθηκε από το κρανίο πρέπει να τροποποιηθεί στα 49 mrad/έτος, υποδηλώνοντας περίπου μια ηλικία ετών. 15 Έτσι, συνδυάζοντας τις μετρήσεις Ιαπώνων, Ελλήνων και Γερμανών επιστημόνων, χρονολογήθηκε απευθείας το ίδιο το ανθρώπινο κρανίο, επιβεβαιώνοντας την ηλικία των περίπου ετών που είχε υπολογίσει το 1977 ο Α. Πουλιανός. 16 Επιμερισμός αμινοξέων Μια άλλη μέθοδος απόλυτης χρονολόγησης, αφορά τη μέτρηση των αμινοξέων που εμπεριέχονται στα απολιθώματα. 17 Η τεχνική βασίζεται στο γεγονός ότι τα αμινοξέα των πρωτεϊνών, όπως και των οστών των ζώντων οργανισμών, αποτελούνται αποκλειστικά από εναντιομερή της μορφής L. Μετά το θάνατο των οργανισμών λαμβάνει χώρα η διαδικασία της ρακεμοποίησης και βαθμιαία τα μισά εναντιομερή L μετατρέπονται στα αντίστοιχα της μορφής D. Έτσι, όσο αυξάνεται η ηλικία των απολιθωμάτων, η αναλογία των L και D εναντιομερών τείνει προς την ισορροπία του 50%. Με τη μέθοδο των αμινοξέων, κατά τη δεκαετία του 1970, ήταν δυνατόν να χρονολογηθούν υλικά οργανικής προέλευσης το πολύ ετών. Για το λόγο αυτό, μια ανάλογη απόπειρα του Bada 18 να χρονολογηθεί τμήμα σιαγόνας αρκούδας δεν απέδωσε. Παρομοίως, πρέπει να απορριφθούν ως ατελέσφορες οι αντίστοιχες προσπάθειες του Μελέντη (1980) και των Protsch και λοιπών (1982), που δυστυχώς έγιναν επί τριμμάτων των οστών του ανθρώπινου κρανίου (κάτι που έπρεπε να είχε αποφευχθεί). Προφανώς, ανάμεσα σε άλλες, συγκαταλέγονται και αυτές οι αιτίες που ο Protsch (1983, 1986) αναγνώρισε, σε επιστολές του, ότι το μεγαλύτερο μέρος των επιστημονικών ζητημάτων του σπηλαίου Πετραλώνων είχε ήδη επιλυθεί από τον Α. Πουλιανό. Κατά τα μέσα του 1980 αναπτύχθηκε μια παρεμφερής μέθοδος, εκείνη του επιμερισμού της ισολευκίνης, 19 με την οποία οι δυνατότητες χρονολόγησης αυξήθηκαν σε τουλάχιστον 1 εκατ. έτη, με ένα στατιστικό πάντως σφάλμα της τάξης του 30%. Η θερμοκρασία είναι ο κύριος παράγοντας που επηρεάζει τη διαδικασία ρακεμοποίησης και επιμερισμού. Κατά συνέπεια είναι σημαντικό να διακριβωθεί εάν τα δείγματα έχουν προηγουμένως θερμανθεί σε υψηλές θερμοκρασίες (π.χ. φωτιά κ.λπ.). Διαφορετικά, αυτά παρουσιάζουν έναν μεγάλο βαθμό επιμερισμού και δίνουν ανακριβείς χρονολογήσεις (δηλ. πιο πρόσφατες). Άλλες παράμετροι, όπως το ph και η υγρασία, έχουν μικρότερη επιρροή στην ταχύτητα της αντίστοιχης χημικής μεταβολής, είναι όμως προτιμότερο να λαμβάνονται υπόψη οι ενδεχόμενες επιδράσεις τους. Για τη χρονολόγηση διάφορων πετραλώνειων στρωμάτων, η μέθοδος επιμερισμού εφαρμόστηκε σε αδαμαντίνη ζώων που δεν παρουσίαζαν ίχνη καύσης. Ως σημείο αναφοράς χρησιμοποιήθηκε η μέση θερμοκρασία των 16,5 ο C (σύμφωνα με τον κοντινότερο σταθμό της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας του αεροδρομίου Θεσσαλονίκης, στοιχεία των ετών ). Η θερμοκρασία αυτή σχεδόν συμπίπτει με τη σημερινή μέση θερμοκρασία του σπηλαίου. 20 Η χρονολόγηση (βλ. πίνακα 1) βαθμονομήθηκε (calibrated) με τον επιμερισμό της ισολευκίνης δοντιού ελέφαντα από την Isernia της Ιταλίας, μια επιφανειακή θέση ικανοποιητικά χρονολογημένη με παλαιομαγνητισμό, όπως και με Κ/Αr, περίπου στα χρόνια. 21 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 81
11 Θέση Δείγμα Στρώμα Αναλογία εναντιομερών Ηλικία (έτη x 1000) Πετράλωνα 203Δ120α - Τομή B 11 0, Πετράλωνα Μ1 (Μαυσωλείο) 11 0, Πετράλωνα Τομή Γ , Isernia Elephas antiquus 0, Πίνακας 1: Χρονολογήσεις απολιθωμάτων δοντιών από τα Πετράλωνα και την Ιζέρνια με τη μέθοδο του επιμερισμού της ισολευκίνης. 23 Τα αποτελέσματα από τα Πετράλωνα έδειξαν μια ηλικία ανάμεσα στα και χρόνια, με μέσο όρο τα έτη (Belluomini και λοιποί 1988). 22 Ωστόσο η μέθοδος χρειάζεται ακόμα βελτίωση, καθώς τα στρώματα εμφανίστηκαν ελαφρώς νεότερα από το 11ο. Επίσης είναι πιθανό ότι η θερμοκρασιακή διαφορά ανάμεσα στα Πετράλωνα και την Isernia (~4 ο C) είναι κατά 1-2 βαθμούς μικρότερη (συγκρίνοντας τον εξωτερικό χώρο του σπηλαίου με εκείνο του αεροδρομίου Θεσσαλονίκης). Επίσης, τα απολιθώματα της Κεντρικής Ιταλίας έχουν κατά καιρούς θερμανθεί συγκριτικά περισσότερο με τις ηλιακές ακτίνες, από ό,τι εκείνα των Πετραλώνων στο κλειστό περιβάλλον του σπηλαίου, φέρνοντας έτσι πολύ κοντά τις ηλικίες των δύο θέσεων, υπόθεση που ενισχύεται από την παρόμοια σύνθεση της πανίδας αμφοτέρων των ανωτέρω, ελληνικών και ιταλικών, ανασκαφών (βλ. και N. Poulianos 1995, 1998). Συμπεράσματα Από συζήτηση των προηγούμενων ενοτήτων, είναι δυνατό να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι οι μέθοδοι των απόλυτων χρονολογήσεων, που εφαρμόστηκαν σε διάφορα υλικά του σπηλαίου Πετραλώνων, περιλαμβάνουν ηλικίες μεταξύ 0,35 και Πίνακας 2: Συνοπτικά αποτελέσματα απόλυτων χρονολογήσεων από το σπήλαιο Πετραλώνων. ΣΤΡΩΜΑ ΕΠΙΠΕΔO (ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΗ) ΘΕΣΗ ΗΛΙΚΙΑ (έτη x 1000) ΜΕΘOΔOΣ 1 ΑΝΩ ΤOΜΗ Α 0-70 U/TH, ESR 1 ΜΕΣO ΤOΜΗ Α 250 U/TH, TL, ESR 1 ΚΑΤΩ ΤOΜΗ Α >350 U/TH, E.S.R. 4 ΤOΜΗ Α Max. 670 TL 10 (+1?) ΤOΜΗ Α? 200 U/TH, E.S.R. 10 ΤOΜΗ Β >350 U/TH, E.S.R. 10 ΤOΜΗ Β 670 E.S.R. 10 ΤOΜΗ Β U/TH (EXTRAP.), E.S.R. 10 (+1) ΜΕΣOΓΕΙOΣ >350 U/TH, E.S.R. 10 (+1) ΜΑΥΣΩΛΕΙO U/TH, E.S.R. 11 ΤOΜΗ Β ΑΜΙΝOΞΕΩΝ 11 ΜΑΥΣΩΛΕΙO ΑΜΙΝOΞΕΩΝ, ESR, ΠΑΛΑΙOΜΑΓΝΗΤΙΣΜOΥ ΤOΜΗ Β ΑΜΙΝOΞΕΩΝ ΤOΜΗ Β, Γ 780 ΠΑΛΑΙOΜΑΓΝΗΤΙΣΜOΥ E.S.R 26 ΤOΜΗ Β >780 -? ΠΑΛΑΙOΜΑΓΝΗΤΙΣΜOΥ ΤOΜΗ Β? - 1 εκατ. ετών, επικεντρώνοντας στο διάστημα μεταξύ και ετών. Oι επιφανειακές σταλαγμιτικές στρώσεις έχουν επηρεαστεί περαιτέρω από το σχηματισμό όλο και πιο πρόσφατων σπηλαιοαποθέσεων. Το ανθρώπινο κρανίο παρουσιάζει μια ηλικία περίπου ετών, χρονολόγηση που συμβαδίζει με τις πιο σύγχρονες παλαιοανθρωπολογικές, παλαιοοικολογικές και παλαιοντολογικές μελέτες. Περισσότερες εργαστηριακές αναλύσεις προσδοκώνται στο μέλλον. Η αλληλεγγύη και συμπαράσταση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας είναι δεδομένη (με τις εξαιρέσεις να επιβεβαιώνουν τον κανόνα). Ύστερα από δεκαετίες αναμονής, προσφυγών κ.λπ., αναμένεται πλέον η αντίστοιχη ενίσχυση εκ μέρους του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, που μπορεί να αποβεί σημαντική για την εμπέδωση της επιστημονικής αξίας των ανασκαφών και των ευρημάτων του σπηλαίου Πετραλώνων. Όπως πάντα, η Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος καλωσορίζει τη συνεργασία με επιστημονικούς φορείς και ερευνητές από όλο τον κόσμο. Σημειώσεις * Πριν από Σήμερα. 1. Oι αρχικές εκτιμήσεις για την ηλικία των ετών Π.Σ. δόθηκαν από τους: Π. Κόκκορο και Α. Κανέλλη (στο L Anthropologie, το 1960), O. Sickenberg το 1964 (βλ. βιβλιογραφία) και E. Breitinger το 1964 στη Μόσχα, σε ανακοίνωση στο 7ο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογικών και Εθνολογικών Επιστημών. 2. Του άρθρου του Α. Πουλιανού (1971, βλ. βιβλιογραφία), είχε προηγηθεί ανακοίνωση στον ημερήσιο τύπο της Θεσσαλονίκης της , και στις εφημερίδες της Aθήνας της Λίγες μέρες πριν η χούντα είχε απαγορεύσει τη συνέχιση των ανασκαφών στον Α. Πουλιανό. 82 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
12 3. Εκτός από τη βιβλιογραφία των Sickenberg και Poulianos (Α. & Ν.), βλ. επίσης: B. Kurt n / A. Poulianos (1977), «New stratigraphic and faunal material from Petralona cave - with special reference to the Carnivora», Anthropos 4, σ B. Kurt n / A. Poulianos (1981), «Fossil Carnivora of Petralona cave: Status 1980», Anthropos 8, σ M. Kretzoi / N.A. Poulianos (1981), «Remarks on the Middle and Lower Pleistocene vertebrate fauna in the Petralona cave», Anthropos 8, σ Ε. Τσουκαλά (1989), «Συμβολή στη μελέτη της πλειστοκαινικής πανίδας μεγάλων θηλαστικών (Σαρκοβόρα, Περισσοδάκτυλα, Αρτιοδάκτυλα) από το σπήλαιο Πετραλώνων, 360 σελ., διδ. διατρ., Παν/μιο Θεσσαλονίκης. 4. Βλ. αντίστοιχα: α) St. Papamarinopoulos (1977), «The first known European?», Bulletin, University of Edinburgh 13/10, σ. 1-3 (April 27), και β) A.N. Poulianos (1980), «Lower and Middle Pleistocene climatic fluctuations at Petralona cave», Anthropos 7, σ Δυστυχώς είναι άγνωστο κατά πόσο τα δείγματα των Παπαμαρινόπουλου και λοιπών (1987) είναι τα ίδια με αυτά που είχε δημοσιεύσει ο Παπαμαρινόπουλος το 1978 ή είναι καινούρια, καθότι το διάστημα η Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος είχε παράνομα αποβληθεί από τις έρευνές της στο σπήλαιο Πετραλώνων (κατά την 1632/1995 απόφαση του Αρείου Πάγου). Παραμένει επίσης ασαφές γιατί οι Παπαμαρινόπουλος και λοιποί (1987) σταμάτησαν τη δειγματοληψία και δεν προχώρησαν παρακάτω από το 16ο στρώμα, ή δεν δημοσίευσαν τα αντίστοιχα αποτελέσματα (στην περίπτωση που συνέχισαν τη λήψη δειγμάτων κάτω από αυτό το στρώμα). τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ 10. Γομφίος αρκούδας από το σπήλαιο Πετραλώνων, του είδους Ursus deningeri που χρησίμευσε για χρονολόγηση με τη μέθοδο των αμινοξέων. 6. Π.χ. στη Stranska Skala, βλ. G.J. Kukla (1975), «Loess Stratigraphy of Central Europe», στο After the Australopithecines, Mouton Publ., σ Bλ. σημ Βλ. A.N. Poulianos (1977), «Stratigraphy and age of the Petralonian Archanthropus», Anthropos 4, σ , και ο ίδιος (1977), «New data on the stratigraphy of Petralona cave», Proc. 7th Int. Spel. Con., Sheffield. 9. Παρόμοια αποτελέσματα παρουσίασαν και οι Shen Guanjun και Yuji Yokoyama (1986), βλ. βιβλιογραφία. 10. Βλ. M. Ikeya (1975), «Electron Spin Resonance», Nature 255, σ. 68 ο ίδιος (1978), «Electron Spin Resonance as a method of dating», Archaeomety 20, σ Η μέθοδος αυτή εφαρμόστηκε για πρώτη φορά σε ευρήματα της παλαιολιθικής εποχής στο σπήλαιο Πετραλώνων. Τα δείγματα απαιτείται να εκτεθούν σε ακτίνες γ, ενώ καταγράφονται τα αποτελέσματα της ακτινοβόλησης, όπως και οι γωνίες του spin των εξερχόμενων ηλεκτρονίων. Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της μεθόδου E.S.R. είναι: 1) Αρκεί μόνο ένα μικρό δείγμα (10-20 mg), 2) Η μέγιστη μετρούμενη ηλικία είναι θεωρητικά μεγαλύτερη σε σχέση με άλλες μεθόδους και 3) Πρόσφατα τελειοποιήθηκε ώστε να μην καταστρέφονται τα δείγματα, συγκαταλέγεται δηλαδή στις μη καταστροφικές μεθόδους. 11. Βλ. I. Karakostanoglou (1981a), «Archaeologists, dating and their role in Archaeology», Anthropos 8, σ ο ίδιος (1981b), «Allegation and truth», Anthropos 8, σ Βλ. A.N. Poulianos (1981), «Microhistological and macroscopic investigation of post-cranial bones of the Petralonian Archanthropus», Anthropos 8, σ Π.χ. A.G. Wintle / J.A. Jacobs (1982), «A critical review of the dating evidence for Petralona cave», Journal of Archaeological Science 9, σ J. Cook / C.B. Stringer / A.R. Currant / H.P. Schwarcz / A.G. Wintle (1982), «A review on the chronology of the European Middle Pleistocene Hominid Record», Yearbook Phys. Anthropology 25, σ Gr n Reiner (1996), «A reanalysis of electron spin resonance dating results associated with the Petralona hominid», Journal of Human Evolution 30, σ Oι «φύλακες» του σπηλαίου δεν τους εμπόδισαν, καθώς δεν γνώριζαν ότι καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συνεργάζονταν με τους ανασκαφείς, ακόμα και μετά την προαναφερόμενη βίαιη αποβολή. 15. Από τη συζήτηση επί των αποτελεσμάτων με τη μέθοδο E.S.R., είναι προφανές ότι εάν διαφοροποιηθεί η εκτιμώμενη δοσιμετρία, το εξαγώγιμο αποτέλεσμα μπορεί να ποικίλλει αρκετά, κατά κανόνα πάντως γύρω στα 10-15%. 16. Bλ. σημ Βλ. J.L. Bada (1971), «Kinetics of the non biological decomposition and racemization of amino acids», στο J.D. Hem (επιμ.), Advances in Chemistry Series, 106, American Chemical Society, Washington, D.C., σ J.L. Bada / R.A. Schroeder (1975), «Amino acid racemization reactions and their geochemical implications», Naturwissenschaften 62, σ Βλ. A.N. Poulianos (1980b), «The Archanthropus of Petralona is Autochthonous», Anthropos 7, σ Bλ. G. Belluomini / J.L. Bada (1985), «Isoleucine epimerization ages of the dwarf elephants of Sicily», Geology 13, σ Poulianos (1980), ό.π. 21. Βλ. M. Coltorti / M. Cremaschi / M.C. Delitala / D. Esu / M. Fornaseri / A. McPherron / M. Nicoletti / R. Van Otterloo / C. Peretto / B. Sala / V. Schmidt / J. Sevink (1982), «Reversed magnetic polarity at an early lower Palaeolithic site in Central Italy», Nature 300, σ Στη δημοσίευση των Belluomini και λοιπών (1988, βλ. βιβλιογραφία), ο ίδιος πίνακας περιέχει όλες τις ηλικίες κατά έτη νεότερες, καθώς ύστερα από πρόσφατες μετρήσεις των εργαστηρίων αρχαιομετρίας, το σύνορο των εποχών Brunhes/ Matuyama διαπιστώθηκε ότι ανάγεται στις και όχι στις ή τις που είχε αρχικά εκτιμηθεί. 23. Στο ίδιο. 83
13 Bιβλιογραφία BELLUOMINI G. / DELITALA L. / POULIANOS A.N. / POULIANOS N.A. (1988), «Epimerization ages of fossil teeth from Petralona Cave (Northern Greece)», Abstracts of the 2nd Panhellenic Congress of Anthropology. May 27-29, Athens 1988, ανακοίνωση δημοσιευμένη με τον τίτλο «The Man of Petralona - an estimated by amino acid racemization dating», Anthropos 12 (1990), σ HENNING G.J. / BANGERT U. / HERR W. / POULIANOS A.N. (1980), «Uranium Series dating and TL Ages of Spelaeothem from Petralona Cave», Anthropos 7, σ HENNING G.J. / HERR W. / WEBER E. / XIROTIRIS N.I. (1981b), «E.S.R. dating of the fossil hominid cranium from Petralona Cave», Nature 292, σ IKEYA M. (1977), «Electron Spin Resonance dating and Fission Track Detection of Petralona stalagmite, Anthropos 4, σ (1978), «Natural radiation at Petralona Cave», Anthropos 5, σ (1980), «E.S.R dating of Carbonates at Petralona Cave», Anthropos 7, σ (1990a), «E.S.R. Age of Petralona materials», Proceedings of the 2nd Panhellenic Congress of Anthropology. May 27-29, Athens 1988, στο Anthropos 12, σ (1990b), «E.S.R. Age of Petralona cranium and carbonates», Proceedings of the 2nd Panhellenic Congress of Anthropology. May 27-29, Athens 1988, στο Anthropos 12, σ IKEYA M. / POULIANOS A.N. (1979), «E.S.R. age of the trace of fire at Petralona», Anthropos 6, σ IKEYA M. / MIKI T. (1981), «ESR Archaeological Dose of Petralona and Choukoutien bones», Anthropos 8, σ LIRITZIS Y. (1980), «U/230 - Th/234 dating of Spelaeothems in Petralona», Anthropos 7, σ MEΛENTHΣ I. (1980), «Ελευθεροτυπία», φύλλο 27 και 28 Φεβρουαρίου. PAPAMARINOPOULOS S. (1978), «Limnomagnetic studies on Greek sediments», αδημ. διδ. διατρ., University of Edinburgh. PAPAMARINOPOULOS S. / READMAN P. / MANIATIS Y. / SIMOPOULOS G. (1987), «Paleomagnetic and mineral magnetic studies of sediments from Petralona Cave, Greece», Archaeometry 29/1, σ PAPASTEFANOU C. / MANOLOPOULOU M. / SAVVIDES E. / CHARALAMBOUS S. (1986), «Dose rate measurements in Petralona Cave for Archanthropus dating», The proceedings of the 3rd European and 1st Panhellenic Anthropological Congresses, στο Anthropos 11, σ POULIANOS A.N. (1971), «Petralona: A middle Pleistocene Cave in Greece», Archaeology 24, σ ( ), The Cave of the Petralonian Archanthropinae, Library of AAG, σ. 80. (1980), «The post-cranial skeleton of the Archanthropus europaeus petraloniensis», Anthropos 7, σ (1989), «Petralona Cave within Lower- Middle Pleistocene sites», Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 73, σ (Δημοσιεύθηκε επίσης στην ελληνική γλώσσα το 1990, με τίτλο «H συμβολή των ανασκαφών του Σπηλαίου Πετραλώνων στη γνώση για τη βιοστρωματογραφία του Eυρωασιατικού Kάτω-Mέσου Πλειστοκαίνου», Αρχαιολογία 36, σ ). (1995), «La Grotta e l Uomo di Petralona», διδ. διατρ., Florence Institute of Anthropology. (1998), «The Petralona Homo site», αδημ. διδ. διατρ., Geol. Inst. of Czech Academy (Prague). PROTSCH R. / XIROTIRIS N. / HENKE W. / HENNING G. / SCHULTZ M. (1982), «Petralona. Analysis based on the cleaned splachnocranium and neurocranium», 1er Congress Inter. de Pal ontologie Humaine, R sumes des Communications, Oct., Nice. PROTSCH R. (1983), «Two letters to the Anthr. Ass. of Greece ( ), ( )», The proceedings of the 3rd European and 1st Panhellenic Anthropological Congresses. Athens, στο Anthropos 10, σ (1986), «Letter to Anthr. Ass. of Greece. ( )», The proceedings of the 3rd European and 1st Panhellenic Anthropological Congress. Athens, στο Anthropos 11, σ SCHWARCZ H.P. / LIRITZIS Y. / DIXON A. (1980), «Absolute dating of travertines from the Petralona Cave, Chalkidiki Peninsula Greece», Anthropos 7, σ SHACKLETON N.J. / OPDYKE N.D. (1976), «Oxygen isotope and palaeomagnetic stratigraphy of equatorial Pacific core V Late Pliocene to latest Pleistocene», Geol. Soc. Amer. Mem. 45, σ SHEN GUANJUN / YUJI YOKOYAMA (1986), «Th230/U 234 dating of Petralona spelaeothems», Anthropos 11, σ SICKENBERG O. (1964), «Die Saugetierfauna der H hle Petralona bei Thessaloniki (Preliminary Report)», Institute for Geology and Subsurface Research IX/1, σ (1971), «Revision der Wirbeltierfauna der H hle Petralona (Griechenland)», Annales G ologiques des Pays Hell niques, 23, σ The Absolute Datings of Spelaeothems and Findings from Petralona Cave (Chalkidiki, Greece) Nickos A. Poulianos A long discussion regarding the chronology of the Petralona cave findings (fauna and flora fossils, artefacts, human remains etc.) is ongoing, since the skull of a prehistoric man was found there 46 years ago. Both relative and absolute datings have being controversial amongst the various scientific publications. The relative chronologies however provided a clearer picture, that of Early-Middle Pleistocene (0,50-0,8 m.y.a.). The absolute datings, such as palaeomag, aminoacids, ESR, U/Th, TL etc, led to several measurable results, which are not always concordant. A synthesis of the up today efforts and an attempt of interpreting the contradictory results are presented in this article. N.A.P. 84 τχ. 101 APXAIOΛOΓIA & TEXNEΣ
Μέθοδοι καταστροφής λόγω ακτινοβολίας. Μέθοδος Θερμοφωταύγειας
Μέθοδοι καταστροφής λόγω ακτινοβολίας Μέθοδος Θερμοφωταύγειας Το Φαινόμενο της Θερμοφωταύγειας Το φαινόμενο της θερμοφωταύγειας των ορυκτών ήταν γνωστό εμπειρικά από το 1663. Το έτος αυτό ο sir Robert
Διαβάστε περισσότεραΑρχαιομετρία Μέθοδοι χρονολόγησης αρχαίων υλικών
ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Αρχαιομετρία Μέθοδοι χρονολόγησης αρχαίων υλικών ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μπρέστα
Διαβάστε περισσότεραΗ ΙΣΧΥΣ ΕΝΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ. (Power of a Test) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 Η ΙΣΧΥΣ ΕΝΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ (Power of a Test) Όπως είδαμε προηγουμένως, στον Στατιστικό Έλεγχο Υποθέσεων, ορίζουμε δύο είδη πιθανών λαθών (κινδύνων) που μπορεί να συμβούν όταν παίρνουμε αποφάσεις
Διαβάστε περισσότεραΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Μ.Ν. Ντυκέν, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τ.Μ.Χ.Π.Π.Α. Ε. Αναστασίου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τ.Μ.Χ.Π.Π.Α. ΔΙΑΛΕΞΗ 07 & ΔΙΑΛΕΞΗ 08 ΣΗΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Βόλος, 016-017 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ
Διαβάστε περισσότερα«ΕΛΕΓΧΟΣ & ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ 4 ΑΓΝΩΣΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΞΥΛΟΥ»
Δρ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ MANTANHΣ Καθηγητής Τ.Ε.Ι. Λάρισας στο γνωστικό αντικείμενο «Δομή και ιδιότητες ξύλου» δ/νση: Τέρμα Μαυρομιχάλη, ΤΚ 43100, Καρδίτσα τηλ. 24410 64.711 & 6947 300585 ΤΙΤΛΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: «ΕΛΕΓΧΟΣ
Διαβάστε περισσότεραΒασικές μέθοδοι στρωματογραφίας
Βασικές μέθοδοι στρωματογραφίας ΛΙΘΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΧΡΟΝΟΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Μαγνητοστρωματογραφία Σεισμική στρωματογραφία ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ Παραλληλισμός στρωμάτων από περιοχή σε περιοχή με στόχο
Διαβάστε περισσότεραΜετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ):
Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ): Μιχάλης Βραχνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής ΤΕΙ Θεσσαλίας ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΓΗ ΚΑΙ Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ
Διαβάστε περισσότεραΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ. Ι. Δημόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών-ΤΕΙ Πελοποννήσου
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Ι. Δημόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών-ΤΕΙ Πελοποννήσου Σχηματική παρουσίαση της ερευνητικής διαδικασίας ΣΚΟΠΟΣ-ΣΤΟΧΟΣ ΘΕΩΡΙΑ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ερευνητικά
Διαβάστε περισσότεραΜια από τις σημαντικότερες δυσκολίες που συναντά ο φυσικός στη διάρκεια ενός πειράματος, είναι τα σφάλματα.
Εισαγωγή Μετρήσεις-Σφάλματα Πολλές φορές θα έχει τύχει να ακούσουμε τη λέξη πείραμα, είτε στο μάθημα είτε σε κάποια είδηση που αφορά τη Φυσική, τη Χημεία ή τη Βιολογία. Είναι όμως γενικώς παραδεκτό ότι
Διαβάστε περισσότεραΚεφάλαιο 5 Κριτήρια απόρριψης απόμακρων τιμών
Κεφάλαιο 5 Κριτήρια απόρριψης απόμακρων τιμών Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται δύο κριτήρια απόρριψης απομακρυσμένων από τη μέση τιμή πειραματικών μετρήσεων ενός φυσικού μεγέθους και συγκεκριμένα
Διαβάστε περισσότερα1 η ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
ΑΕΙ ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΤ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Τ.Ε. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ Σκοπός της άσκησης 1 η ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΑΣΚΗΣΗ Σκοπός αυτής της άσκησης είναι η εξοικείωση των σπουδαστών με τα σφάλματα που
Διαβάστε περισσότεραΔειγματοληψία στην Ερευνα. Ετος
ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τμήμα Αγροτικής Οικονομίας & Ανάπτυξης Μέθοδοι Γεωργοοικονομικής και Κοινωνιολογικής Ερευνας Δειγματοληψία στην Έρευνα (Μέθοδοι Δειγματοληψίας - Τρόποι Επιλογής Τυχαίου Δείγματος)
Διαβάστε περισσότεραΣφάλματα Είδη σφαλμάτων
Σφάλματα Σφάλματα Κάθε μέτρηση ενός φυσικού μεγέθους χαρακτηρίζεται από μία αβεβαιότητα που ονομάζουμε σφάλμα, το οποίο αναγράφεται με τη μορφή Τιμή ± αβεβαιότητα π.χ έστω ότι σε ένα πείραμα μετράμε την
Διαβάστε περισσότεραΜέθοδοι Γεωργοοικονομικής & Κοινωνιολογικής Έρευνας
Μέθοδοι Γεωργοοικονομικής & Κοινωνιολογικής Έρευνας Ενότητα 4: Η Δειγματοληπτική έρευνα (2/2) 2ΔΩ Διδάσκοντες: Χ. Κασίμης- Ελ. Νέλλας Τμήμα: Αγροτικής Οικονομίας και Ανάπτυξης Μαθησιακοί στόχοι Η εκμάθηση
Διαβάστε περισσότεραΓ. Πειραματισμός Βιομετρία
Γενικά Πειραματικό σχέδιο και ANOVA Η βασική διαφορά μεταξύ των πειραματικών σχεδίων είναι ο τρόπος με τον οποίο ταξινομούνται ή κατατάσσονται οι πειραματικές μονάδες (πειραματικά τεμάχια) Σε όλα τα σχέδια
Διαβάστε περισσότεραΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. Κεφάλαιο 5 Συλλογή Δεδομένων & Δειγματοληψία
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΑΤΡΑΣ Εργαστήριο Λήψης Αποφάσεων & Επιχειρησιακού Προγραμματισμού Καθηγητής Ι. Μητρόπουλος ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ
Διαβάστε περισσότεραΜεταβολή αριθμού μαθητών από την Β' Λυκείου ( ) στην Γ' Λυκείου (το )
Μεταβολή αριθμού μαθητών από την Β' Λυκείου (1998-99) στην Γ' Λυκείου (το 1999-2000) Σε μια προσπάθεια συστηματικότερου προσδιορισμού του φαινομένου της "κίνησης" των μαθητών εξετάζουμε την διαφορά η οποία
Διαβάστε περισσότεραΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΟΡΓΑΝΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΟΡΓΑΝΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Αναλυτική Μέθοδος- Αναλυτικό Πρόβλημα. Ανάλυση, Προσδιορισμός και Μέτρηση. Πρωτόκολλο. Ευαισθησία Μεθόδου. Εκλεκτικότητα. Όριο ανίχνευσης (limit of detection, LOD).
Διαβάστε περισσότεραΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ Εισαγωγή
1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ Εισαγωγή Η ανάλυση ευαισθησίας μιάς οικονομικής πρότασης είναι η μελέτη της επιρροής των μεταβολών των τιμών των παραμέτρων της πρότασης στη διαμόρφωση της τελικής απόφασης. Η ανάλυση
Διαβάστε περισσότεραΠαλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα
Προϊστορικές Κοινωνίες Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr Οι περίοδοι της Προϊστορίας στην Ελλάδα: Παλαιολιθική εποχή (800.000-10.500 ΠΣ) Μεσολιθική εποχή
Διαβάστε περισσότεραΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ. 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. Ι. Δημόπουλος Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών. ΤΕΙ Πελοποννήσου
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ι. Δημόπουλος Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών. ΤΕΙ Πελοποννήσου Συλλογή δεδομένων Πρωτογενή δεδομένα Εργαστηριακές μετρήσεις Παρατήρηση Παρατήρηση με συμμετοχή,
Διαβάστε περισσότεραΣτρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία. Ιστορική γεωλογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας
Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Ιστορική γεωλογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Σκοποί ενότητας Σκοπός της ενότητας είναι η εξοικείωση με τους κλάδους της ιστορικής γεωλογίας.
Διαβάστε περισσότεραHELLENIC OPEN UNIVERSITY School of Social Sciences ΜΒΑ Programme. Επιλογή δείγματος. Κατερίνα Δημάκη
HELLENIC OPEN UNIVERSITY School of Social Sciences ΜΒΑ Programme Επιλογή δείγματος Κατερίνα Δημάκη Αν. Καθηγήτρια Τμήμα Στατιστικής Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1 Τρόποι Συλλογής Δεδομένων Απογραφική
Διαβάστε περισσότεραΑρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία
Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία Μετά τον εντοπισμό και καθορισμό των αρχαιολογικών θέσεων, καθώς και τη μεταφορά των απαραίτητων υλικών και εργαλείων, το επόμενο σημαντικό στάδιο είναι η ανασκαφή
Διαβάστε περισσότεραΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ - ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΗΣ Π.Φ. ΜΟΙΡΑ 693 946778 ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ - ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ Η γέννηση της πυρηνικής φυσικής έγινε το 1896, με την ανακάλυψη της ραδιενέργειας από τον Becquerel και την προσπάθεια
Διαβάστε περισσότεραΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ - BOOK PRESENTATIONS
«ΣΠΟΥΔΑΙ», Τόμος 45, Τεύχος 3ο-4ο, Πανεπιστήμιο Πειραιώς / «SPOUDAI», Vol. 45, No 3-4, University of Piraeus ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ - BOOK PRESENTATIONS Κ. Ευστρατόγλου, «Ελεύθερη Διακίνηση Εργαζομένων στην
Διαβάστε περισσότεραΑβεβαιότητα που εισάγεται στη μέτρηση ραδιενέργειας εδάφους από τα σφάλματα ορισμού δειγματοληψίας
Αβεβαιότητα που εισάγεται στη μέτρηση ραδιενέργειας εδάφους από τα σφάλματα ορισμού δειγματοληψίας Γ.Ν. Παπαδάκος, Δ.Ι. Καράγγελος, Ν.Π. Πετρόπουλος, Μ.Ι. Αναγνωστάκης, Ε.Π. Χίνης, Σ.Ε. Σιμόπουλος Τομέας
Διαβάστε περισσότεραΔειγματοληψία στην εκπαιδευτική έρευνα. Είδη δειγματοληψίας
Δειγματοληψία στην εκπαιδευτική έρευνα Είδη δειγματοληψίας Γνωρίζουμε ότι: Με τη στατιστική τα δεδομένα γίνονται πληροφορίες Στατιστική Δεδομένα Πληροφορία Αλλά από πού προέρχονται τα δεδομένα; Πώς τα
Διαβάστε περισσότεραΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ και ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ και ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Εισήγηση 4A: Έλεγχοι Υποθέσεων και Διαστήματα Εμπιστοσύνης Διδάσκων: Δαφέρμος Βασίλειος ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ
Διαβάστε περισσότεραΤεχνητές πηγές ακτινοβολιών και η χρήση τους από τον άνθρωπο
Ιοντίζουσες ακτινοβολίες είναι οι ακτινοβολίες που μεταφέρουν ενέργεια ικανή να εισχωρήσει στην ύλη, να προκαλέσει ιοντισμό των ατόμων της, να διασπάσει βίαια χημικούς δεσμούς και να προκαλέσει βιολογικές
Διαβάστε περισσότεραΣ ΤΑΤ Ι Σ Τ Ι Κ Η. Statisticum collegium iv
Σ ΤΑΤ Ι Σ Τ Ι Κ Η i Statisticum collegium iv Στατιστική Συμπερασματολογία Ι Σημειακές Εκτιμήσεις Διαστήματα Εμπιστοσύνης Στατιστική Συμπερασματολογία (Statistical Inference) Το πεδίο της Στατιστικής Συμπερασματολογία,
Διαβάστε περισσότεραΘεματολογία. Δεδομένα και αβεβαιότητα. Αντικείμενο της Στατιστικής. Βασικές έννοιες. Δεδομένα και αβεβαιότητα. Στατιστική Ι
Ενότητα η : Εισαγωγή στη Στατιστική Θεματολογία Στατιστική Ι Ενότητα : Εισαγωγή Δρ. Χρήστος Εμμανουηλίδης Επίκουρος Καθηγητής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αντικείμενο της Στατιστικής : μεταβλητές,πληθυσμός,
Διαβάστε περισσότεραΑρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος
[IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πηγές και μέθοδοι (συνέχεια) Ο κλασικός αρχαιολόγος ταξινομεί το υλικό του: Κατά χρονική
Διαβάστε περισσότεραΕνότητα 1: Εισαγωγή. ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας. Τμήμα Φυσικοθεραπείας. Προπτυχιακό Πρόγραμμα. Μάθημα: Βιοστατιστική-Οικονομία της υγείας Εξάμηνο: Ε (5 ο )
ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας Τμήμα Φυσικοθεραπείας Προπτυχιακό Πρόγραμμα Μάθημα: Βιοστατιστική-Οικονομία της υγείας Εξάμηνο: Ε (5 ο ) Ενότητα 1: Εισαγωγή Δρ. Χρήστος Γενιτσαρόπουλος Λαμία, 2017 1.1. Σκοπός και
Διαβάστε περισσότεραΠροσδιορισµός Απεµπλουτισµένου Ουρανίου σε περιβαλλοντικά δείγµατα µε την τεχνική της γ-φασµατοσκοπίας
Προσδιορισµός Απεµπλουτισµένου Ουρανίου σε περιβαλλοντικά δείγµατα µε την τεχνική της γ-φασµατοσκοπίας.ι. Καράγγελος, Π.Κ. Ρούνη, N.Π. Πετρόπουλος, Μ.Ι. Αναγνωστάκης, Ε.Π. Χίνης και Σ.Ε. Σιµόπουλος Τοµέας
Διαβάστε περισσότεραΤο κινητό τηλέφωνο εκπέμπει παλμική ασύρματη ακτινοβολία συχνότητας
ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Το κινητό τηλέφωνο εκπέμπει παλμική ασύρματη ακτινοβολία συχνότητας 900-2100 MHz την ώρα που μιλάμε. Σε κατάσταση αναμονής, στέλνει ένα περιοδικό σήμα για να επικοινωνήσει με την κοντινότερη
Διαβάστε περισσότεραΔιαχρονικές Τάσεις Δεικτών Ανθρώπινου Δυναμικού στην Κύπρο: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση
Διαχρονικές Τάσεις Δεικτών Ανθρώπινου Δυναμικού στην Κύπρο: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση 2004-2010 ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση 2 0 0 4-2 0 1 0
Διαβάστε περισσότεραΈλεγχος υποθέσεων και διαστήματα εμπιστοσύνης
1 Έλεγχος υποθέσεων και διαστήματα εμπιστοσύνης Όπως γνωρίζουμε από προηγούμενα κεφάλαια, στόχος των περισσότερων στατιστικών αναλύσεων, είναι η έγκυρη γενίκευση των συμπερασμάτων, που προέρχονται από
Διαβάστε περισσότεραΣτρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία. Γεωχρονολογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας
Στρωματογραφία-Ιστορική γεωλογία Γεωχρονολογία Δρ. Ηλιόπουλος Γεώργιος Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Σκοποί ενότητας Σκοπός της ενότητας είναι η γνωριμία με τις κυριότερες μεθόδους γεωχρονολόγησης.
Διαβάστε περισσότεραΜεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 6 η : Μέθοδοι Δειγματοληψίας
Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 6 η : Μέθοδοι Δειγματοληψίας Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm104/
Διαβάστε περισσότερα1. Σκοπός της έρευνας
Στατιστική ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων των εξετάσεων πιστοποίησης ελληνομάθειας 1. Σκοπός της έρευνας Ο σκοπός αυτής της έρευνας είναι κυριότατα πρακτικός. Η εξέταση των δεκτικών/αντιληπτικών
Διαβάστε περισσότερα1. Τα αέρια θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα είναι 2. Η ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας στο εξωτερικό όριο της ατµόσφαιρας Ra σε ένα τόπο εξαρτάται:
1. Τα αέρια θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα είναι 1. επικίνδυνα για την υγεία. 2. υπεύθυνα για τη διατήρηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη σε επίπεδο αρκετά µεγαλύτερο των 0 ο C. 3. υπεύθυνα για την τρύπα
Διαβάστε περισσότεραΕθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Ινστιτούτο Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης
ΔΙΚΤΥΟ ΑΥΤΟΜΑΤΩΝ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΤΑΘΜΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ: ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Κ. ΛΑΓΟΥΒΑΡΔΟΣ, Β. ΚΟΤΡΩΝΗ, Σ. ΒΟΥΓΙΟΥΚΑΣ, Δ. ΚΑΤΣΑΝΟΣ, Ι. ΚΩΛΕΤΣΗΣ, Σ. ΛΥΚΟΥΔΗΣ ΚΑΙ Ν. ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ
Διαβάστε περισσότεραΣχάση. X (x, y i ) Y 1, Y 2 1.1
Σχάση Το 1934 ο Fermi βομβάρδισε Θόριο και Ουράνιο με νετρόνια και βρήκε ότι οι παραγόμενοι πυρήνες ήταν ραδιενεργοί. Οι χρόνοι ημισείας ζωής αυτών των νουκλιδίων δεν μπορούσε να αποδοθούν σε κανένα ραδιενεργό
Διαβάστε περισσότεραΤ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ ( Ε ) - Φ Ο Ρ Τ Ι Α 1
Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ ( Ε ) - Φ Ο Ρ Τ Ι Α 1 ΦΟΡΤΙΑ Υπό τον όρο φορτίο, ορίζεται ουσιαστικά το πoσό θερµότητας, αισθητό και λανθάνον, που πρέπει να αφαιρεθεί, αντίθετα να προστεθεί κατά
Διαβάστε περισσότεραΣτάδιο Εκτέλεσης
16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο 1.4.2.2 Στάδιο Εκτέλεσης Το στάδιο της εκτέλεσης μίας έρευνας αποτελεί αυτό ακριβώς που υπονοεί η ονομασία του. Δηλαδή, περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ενέργειες από τη στιγμή που η έρευνα
Διαβάστε περισσότεραΈννοια, ρόλος και επιμέρους κατηγοριοποιήσεις των στελεχών του Τραπεζικού κλάδου
Κεφάλαιο 2 Έννοια, ρόλος και επιμέρους κατηγοριοποιήσεις των στελεχών του Τραπεζικού κλάδου Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Προκειμένου να προσδιορίσουμε τον πληθυσμό, τον οποίο θα κάλυπτε η συγκεκριμένη έρευνα,
Διαβάστε περισσότεραΔιαθέσιμο νερό στα φυτά ASM = FC PWP
Διαθέσιμο νερό στα φυτά ASM = FC PWP Εδαφική υγρασία σε ισοδύναμο ύψος νερού SM ( κ.ο. ) = V w V = d A D A d = SM ( κ.ο. ) D όπου d= ισοδύναμο ύψος νερού του εδάφους D=βάθος εδάφους A=επιφάνεια εδάφους
Διαβάστε περισσότεραA. ΠΗΓΕΣ &ΜΕΛΕΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
A. ΠΗΓΕΣ &ΜΕΛΕΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ (πηγές) 1. ΕΛΣΤΑΤ : πληθυσμιακά μεγέθη και ηλικιακή δομή Απογραφές πληθυσμού 2001, 2011 (Σύνολο Χώρας, NUTS2-επίπεδο περιφέρειας)
Διαβάστε περισσότεραΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ενότητα: Φυσική Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος Μέρος 5 ο Η ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Δημήτρης Μελάς Καθηγητής Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα φυσικό
Διαβάστε περισσότεραΠαραμετρική ανάλυση του συντελεστή ανάκλασης από στρωματοποιημένο πυθμένα δύο στρωμάτων με επικλινή διεπιφάνεια 1
4 93 Παραμετρική ανάλυση του συντελεστή ανάκλασης από στρωματοποιημένο πυθμένα δύο στρωμάτων με επικλινή διεπιφάνεια Π. Παπαδάκης,a, Γ. Πιπεράκης,b & Μ. Καλογεράκης,,c Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηματικών
Διαβάστε περισσότεραΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ονοματεπώνυμο Κεντούλλα Πέτρου Αριθμός Φοιτητικής Ταυτότητας 2008761539 Κύπρος
Διαβάστε περισσότεραΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΨΗΦΙΑ, ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΣΦΑΛΜΑΤΩΝ. 1. Στρογγυλοποίηση Γενικά Κανόνες Στρογγυλοποίησης... 2
ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΨΗΦΙΑ, ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΣΦΑΛΜΑΤΩΝ Περιεχόμενα 1. Στρογγυλοποίηση.... 2 1.1 Γενικά.... 2 1.2 Κανόνες Στρογγυλοποίησης.... 2 2. Σημαντικά ψηφία.... 2 2.1 Γενικά.... 2 2.2 Κανόνες για την
Διαβάστε περισσότεραΣΥΝΘΕΣΗ ΝΑΝΟΣΩΛΗΝΩΝ ΑΝΘΡΑΚΑ ΜΕΣΩ ΘΕΡΜΟΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΜΟΜΕΤΑΛΛΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΣΥΝΘΕΣΗ ΝΑΝΟΣΩΛΗΝΩΝ ΑΝΘΡΑΚΑ ΜΕΣΩ ΘΕΡΜΟΛΥΣΗΣ ΟΡΓΑΜΟΜΕΤΑΛΛΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Α.Μ. Νέτσου 1, Ε. Χουντουλέση 1, Μ.Περράκη 2, Α.Ντζιούνη 1, Κ. Κορδάτος 1 1 Σχολή Χημικών Μηχανικών, ΕΜΠ 2 Σχολή
Διαβάστε περισσότεραΕνότητα 2 Η Προϊστορική Ανασκαφή
Ενότητα 2 Η Προϊστορική Ανασκαφή Α.Μουνδρέα-Αγραφιώτη Προϊστορικές ανασκαφές Αφορούν ανθρώπινες εγκαταστάσεις, από 2,3 εκ. χρόνια πριν, μέχρι 1000 π.χ. 2.300.000-5.000 πριν (Παλαιολιθική, Μεσολιθική και
Διαβάστε περισσότερα4.1 Εισαγωγή. Μετεωρολογικός κλωβός
4 Θερμοκρασία 4.1 Εισαγωγή Η θερμοκρασία αποτελεί ένα μέτρο της θερμικής κατάστασης ενός σώματος, δηλ. η θερμοκρασία εκφράζει το πόσο ψυχρό ή θερμό είναι το σώμα. Η θερμοκρασία του αέρα μετράται διεθνώς
Διαβάστε περισσότεραΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΣΤΕΚΤΟΜΗ
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή εργασία ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΣΤΕΚΤΟΜΗ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΛΕΜΕΣΟΣ 2014 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Διαβάστε περισσότεραΕΚΘΕΣΗ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΣΤΟ ΚΑΣΤΑΝΟΦΥΤΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΟΡΕΣΤΙΔΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
ΕΚΘΕΣΗ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΙΟΥ ΣΤΟ ΚΑΣΤΑΝΟΦΥΤΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΟΡΕΣΤΙΙΔΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2005 Μετά από πρόσκληση του Δημάρχου κ. Τοτονίδη Νίκο προς το Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας (ΤΟ.Τ.Β.Ε.) της Ελληνικής Σπηλαιολογικής
Διαβάστε περισσότεραΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Α.Π.Θ. ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΡΑΥΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Α.Π.Θ. ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΡΑΥΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Γενικές έννοιες Μία ροή χαρακτηρίζεται ανομοιόμορφη, όταν το βάθος μεταβάλλεται από διατομή σε διατομή. Η μεταβολή μπορεί να
Διαβάστε περισσότεραΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΙΒΕΙΑΣ ΤΩΝ ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΙΒΕΙΑΣ ΤΩΝ ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ Τα δηµογραφικά δεδοµένα τα οποία προέρχονται από τις απογραφές πληθυσµού, τις καταγραφές της φυσικής και µεταναστευτικής κίνησης του πληθυσµού
Διαβάστε περισσότεραΚλωβός προστασίας ενός VP2.
Ο Ιδιωτικός μετεωρολογικός σταθμός Meteolarissa διενεργεί από το Δεκεμβρίου του 2011 τεστ μεταξύ δυο διαφορετικών μοντέλων μετεωρολογικών σταθμών του Davis Pro2 24hrs fan-aspirated και του Davis Vantage
Διαβάστε περισσότερα8ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ «ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΤΩΝ ΩΚΕΑΝΩΝ» Φυσικές ιδιότητες θαλασσινού νερού θερμοκρασία
8ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ «ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΤΩΝ ΩΚΕΑΝΩΝ» Φυσικές ιδιότητες θαλασσινού νερού θερμοκρασία Πηγές θέρμανσης του ωκεανού Ηλιακή ακτινοβολία (400cal/cm 2 /day) Ροή θερμότητας από το εσωτερικό της Γης (0,1cal/cm
Διαβάστε περισσότεραΥΔΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ
ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ Το νερό των κατακρημνισμάτων ακολουθεί διάφορες διαδρομές στη πορεία του προς την επιφάνεια της γης. Αρχικά συναντά επιφάνειες που αναχαιτίζουν την πορεία του όπως είναι
Διαβάστε περισσότεραΗ αβεβαιότητα στη μέτρηση.
Η αβεβαιότητα στη μέτρηση. 1. Εισαγωγή. Κάθε μέτρηση, όσο προσεκτικά και αν έχει γίνει, περικλείει κάποια αβεβαιότητα. Η ανάλυση των σφαλμάτων είναι η μελέτη και ο υπολογισμός αυτής της αβεβαιότητας στη
Διαβάστε περισσότεραΥδροθερμική εξαλλοίωση - Υδροθερμική απόθεση
Υδροθερμική εξαλλοίωση - Υδροθερμική απόθεση Τα πετρώματα, μέσα στα οποία κυκλοφορούν τα γεωθερμικά ρευστά στο υπέδαφος, επηρεάζουν όπως είναι φυσικό τη σύστασή τους, δηλαδή ορισμένα χημικά στοιχεία από
Διαβάστε περισσότεραΟΡΙΑΚΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ ΗΛΙΟΥ (Extreme He Stars) Ωρίων Αστρονομική Εταιρεία Πάτρας Φθινόπωρο 2005 Κ.Ν. Γουργουλιάτος
ΟΡΙΑΚΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ ΗΛΙΟΥ (Extreme He Stars) Ωρίων Αστρονομική Εταιρεία Πάτρας Φθινόπωρο 2005 Κ.Ν. Γουργουλιάτος Η Σύσταση του Σύμπαντος Μετά από μακροχρόνιες μελέτες διαπιστώθηκε ότι τα ¾ του Σύμπαντος αποτελείται
Διαβάστε περισσότεραΤεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ.
Τεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ. Η µετοχή κατά το Σεπτέµβριο συνέχισε την ανοδική της πορεία µε αποτέλεσµα στις 19 Σεπτεµβρίου να καταφέρει να ξεπεράσει το επίπεδο αντίστασης των 10,7 ευρώ και να φτάσει
Διαβάστε περισσότεραΣ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ
Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Μ ΑΪΟΥ 2002 2004 Δ ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Π ΕΡΙΛΗΨΗ: Η μελέτη αυτή έχει σκοπό να παρουσιάσει και να ερμηνεύσει τα ευρήματα που προέκυψαν από τη στατιστική
Διαβάστε περισσότεραΔείγμα & Δειγματοληψία στην Έρευνα ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (#252) Θυμηθείτε. Γιατί δειγματοληψία; Δειγματοληψία
Θυμηθείτε εισήγηση 7η Δείγμα & Δειγματοληψία στην Έρευνα ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (#252) Η Στατιστική είναι ένας μηχανισμός που από τα δεδομένα παράγει πληροφόρηση: Δεδομένα Στατιστική Πληροφορίες Αλλά από πού
Διαβάστε περισσότεραΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ. Βρυξέλλες, 10 Ιουνίου 2008 (12.06) (OR. en) 10575/08 ENV 365 ΔΙΑΒΙΒΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Βρυξέλλες, 10 Ιουνίου 2008 (12.06) (OR. en) 10575/08 ENV 365 ΔΙΑΒΙΒΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αποστολέας: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ημερομηνία Παραλαβής: 9 Ιουνίου 2008 Αποδέκτης: Γενική
Διαβάστε περισσότεραΤεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ.
Τεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ. Οι ανοδικές προσδοκίες για τη µετοχή, οι οποίες είχαν δηµιουργηθεί στα τέλη Ιανουαρίου µε την ανοδική διάσπαση από τον δείκτη MACD της trigger line του επιβεβαιώθηκαν
Διαβάστε περισσότεραΜεταπτυχιακή Διατριβή
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Μεταπτυχιακή Διατριβή Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΑΦΑΛΑΤΩΣΗΣ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΣΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ Κατερίνα
Διαβάστε περισσότεραΕργασία Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων
Εργασία Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων Αλμπάνη Βάλια Καραμήτρου Ασημίνα Π.Π.Σ.Π.Α. Υπεύθυνος Καθηγητής: Δημήτριος Μανωλάς Αθήνα 2013 1 Πίνακας περιεχομένων ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ...2 Εξαντλούμενοι φυσικοί
Διαβάστε περισσότεραΗΜΕΡΙ Α 4η ΕΒ ΟΜΑ Α ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΙΕΝΕ
ΗΜΕΡΙ Α 4η ΕΒ ΟΜΑ Α ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΙΕΝΕ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Β2Β 25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2010 ΘΕΡΜΙΚΑ ΗΛΙΑΚΑ ΜΟΝΑ ΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Α.Π.Ε. ΜΕ ΕΞΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΕΚΤ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΕΒΗΕ Greek Solar Industry
Διαβάστε περισσότεραΣχεδίαση Ολοκληρωμένων Κυκλωμάτων Ασκήσεις Μικροηλεκτρονικής
Σχεδίαση Ολοκληρωμένων Κυκλωμάτων Ασκήσεις Μικροηλεκτρονικής Αραπογιάννη Αγγελική Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών. Σελίδα 2 1. Εισαγωγή... 4 2. Ανάπτυξη Κρυστάλλων... 4 3. Οξείδωση του πυριτίου...
Διαβάστε περισσότεραΗ ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΟΡΓΑΝΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΟΡΓΑΝΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Οι Ενόργανες Μέθοδοι Ανάλυσης είναι σχετικές μέθοδοι και σχεδόν στο σύνολο τους παρέχουν την αριθμητική τιμή μιας φυσικής ή φυσικοχημικής ιδιότητας, η
Διαβάστε περισσότεραΕΡΕΥΝΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ Μαΐου 2012 Για την εφημερίδα «Το Ποντίκι»
ΕΡΕΥΝΑ 89.040 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ 1.615 ενήλικοι με δικαίωμα ψήφου 28 29 Μαΐου 2012 Για την εφημερίδα «Το Ποντίκι» 2 η έκδοση: με κάθε επιφύλαξη As an ESOMAR Member, I comply with the ICC/ESOMAR International
Διαβάστε περισσότεραΜια εργασία της μαθήτριας του Γ2 Μαραντίδου Μαρίας
Σπήλαια Μια εργασία της μαθήτριας του Γ2 Μαραντίδου Μαρίας Σπηλαιόβιοι οργανισμοί Ο σκοτεινός και ήσυχος κόσμος των σπηλαίων φιλοξενεί οργανισμούς, που έζησαν, εξελίχθηκαν και προσαρμόστηκαν μέσα στην
Διαβάστε περισσότεραΈρευνα επισκόπησης (Survey research) «H διάσταση του φύλου στην Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (European Social Survey)»
Έρευνα επισκόπησης (Survey research) «H διάσταση του φύλου στην Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (European Social Survey)» Μάριος Βρυωνίδης Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου ΜΠΣ
Διαβάστε περισσότεραΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ECA/09/72 ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ VÍTOR CALDEIRA, ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΕΛΕΓΚΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ******* ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΤΗΣΙΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΤΟΣ 2008 ΣΤΗΝ ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ
Διαβάστε περισσότεραΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση 2 0 0 0-2 0 0 6 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΡΧΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2006 ISBN -------------------------------------------------------------------------------------
Διαβάστε περισσότεραΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΗΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΔΡΑ: ΑΜΑΡΟΥΣΙΟ (ΣΤΑΘΜΟΣ «ΕΙΡΗΝΗ» ΗΣΑΠ) ΤΑΧ.Δ/ΝΣΗ: ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ Τ.Κ. 141 21 ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ
Διαβάστε περισσότεραΕργαστήριο Μαθηματικών & Στατιστικής 2η Πρόοδος στο Μάθημα Στατιστική 28/01/2011 (Για τα Τμήματα Ε.Τ.Τ. και Γ.Β.) 1ο Θέμα [40] α) στ) 2ο Θέμα [40]
Εργαστήριο Μαθηματικών & Στατιστικής η Πρόοδος στο Μάθημα Στατιστική 8// (Για τα Τμήματα Ε.Τ.Τ. και Γ.Β.) ο Θέμα [4] Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη μελέτη της συγκέντρωσης
Διαβάστε περισσότερα«ΜΕΛΕΤΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΞΥΛΟΤΕΜΑΧΙΟΥ»
Δρ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ MANTANHΣ Καθηγητής ΤΕΙ Λάρισας στο γνωστικό αντικείμενο «Δομή και ιδιότητες ξύλου» Τμήμα Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου & Επίπλου / Τ.Ε.Ι. Λάρισας τηλ. 24410 79.206 (εσ. 112) & κιν. 6947 300585
Διαβάστε περισσότεραΑνασκόπηση Βιβλιογραφίας. Δρ. Ιωάννης Γκιόσος
Ανασκόπηση Βιβλιογραφίας Δρ. Ιωάννης Γκιόσος Γιατί κάνουμε ανασκόπηση στη βιβλιογραφία; 1. Γιαναπροσδιορίσουμεκενάστηνέρευνατου γνωστικού μας αντικειμένου 2. Για να εντοπίσουμε νέες τάσεις στην έρευνα
Διαβάστε περισσότεραΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Σύγκριση με Ευρωπαϊκή Ένωση 2 0 0 2-2 0 0 8 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΡΧΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ISBN 978-9963-43-805-1
Διαβάστε περισσότεραΔρ. Κ. Αποστολόπουλος, Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ04, Διεύθυνση Δ.Ε. Β Αθήνας, ΕΚΦΕ Ν. Ιωνίας, 28/01/2014
Δρ. Κ. Αποστολόπουλος, Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ04, Διεύθυνση Δ.Ε. Β Αθήνας, ΕΚΦΕ Ν. Ιωνίας, 28/01/2014 Δίνονται στους μαθητές φύλλα αξιολόγησης τα οποία συνθέτονται από τον εκπαιδευτικό με βάση τα γνωστά
Διαβάστε περισσότεραΚυριακή Αγγελοπούλου. Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης
Κυριακή Αγγελοπούλου Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης Οι πρώτες προσπάθειες μελέτης του τρόπου επιστημονικής εργασίας έγιναν το 1970. Πραγματοποιήθηκαν μέσω της άμεσης παρατήρησης των επιστημόνων
Διαβάστε περισσότεραΗ κριση οδηγει στην επιχειρηματικoτητα Τελευταία Ενημέρωση Κυριακή, 15 Φεβρουάριος :36
H ρηχότητα, η εσωστρέφεια και η μικρή συμβολή στην απασχόληση παραμένουν βασικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, αν και περίπου 1,6 εκατ. άτομα αναπτύσσουν επιχειρηματική δράση. Παράλληλα,
Διαβάστε περισσότεραΤο παρόν αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εργασίας, η οποία εξελίσσεται σε έξι μέρη που δημοσιεύονται σε αντίστοιχα τεύχη. Τεύχος 1, 2013.
Είναι Πράγματι οι Γερμανοί Φτωχότεροι από τους Έλληνες, in DEEP ANALYSIS Ενέργεια Παγκόσμιες Ενεργειακές Ανάγκες της Περιόδου 2010-2040 του Ιωάννη Γατσίδα και της Θεοδώρας Νικολετοπούλου in DEEP ANALYSIS
Διαβάστε περισσότεραΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. ΕΡΕΥΝΑ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ: Σεπτέμβριος 2016 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ. Πειραιάς, 8 Δεκεμβρίου 2016
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ Πειραιάς, 8 Δεκεμβρίου ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ: Σεπτέμβριος Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) ανακοινώνει τον εποχικά προσαρμοσμένο δείκτη
Διαβάστε περισσότεραΤεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ.
Τεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ. Η µετοχή κατά τον Οκτώβριο συνέχισε την ανοδική της πορεία και µετά από µία µικρή διόρθωση στα µέσα του µήνα βρίσκεται πλέον στα επίπεδα των 13,5 14,0 ευρώ. Κατά τις
Διαβάστε περισσότεραΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Κ.Ε.) ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΥΨΗΛΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ (Ν. 4071/2012)
ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Κ.Ε.) ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΥΨΗΛΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ (Ν. 4071/2012) Εισαγωγή Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Ελλάδα μετατράπηκε από χώρα
Διαβάστε περισσότεραΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΜΑΚΡΑΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΜΑΚΡΑΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Εμμανουέλα Ιακωβίδου Επιβλέπων
Διαβάστε περισσότερα2. ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΝΕΟΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
2. 2.1 ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται συνοπτικά το Γεωλογικό-Σεισμοτεκτονικό περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής του Π.Σ. Βόλου - Ν.Ιωνίας. Η ευρύτερη περιοχή της πόλης του
Διαβάστε περισσότεραΤεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ.
Τεχνική Ανάλυση Μετοχής ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΓΡ. Η µετοχή στις αρχές Αυγούστου προσπάθησε να κινηθεί ανοδικά και να διασπάσει τον κινητό µέσο όρο των 30 ηµ. εν τα κατάφερε όµως µε αποτέλεσµα να συνεχίσει την πτωτική
Διαβάστε περισσότεραΙΖΗΜΑΤΑ -ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΑΝΕΜΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ
ΙΖΗΜΑΤΑ - ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΙΖΗΜΑΤΩΝ ΚΥΚΛΟΣ ΝΕΡΟΥ Αρχικός µηχανισµός: ιάβρωση των Πετρωµάτων ανάντη των φραγµάτων. Ορισµός ιάβρωσης ιάβρωση = Η αποκόλληση και µετακίνηση σωµατιδίων πετρώµατος
Διαβάστε περισσότεραΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΞΥΛΟΥ
Καρδίτσα, 3 Μαΐου 2010 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΞΥΛΟΥ Β. Γρίβα 11, Τ.Κ. 43100, Καρδίτσα Υπεύθυνος: Δρ. Γεώργιος Μαντάνης, Καθηγητής τηλ. 6947 300585 fax 24410 79220 email: mantanis@teilar.gr URL: www.teilar.gr/~mantanis
Διαβάστε περισσότεραΠιθανολογική Ανάλυση Αποφάσεων. Συστήματα Αποφάσεων Εργαστήριο Συστημάτων Αποφάσεων και Διοίκησης
Πιθανολογική Ανάλυση Αποφάσεων Αβεβαιότητα Known knowns Ποσοτικοποιήσιμη Πιθανότητα Known unknowns Εκτίμηση ενδεχομένου Unknown unknowns Αρνητική επίδραση Ρίσκο Black Swan Πιθανολογική Προσέγγιση Θεωρούμε
Διαβάστε περισσότεραΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ BRAND NAME ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟ ΕΤΑΙΡΙΩΝ
INVESTMENT RESEARCH & ANALYSIS JOURNAL Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ BRAND NAME ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟ ΕΤΑΙΡΙΩΝ H Ύπαρξη ενός Ισχυρού Brand Name Αποτελεί Ικανή Συνθήκη Βελτίωσης
Διαβάστε περισσότερα