ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΟΥ (ΑΜ ΠΜΣ 441)

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. - ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ : Β ΕΤΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΘΕΜΑ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Οι αυτοπροσβολές από την άποψη του Ποινικού ικαίου και της Εγκληµατολογίας (απόπειρα αυτοκτονίας και χρήση ναρκωτικών ουσιών). ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΟΥ (ΑΜ ΠΜΣ 441) Νοέµβριος 2005

2 2 Πρόλογος Η παρούσα διπλωµατική εργασία πραγµατεύεται ένα θέµα που ως αυτούσιος θεωρητικός θεµατικός άξονας δεν έχει αποτελέσει αντικείµενο επιστηµονικής µελέτης: τις αυτοπροσβολές από την άποψη του Ποινικού ικαίου και της Εγκληµατολογίας. Η αξιόποινη χρήση ναρκωτικών ουσιών βρίσκεται ωστόσο αυτοτελώς στο επίκεντρο τόσο του θεωρητικού όσο και του νοµολογιακού ενδιαφέροντος σε αντίθεση µε την µη αξιόποινη απόπειρα αυτοκτονίας, η οποία τόσο λόγω της αλυσιτέλειας ενδεχόµενης ποινικής της αντιµετώπισης όσο και της µεταφυσικής υφής της δεν ελκύει τους θεωρητικούς του Ποινικού ικαίου. Η ανάπτυξη της προβληµατικής που άπτεται των αυτοκαταστροφικών πράξεων φιλοδοξεί να συµβάλει στην επιστηµονική επεξεργασία των προβληµάτων που ανακύπτουν και να προτείνει κάποιες λύσεις που να εναρµονίζονται τόσο µε το Συνταγµατικό ίκαιο όσο και µε την δογµατική του Ποινικού ικαίου. Αθήνα, Νοέµβριος 2005

3 3 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α) ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΩΝ H εννοιολογική προσέγγιση των αυτοπροσβολών ή µε άλλη διατύπωση αυτοκαταστροφικών πράξεων σηµατοδοτείται από την ταύτιση του "δράστη" και του συγκεκριµένου φορέα του προσβαλλόµενου εννόµου αγαθού 1 και ο ορισµός αυτός έλκει την καταγωγή του από αντίστοιχο -χαρακτηριζόµενο πλέον ως αρχετυπικόγερµανικό ορισµό του Binding 2. Στα τυπικά -και πιο συχνά- παραδείγµατα αυτοπροσβολών θα µπορούσε κανείς να εντάξει την απόπειρα αυτοκτονίας, την τεχνητή πρόκληση ανικανότητας από στρατιωτικούς ή στρατευσίµους, την απεργία πείνας, την άρνηση αποδοχής ιατρικής βοήθειας και την χρήση ναρκωτικών ουσιών. Η παράλειψη χρήσης κράνους από τον οδηγό και τους επιβάτες µοτοσικλέτας, η παράλειψη χρήσης ζώνης ασφαλείας από τον οδηγό αυτοκινήτου, καθώς επίσης και η καταστροφή της ιδιοκτησίας από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη συνιστούν περιπτώσεις αυτοπροσβολών µικρότερης σηµασίας 3. Έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις για την ορθότητα του όρου "αυτοπροσβολή" (Selbstverletzung) µε το σκεπτικό ότι δεν συνιστά προσβολή η επενέργεια στο έννοµο αγαθό από τον ίδιο τον φορέα του 1 Η διευκρίνιση του όρου αντικείµενο της προσβολής µας οδηγεί προς την επιλογή όχι της εξατοµικευµένης όψης του προσβαλλοµένου εννόµου αγαθού αλλά του συγκεκριµένου φορέα του. Βλ. σχετικά Παρασκευόπουλος Ν., Ποινική Ευθύνη από Αυτοκαταστροφικές Πράξεις, Ελλ. Επιθ. Εγκλ. 3-4/1989, σελ Binding Κ., Handbuch des Strafrechts, Bd I 1885, "Das Charakterishche ist die Identitat zwischen dem Subjekte und dem Gegenstande der Verletzung". 3 Βέβαια η υποχρεωτική χρήση προστατευτικού κράτους και ζώνης ασφαλείας παρόλο που επισύρει πταισµατική ποινή έχει αποτελέσει αντικείµενο νοµολογιακής προσέγγισης.

4 4 και έχει προταθεί η αντικατάστασή του από τον όρο "αυτενέργεια" ή "αυτεπίδραση" 4. Αξίζει επίσης να αναφερθεί για λόγους συστηµατικούς και η διάκριση σε α) πράξεις γνήσιας ή αποκλειστικής αυτοπροσβολής -όπως η χρήση ναρκωτικών ουσιών- που οριοθετούνται από την προσβολή αποκλειστικά και µόνο εννόµων αγαθών του δράστη και β) πράξεις µη γνήσιας ή εν µέρει αυτοπροσβολής που περικλείουν πράξεις οι οποίες µέσω της προσβολής εννόµων αγαθών του δράστη, στρέφονται κατά ξένων εννόµων αγαθών, τα οποία όµως εξατοµικεύονται στο ίδιο πρόσωπο 5. Τυπικό παράδειγµα µιας τέτοιας µορφής αυτοπροσβολής αποτελεί η τεχνητή πρόκληση ανικανότητας για την στρατιωτική υπηρεσία. Η εµφάνιση αυτοκαταστροφικών πράξεων άπτεται πολλών κοινωνικών και ψυχολογικών παραµέτρων άµεσα συνδεδεµένων µε την φύση της ανθρώπινης ύπαρξης και µπορεί να παρατηρήσει κανείς ήδη από την αρχαιότητα έντονο ενδιαφέρον φιλοσοφικής προσέγγισης αυτής της κατηγορίας ανθρώπινης δράσης µε έµφαση βέβαια στην ιδιαιτερότητα της απόπειρας αυτοκτονίας. Το ιδεολογικό κλίµα του ανερχόµενου φιλελευθερισµού του 19 ου αιώνα συνετέλεσε στην έµφαση µιας "ελευθερίας της αυτοπροσβολής", ενώ κλασσικές παραµένουν οι σκέψεις του φιλοσόφου John Stuart Mill ο οποίος οριοθετεί ως τερατώδη την πρόσδοση σε όλους τους ανθρώπους ενός κεκτηµένου δικαιώµατος στην ηθική, διανοητική, ακόµη και σωµατική τελειότητα των συνανθρώπων τους 6. Στην σηµερινή εποχή -όπως έχει εύστοχα επισηµανθεί αναγνωρίζει κανείς όχι µόνο την τυποποίηση καινούργιων µορφών 4 Παπανεοφύτου Α, Συναίνεση και Προσβολή του εννόµου αγαθού ΠoινΧρ Λ ', σελ. 893, υποσ Φυτράκης Ε., Αυτοπροστασία και καταστολή (Κριτική θεώρηση των ρυθµίσεων του ΚΟΚ για το προστατευτικό κράνος και τις ζώνες ασφαλείας),υπερ 1994, σελ. 1009, υποσ Mill J.S., Περί Ελευθερίας (Μετάφραση Νίκος Μπαλής), 1983, σελ. 152.

5 5 ανθρώπινων αυτοπροσβολών αλλά και την πρόσδοση σε αυτές ενός χαρακτήρα ατοµικής αντίδρασης απέναντι σε "υπαρκτούς ή µη - µηχανισµούς καταπίεσης 7. Το έντονο στοιχείο αυτοκαταστροφής του ανθρώπου που σηµατοδοτεί τις επιλογές τρόπου ζωής - αδιεξόδου προσδίδει στην φαινοµενικά αναβαθµισµένη ανθρώπινη ζωή µια χροιά εξευτελισµού. Ίσως στα πλαίσια εντοπισµού ενδεχόµενου ψυχολογικού υπόβαθρου ανάλογης µορφής ανθρώπινης δράσης θα µπορούσε να γίνει κατανοητός ο ριψοκίνδυνος χαρακτήρας µιας αυτοκαταστροφικής πράξης ως ένας πειραµατισµός (και µια διεύρυνση στο επίπεδο των προσωπικών ορίων) αλλά και ως µια επίτευξη ελέγχου επί της πραγµατικότητας, του κινδύνου και της πιθανότητας του θανάτου 8. Εξάλλου -όπως σωστά επισηµαίνεται- το "ζην επικινδύνως" αποτελεί τρόπο ζωής για ένα σηµαντικό τµήµα των συνανθρώπων µας ενώ η µεγαλύτερη πρόοδος του ανθρώπου λαµβάνει χώρα συχνά και σε περιβάλλον "ρίσκου", πρόσφορο έδαφος για το "πείραµα ζωής" στο οποίο αποδύεται ο καθένας 9. Μπορεί βάσιµα να υποστηριχθεί ότι η ριψοκινδύνευση συγκεντρώνει τα στοιχεία µιας µορφής τελετουργικού αναπροσδιορισµού των προσωπικών ορίων και υπαρξιακής "αναβάθµισης" του εαυτού. Η θέληση για µέθη, για σύγχυση, για αβεβαιότητα ως προς τα σηµεία αναφοράς, για παιχνίδι µε τις συντεταγµένες της (φυσικής ή ψυχικής) πραγµατικότητας εντάσσεται στο µέληµα εγκαθίδρυσης µιας διαφορετικής σχέσης µε τον κόσµο, µιας σχέσης που χαρακτηρίζεται 7 Παρασκευόπουλος Ν., ό. π., σελ Χρηστάκης Ν., Όρια του εαυτού και "οριακή" οδήγηση µοτοσυκλέτας: Η ριψοκινδύνευση ως απάντηση στην διακινδύνευση, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών Β - Γ 2002, σελ Μπιτζιλέκης Ν., Η ηθική νοµιµοποίηση του Ποινικού ικαίου, Τιµ. Τόµ. για τον Ν. Ανδρουλάκη, 2003.

6 6 από την στιγµιαία ή µη "καταστροφή" της συνήθους αντίληψης των πραγµάτων και από την παράλληλη επίτευξη µιας ολικής αβεβαιότητας, ενός ηδονικού πανικού 10. εν µπορεί εξάλλου να αµφισβητηθεί η ψυχολογική διάσταση της επιθετικότητας που στρέφει ο ίδιος ο άνθρωπος στον εαυτό του. 11 Η (βραχυπρόθεσµη ή µακροπρόθεσµη) συµβολική αποτελεσµατικότητα της επιστροφής από τη συνάντηση µε τον θάνατο ή της επιβίωσης από την πραγµατική ριψοκινδύνευση της ζωής έγκειται στην πρόσδοση ξεχωριστού νοήµατος στην ζωή, στην ένταξη των στοιχείων της ύπαρξης σε ένα ολοκληρωµένο θετικό σύνολο, στην αναβάθµιση τόσο της ταυτότητας όσο και της θέσης του υποκειµένου στον κόσµο. Η κοινωνική και ανθρωπολογική σηµασία της ριψοκινδύνευσης η οποία ενταγµένη σε µια ευρύτερη θεώρηση της σύγχρονης (δυτικής) ατοµικιστικής κοινωνίας νοηµατοδοτείται από την σύγχυση και την αβεβαιότητα ως προς τα σηµεία αναφοράς, την ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών αντιθετικών συστηµάτων αξιών, κενά και ασυνέχειες στο νόηµα της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελεί ερµηνευτική πυξίδα για την τάση των δρώντων υποκειµένων προς µια προσωπική και αυτοαναφορική παραγωγή της ταυτότητάς τους 12. Β) ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕ ΙΟ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑ- ΤΟΛΟΓΙΑΣ. α) ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΕΣ 1. ιάκριση συναίνεσης και αυτοπροσβολής Η ενασχόληση του Ποινικού ικαίου µε τον θεµατικό άξονα των -κατ' εξαίρεση αξιόποινων-αυτοπροσβολών δεν πραγµατοποιείται-όπως ήδη 10 Χρηστάκης Ν., ό.α., σελ Παρασκευόπουλος Ν., ό.α., σελ Χρηστάκης Ν., ό.α., σελ. 215

7 7 επισηµάνθηκε-αυτοτελώς αλλά στα πλαίσια διερεύνησης της συναίνεσης λόγω της εξουσίας διάθεσης που παραχωρείται- και στις δύο περιπτώσεις- από την έννοµη τάξη στους αποκλειστικούς φορείς των εννόµων αγαθών. Για τον λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία η εννοιολογική διαφοροποίηση των δύο συναφών εννοιών. Η κρίσιµη ωστόσο ειδοποιός διαφορά τους εντοπίζεται στην µέσω της συναίνεσης διάθεση του εννόµου αγαθού από τον φορέα του αναφορικά πάντα µε επιθέσεις τρίτων σε αντίθεση µε τις αυτοπροσβολές όπου ο ίδιος ο φορέας του εννόµου αγαθού προβαίνει στην -µέσω προσβολών-διάθεση του εννόµου αγαθού χωρίς να τίθενται περιορισµοί ή προϋποθέσεις 13. Η αναζήτηση του λόγου άρσης του αδίκου σε περίπτωση συναίνεσης µας φέρνει αντιµέτωπους µε την επικρατούσα άποψη η οποία εστιάζεται στην έλλειψη συµφέροντος του παθόντος στην διατήρηση του αγαθού ή ακόµη ακριβέστερα στο γεγονός ότι µέσω αυτής "δεν προσβάλλεται το υπό της οικείας διατάξεως προστατευόµενον έννοµον αγαθόν" 14. Έχει βεβαίως υποστηριχθεί και η αντίθετη άποψη περί προσβολής του εννόµου αγαθού για την διατήρηση του οποίου δεν έχει συµφέρον ο παθών µέσω της πράξης που τελείται µε την συναίνεσή του 15, ενώ σε µια προσπάθεια θεµελίωσης της δικαιολογητικής βάσης της συναίνεσης του παθόντα γίνεται λόγος επίσης για µια στάθµιση των συµφερόντων από τον ίδιο στα πλαίσια µιας συγκεκριµένης αξιολόγησης των αγαθών του στην οποία προβαίνει ο ίδιος 16. Εξάλλου έχει διατυπωθεί η άποψη ότι πρέπει να διευρυνθεί ο όρος της αυτοπροσβολής συµπεριλαµβάνοντας και κάθε περίπτωση συναίνεσης µε αφετηριακό σηµείο την έλλειψη άδικης πράξης και την-σύµφωνα µε 13 Μπιτζιλέκης Ν., Η συµµετοχική πράξη, 1990, σελ Ανδρουλάκης Ν., Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος, τεύχη Α-Η, σελ. 404, Μαγκάκης Γ.Α., Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος Β έκδοση, 1982, σελ Φιλιππίδης Τ., Η Συναίνεσις του παθόντος, 1951, σελ. 126, Μανωλεδάκης Ι., Γενική θεωρία του Ποινικού ικαίου, Τόµος Γ, , σελ.120.

8 8 την υποκειµενική λειτουργική χρησιµότητα των ιδιοτήτων του- µεταβολή του αγαθού σε αντιστοιχία µε τις ανάγκες του φορέα του σε αυτές τις περιπτώσεις ιάκριση αυτοδιακινδύνευσης και αυτοπροσβολής Για µια ουσιαστική προσέγγιση των ζητηµάτων που άπτονται των αυτοκαταστροφικών πράξεων κρίνεται σκόπιµη η -ερειδόµενη σε ένα υποκειµενικό κριτήριο και διακρινόµενη για την σύµπτωση των θεωρητικών απόψεων- 18 αντιπαραβολή τους µε τις περιπτώσεις αυτοδιακινδύνευσης (Selbstgefahrung). Βέβαια χρήζει επισήµανσης η ύπαρξη αντικρουόµενων απόψεων στην Ελληνική θεωρία αναφορικά µε την υπαγωγή ή όχι στην έννοια της αυτοπροσβολής όχι µόνο της βλάβης αλλά και της διακινδύνευσης ενός εννόµου αγαθού από τον φορέα του 19, χωρίς ωστόσο να καθίσταται δυνατή -σε καταφατική περίπτωση- η εξαγωγή συµπεράσµατος για την επέκταση της διακινδύνευσης και στα εγκλήµατα βλάβης ή για τον εντοπισµό της µόνο στις περιπτώσεις εγκληµάτων διακινδύνευσης. To κριτήριο της επιδίωξης της βλάβης του εννόµου αγαθού από τον ίδιο τον φορέα του ουσιαστικά οριοθετεί το εννοιολογικό πεδίο της -υπαγοµένης στην κατηγορία των µονοπρόσωπων φαινοµένων- πράξης της αυτοπροσβολής. ιαπιστώνεται ωστόσο τόσο στην ελληνική όσο και στην γερµανική θεωρία -σε µια προσπάθεια διεύρυνσης της έννοιας της αυτοκαταστροφικής πράξης- η υπαγωγή σε αυτήν και εκείνων των 17 Παπανεοφύτου Α., Συναίνεση και προσβολή του εννόµου αγαθού ΠοινΧρ Λ, σελ.893 επ. 18 Τριανταφύλλου Γ., Η αυτοδιακινδύνευση του θύµατος στα εγκλήµατα της ανθρωποκτονίας και της σωµατικής βλάβης από αµέλεια, 1999, σελ. 7 επ. 19 Παρασκευόπουλος Ν., ό.α., σελ. 61, Μπιτζιλέκης Ν., Η συµµετοχική πράξη, 1990, σελ. 213 αντίθ. Τριανταφύλλου Γ. Η αυτοδιακινδύνευση του θύµατος στα εγκλήµατα της ανθρωποκτονίας και της σωµατικής βλάβης από αµέλεια, 1999, σελ. 17, Κωνσταντινίδης Α., Ζητήµατα αυτοδιακινδύνευσης του θύµατος, ΠοινΧρ Ν, σελ. 182.

9 9 πολυπρόσωπων φαινοµένων τα οποία διακρίνονται από την πρόβλεψη και αποδοχή της βλάβης από το ίδιο το θύµα. Φαινόµενα τέτοιας µορφής, δηλαδή περιπτώσεις "άµεσου δόλου" του θύµατος ως προς το εις βάρος του αποτέλεσµα, αντιµετωπίζονται όµοια µε τις περιπτώσεις επιδίωξης του βλαπτικού αποτελέσµατος λόγω της βουλητικής σχέσης του φορέα του εννόµου αγαθού µε το αποτέλεσµα αυτό. Στο σηµείο αυτό καθίσταται απαραίτητη η επισήµανση της διαφορετικής εννοιολογικής προσέγγισης των αυτοπροσβολών µε αφορµή τις περιπτώσεις κυρίως τροχαίων ατυχηµάτων 20. ίνεται έµφαση στην αντικειµενική συµβολή του θύµατος και όχι στην βουλητική σχέση του µε το αποτέλεσµα, χωρίς ωστόσο -όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί- να εξετάζεται ο -αποδιδόµενος στην έλλειψη αµελούς πράξης και όχι σχετιζόµενος µε τη βούληση του θύµατοςλόγος του ατιµώρητου 21. Αναµφίβολα ως αποτέλεσµα παρόµοιας εννοιολογικής διεύρυνσης ανακύπτουν ζητήµατα σχετιζόµενα µε την εδραίωση ποινικής ευθύνης των συµµετεχόντων τρίτων στις αυτοπροσβολές, τα οποία ωστόσο θα αποτελέσουν αντικείµενο διερεύνησης σε άλλο σηµείο αυτής της εργασίας. β) ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΕΣ Οι αυτοπροσβολές έχουν τύχει µιας αυτοτελούς και κατά κοινή οµολογία συστηµατικότερης µελέτης στο πεδίο της Εγκληµατολογίας µε την ένταξή τους στην κατηγορία των εγκληµάτων χωρίς θύµατα (victimless crimes) 22 που εντάσσονται στην - σχετιζόµενη µε το φρόνηµα ή το γενικότερο τρόπο ζωής -προβληµατική εφαρµογής 20 Καϊάφα - Γκµπάντι Μ., Η αντιµετώπιση των αυτοπροσβολών του θύµατος στο "έγκληµα" αµέλειας, Υπερ 1991, σελ. 288 επ Τριανταφύλλου Γ., ό.α., σελ Τα εγκλήµατα χωρίς θύµατα αποκαλούνται και consensual crimes

10 10 διατάξεων που δεν τιµωρούν συγκεκριµένες προσβολές εννόµων αγαθών, αλλά αντίθετα αποτελούν τµήµα του λεγόµενου ιδεολογικού αδίκου. Ο όρος "εγκλήµατα χωρίς θύµατα" αποδίδεται στον E.H.Schur 23 ο οποίος πριν περίπου µια τριακονταετία οριοθέτησε για πρώτη φορά αυτές τις "αξιόποινες" πράξεις µε αναφορά σε µια παράνοµη υπηρεσία ή αγαθό ως αντικείµενο συναλλαγής χωρίς την δυνατότητα διαπίστωσης φανερής βλάβης τρίτου. Ωστόσο λόγω του περιορισµού µόνο στα κριτήρια της παράνοµης συναλλαγής και της έλλειψης βλάβης σε τρίτους προτάθηκε από την θεωρία η προσθήκη και του κριτηρίου της αποτυχίας συµµόρφωσης του δράστη προς κοινωνικά παραδεκτούς κανόνες 24. Η χρήση ναρκωτικών εντάσσεται από τους θεωρητικούς στην κατηγορία των "εγκληµάτων χωρίς θύµατα", δηλαδή εκείνων των παραβάσεων των ποινικών διατάξεων που επιφέρουν βλάβη στον ίδιο τον δράστη και φανερώνουν "αποτυχία του δράστη να συµµορφωθεί προς ορισµένα πρότυπα συµπεριφοράς που καθορίζει η κοινωνία". Χωρίς αµφιβολία η διάκριση των εγκληµάτων σε εγκλήµατα µε ή χωρίς θύµατα προσφέρει το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο για απεγκληµατοποίηση ενός αριθµού πράξεων που επιδέχονται κατάργηση του αξιοποίνου στο µέτρο που δεν είναι δυνατή η διάγνωση ύπαρξης εµφανών θυµάτων. Με αυτόν τον τρόπο θα µπορούσε ο νοµοθέτης να συµβάλλει ουσιαστικά στην ελάφρυνση του συστήµατος ποινικής δικαιοσύνης µε την "εκτροπή" αυτής της κατηγορίας εγκληµάτων σε κοινωνικούς φορείς 25. Αµφιλεγόµενο ζήτηµα αποτελεί η στοχοθεσία ενδεχόµενης ποινικοποίησης ανάλογης µορφής συµπεριφορών. ιερευνάται κατά 23 Schur E.H., Crimes without Victims, Englewood Cliffs N.J. 1965, σελ Σπινέλλη Κ.., Εγκληµατολογία Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, 1985, σελ Σπινέλλη Κ.., ό.α., σελ

11 11 πόσο αποτελεί η ποινή παράγοντα πρόληψης ή αντίθετα παράγοντα πρόκλησης εγκληµάτων εφόσον διευκολύνει την ένταξη των "δραστών" στο κοινωνικό περιθώριο και την ισχυροποίηση της αρνητικής στάσης του κοινού απέναντι τους. Εξάλλου χαρακτηριστικό γνώρισµα της νέας χιλιετίας στο πεδίο του Ποινικού ικαίου αποτελεί η ασαφής διάκριση επιτρεπόµενης αυτοπροσβολής και απαγορευµένης ετεροπροσβολής ως απόρροια της αδυναµίας αντιµετώπισης της χρήσης ναρκωτικών ουσιών µε την βοήθεια των κλασικών εννοιολογικών κατασκευών της ποινικής επιστήµης. Απότοκο αυτής της τάσης είναι το κριτήριο του προσδιορισµού "δράστη" και "θύµατος" να εναλλάσσεται από ποιοτικό σε ποσοτικό και σε τυχαίο 26. Με αυτόν τον τρόπο αλλοιώνεται ο πυρήνας του φιλελεύθερου ποινικού δικαίου αφού συντελείται µια ταύτιση "δράστη" και "θύµατος" και οδηγούµαστε στην νοµική παραδοχή της αυτοδιακινδύνευσης και της αυτοπροσβολής ως εγκληµάτων. Σε σχέση µε αυτήν την κατηγορία των αξιόποινων πράξεων έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις αναφορικά µε τον δέκτη της προσβολής του εννόµου αγαθού. Συγκεκριµένα άλλοι εστιάζουν την προβληµατική τους στον ίδιο τον "δράστη" αναγορεύοντας τον σε "θύµα" ενώ παρατηρείται και η προσπάθεια αναζήτησης θυµάτων στο -στενότερο αλλά και ευρύτερο-κοινωνικό περιβάλλον των "δραστών" το οποίο και υφίσταται τις συνέπειες της συγκεκριµένης πράξης που αποκλίνει από τα καθιερωµένα 27. Παρατηρείται ειδικά για την χρήση ναρκωτικών ουσιών ότι ο ίδιος o χρήστης αποτελεί το θύµα ενώ επιπροσθέτως επισηµαίνεται και η -µέσω της αυτοπροσβολής- έµµεση προσβολή του εννόµου αγαθού της υγείας του ενήλικου ατόµου που προβαίνει στην δοκιµή της χρήσης τέτοιας µορφής ουσιών µε το σκεπτικό της 26 Μανωλεδάκης Ι., Μπορεί να επιβιώσει το Ποινικό ίκαιο - όπως διαµορφώθηκε µέχρι σήµερα στον ευρωπαϊκό χώρο - και στο νέο αιώνα; Υπερ 2000, σελ Σπινέλλη Κ.., ό.α., σελ. 122.

12 12 αποδοχής από αυτόν της πιθανότητας βλάβης ή διακινδύνευσης του εννόµου αγαθού της ζωής και της υγείας 28. Βέβαια παρόλο που ανάλογης µορφής θεµελίωση προσκρούει στην έστω αµφισβητούµενη από ορισµένους- δυνατότητα αυτοπροσδιορισµού και αυτοδιάθεσης του ατόµου δεν πρέπει αναµφίβολα να παραβλέψει κανείς την ιδιαιτερότητα του ανήλικου χρήστη ναρκωτικών ουσιών που θέτει σε αµφισβήτηση την δυνατότητα στάθµισης συµφερόντων από τον φορέα του εννόµου αγαθού και την τελική επιλογή της προσβολής του. Ωστόσο τα θέµατα που σχετίζονται µε τις αυτοκαταστροφικές πράξεις των ανηλίκων θα αποτελέσουν αντικείµενο µελέτης σε επόµενη ενότητα της παρούσας εργασίας. ΙΙ. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ Α) ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΩΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΩΝ α) Φιλελευθερισµός - Κοινοτισµός Η σύγκρουση φιλελευθερισµού και κοινοτισµού -αν βεβαίως κανείς αποδεχθεί την αντιπαλότητα των δύο φιλοσοφικών ρευµάτων και όχι την διαµάχη µεταξύ φιλελεύθερων και µη φιλελεύθερων εκδοχών της πολιτικής κοινότητας 29 - αναπόφευκτα σηµατοδοτεί και το θεωρητικό υπόβαθρο των αυτοπροσβολών και αντίστοιχα ενδεχόµενη επέµβαση του ποινικού νοµοθέτη για την θεσµοθέτηση αξιόποινου χαρακτήρα κάποιων µορφών αυτοκαταστροφικής δράσης. Ο κοινοτισµός αναγορεύει σε υπέρτατη πολιτική αξία τόσο την κοινότητα -µέσα στην οποία επιτυγχάνεται η διαµόρφωση της ταυτότητας του ατόµου 30 - όσο και την αναγκαιότητα ένταξης του ατόµου σε ένα κοινωφελή τρόπο ζωής. 28 Αποστολάκη Αγ., Μαθητές και Nαρκωτικά, Εξέταση και Ερµηνεία του φαινοµένου στο µαθητικό πληθυσµό, 2004, σελ. 166 επ. 29 Παιονίδης Φ., Ο φιλελευθερισµός ως κοινοτισµός, ΤοΣ 6/1999, σελ Sandel M.J., O φιλελευθερισµός και τα όρια της δικαιοσύνης (Μετάφραση Κατερίνα Γεωργοπούλου), 2003, σελ

13 13 Αντίθετα πυρήνα του φιλελευθερισµού αποτελεί η παραδοχή ότι το βασικό υποκείµενο της κοινωνικής συµβίωσης είναι το άτοµο. Η αξία της προσωπικότητας αναγορεύεται σε υπόβαθρο της ίδιας της έννοιας της επιλογής. Αναδεικνύονται δηλαδή το πρωτείο της ατοµικότητας και της ελευθερίας σε συνδυασµό µε την αυτονοµία των συµβολαιικού χαρακτήρα συµφωνιών 31. Οι φιλελεύθερες θεωρίες εδράζονται στην προτεραιότητα του ορθού (δηλαδή του δικαιώµατος) έναντι του αγαθού 32. Η εξασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών για την πραγµατοποίηση -από κάθε πολίτη- της δικής του αντίληψης περί αγαθού αποτελεί την υποχρέωση της πολιτείας µέσω της κατοχύρωσης των δικαιωµάτων. Αναγνωρίζουν είτε την λειτουργία ορισµένων ατοµικών δικαιωµάτων ως ατού είτε την υπερίσχυσή τους έναντι των µεληµάτων του κοινού αγαθού. Επί πλέον αποκρούουν την εξάρτηση της δικαιολόγησης των αρχών δικαιοσύνης - που προσδιορίζουν τα δικαιώµατά µας- από κάποια συγκεκριµένη αντίληψη περί αγαθού βίου. Οι αρχές της αυτονοµίας και του αυτοκαθορισµού του - ικανού να επιλέγει το ίδιο τους σκοπούς του - ατόµου καθώς επίσης και το ιδεώδες του κράτους ως ουδέτερου πλαισίου υποστηρίζονται από τους θιασώτες του φιλελευθερισµού. Αυτό εξηγείται από την αναγκαιότητα ενός πλαισίου δικαιωµάτων ουδέτερου ως προς τους σκοπούς. Η προτεραιότητα του ορθού 33 -δηλαδή του δικαιώµατος-έρχεται αρωγός στην σύλληψη του ατόµου ως ενός φορέα επιλογής ή µε άλλη διατύπωση ως ενός υποκειµένου αξιώσεων µη εκπορευοµένων από συγκεκριµένες αντιλήψεις περί αγαθού και κατά συνέπεια µη 31 Sandel M.J., ό.α., σελ Rawls J., Θεωρία της δικαιοσύνης (Μετάφραση Φίλιππος Βασιλογιάννης, Βασίλης Βουτσάκης, Φιλήµων Παιονίδης, Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Νίκος Στυλιανίδης, Ανδρέας Τάκης), 2001, σελ Κεντρικό γνώρισµα εξάλλου και της ηθικής του Kant αποτελεί η προτεραιότητα του ορθού. Ωστόσο ο Rawls απορρίπτοντας µεν την µεταφυσική του Kant τάσσεται υπέρ της διατήρησης της ηθικής της ισχύος "στο πλαίσιο µιας εµπειρικής θεωρίας".

14 14 προσδεδεµένων σε συγκεκριµένες -γι αυτό- αντιλήψεις. Ενδεχόµενη θέση ως προτεραιότητας της πραγµατοποίησης ενός συλλογικού αγαθού θα οδηγούσε -σύµφωνα µε τα κελεύσµατα του φιλελευθερισµού- µοιραία στην διαµόρφωση διακρίσεων µέσω της άρνησης αναγνώρισης της ανθρώπινης αξίας κάποιας κατηγορίας πολιτών 34. Επιπλέον και η ένσταση των κοινοτιστών αναφορικά µε την µη απόδοση -από την φιλελεύθερη κοινότητα- της δέουσας προσοχής στη συµµετοχή των µελών της, θα µπορούσε να αντικρουσθεί στη βάση του σχεδόν καθολικού σεβασµού και της τεκµηριωµένης επικύρωσης των καταστατικών αρχών σε συνδυασµό µε την λήψη και την εφαρµογή των -απορρεουσών από αυτές- πολιτικών αποφάσεων 35. Στον αντίποδα αυτών των απόψεων οι θιασώτες του κοινοτισµού απορρίπτουν τον φιλελεύθερο εαυτό ως ένα ουτοπικό αντιφατικό επινόηµα 36. Tονίζουν παράλληλα την προεξάρχουσα θέση της κοινής αντίληψης περί αγαθού βίου που δηµιουργεί και λειτουργεί µε δεδοµένους ρόλους τους οποίους επωµίζονται τα µέλη της κοινότητας χωρίς να τους επιλέγουν. Αυτό ερµηνεύεται από το ότι τους βρίσκουν δεδοµένους (τους ρόλους) εκεί όπου ζουν µέσα στους ρόλους ζωής που υποδύονται. Τονίζουν δηλαδή την διαµόρφωση της ταυτότητας του ατόµου που ενυπάρχει στην κοινότητα µέσα από κοινές πρακτικές, οι οποίες λειτουργούν ως ορίζοντες που προσανατολίζουν τα άτοµα τα οποία θέτουν στόχους γι αυτά. Μέσω αυτής της θέσης αµφισβητούν τις θέσεις του φιλελευθερισµού εστιάζοντας στην ανάγκη εκπλήρωσης από τα άτοµα -ως ηθικώς δρώντα υποκείµενα- σκοπών που µας δίνονται για παράδειγµα από τη φύση ή τον θεό ή την ταυτότητά µας 34 Τσακυράκης Σ., Πατερναλισµός και Ατοµικά ικαιώµατα σε Τα δικαιώµατα στην Ελλάδα , 2004, σελ. 316 και Rawls J., ό.α., 2001, σελ Παιονίδης Φ., ό.α., σελ Αυτό το περίφηµο άτοµο χαρακτηρίζεται ως ένα φάντασµα, µια αφαίρεση από την πραγµατικότητα, ένα πλάσµα χωρίς σάρκα και οστά ασώµατο ("disembodied reason"), κατά την έκφραση του Isaiah Berlin.

15 15 ως µελών µιας οικογένειας, ενός λαού, ενός πολιτισµού, ή µιας παράδοσης. Χρησιµοποιούν ως επιχείρηµα την αδυναµία ερµηνείας ορισµένων σηµαντικών πτυχών της ηθικής και πολιτικής εµπειρίας µέσω µιας αντίληψης του εαυτού προγενέστερης των στόχων και των προσηλώσεών του 37. Οι θιασώτες του φιλελευθερισµού, παρόλο που δικαιολογούν ενδεχόµενο κρατικό ενδιαφέρον, όταν το σώµα -αποτελώντας το µόριο µιας συλλογικότητας- ενυλώνει εκτός από τα ατοµικά και κάποια συλλογικά αγαθά -όπως π.χ. όταν είναι µέλος µιας οικογένειας ή στέλεχος µιας υπηρεσίας- απορρίπτουν την απώλεια της ατοµικότητας και του αυτοπροσδιορισµού. Επιπλέον αντιτίθενται στην αναγόρευση ενός ιδεώδους ή συλλογικού οράµατος ως θεµιτού στόχου κρατικής πολιτικής. Βέβαια - έχει διατυπωθεί η άποψη ότι- θα συνιστούσε αναµφίβολα ανεπίτρεπτο περιορισµό της έννοιας της κοινότητας 38 ενδεχόµενη οριοθέτησή της µε σηµείο αναφοράς οποιοδήποτε ξεχωριστό ατοµικό συµφέρον των µελών της χάριν µιας άνευ όρων συµµόρφωσης µε το συλλογικό αγαθό. Εξάλλου η αναγνώριση ενός συλλογικού αγαθού δεν οδηγεί υποχρεωτικά στην ακύρωση των ατοµικών συµφερόντων του ατόµου ή στην πλήρη εναρµόνισή τους µε το συλλογικό αγαθό, ενώ το να δρα κανείς µε γνώµονα τους κοινοτικούς στόχους δεν ταυτίζεται οπωσδήποτε µε την υποχρεωτική απόρριψη των ατοµικών του συµφερόντων ή των συµφερόντων µιας µικρότερης της κοινότητας οµάδας, όπως η οικογένεια µε την οποία διατηρεί στενούς δεσµούς. Ο κορυφαίος φιλόσοφος Sandel οριοθετεί την κοινότητα όχι απλά ως µια ελεύθερη συνένωση αλλά σαν έναν τρόπο αυτοκατανόησης, εν µέρει 37 Αναφέρονται συγκεκριµένα από τους υπέρµαχους του κοινοτισµού ως παραδείγµατα, η υποχρέωση αλληλεγγύης ή τα θρησκευτικά καθήκοντα τα οποία µπορεί να µας δεσµεύουν για λόγους ανεξάρτητους από επιλογές. 38 Παιονίδης Φ., ό.α. σελ

16 16 συγκροτησιακό της ταυτότητας του δρώντος -µέσω µιας προγενέστερης των στόχων και των προσηλώσεών του αντίληψης του εαυτού- και εστιάζει στην αδυναµία της προτεινόµενης από τον φιλελευθερισµό διάκρισης µεταξύ του εαυτού και της κοινότητας 39. Στον αντίποδα αυτών των απόψεων οι-ταυτιζόµενες ουσιαστικά µε τον φιλελευθερισµό- θεωρίες των δικαιωµάτων µε αφετηρία "το δεδοµένο του εύλογου πλουραλισµού" (the fact of reasonable pluralism) - απαραίτητο σηµείο εκκίνησης για τις σύγχρονες δηµοκρατίες - εδράζονται στην εξέταση των προϋποθέσεων αρµονικής συνύπαρξης διαφορετικών κοινοτήτων, διαφορετικών οραµάτων ζωής ή "περιεκτικών δογµάτων". Mε αφετηρία παρόµοιας µορφής θεωρία, τα πυρά των κοινοτιστών κατευθύνονται στην διαβρωτική για την δηµόσια ζωή επίδραση της "ουδετερότητας" του κράτους. Για τους αντιπάλους τους ωστόσο, είναι συνώνυµη της ανυπαρξίας επικρότησης, ανταµοιβής ή απαγόρευσης οποιασδήποτε ενστερνιζόµενης από τα άτοµα περί αγαθού αντίληψης εφόσον δεν συγκεντρώνονται τα στοιχεία προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων. Αντίθετα µέσα από µία αναθεωρητική δεοντοκρατία η φιλελεύθερη κοσµοθεωρία -έντονα επηρεαζόµενη αλλά και ταυτόχρονα διαφοροποιούµενη από τις απόψεις του Kant- σχετικά τόσο µε την ηθική όσο και την θεµελιωτική προτεραιότητα της ηθικής κατηγορίας του ορθού, βρίσκει το έρεισµά της στην έννοια του υποκειµένου που προηγείται των σκοπών του. Ενστερνίζεται µεν την προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαθού ωστόσο µέσω ενός εύλογου εµπειρισµού -που ήδη αναφέρθηκε- αναγορεύει την εµπειρική θεµελίωση του υποκειµένου σε απαραίτητο στοιχείο προς την επίτευξη της ελευθερίας και της αυτογνωσίας. 39 Sandel M. J., ό.α., σελ. 305 επ.

17 17 Πριν ολοκληρωθεί η παρούσα ενότητα κρίνεται σκόπιµη η αναφορά στις προσπάθειες αναβίωσης της ιδέας του κοινοτισµού που επιχειρείται στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια µέσω της διάδοσης προγραµµάτων κοινοτικής πρόληψης για την αντιµετώπιση της εγκληµατικότητας. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας καθίσταται ανέφικτη η ενδελεχής ανάπτυξη της φιλοσοφίας που διέπει παρόµοια προγράµµατα. Η επισήµανση ωστόσο του ενδεχόµενου κινδύνου αµφισβήτησης της ίδιας της ουσίας της δηµοκρατίας από την επικράτηση της αυτοδικίας, σε συνδυασµό µε το προωθούµενο πρότυπο µιας τεχνητής κοινωνικής ταυτότητας, τροφοδοτούν επαρκώς την σχετική προβληµατική. Με αφετηρία την συνταγµατική εµβέλεια των αυτοκαταστροφικών πράξεων φαντάζει ιδιαίτερα δύσκολη η αναβίωση κοινοτικών δοµών λόγω απουσίας των αυθεντικών συλλογικών εµπειριών 40, και µε δεδοµένο το πολυπολιτισµικό χαρακτήρα της σηµερινής κοινωνίας. β) Συσχέτιση αυτοπροσβολών και κρατικού πατερναλισµού Με την αντιδιαστολή φιλελευθερισµού και κοινοτισµού που επιχειρήθηκε στο προηγούµενο κεφάλαιο καθίσταται πιο ευχερής η µετάβαση στο στάδιο προσέγγισης του επίσης άµεσα συναρτώµενου µε τις αυτοπροσβολές πατερναλισµού. Αναµφίβολα το πεδίο των αυτοπροσβολών - ή µε άλλη διατύπωση αυτοκαταστροφικών πράξεων - παρέχει πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη προβληµατισµών αναφορικά µε τα όρια του κρατικού πατερναλισµού που ουσιαστικά συµπίπτουν µε τα όρια του ποινικού δικαίου και βέβαια η θέσπιση του αξιόποινου χαρακτήρα της απλής χρήσης ναρκωτικών ουσιών -για την 40 Για το θέµα της κοινοτικής πρόληψης Βλ. µεταξύ άλλων Λαµπροπούλου Ε., Κοινοτισµός και Κοινοτική πρόληψη: Το νέο παράδειγµα στην αντεγκληµατική πολιτική; Τιµ. Τόµ. για την Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Τόµ. Α, 2003, σελ , όπου και παρατίθεται πλούσια ελληνική και αλλοδαπή βιβλιογραφία.

18 18 οποία θα επιχειρηθεί στη συνέχεια εκτενής αναφορά- εντάσσεται στην σχετική προβληµατική. Ενδεχόµενη προσπάθεια οριοθέτησης του πατερναλισµού αναπότρεπτα θα εστίαζε την προσοχή της στην επιβολή σε ένα άτοµο - παρά την θέλησή του και κατ αναλογία µε την πατρική εξουσία- µιας πράξης ή παράλειψης µε την αιτιολογία ότι αυτό γίνεται για το καλό του. Η οξύτητα του προβλήµατος δεν αναδεικνύεται βέβαια ούτε στην περίπτωση που αποδέκτης της πατερναλιστικής παρέµβασης είναι άτοµο στερούµενο της απαιτούµενης ωριµότητας αλλά ούτε και όταν πηγή παρόµοιας -στη σφαίρα προσωπικών επιλογών- επέµβασης είναι το φιλικό ή το οικογενειακό περιβάλλον. Το πεδίο τριβής εντοπίζεται στις προερχόµενες από την κρατική εξουσία -µέσω της κυρωτικής λειτουργίας-πατερναλιστικού τύπου οριοθετήσεις των ατοµικών επιλογών ενός ώριµου και συνειδητού ανθρώπου. Εξάλλου δεν πρέπει να παραβλέπεται η στενή σύνδεση της ηθικής νοµιµοποίησης του Ποινικού ικαίου µε την απόρριψη ή την περιορισµένη υιοθέτηση από αυτό του πατερναλισµού 41. Στην κατηγορία ανάλογων µορφών πατερναλιστικής παρέµβασης θα µπορούσαν να συµπεριληφθούν εκτός της απαγόρευσης χρήσης ναρκωτικών ουσιών τόσο η υποχρέωση των µοτοσυκλετιστών να φορούν κράνος όσο και αυτή των οδηγών να φορούν ζώνη ασφαλείας. Τέτοιας µορφής κρατική επέµβαση εντάσσεται στην σφαίρα του "ήπιου επιφανειακού πατερναλισµού" µέσω του οποίου εκφράζεται το ενδιαφέρον για τους άλλους, χωρίς ποτέ ωστόσο να φθάνει σε προσβολή της αξίας τους, συνιστώντας µια επέµβαση σε δευτερεύουσας σηµασίας επιλογές. Στην πατερναλιστική παρέµβαση 41 Μπιτζιλέκης Ν., Η ηθική νοµιµοποίηση του Ποινικού ικαίου σε Τιµ.Τόµ. για τον Νικόλαο Θ. Ανδρουλάκη, 2003, σελ

19 19 στην ελευθερία επιλογής του ατόµου - φορέα του εννόµου αγαθού αποδίδεται ο συγκεκριµένος χαρακτηρισµός στις περιπτώσεις που είτε δεν είναι πραγµατικά ελεύθερη η επιλογή του, είτε αποτελεί ένα αναγκαίο προσωρινό στάδιο µέχρι την διαπίστωση της ελευθερίας ή όχι της συγκεκριµένης επιλογής 42. Ως έρεισµα χαρακτηρίζεται η έλλειψη προσβολής της αξίας των ατόµων που ενδεχοµένως "πλήττονται" από τέτοιου είδους -σε δευτερεύουσας σηµασίας επιλογές- επεµβάσεις. Περιοριζόµενες στην προφανή, µόνιµη ή προσωρινή έλλειψη βούλησης και λογικής τουςούτε υποβιβάζουν τα άτοµα σε άβουλα όντα, µη ερχόµενες σε καµµία περίπτωση σε αντίθεση µε µόνιµους και σταθερούς στόχους τους, ούτε βέβαια ουσιαστικά ακυρώνουν το σχέδιο ζωής τους. Εδικά ωστόσο για την χρήση κράνους από τους µοτοσικλετιστές και την χρήση ζώνης ασφαλείας από τους οδηγούς αυτοκινήτων αµφισβητείται η σκοπιµότητα ποινικής καταστολής εφόσον δεν είναι δυνατή η διάγνωση αµέσων βλαπτικών επακολούθων για τους τρίτους 43. Προς επίρρωση της δικαιολογητικής τους βάσης οι υποστηρικτές παρόµοιας µορφής επέµβασης χρησιµοποιούν απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά µε την λειτουργία των πατερναλιστικών αρχών ως ενός είδους ασπίδας ενάντια στους ανθρώπινους παραλογισµούς, οι οποίοι -όπως επισηµάνθηκε ήδη- δεν προωθούν κανένα σχέδιο ζωής 44, όσο και αναφορικά µε την δικαιολόγηση ήσσονος σηµασίας περιορισµών στην ελευθερία του προσώπου, σε µια προσπάθεια προστασίας του από αποδεχόµενους -και οφειλόµενους σε επιπολαιότητα- από αυτό κινδύνους Feinberg J., The Moral Limits of Criminal Law, Harm to Others, 1987, σελ Κουράκης Ν., Εγκληµατολογικοί Ορίζοντες Α, 2005, σελ.91, Φυτράκης Ε. ό.α., σελ Rawls J., ό.α., σελ Παρατηρήσεις Χατζηκώστα στην υπ αριθµ. 1011/2004 Απόφαση, ΠοινΛογ 3/2004, σελ όπου και οι αντίστοιχες βιβλιογραφικές παραποµπές στον Dworkin.

20 20 Τόσο η πρόκληση βλάβης σε τρίτους ("harm principle") 46 όσο και η προσβλητική ενόχληση ("offence principle") έχουν χαρακτηρισθεί ως κατευθυντήριες αρχές για τη νοµιµοποίηση της επιβολής ποινής, προκειµένου να καταστεί εφικτή η προστασία του ατόµου από πράξεις τρίτων. Κοµβικό σηµείο προσέγγισης της πατερναλιστικής επέµβασης του ποινικού νοµοθέτη αποτελεί όχι µόνο η αδυναµία προσδιορισµού ενδεχόµενης προσβολής "εννόµου αγαθού" τρίτου προσώπου αλλά ταυτόχρονα και η νοηµατοδότηση του "λογικού" χαρακτήρα µιας επιλογής, στην οποία έγινε ήδη αναφορά. Αναµφίβολα αν το κράτος µε το µονοπώλιο του καταναγκασµού που διαθέτει 47 αναλωνόταν σε µια προσπάθεια συµµόρφωσης των µειοψηφιών µε τις κυριαρχούσες - ή ευρύτερα αποδεκτές - αντιλήψεις δηλαδή µε συγκεκριµένα πρότυπα ηθικής και συµπεριφοράς 48, θα προσέκρουε στις βασικές δηµοκρατικές αντιλήψεις του σεβασµού της προσωπικότητας και της ανάπτυξής της. Αυτό θα ήταν δυνατό να πραγµατοποιηθεί µέσω της ισοπεδωτικής προβολής προτύπων συµπεριφοράς από τον νόµο στις περιπτώσεις που δεν προσβάλλονται δικαιώµατα τρίτων 49. Βέβαια στα πλαίσια ενός άµεσου πατερναλισµού µπορεί να έχει δικαιοπολιτιτικό έρεισµα τόσο η τιµώρηση της απλής χρήσης "σκληρών" ναρκωτικών όσο και η οδήγηση αυτοκινήτων χωρίς ζώνη ασφαλείας και µοτοσικλετών ή µοτοποδηλάτων χωρίς προστατευτικό κράνος 50. Στο ίδιο µήκος κύµατος κινείται και η υπ αρ. 1011/2004 ΑΠ απόφαση η οποία έκρινε 46 Feinberg J., The moral limits of the criminal law, vol. 1, Harm to others, 1987 και Papageorgiou K., Schaden und Strafe. Auf dem weg zu einer theorie der Strafrechtlichen Moralitat, 1994, σελ. 89 επ. 47 Κιούπης., Συνηγορία για τον περιορισµό του Ποινικού ικαίου, σε Κουράκη (επιµ.), Αντεγκληµατική πολιτική ΙΙ, 2000, σελ Papageorgiou K., ό.α., σελ. 89 επ. 49 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., Εγχειρίδιο Εγκληµατολογίας, 1984, σελ Ανδρουλάκης Ν., Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος Θεωρία για το Έγκληµα, 2000, σελ Επισηµαίνεται επίσης στο ίδιο σηµείο η αδυναµία ένταξης της τιµώρησης της χρήσης των µαλακών ναρκωτικών σε αυτή τη κατηγορία, λόγω της µη ικανοποιητικής διαφοροποίησής της από την χρήση του τσιγάρου.

21 21 ως συνταγµατική τη χρήση προστατευτικού κράνους από το µοτοσικλετιστή στη βάση της προστασίας της ζωής, της υγείας και της σωµατικής ακεραιότητας και των λοιπών χρηστών του οδικού δικτύου 51. Πέραν από το ότι σε ανάλογης µορφής παρέµβαση της πολιτείας µπορεί να αντιταχθεί η απαίτηση για την αναγνώριση του δικαιώµατος στη διαφορά (the right to be different) 52 η εστίαση στην ταύτιση της ατοµικότητας µε την ανάπτυξη και τα προαπαιτούµενα της ελευθερίας, της ευελιξίας και της πρωτοτυπίας για την ανθρώπινη πρόοδο 53 παρέχουν ισχυρά θεµέλια µιας επιχειρηµατολογίας που τάσσεται υπέρ της ελευθερίας της αυτοπροσβολής 54. Β) ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚH ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕ ΙΟΥ ΤΩΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΩΝ Αντικείµενο της παρούσης διερεύνησης αποτελεί η προσπάθεια οριοθέτησης της συνταγµατικής εµβέλειας των αυτοκαταστροφικών πράξεων µε σηµείο αναφοράς τις συνταγµατικές ρυθµίσεις του δικαιώµατος στη ζωή -και την αναγνώριση ενός "δικαιώµατος" στον θάνατο-, την ενδεχόµενη διάγνωση του κοινωνικού νοήµατος µιας πράξης αυτοπροσβολής, την προστασία του δικαιώµατος στον ιδιωτικό βίο και τη σηµασία των χρηστών ηθών. Χρήζει επισήµανσης στο σηµείο αυτό το ότι η φιλελεύθερη φιλοσοφία των ανθρώπινων δικαιωµάτων και το δικαίωµα στη διαφορά, δοκιµάζονται όχι µόνο στη 51 ΑΠ 1011/2004 ΠοινΛογ 3/2004, σελ επ. µε παρατηρήσεις Χατζηκώστα ο οποίος εστιάζει την ανάγκη προστασίας των τρίτων εµπλεκοµένων σε ενδεχόµενο ατύχηµα στην ψυχική οδύνη των προσώπων τα οποία ενεπλάκησαν είτε σε θανατηφόρο ατύχηµα είτε σε ατύχηµα που επέφερε τον σοβαρό τραυµατισµό του επιβαίνοντος σε µοτοποδήλατο. 52 To δικαίωµα στη διαφορά αναδείχθηκε στην ελληνική συνταγµατική τάξη από τον Αριστ. Μάνεση. 53 Mill J.S., Περί Ελευθερίας (Μετάφραση Νίκος Μπαλής), 1983, σελ Παρασκευόπουλος Ν., Ποινική ευθύνη από αυτοκαταστροφικές πράξεις, Ελλ.Επιθ.Εγκλ.3-4/1989, σελ. 60.

22 22 πράξη αλλά και στη θεωρία όταν συγκρούονται κυρίως µε τις αρχές του κοινωνικού κράτους. α) ικαίωµα στη ζωή και δικαίωµα στο θάνατο - Υποχρέωση του ατόµου να ζει Είναι σκόπιµη η εισαγωγική παρατήρηση αναφορικά µε την αξιολογικής -και όχι νατουραλιστικής- υφής προστασία του δικαιώµατος στη ζωή. Αναπόφευκτες συνέπειες της αξιακής συνταγµατικής κατοχύρωσης της ζωής αποτελούν η εναρµόνιση της προστατευτικής λειτουργίας του δικαιώµατος στη ζωή µε τις άλλες βασικές αξίες όπως η ανθρώπινη αξία και η ελευθερία σε συνδυασµό µε την αναγκαιότητα λήψης υπόψη των κυρίαρχων -στα πλαίσια της ιστορικής ισορροπίας- κοινωνικά αντιλήψεων. Στο µέτρο που η ιστορική εξέλιξη επιφέρει και την αντίστοιχη εξέλιξη του νοηµατικού περιεχοµένου κάθε συνταγµατικού κανόνα µπορεί κανείς να οδηγηθεί στο συµπέρασµα πως η νοηµατοδότηση και αξιολόγηση της ζωής - και όχι η ερµηνεία της ως ενός απλού βιολογικού φαινοµένου 55 - από την κυρίαρχη κοινωνική αντίληψη αποτελεί το όριο προστασίας της. Βέβαια η προστασία της ζωής προϋποθέτει την επιθυµία του εκάστοτε θιγόµενου αφού -όπως έχει επισηµανθεί- σε αντίθετη περίπτωση ελλοχεύει ο κίνδυνος αποδοχής βολονταριστικών απόψεων. Υποστηρίζεται ότι εφόσον η τεκµαιρόµενη θέληση του πολίτη αναιρείται στα πλαίσια µιας εκφρασµένης επιθυµίας αυτοκαταστροφής, το δικαίωµα στη ζωή δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να αποτελέσει φραγµό στην ελευθερία αυτοκαθορισµού του 56. Παρόλο που η διάταξη του άρθρου 2 1 Σ είναι αξιολογική, ελαστική και ασαφής εµπεριέχει ως σκληρό πυρήνα την αρχή ότι ο άνθρωπος πρέπει να αντιµετωπίζεται ως αυτοπροσδιοριζόµενο όν και 55 Κατρούγκαλος Γ., Το δικαίωµα στη ζωή και στο θάνατο, 1993, σελ Παρασκευόπουλος Ν., Ποινική Ευθύνη από Αυτοκαταστροφικές Πράξεις, Ελλ. Επιθ. Εγκλ. 3-4/1989, σελ. 58 επ.

23 23 όχι ως απλό µέσο για την άσκηση της πολιτικής. Αποτελεί η συγκεκριµένη διάταξη ερµηνευτική υπόδειξη για τα δικαστήρια και κατευθυντήρια γραµµή για τον νοµοθέτη. Αποτελεί δηλαδή επικύρωση της αυτονοµίας της προσωπικότητας του ανθρώπου. Αναµφίβολα το στοιχείο του αυτοκαθορισµού ή µε άλλη διατύπωση της αυτονοµίας αποτελεί την ουσία του πεδίου των αυτοκαταστροφικών πράξεων στο µέτρο που διερευνάται κατά πόσο υπάρχει δυνατότητα επέµβασης της κοινωνίας σε µία σφαίρα δράσης µε έµµεσο γι' αυτήν ενδιαφέρον. Εξάλλου διατυπώνεται η άποψη ότι η ρυθµιστική επέµβαση της πολιτείας βρίσκει ως όριο την βούληση του φορέα του δικαιώµατος µε αποτέλεσµα το δικαίωµα στη ζωή να µην µπορεί να αποτελέσει φραγµό στην ελευθερία αυτοκαθορισµού. Επιχειρείται ωστόσο διάκριση στην θεωρία ανάλογα µε το αν η συγκεκριµένη πράξη αποτελεί εκδήλωση σκόπιµης και εκφρασµένης επιθυµίας αυτοκαταστροφής ή όχι σε µια προσπάθεια συνταγµατικής θεµελίωσης και νοµιµοποίησης της επέµβασης του νοµοθέτη στη σφαίρα προσωπικών επιλογών. Η νοµοθεσία για την υποχρεωτική ζώνη ασφαλείας όπως επίσης και η απαγόρευση των ναρκωτικών εντάσσονται στις περιπτώσεις -κείµενης εντός των συνταγµατικά επιτρεποµένων ορίων- παρεµπόδισης ανορθολογικής αυτοκαταστροφής µέσω της κρατικής παρέµβασης 57. Με δικαιολογητικό θεµέλιο ανάλογης µορφής επέµβασης της πολιτείας την διάταξη του άρθρου 5 2 του Σ η οποία -συνεπικουρούµενη και από την διάταξη του άρθρου 2 της ΕΣ Α- καθορίζει την κοινωνική συµβίωση, δίνεται έµφαση στην κρατική υποχρέωση για την µέριµνα λήψης όλων εκείνων των µέτρων που κρίνονται αναγκαία τόσο για την εξασφάλιση της υγείας όσο και της ασφάλειας των πολιτών ακόµα και χωρίς την ύπαρξη αντίστοιχης αξίωσης από κάποιον πολίτη. 57 Κατρούγκαλος Γ., ό.α., σελ. 38.

24 24 Τέτοιας µορφής υποχρέωση του κράτους δεν οδηγεί στην αναίρεση της υποκειµενικής πλευράς του προστατευόµενου στην διάταξη του άρθρου 5 2 Σ ατοµικού δικαιώµατος µε αποτέλεσµα να µην µπορεί να αµφισβητηθεί η συνταγµατική της θεµελίωση. Θεωρείται ότι η ένδειξη αδιαφορίας και όχι η εκδήλωση σκόπιµης και εκφρασµένης επιθυµίας αυτοκαταστροφής δεν συγκεντρώνει τα στοιχεία µιας -κοινωνικά αποδεκτής και εξισορροπιστικής του γενικού συµφέροντος προστασίας της ανθρώπινης ζωής- αξίας όπως αυτή τυποποιείται και προστατεύεται στην συγκεκριµένη συνταγµατική διάταξη 58. Ωστόσο έχει αντιταχθεί ως επιχείρηµα η προφανής λογική ασυνέπεια που προκύπτει από τη µη αξιολόγηση της αδιαφορίας ως µιας βουλητικής στάσης ενός ορισµένου ανθρώπου στην περίπτωση των αυτοπροσβολών - αντίθετα µε ό,τι συµβαίνει στο πεδίο της συνειδητής αµέλειας όπου αναµφίβολα κρίνεται ως µια νοµική µορφή βουλητικής διάθεσης 59. Επί πλέον αναρωτιέται κανείς αν στο όνοµα οποιουδήποτε δηµόσιου συµφέροντος είναι επιτρεπτή και δικαιοπολιτικά ορθή η χρησιµοποίηση του πολίτη ως µέσου εξυπηρέτησης -όχι της εισπρακτικής αλλά- ακόµη και αυτής της αγαθότερης κρατικής πολιτικής όπως είναι η δηµογραφική. Θεωρώ ότι η απάντηση πρέπει να κατευθύνεται από την πρωτοκαθεδρία της - εντασσόµενης στην προσωπική βιοτική σφαίρα επιλογών - ζωής και του δικαιώµατος αυτοκαθορισµού έναντι οποιουδήποτε υπαρκτού ή κατασκευασµένου γενικού συµφέροντος. Στην περίπτωση ωστόσο της χρήσης του κράνους και της ζώνης ασφαλείας λόγω της πιθανής εµπλοκής τρίτων προσώπων σε περίπτωση ατυχήµατος προκρίνεται η πατερναλιστικού τύπου κρατική επέµβαση. Αντίθετα ο µονοπρόσωπος 58 Κατρούγκαλος Γ., ό.α., σελ Φυτράκης Ε., ό.α., σελ. 1013, υποσ. 12.

25 25 χαρακτήρας της απλής χρήσης ναρκωτικών ουσιών -που γίνεται κρυφά- θέτει υπό αµφισβήτηση αντίστοιχη παρέµβαση της πολιτείας. Το δικαίωµα στο θάνατο ως έκφανση του δικαιώµατος αυτοκαθορισµού - αυτοδιάθεσης και του δικαιώµατος στη διαφορά αντιδιαστέλλεται από την (νοµική) υποχρέωση του ατόµου να ζει 60. Ενδεχόµενη αναγνώριση ενός "δικαιώµατος" στον θάνατο -ως µιας ιδιαίτερης εκδήλωσης του γενικού δικαιώµατος επί της προσωπικότητας- θα µπορούσε να βρει έρεισµα τόσο στην διάταξη του άρθρου 5 1 Σ, (ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας) η οποία καθιερώνει την κρατική υποχρέωση για σεβασµό των επιλογών του ατόµου σε σχέση µε τον αυτοκαθορισµό του που περιλαµβάνει όλες τις πλευρές προσωπικής αυτοδιάθεσης άρα και την απόφαση για την αυτοκαταστροφή, την τελική και πλέον προσωπική απόφαση του καθενός, αλλά και στην διάταξη 2 1 Σ (αρχή του σεβασµού και της προστασίας της αξίας του ανθρώπου). Με αφετηρία την δυνατότητα παραγωγής εννόµων συνεπειών ανεξαρτήτως της θέλησης των φορέων του εννόµου αγαθού όχι όµως και εναντίον της- δεν παρέχει ικανοποιητικό έρεισµα για την προσφυγή στην διάταξη του άρθρου 5 2 Σ. ιατυπώνεται επίσης και η άποψη ότι στα πλαίσια της ελληνικής έννοµης τάξης µπορεί να γίνει λόγος µόνο για ανοχή ή για µια ποινικά αδιάφορη ευχέρεια του ανθρώπου και όχι για αναγνώριση µιας τέτοιας µορφής δικαιώµατος. Επισηµαίνεται ωστόσο ότι παρόλη την αναγόρευση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως πρώτιστης αξίας από τις έννοµες τάξεις, 60 Ανδρουλάκης Ν., Ειδικό Μέρος, 1974, σελ. 28 και του ιδίου Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος, Θεωρία για το έγκληµα, 2000, σελ. 342, υποσηµ. 22, Μανωλεδάκης Ι., Υπάρχει δικαίωµα στο θάνατο; Υπερ 1994, σελ. 526, και του ιδίου Υπάρχει δικαίωµα στο θάνατο; ΠοινΧρ Ν 2004, σελ. 58 επ.

26 26 στο στάδιο της εφαρµογής των καταστατικών κειµένων διαπιστώνει κανείς µε ευχέρεια µια τάση αδιαφάνειας ή λιγότερης διαφάνειας. Ενώ ο ανθρώπινος αυτοπροσδιορισµός εκδηλώνεται στο τρίπτυχο της εµπειρικής, ατοµικής και κοινωνικής ύπαρξης η εννοιολογική προσέγγιση της αξίας του ανθρώπου αναδεικνύει το έλλειµµα κάλυψης σε σχέση µε άλλες εκφάνσεις του ανθρώπινου αυτοπροσδιορισµού όπως π.χ. η αρχή της ενοχής. Οι πολέµιοι ενός "δικαιώµατος" στον θάνατο εστιάζουν στην αδυναµία της διάταξης του άρθρου 5 1Σ να αποτελέσει νόµιµη βάση για το δικαίωµα αυτό, στο µέτρο που τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποβλέπουν στην αξία του ανθρώπου και της ανθρώπινης ζωής και όχι στην καταρράκωση, εξουθένωση ή καταστροφή της 61. Πέραν από την άποψη ότι η γενική αρχή της διάταξης του άρθρου 2 1 Σ δεν µπορεί να έχει την λειτουργία ενός αντίβαρου σε σαφείς συνταγµατικές διατάξεις (αυτοτελές κανονιστικό περιεχόµενο), πρέπει κανείς να επισηµάνει ότι από καµία διάταξη νόµου δεν προκύπτει υποχρέωση του ατόµου να ζει ενώ επιπλέον αποδοχή παρόµοιας υποχρέωσης -όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί- θα ερχόταν σε αντίθεση τόσο µε τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του Ελληνικού Συντάγµατος όσο και µε το προβάδισµα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε περίπτωση σύγκρουσης προς το γενικό συµφέρον 62. Βέβαια η αποδοχή της υποχρέωσης του ατόµου να ζει βρίσκει έρεισµα στην σχέση του µε την κοινωνία και στο ότι αυτό ενυλώνει και κάποιες άλλες ιδιότητες στα πλαίσια της κοινωνικής συνύπαρξης. Υφίσταται δηλαδή σύµφωνα µε αυτήν την άποψη ανάλογης µορφής υποχρέωση απέναντι στην ίδια 61 Παπαχαραλάµπους Χ., ιαθεσιµότητα της ζωής και όψεις της ιδιώνυµης ποινικής της προστασίας κατά τα άρθρα 300, 301 Π.Κ., Μνήµη ΙΙ, Ι. ασκαλόπουλου, Κ. Σταµάτη, Χρ. Μπάκα, τ.α, 1996, σελ. 329 επ., σελ και επίσης Μανωλεδάκης Ι., "Υπάρχει δικαίωµα στο θάνατο;", Υπερ 1994, σελ. 523 επ., σελ Κουράκης Ν., Απολογία της Αυτοκτονίας Μνήµη Νίκου Σ. Φωτάκη, 1977, σελ. 76, αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα τ.α, 1991, παρ. 35 επ., 39, σελ.21 επ.

27 27 την κοινωνία και απορρίπτεται η -υποστηριζόµενη από άλλη µερίδα της θεωρίας 63 - πρόσδοση σε αυτήν ενός αυτοαναφορικού χαρακτήρα. Επιπλέον στο σηµείο αυτή γίνεται επίκληση και του επιχειρήµατος της αυτοπροστασίας της κοινωνίας, η οποία συνιστά την µοναδική δικαιολογητική βάση ενός ανθρώπινου δικαιώµατος -είτε σε ατοµικό είτε σε συλλογικό επίπεδο- επέµβασης στην ελευθερία δράσης οποιουδήποτε συνανθρώπου µας 64. Στο µέτρο που η ανθρώπινη ζωή σηµασιολογείται όχι ως απλό βιολογικό φαινόµενο αλλά ως κοινωνικό µέγεθος, η αντικειµενική προστασία -για την έννοµη τάξη- δεν συνιστά απλώς προστασία ενός υποκειµενικού αγαθού των επί µέρους ανθρώπων αλλά αποτελεί αυτονόητη και για τη φιλελεύθερη ακόµα έννοµη τάξη αυτοπροστασία της. Η απονοµή δικαιωµάτων στα πρόσωπα πραγµατοποιείται δηλαδή µε σηµείο αναφοράς την παράλληλη λειτουργική συνύπαρξή τους µε άλλα πρόσωπα -φορείς δικαιωµάτων µέσα στην συγκεκριµένη κοινωνία και όχι ως ξεκοµµένες αυτοτελείς και αυτόνοµες µονάδες. ίνεται έµφαση στο ότι ο κάθε άνθρωπος ενυλώνει και κάποιες άλλες ιδιότητες (του πατέρα, του εργαζοµένου). Αντίθετα οι θιασώτες του δικαιώµατος στο θάνατο επικεντρώνονται στην υποχρέωση του κράτους για σεβασµό των επιλογών του ατόµου, σε σχέση µε τον αυτοκαθορισµό του, περιλαµβάνοντας στο περιεχόµενό τους όλες τις πλευρές προσωπικής αυτοδιάθεσης άρα και την απόφαση για αυτοαναίρεση της ζωής που αποτελεί µια ιδιαίτερη πλευρά της εκδήλωσης του γενικού δικαιώµατος επί της προσωπικότητας -όπως και τα ανάλογα δικαιώµατα στο όνοµα, στη τιµή και στην εικόνα του ανθρώπου ενώ υπάρχει µεγάλη σχέση του 63 Κιούπης., Συµµετοχή σε αυτοκτονία (301 Π.Κ.) Ερµηνεία µιας αµφιλεγόµενης διάταξης, ΠοινΧρ ΜΕ, σελ Mill J.S. ό.α., σελ. 32.

28 28 δικαιώµατος στο θάνατο µε το δικαίωµα του καθενός να είναι ο εαυτός του (το δικαίωµα στη διαφορά). Οι πολέµιοι αυτών των θέσεων βασίζουν τα επιχειρήµατά τους στην αδυναµία αναγνώρισης -στον κάθε άνθρωπο- από την φιλελεύθερη έννοµη τάξη της ελευθερίας κατάλυσης της ίδιας του της ζωής 65 και στην συνακόλουθη άρνηση του δικαιώµατος της αυτοπροσβολής σε απόλυτο βαθµό. Υποστηρίζεται δηλαδή -όπως έχει ήδη επισηµανθεί- ότι το δικαίωµα στη ζωή παρέχεται στον άνθρωπο από την οργανωµένη σε έννοµη τάξη κοινωνία επειδή ακριβώς η ζωή του σηµασιολογείται (αξιολογείται) ως αυτονόητα χρήσιµη για τον ίδιον αλλά και γι αυτήν που παρέχει το σχετικό δικαίωµα. Από την άλλη πλευρά η υπεροχή της ανθρώπινης αξίας καθιστά ανεπίτρεπτη την χρησιµοποίηση του ανθρώπου ως µέσου για την εξυπηρέτηση κρατικής πολιτικής 66. Με αφετηρία αυτή την παραδοχή η προερχόµενη από µη στερούµενο καταλογισµό άτοµο αυτοπροσβολή της ζωής εντάσσεται στο πεδίο των νόµιµων και συνταγµατικά προστατευοµένων πράξεων. Ο πυρήνας της σχετικής προβληµατικής ουσιαστικά µπορεί να συµπεράνει κανείς ότι συµπυκνώνεται στην ενδεχόµενη υιοθέτηση ή απόρριψη -της σύµφωνης µε τα κελεύσµατα του φιλελευθερισµούατοµοκεντρικής θεµελίωσης της ποινικής έννοµης τάξης. Η προσέγγιση της ύπαρξης ενός "δικαιώµατος στον θάνατο" κρίνεται σκόπιµο ωστόσο, ότι πρέπει να συµπεριλάβει τόσο την διερεύνηση της έννοιας "δικαίωµα" όσο και την θεµελιώδη διάκριση "προσώπου" και "ατόµου". Μια προσπάθεια προσέγγισης των εννοιολογικών στοιχείων του "δικαιώµατος" πρέπει να εστιαστεί τόσο α) στην έννοµη τάξη που 65 Μανωλεδάκης Ι., Υπάρχει δικαίωµα στο θάνατο; ΠοινΧρ Ν, σελ. 577 επ. 66 Μάνεσης Α., Ατοµικές Ελευθερίες, 1981, σελ. 112.

29 29 αποτελώντας την πηγή του δικαιώµατος προϋποθέτει µια οργανωµένη κοινωνία και β) στο πρόσωπο -το οποίο αντιδιαστελλόµενο από το άτοµο- ως φορέας ενός δικαιώµατος υποδηλώνει µια εξαρτηµένη από την ύπαρξη άλλου προσώπου αυτοτέλεια όσο και γ) στην εξουσία που παρέχεται από την έννοµη τάξη στο πρόσωπο για την πραγµάτωση βιοτικού συµφέροντος για την ικανοποίηση εννόµων συµφερόντων καθώς επίσης και δ) στην πραγµάτωση βιοτικού συµφέροντος. Στο σηµείο αυτό επισηµαίνεται η διαφορετική τοποθέτηση αναφορικά µε την αποκαλούµενη "απανθρωπία του δικαιώµατος". Η αγνόηση της ατοµικότητας των απείρων περιπτώσεων στην οποία αναγκαστικά προβαίνει το δίκαιο για τη διασφάλιση της κοινωνικής τάξης 67, αποτελεί πεδίο κριτικής µε αφετηρία την -µέσω της απρόσωπης αναγνώρισης δικαιωµάτων στο "απρόσωπο" άτοµο- παραβίαση της υπαρκτικής πραγµατικότητας του ανθρώπου και την αλλοτρίωση της εµπειρικής αλήθειας της προσωπικής ετερότητας 68. Επισηµαίνεται αρχικά ότι στο πεδίο των αυτοπροσβολών έχει αναπτυχθεί έντονη επιχειρηµατολογία µε σηµείο αναφοράς την έννοια του -µη υποκείµενου σε προσβολές τρίτων- "προσώπου" µε επίκεντρο τον χαρακτήρα του ως οντολογικής σχέσης προς έτερον που οδηγεί συνακόλουθα στην αδυναµία οριοθέτησής του ως ενός αντικειµένου προστασίας δικαιώµατος. Στα πλαίσια αυτών των απόψεων επιχειρείται θεµελίωση του δικαίου στην οντολογία του ατόµου 69 και αναγνωρίζεται η αδυναµία οποιασδήποτε δικαιικής ρύθµισης να υπεισέλθει στις απολύτως ατοµικές πτυχές της ζωής εκάστου κοινωνού, επιβεβαιώνοντας και ισχυροποιώντας µε αυτόν τον τρόπο την αναφορά των κανόνων δικαίου στο άτοµο ως γένος 70 -δηλαδή ως 67 Καράσης Μ., "Απανθρωπία του ικαιώµατος;" Αρµ , σελ Γιανναράς Χ., Η απανθρωπία του δικαιώµατος, 1998, σελ Καράσης Μ., ό.α. σελ Καράσης Μ., ό.α., σελ

30 30 απρόσωπη και ανυπόστατη µονάδα- και όχι αντίθετα στην µε µοναδικά, ανόµοια και ανεπανάληπτα στοιχεία υπόσταση του προσώπου ως είδους, δηλαδή στην ετερότητα. Υποστηρίζεται βέβαια ότι ενώ η αναφορική έννοια του "προσώπου" αντιστοιχεί στην οντολογία της ύπαρξης, η έννοια του "ατόµου" αποτελώντας µια απρόσωπη κοινωνική µονάδα που ενσαρκώνει µόνο τις κοινές ανθρώπινες ιδιότητες, αναφέρεται στην οντολογία της ουσίας 71. Απόρροια της ανωτέρω οριοθέτησης αποτελεί ο ετεροκαθορισµός του προσώπου. εν υπάρχει ωστόσο οµοφωνία αναφορικά µε το πεδίο προστασίας των δικαιικών ρυθµίσεων. Ενώ από τη µια πλευρά αναγνωρίζεται η προστασία του ατόµου -και όχι του προσώπου- από την ετερόνοµη ρύθµιση του δικαίου 72, προβάλλεται ως αντεπιχείρηµα ότι η απονοµή δικαιωµάτων στα πρόσωπα οριοθετείται από την παράλληλη λειτουργική συνύπαρξή τους µε άλλα πρόσωπα - φορείς δικαιωµάτων µέσα στην οργανωµένη κοινωνία 73. Το πρόσωπο όπως δηλώνει και η ίδια η ετυµολογία της λέξης είναι µια όψη -προς-τι, έχοντας σηµείο αναφοράς την παράλληλη ύπαρξη προσώπων. Εφόσον ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον είναι συν-δεµένος µε τους άλλους, είναι δηλαδή ως προς αυτούς και µαζί µε αυτούς απορρίπτεται ο τονισµός του στοιχείου της µοναδικότητας σε βάρος της αλληλεξάρτησης και της συντροφικότητας, οι οποίες καθιστούν αυτή τη µοναδικότητα προσωπικότητα και αναδεικνύουν τον άνθρωπο σε πρόσωπο. Με αυτόν τον τρόπο -επισηµαίνεται- καθίσταται εφικτή η "λειτουργική συνύπαρξη πάντων των ανθρώπων ως αυτοσκοπών", η οποία ταυτίζεται µε την ύπαρξη και την λειτουργία του -αποτελούντος 71 Καράσης Μ., Βιοτεχνολογία και δικαιο "Βιο-νοµία": Ενας νέος κλάδος δικαίου; Η επιστηµολογική διάσταση Συγχρόνως µια συµβολή στο δίκαιο του προσώπου, Ελλ ικ 42, 2001, σελ Καράσης Μ., ό.α. σελ Μανωλεδάκης Ι., Υπάρχει δικαίωµα στον θάνατο; ΠοινΧρ Ν 2004, σελ. 578.