Η «ρομαντική» περίοδοσ των τεχνών ςτη Δύςη

Transcript

1 ΤΝΟΦΗ ΣΧΝ ΚΤΡΙΟΣΔΡΧΝ ΥΟΛΧΝ ΣΟΤ ΡΟΜΑΝΣΙΜΟΤ ΣΗ ΓΤΗ (ΜΔΡΟ 2 Ο ) ΑΓΓΛΙΑ Βαζηζκέλν ζε ζεηξά παξαδφζεσλ ηνπ Πξπηάλεσο ηεο Παληείνπ, Γεωργίοσ Μ. Παπατατδή, πξνο ηνπο ηειεηνθνίηνπο ηεο Αλσηάηεο ρνιήο Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ (1945). Οη παξαδφζεηο απηέο, ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηε Β έθδνζή ηνπ 1957, κε ηίηιν θεθαιαίνπ Η ρομανηική περίοδος ηοσ πνεσμαηικού πολιηιζμού ζηη Γύζη. Δπηκέιεηα-ζπγγξαθή: Ζάρβανος Γεώργιος Δλ αληηζέζεη πξνο ηε Γεξκαλία, ν αγγιηθφο «ξνκαληηζκφο» δελ εθδειψζεθε σο έλα ξεχκα αληίδξαζεο ζην πξνυπάξρνλ «θιαζζηθφ» πλεχκα, αιιά απνηέιεζε κία ζπλέρεηα ηεο παιαηάο πνηεηηθήο παξάδνζεο πνπ κεηαιακπαδεχηεθε ζην -λέν πιένλπλεπκαηηθφ απηφ θίλεκα, ηελ έλαξμε ηνπ νπνίνπ ζεκαηνδνηεί ε ίδξπζε ηεο «ρνιήο ησλ Ληκλψλ» 1. Η ηζηνξία ηεο αγγιηθήο ινγνηερλίαο, εληάζζεη ηξεηο πνηεηέο ζηε ρνιή απηή, νη νπνίνη ζεσξνχληαη θαη ηδξπηέο ηεο ξνκαληηθήο ζρνιήο ζηελ Αγγιία απηνί είλαη νη Wordsworth, Coleridge θαη Southey. Ολνκάζηεθαλ Lakists, δηφηη εθζείαδαλ ζην ζχλνιν ησλ έξγσλ ηνπο, ηα ηνπία πιεζίνλ ησλ ιηκλψλ ηνπ Οπέζηκνξιαλη θαη ηνπ Κάκπεξιαλη. Όπσο αλαθέξεη ν Γ. Μ. Παπατατδής, «εθ ησλ ηξηψλ ηνχησλ πνηεηψλ, ν R. Southey ( ) (ξαςσδίεο, ιπξηθά πνηήκαηα κε ζέκαηα εηιεκκέλα εθ ζξχισλ, έπε κε ζέκαηα ηλδηθά ή ηεο Άπσ Αλαηνιήο) δελ άθεζε αμηφινγε επνρή ζηελ επξσπατθή θηινινγία. Γηα ην έξγν ησλ Wordsworth θαη Coleridge πνπ αλακθηζβήηεηα ππεξηεξνχλ ηνπ Southey, ζα εθζέζνπκε παξαθάησ ηηο απφςεηο καο» 2. Έλαο εθ ησλ πξνδξφκσλ ηνπ αγγιηθνχ ξνκαληηζκνχ, ήηαλ ν ειεγεηαθφο πνηεηήο Ed. Young ( ), κνλήξεο δεκηνπξγφο κε πξνθεηηθφ πλεχκα ν νπνίνο ζην έξγν ηνπ «Νχρηεο» (The nights), εθθξάδεη γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία ηνπ δπηηθνχ πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ, ηελ ηδέα γηα πηζαλή χπαξμε δηαδνρηθψλ θφζκσλ ζην ζχκπαλ πνπ θαηνηθνχληαη απφ έιινγα φληα, πξνηθηζκέλα κε ζξεζθεπηηθφηεηα θαη δηεπξπκέλε ζπλείδεζε. Ο Γ. Μ. Παπαραηδήο καο παξαζέηεη έλα ραξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ην έξγν «Νχρηεο»: 1 The Lake Poets, The Lakists 2 Σημ. επιμελ.: Βλέπε Γ. Μ. Παπαχατζή Σελίδεσ Ιςτορίασ του Πολιτιςμού, κεφ. Η ρομαντική περίοδοσ του πνευματικού πολιτιςμού ςτη Δύςη ς ΑΓΓΛΙΑ Page 1

2 Each of these stars is a religious house: I saw their altars smoke, their incense rise And heard hosannas ring through every sphere 3 Οη ζηίρνη απηνί γέκνπλ ζπλαηζζεκαηηζκνχ θαη ζξεζθεπηηθφηεηαο θαζψο ν πνηεηήο, κε κπζηηθηζηηθέο -ζα έιεγε θαλείο- δηαβεβαηψζεηο, απνθαιχπηεη ηελ χπαξμε «άιισλ θφζκσλ» πνπ γλψξηζε (έγνφν) κέζα απφ κία ζεία «Αποκάλσυη» 4 πνπ μεδηπιψζεθε ζηηο αηζζήζεηο ηνπ πνηεηή θαη πξνθεηηθά πιένλ εθείλνο καο ιέεη φηη, «είδα, άθνπζα» («I saw, I heard») Χζαλλά θαη Αξκνλίεο ησλ Τπεξθφζκησλ ζθαηξψλ. Όπσο πνιχ εχζηνρα παξαηεξεί ζ απηφ εδψ ην ζεκείν ν Γ. Μ. Παπαραηδήο, «Σνπο ζηίρνπο απηνχο, ζα ηνπο είρε πηζαλφηαηα δηαβάζεη θαη ν γάιινο ξνκαληηθφο De Fontanes, φηαλ έγξαςε ην Les mondes 5 ζην έξγν Essai sur l astronomie» 6. Ο φξνο «romantic» εκθαλίζηεθε ζηελ Αγγιία θαηά ηα ηέιε ηνπ 17 νπ αηψλ., ζε κία επνρή φκσο πνπ ε ιέμε απηή δελ απερνχζε ηα ζρεηηθά πξνο απηή ηδενινγηθά θαη αηζζεηηθά αηηήκαηα θαη νπδφισο ήηαλ ζε ρξήζε ζηελ επεηξσηηθή Δπξψπε. Αξρηθά ν φξνο απηφο ελλνείην ππφ αθαζφξηζηεο θαη ζπγθερπκέλεο έλλνηεο θαη εζήκαηλε νηηδήπνηε «γνηζηθφ» θαη «κεζαησληθφ», θαη ερξεζηκνπνηείην γηα λα δειψζεη θάζε ηη πνπ αληέθεηην ζηα κλεκεία θαη ηηο ελ γέλεη πξνζθηίζεηο ηνπ ιεγνκέλνπ «θιαζζηθνχ» πνιηηηζκνχ. Η έλλνηα «ξνκαληηθφο» είρε εθθπιηζηεί θαη ηαπηηδφηαλ κε απηή ηνπ «γξαθηθνχ», επί πιένλ δε ε ιέμε απηή κέρξη θαη ηα ηέιε ηνπ 16 νπ αηψλα, πξνζιακβαλφηαλ θαη κε ηε ζεκαζία πνπ ηεο πξνζέδηδε ε επηθή πνίεζε ησλ ρξφλσλ ηνπ «Ιππνηηζκνχ». Αξθεηά πξηλ ηα πνηεηηθά δεκηνπξγήκαηα ησλ Wordsworth θαη Coleridge, ο Τh. Percy ( ), δεκνζίεπζε ζε ηξεηο ηφκνπο κε ηνλ ηίηιν «Λείςαλα ηεο αξραίαο αγγιηθήο πνηήζεσο», φια ηα -κέρξη ηελ επνρή εθείλε- παιαηά ζθσηηθά θαη αγγιηθά δεκψδε πνηήκαηα έλα πφλεκα πνπ γλψξηζε εμαηξεηηθή επηηπρία φρη κφλν ζηελ Αγγιία, αιιά θαη ζηε Γεξκαλία ηεο πεξηφδνπ ηνπ Sturm und Drang. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο κεγάιεο Γαιιηθήο Δπαλαζηάζεσο, έπλεε ζε φιε ηελ Δπξψπε «άλεκνο» πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ κεηαξξπζκίζεσλ θαη ην ξεχκα απηφ δελ άθεζε ηελ Αγγιία «αθιπδψληζηε», ζε κηα θαηάζηαζε πλεπκαηηθήο θαη ηδενινγηθήο «άπλνηαο». Σα πςειά αηηήκαηα γηα Ιζόηηηα, Δλεσθερία θαη Αδελθοζύνη πνπ ελεθχζεζε ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε ζηελ επξσπατθή δηαλφεζε, βξήθαλ πνιινχο ππνζηεξηθηέο θαη ζηελ αγγιηθή δηαλφεζε, πξάγκα πνπ νδήγεζε αλαπφθεπθηα ζηε δηακφξθσζε ελφο «επαλαζηαηηθνχ» ξεχκαηνο ζηνπο θφιπνπο ηεο αγγιηθήο πνίεζεο 3 Σημ. επιμελ.: Αυτόθι ςελ Επιφάνεια 5 Σημ. επιμελ.: Οι Κόςμοι 6 Αυτόθι ςελ.232 ΑΓΓΛΙΑ Page 2

3 θαη ινγνηερλίαο. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηελ Αγγιία ππνζηεξηθηέο απηνχ ηνπ ξεχκαηνο ήηαλ ν κεηαθξαζηήο ηνπ Οκήξνπ William Cowper ( ), πνηεηήο θαη ηξαλφο πκλεηήο ηεο νηθνγελεηαθήο γαιήλεο, εγθάζεηνο ζε πάζεο θχζεσο ηπξαλλία θαη αγξηφηεηα («The Task» 1785). Η πνηεηηθή ηνπ γξαθή δηαθξίλεηαη γηα ηνλ πινχζην ιπξηζκφ ηεο θαη ν δεκηνπξγφο εκθνξείηαη απφ κηα ελ γέλεη, Ιδέα αλζξσπηζκνχ. Δπηγξακκαηηθά, ζηελ ηζηνξία ησλ γξακκάησλ δηαθξίλνληαη σο αξρεγέηεο ηνπ αγγιηθνχ «ξνκαληηζκνχ» νη William Wordsworth ( ) θαη Samuel Taylor Coleridge ( ) κε ην γλσζηφ κεηαμχ άιισλ- έξγν «Lyrical Ballads». Ο William Wordsworth, ζπλέηαμε ηε ζπιινγή ζνλέησλ Memorials of a tour on the continent (1820), ην Yarrow revisited (1835), ην Intimations of immortality θαη πνιιά άιια πνηεηηθά δεκηνπξγήκαηα, ηα νπνία θαη δηαθξίζεθαλ γηα ην «δξνζεξφ» πλεχκα ηνπο, ηελ αγάπε πξνο ηε θχζε θαη ηνλ ηζνξξνπεκέλν ζπλαηζζεκαηηζκφ ηνπο. Ο Coleridge άθεζε κηθξφηεξν ζε έθηαζε -αιιά κεγάιν ζε ζχιιεςε- πνηεηηθφ έξγν. Σα έξγα ηνπ Christianbel (1799), The rime of the ancient mariner 1798, Love, To the France, δηαθξίλνληαη γηα ηελ πινχζηα θαληαζία θαη ην κπζηηθηζηηθφ ηξφπν πνπ πξνβάιινληαη νη πνηεηηθέο εηθφλεο 7. χγρξνλνη πξνο ηνπο δπν απηνχο πνηεηέο ήηαλ ν ηξιαλδφο Thomas Moore ( ) θαη ν ζθσηζέδνο Walter Scott ( ), επίζεο πνηεηέο εθ ησλ νπνίσλ ν δεχηεξνο θαη κπζηζηνξηνγξάθνο. Ο Moore, ραξάρζεθε ζηελ ηζηνξία ησλ ηερλψλ σο «νξφζεκν» ηεο ηξιαλδηθήο εζληθήο ζπλείδεζεο, ησλ ηξιαλδηθψλ πςειψλ αηζζεκάησλ γηα αγσληζηηθφηεηα θαη αλεμαξηεζία, ζε κηα ηαξαγκέλε επνρή πνπ ζεκαδεχεηαη απφ ηα δξακαηηθά γεγνλφηα ηεο βίαηεο ελζσκάησζεο ηεο λήζνπ ζην αγγιηθφ Βαζίιεην 8, θαη ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ ηξιαλδψλ πξνο ηελ Ακεξηθή (1845) γεγνλφηα πνπ έρνπλ γξαθηεί αλεμίηεια ζηελ ηζηνξία ηνπ ηξιαλδηθνχ Έζλνπο θαη παξακέλνπλ εληππσκέλα σο «βαζπράξαθηα» ζην ζπιινγηθφ «αζπλείδεην» ηεο θπιήο. Σα πςειά ηδεψδε ηεο Διεπζεξίαο απνηππψλνληαη ζην έξγν Irish melodies ( ), φπνπ εθεί ν πνηεηήο «άδεη» κε ηξφπν δξακαηηθφ, γηα ηε δπζκελή ζέζε πνπ βξίζθεηαη ε παηξίδα ηνπ, αιιά παξάιιεια εθθξάδεη θαη ηελ ειπίδα γηα κηα επηπρέζηεξε έθβαζε ηεο ηζηνξίαο ηνπ ηφπνπ ηνπ. ε κηα άιιε ζεηξά ζαηηξηθψλ πνηεκάησλ ηνπ, ζθψπηεη ηελ ελ γέλεη- αληθαλφηεηα ησλ εγεηψλ θαη ηελ αζπλέπεηα πνπ δηαθξίλεη ηδία, ηνπο Άγγινπο πνιηηηθνχο. Ακηγψο «ξνκαληηθά», είλαη ηα έξγα «National melodies», «Sacred songs», The love of the angels θαη Lalla Rookh (1817). O Moore, ππήξμε ζαπκαζηήο θαη βηνγξάθνο ηνπ Byron. Ο Walter Scott εμέδσζε ζθσηηθέο ξαςσδίεο (ballads), φπσο Borders Minstrelsy (1802) θαη ην The lay of the last minstrel (ην ηξαγνχδη ηνπ ηειεπηαίνπ 7 Σημ. επιμελ.: Ο S. T. Coleridge επηρεάςτηκε από τον μεγάλο Σουηδό «μυςτικό» Emanuel Swedenborg (βλ. Thomas Mcfarland, Coleridge and the pantheist tradition, Oxford, 1969, ςς ). 8 Σημ. επιμελ.: Ενςωμάτωςη που πραγματοποιήθηκε από τον άγγλο Πρωθυπουργό Πητ το ΑΓΓΛΙΑ Page 3

4 ξαςσδνχ) ζην νπνίν πεξηγξάθεη κε ηξφπν απαξάκηιια πεξηγξαθηθφ ηα ηνπία ηεο θσηίαο. Έγξαςε επηθά αθεγήκαηα θαη ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα, εκπλεπζκέλα απφ Μεζαησληθέο ηζηνξίεο θαη γεγνλφηα παξσρεκέλσλ εηψλ. Οη ζεκαληηθφηεξνη εθπξφζσπνη φκσο ηνπ αγγιηθνχ «ξνκαληηζκνχ» είλαη νη Shelley, Keats θαη ν ιφξδνο Byron, πξνζσπηθφηεηεο πνπ είραλ σο θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ηελ δράζη κέζα ζηα γεγνλφηα ηεο επνρήο ηνπο, πξναζπίδνληαο θαη παξάιιεια πξνάγνληαο ηελ ηδέα ηεο ειεπζεξίαο ησλ αγσληδνκέλσλ, θαη ηελ ελαληίσζε ζηελ θνηλσληθή ζπκβαηηθφηεηα. Ο John Keats ( ), κε ηα έξγα ηνπ «Τπεξίσλ», «Χδή αθηεξσκέλε ζηελ ειιεληθή Τδξία», αλαδεηθλχεη ηελ πλεπκαηηθή ηνπ δηαχγεηα θαη ην πινχζην ζε σξαηφηεηα ςπρηθφ ηνπ πεξηερφκελν. Λάηξεο ηνπ «Χξαίνπ» θαη ηεο αξραίαο ειιεληθήο έλλνηαο ηνπ «Κάλλοσς», έθεξε ζηελ επηθάλεηα πνιινχο κχζνπο ηεο αξραηφηεηαο θαζψο θαη ζξχινπο ηνπ ηππνηηθνχ Μεζαίσλα. Γπζηπρψο, δελ επηχρεζε λα πιεξνθνξεζεί ηελ έλαξμε ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο θαζφηη πέζαλε ιίγεο εβδνκάδεο πξηλ, ζε ειηθία κφιηο 26 εηψλ. Γηα ηνλ πξφσξν ζάλαηφ ηνπ, ν P. Shelley έγξαςε ηνλ «Άδσλε» (1821), αιιά ήηαλ «γξαπηφ» λα ραζεί θαη ν ίδηνο ν Shelley ηνλ επφκελν ρξφλν, θαηά ηε δηάξθεηα κηαο αηπρνχο ζαιάζζηαο εθδξνκήο ζηα «αλνηθηά» ηεο La Spezia. Ο Shelley, αθηέξσζε ζηελ ειιεληθή επαλάζηαζε ην «Hellas» (1822) θαη ε ζπιινγή ηνπ Poetical pieces, εθδφζεθε έλα έηνο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ. Ο ιφξδνο Byron ( ), δελ επηδφζεθε απιά ζηε ζπγγξαθή «ξνκαληηθήο» πνίεζεο αιιά έδεζε θαη «έδξαζε» ζηνλ ξνκαληηζκφ. Σν έξγν ηνπ «Childe Harold» (1812), ζεκείσζε κεγάιε επηηπρία ζηελ Αγγιία. Σν έξγν απηφ, απνηχπσλε κε εμαηξεηηθέο ιεθηηθέο εθθξάζεηο θαη αξκνλία χθνπο, ζθνδξά πάζε, έξσηεο θαη σξαία ηνπία. Γλσζηή είλαη θαη ε κεγάιε ζεηξά έκκεηξσλ αηζζεκαηηθψλ ηνπ αθεγεκάησλ («Γθηανχξ», 1813). Αθνινπζνχλ ην δξάκα Manfred (1817) θαη ην επηθφ πνίεκα ηνπ Don Juan ( ) ζην νπνίν ζαηπξίδεη ηε ζχγρξνλε θνηλσλία θαη ηηο αληηιήςεηο ηεο. Η κεγάιε πξνζσπηθφηεηα ηνπ ιφξδνπ Βχξσλα, φρη κφλν έδξαζε αιιά θαη επέδξαζε ζηα κεγάια ηζηνξηθά γεγνλφηα ηεο ειιεληθήο Δπαλαζηάζεσο δψληαο κέζα ζ απηά, πηζηεχνληαο πσο νη Ιδέες, απνθηνχλ «αμία» κέζα απφ ηε «δξάζε» ηνπ αηφκνπ ζηνλ θνηλσληθφ βίν θαη φρη απφ ηε «κνλνιηζηθή» πίζηε ηνπ ζ απηέο 9. Βιβλιογραφία: A. Beers, A history of English Romanism in the 18 th century, Λονδίνο 1899, A. Symons, the romantic movement on English poetry, Λονδίνο 1909, Richter, Geschichte der englischen Romantik, τομ. 2, 1911 και 1916, H. Walker, The English essay and essayists, Λονδ., 1915, H. G. de Maar, Romanticism in the 18 th century, Oxford, 1924, H. I. Griorson, Classical and Romantic, Cambridge, 1923, L. P. Smith, four romantic words, Oxford, 1924, E. Schulz, Romantik und Romantisch als literarhistorische Terminologien und Begriffsbildungen, R. Ullmann και H. Gotthard, Geschichte des Begriffes Romantisch, 9 εκ. η. επηκει.:ο φξνο «δξάζε» -action (ιαηηληζηί actio, θαη Aktio ζηε Γεξκαληθή γιψζζα), ζα απνηειέζεη πνιχ αξγφηεξα θαη ην «άπαμ ιεγφκελν» γηα ηελ ακεξηθαληθή ζρνιή ηνπ «Πξαγκαηηζκνχ», θαζψο ν εηζεγεηήο ηεο William James [ , Harvard University] ζα δειψζεη φηη, «έρσ ζσζηέο Ιδέες ζα πεη θαηέρσ πνιχηηκα φξγαλα γηα ηε δξάζε», [ Πξαγκαηηζκφο ειιελ. Μεηάθξ., ζ.69]). ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα ζα θηάζεη θαη ν νλνκαζηφο ζρνιηαζηήο ηνπ Kant, Hans Vaihinger ( ), ν νπνίνο επηζεκαίλεη φηη, «ν άλζξσπνο, είλαη θηηαγκέλνο πξψηα γηα ηε δξάζε (Akt), ε λφεζε ηνπ δφζεθε φρη γηα λα βξίζθεη ηελ αιήζεηα αιιά γηα λα ελεξγεί» (Die Philosophie des Als, Ob, 1911). Σελ πξαγκαηηζηηθή απηή ηάζε ηε ζπλαληνχκε θαη ζηνλ Rudolf Eucken ( ) κε ηελ έλλνηα ηνπ Aktivismus (πξβι. ζην βηβιίν Geistige Strömungen ). ΑΓΓΛΙΑ Page 4

5 Βερολίνο, 1927, L. Réau, L art romantique 1930, Leblanc, Lettres sur l Angeleterre, Gigardin, Essai sur la composition des paysages, André Maurois, Ariel ou la vie de Shelley, 1923, C. Gordon, Life and genius of lord Byron, A. Farinelli, Lord Byron, ΟΙ ΔΙΚΑΣΙΚΔ ΣΔΥΝΔ ΣΗΝ ΑΓΓΛΙΑ ΣΟΤ «ΡΟΜΑΝΣΙΜΟΤ». ηηο εηθαζηηθέο ηέρλεο, θπξηαξρνχλ νη ηνπηνγξάθνη κε ηηο απαξάκηιιεο αηζζεηηθήο αμίαο πδαηνγξαθίεο θαη ιίγν αξγφηεξα κε ηηο ειαηνγξαθίεο ηνπο. Υάξε ζ απηνχο, ε «ξνκαληηθή» ζρνιή δσγξαθηθήο ζηελ Αγγιία, απνθηά έλα πξνβάδηζκα έλαληη ηνπ Delacroix, ηνπ Géricault θαη ησλ επηινίπσλ εθπξνζψπσλ ηεο γαιιηθήο «ξνκαληηθήο» ζρνιήο, γεγνλφο πνπ αλάγθαζε ηα γαιιηθά εξγαζηήξηα λα αλαδεηήζνπλ ηα αηζζεηηθά ηνπο πξφηππα πέξα απφ ηε Μάγρε. Έηζη, ηα έξγα ηνπ επηθαλνχο ηνπηνγξάθνπ J. Constable, ελζνπζίαζαλ ην θηιφηερλν γαιιηθφ θνηλφ ζηελ έθζεζε ηνπ 1824 ζην Παξίζη, κε ηελ αξηζηνηερληθή ηνπο απφδνζε ησλ ρξσκαηηζκψλ δηαθφξσλ ηνπίσλ αιιά θαη κε ηηο πνηθίιεο απνρξψζεηο ηνπ πξαζίλνπ, ρξψκα πνπ ήηαλ ηδηαίηεξα πξνζθηιέο ζηνλ θαιιηηέρλε. Ο R. P. Bonington ( ), κεηέθεξε ην εξγαζηήξηφ ηνπ ζην Παξίζη θαη πξσηνζηάηεζε πιάη ζηνπο Delacroix θαη Géricault, ζηελ αληίδξαζε θαηά ηνπ λενθιαζηθηζκνχ ηεο ζρνιήο ησλ David θαη Gross ηελ δεθαεηία ΑΓΓΛΙΑ Page 5

6 Ο William Turner ( ) παξνπζηάδεη ηελ ίδηα επνρή έξγα πςειήο αηζζεηηθήο φπσο νη ηνπηνγξαθίεο «Βροτή» θαη «Καρτηδών». Βιβλιογραφία: P. Dorbec, Les paysagistes anglais en France, Ruskin, Modern painters, τόμοσ 1 οσ. ΑΓΓΛΙΑ Page 6