Μακεδονικές Ημέρες ( , ): η διαμόρφωση του νεωτερικού λόγου στην πρωτεύουσα του βορρά και οι μεσοπολεμικές πνευματικές αναζητήσεις

Transcript

1 - 1 - Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τμήματος Φιλολογίας Τίτλος: «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Κατεύθυνση: Nεοελληνική Φιλολογία Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Η της Κλεοπάτρας Ζαχαροπούλου (Α. Μ. Μ. Φ.: 43) Θέμα: Μακεδονικές Ημέρες ( , ): η διαμόρφωση του νεωτερικού λόγου στην πρωτεύουσα του βορρά και οι μεσοπολεμικές πνευματικές αναζητήσεις Επόπτρια: Άννα-Μαρίνα Κατσιγιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Μέλη της Επιτροπής: Στέση Αθήνη, Επίκουρη Καθηγήτρια Γεωργία Γκότση, Επίκουρη Καθηγήτρια Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Π Α Τ Ρ Ω Ν Mάιος 2011

2 - 2 - Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγικό Σημείωμα 4-9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Α.1. Η οπτική της «πυρηνικής ομάδας» για τη δημιουργία του περιοδικού Α.2. Ζητήματα ταυτότητας των Μακεδονικών Ημερών Α.3. Το προγραμματικό σημείωμα του εναρκτήριου τεύχους και ο ορίζοντας προσδοκιών των εταίρων Α.4. Δεκάμηνη αναστολή της κυκλοφορίας του περιοδικού Α.5. Η ύλη του περιοδικού Α.6. Η διάλυση του κύκλου των Μακεδονικών Ημερών Α.7. Η «Σκιώδης επανέκδοση» και μεταπολεμικές διακηρύξεις Α.8. Οι συνεργάτες των Μακεδονικών Ημερών ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Β.1. Η ωρίμανση της λογοτεχνίας της Θεσσαλονίκης και ο εσωτερικός μονόλογος Β.2. «Σχολή Θεσσαλονίκης» ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Γ.1. Άνθιση της Μεσοπολεμικής Εγωτικής Πεζογραφίας Γ.2. Περιδιάβαση στο ποιητικό εργαστήρι των Μακεδονικών Ημερών Γ.3. Νεοελληνικός κριτικός λόγος στις Μακεδονικές Ημέρες Γ.4. Η μεταφραστική πράξη στις Μακεδονικές Ημέρες Γ.5. Διερευνώντας ζητήματα πνευματικού ενδιαφέροντος Γ.6. Σελίδες τέχνης στο «περίφημο» περιοδικό

3 - 3 - ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Δ.1. Συντήρηση και Πρόοδος. Οι σχέσεις των Μακεδονικών Ημερών με τα συγκαιρινά περιοδικά Δ.2. Σταχυολογώντας κείμενα περί λογοτεχνικής επαρχιακής αφύπνισης ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Ο Π. Ωρολογάς και η διένεξή του με τη συντροφιά του περιοδικού Επιλογικό Σημείωμα Επίμετρο: Κρίσεις για τις Μακεδονικές Ημέρες και τον κύκλο του περιοδικού Επιλογή Βιβλιογραφίας

4 - 4 - Εισαγωγικό Σημείωμα Είναι αναμφισβήτητο γεγονός πως στη Θεσσαλονίκη πριν το 1930 υπήρχε μια κατάσταση αστάθειας, αβεβαιότητας και αμφιβολίας, την οποία είχαν δημιουργήσει ποικίλες ιστορικές συγκυρίες (Μακεδονικός αγώνας, επανάσταση των Νεοτούρκων, Βαλκανικοί πόλεμοι, Α Παγκόσμιος πόλεμος, εθνικός διχασμός, κυβέρνηση εθνικής άμυνας, πυρκαγιά του 1917, Μικρασιατική καταστροφή, κ.ά.). Η Θεσσαλονίκη θύμιζε ετερόκλητο φυλετικό μωσαϊκό. Αποτέλεσε τόπο φιλοξενίας αρκετών προσφυγικών κυμάτων, τα οποία ανά τακτά χρονικά διαστήματα ενέτειναν το φαινόμενο της δημογραφικής ανισορροπίας. Μάλιστα, ο Γιώργος Ιωάννου αποκαλούσε τη Θεσσαλονίκη «πρωτεύουσα των προσφύγων». Η πόλη προσομοίαζε με μουσείο ιδιωμάτων, πνευματικών πολιτισμών και θρησκειών, εξαιτίας των πολυάριθμων εθνοτικών ομάδων. 1 Οι αναταραχές, οι ζυμώσεις, η αίσθηση της ιστορικής διαφοροποίησης, οι κοινωνικές συνθήκες, είναι μερικές μόνο από τις παραμέτρους, που επηρέασαν την ανάπτυξη και την καλλιέργεια σοβαρής και ιδιότυπης, για τα ελληνικά δεδομένα, λογοτεχνικής προσπάθειας. Ο Τόλης Καζαντζής θεωρεί πως κάπως έτσι δημιουργήθηκε ένα «κλίμα» υβριδικό, νεωτερικό και ταυτόχρονα συντηρητικό, με κοσμοπολίτικο και ευρωπαϊκό χαρακτήρα. 2 Ο Ι. Κακριδής, περιγράφοντας την υποδομή της πόλης πριν τον Μεσοπόλεμο, υποστήριζε χαρακτηριστικά: «Όσο για την πνευματική ζωή [ ] ήταν κάτι περισσότερο από ασήμαντη. Διαλέξεις ελάχιστες, με ομιλητές ερασιτέχνες, επιστημονική ομιλία καμιά [ ]. Το Πανεπιστήμιο στο μεταξύ, στα νηπιακά του ακόμα χρόνια, πάλευε για τις πιο στοιχειώδεις ανάγκες του». 3 Πριν το 1930, στη Θεσσαλονίκη, προϋπήρχαν κάποια αμιγώς λογοτεχνικά, ωστόσο, άγουρα περιοδικά, όπως η Τέχνη ( ), τα Μακεδονικά Γράμματα ( ), η Μακεδονική Τέχνη (1927) και η Αυγή (1929). Τα περιοδικά αυτά, όμως, δεν χαράζουν ιδιαίτερη 1 Για περισσότερες πληροφορίες βλ.: Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι ( ), Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Τόλης Καζαντζής: «Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης», Ο Πολίτης. Θεσσαλονίκη. Πεζός λόγος , ειδικό τεύχος (Νοέμβριος 1983)14-16 «Κλίμα και περιοδικά της Θεσσαλονίκης. Μια περιδιάβαση στα έντυπα, την ιστορία και την πνευματική της ζωή», Το Τέταρτο 38 (Ιούνιος 1988) 29 «Ο τύπος και τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης», Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης Μελετήματα , Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991, σ Χρίστος Ζαφείρης, Εν Θεσσαλονίκη , χ.τ., Εξάντας, 1994, σσ

5 - 5 - πορεία και δεν αποτελούν παρά τα πρώτα σπέρματα των μεταγενέστερων εξελίξεων σε επίπεδο γραμμάτων. 4 Ωστόσο, γύρω στο 1930, ορίζεται η απαρχή μιας νεωτερικής περιόδου για τη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης, όπου θα καλλιεργηθεί η νέα, για τα δεδομένα της εποχής, πνευματική ζωή, επηρεασμένη από το μοντέρνο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα και τα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά κινήματα. 5 Σύμφωνα με τον Γιώργο Δέλιο, πρόκειται για μιαν αφετηρία δημιουργικής προσφοράς στην πνευματική σκηνή της πόλης, 6 ενώ ο K. Θ. Δημαράς ταυτίζει τη χρονολογία αυτή με το «μέστωμα» της νεοελληνικής συνείδησης. 7 Η Θεσσαλονίκη μεταμορφώνεται, αποκτά πρόσωπο και ουσιαστική παραγωγή, με την έκδοση λογοτεχνικών περιοδικών και την εμφάνιση ώριμων λογοτεχνικών κειμένων. 8 Το ξεκίνημα αυτό συμπίπτει με την έκδοση του περιοδικού Μακεδονικές Ημέρες, οι οποίες εμφανίστηκαν στις αρχές του 20 ού αιώνα στη Θεσσαλονίκη. 9 Κατά τον Τόλη Καζαντζή, όταν η ομάδα των Μακεδονικών Ημερών, με τις «εκλεκτικές πνευματικές της συγγένειες», εξέδωσε το «έξοχο» αυτό περιοδικό, δεν υπήρχε καμιά σαφής «λογοτεχνική προϊστορία». 10 Η πνευματική γέννηση της Θεσσαλονίκης είναι αποτέλεσμα «των αγώνων και των ιδανικών της εμπνευσμένης πυρηνικής ομάδας του 4 Ντίνος Χριστιανόπουλος: «Λογοτεχνικά βιβλία και περιοδικά που τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη ( ). Πρώτη καταγραφή», Διαγώνιος 4 (Ιανουάριος-Απρίλιος 1980) «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης ( ). Σύντομη επισκόπηση», Λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης Εισαγωγή, βιβλιογραφία, καταγραφή, προσωπογραφία, Θεσσαλονίκη, Δημοτική Βιβλιοθήκη, 1995, σσ Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Δημήτια ΚΔ. Εκατό χρόνια λογοτεχνικού περιοδικού στη Θεσσαλονίκη ( ): Έκθεση λογοτεχνικών περιοδικών Θεσσαλονίκης (17 Νοεμβρίου - 3 Δεκεμβρίου 1989), Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης, Νοέμβριος 1989 Βίκυ Καλαντζοπούλου, Συμβολή στη μελέτη των λογοτεχνικών και ημιλογοτεχνικών περιοδικών της Θεσσαλονίκης ( ), Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1989 Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, «Περιοδικά - Ημερολόγια - Επετηρίδες», Έκθεση βιβλίου για τη Θεσσαλονίκη ( ), σσ Χ.ό., «Περιοδικά - Ημερολόγια - Επετηρίδες», Θεσσαλονίκη , αναμνηστική έκδοσις, Θεσσαλονίκη, 1962, σσ Γιώργος Θέμελης, «Το κλίμα ψυχής στην ποίηση της Θεσσαλονίκης», Νέα Εστία 850 ( ) 1718 Γιώργο Αράγης, «Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης», Η Μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ( ), τόμ. Ζ, Αθήνα, Σοκόλης, 1993, σ. 48 Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος, Η Θεσσαλονίκη στο έργο των Θεσσαλονικέων πεζογράφων, Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - Φιλοσοφική Σχολή, 2005, σ Γιώργος Δέλιος, «Πεζογραφία, ποίηση, κριτική και δοκιμιογραφία της Θεσσαλονίκης», Νέα Πορεία. Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης 3 (Ιούνης 1988) Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Ίκαρος, , σ Χρίστος Ζαφείρης, ό.π., σ. 97 Στέφανος Μπολέτσης, «Μακεδονικά Γράμματα ( )», Νέα Πορεία. Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης 3 (Ιούνης 1988) Γιώργος Ξεινός, «Ανατρίχιασμα στο περίγραμμα της πεζογραφίας της Θεσσαλονίκης (το γιατί, το τι, το πώς)», Νέα Πορεία. Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης 3 (Ιούνης 1988) Τόλης Καζαντζής, «Λογοτεχνικές σελίδες. Η γενιά του τριάντα και το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες», Επειδή η διαφορά είναι δικαίωμα (Νοέμβριος 1989) Τόλης Καζαντζής, «Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης. Σχέδιο μελέτης», Αντί. Αφιέρωμα στην πνευματική Θεσσαλονίκη 324 (Δεκαπενταύγουστος 1986)

6 - 6 - περιοδικού, που εργάστηκε με φλόγα ψυχής και πίστη, για τη δημιουργία ενός βόρειου πνευματικού προσώπου». 11 Οι Μακεδονικές Ημέρες ανήκουν ιεραρχικά στις υψηλότερες βαθμίδες των αξιολογότερων περιοδικών του ελληνικού πνευματικού σκηνικού, αφενός λόγω του πνευματικού τους βάθους και αφετέρου λόγω της ρηξικέλευθης οπτικής τους. Ο ρόλος που διαδραμάτισαν υπήρξε καταλυτικός. 12 Κατά τον Βασίλειο Γ. Αιδάλη, το περιοδικό έγινε με ταχείς ρυθμούς ευρέως γνωστό, 13 καθώς αποτέλεσε «εξαίρετη διανοητική κυψέλη, που δημιούργησε μια υψηλή παράδοση πνευματικής αγρύπνιας, ευθύνης και στοχαστικής εμβέλειας». 14 Σύμφωνα με τον Λίνο Πολίτη, σταδιακά αναδείχτηκε σε πρωτοπόρο, καθώς δημιούργησε ένα «κλίμα», περιθωριοποιώντας την αθηναϊκή ηθογραφία και τον ιδεαλισμό. 15 Παράλληλα, δημιούργησε μια ιδιαίτερη στάση, τόσο σε ποιητικό, όσο και σε πεζογραφικό επίπεδο. 16 Με την καρποφόρα, άλλωστε, επίδραση, που άσκησε στη νεότερη γενιά των Θεσσαλονικέων λογοτεχνών, συνέβαλε, αναντίρρητα, στη δημιουργία μιας αξιοσημείωτης παράδοσης, στην εμφάνιση ενός νέου λογοτεχνικού ύφους, άμεσα εξαρτώμενου από την πεζογραφία του εσωτερισμού. 17 Τα πρότυπα του κύκλου των συνεργατών δεν λειτούργησαν ως παράδειγμα στείρας ή δουλικής μίμησης. Στον αντίποδα, κατά τον Σόλωνα Μακρή, αποτέλεσαν γέφυρα για τη δημιουργία «προσωπικής μανιέρας πανελλήνιας εμβέλειας». 18 Εύλογη απόρροια ήταν όχι μόνο να ευδοκιμήσει, ευνοημένο από την έλλειψη προγενέστερης παράδοσης, το νέο πεζογραφικό είδος γραφής, αλλά και να δημιουργηθεί η ονομαζόμενη «Σχολή Θεσσαλονίκης». 19 Έτσι, οι Μακεδονικές 11 Χ.ό., «Η Μακεδονική άνοιξη. Η λογοτεχνική Σχολή Θεσσαλονίκης», Αιολικά Γράμματα (Μάης-Δεκέμβρης 1985) Μαρία Αντωνίου-Τίλιου - Σταύρος Παπακυρίτσης, «Μακεδονικές Ημέρες», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, ρεύματα, έργα, όροι, Αθήνα, Πατάκης, 2007, σσ Βασίλειος Γ. Αιδάλης, «Ο τύπος της Θεσσαλονίκης», Αι παρεκτροπαί του τύπου, Θεσσαλονίκη, 1966, σ Δημήτρης Σιατόπουλος, «Οι πρώτες εφημερίδες και τα περιοδικά του ελληνισμού», Νέα Εστία 1291 (15/4/1981) X.ό., «Ο σταθμός του Μπάρι για την πνευματική και καλλιτεχνική κίνησι Θεσ/νίκης», Η Απογευματινή ( ). 16 Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, ΜΙΕΤ, , σ. 321 Γιώργος Κορδομενίδης, «Χρονολόγιο Θεσσαλονίκης (315 π.χ )», Διαβάζω 128 ( ) 13 Νίκος Καρατζάς: «Χρονολογικό και περιγραφικό σχόλιο», Το Δέντρο 18 (1981) 14 Οι ποιητές της Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη, Επιλογή, 1981, σ Μαρία Αντωνίου-Τίλιου - Σταύρος Παπακυρίτσης, ό.π., σσ Αγλαΐα Κεχαγιά - Λυπουρλη, Το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες ( , ): Έκθεση τευχών και εκδόσεων, Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης - Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, Δεκέμβριος 1986, σσ Σόλων Μακρής, «Τα βιβλία. Γ. Θ. Βαφόπουλος: Το πνευματικό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης», Νέα Εστία 1337 ( ) Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης», Διαβάζω 128 (9/10/85)

7 - 7 - Ημέρες αποπειράθηκαν και τελικά κατόρθωσαν να υπερβούν τα όρια της λογοτεχνικής δεοντολογίας. Μάλιστα, αποτέλεσαν το υπόστρωμα, που, κατά τον Τριαντάφυλλο Η. Κωτόπουλο, επηρέασε και διαμόρφωσε τις μεταγενέστερες γενιές, οι οποίες σε καμία περίπτωση δεν τις αποκήρυξαν. 20 Σύμφωνα με τον Λάμπρο Βαρελά, δημιούργησαν μια σταθερή και αξιόλογη πνευματική κίνηση, ανοίγοντας, ταυτόχρονα, το δρόμο και για τα υπόλοιπα θεσσαλονικιώτικα περιοδικά. 21 Το βόρειο όργανο της γενιάς του 1930, σύμφωνα με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, 22 οδήγησε στο να αποκτήσει η επαρχιακή τότε Θεσσαλονίκη μια ζωή «υπερ-πρωτευουσιάνικη, μια ζωή της μεγάλης λεωφόρου της ταχύτητας, της κοσμοπολίτικης ανησυχίας». 23 Ο περιορισμένος κύκλος των Μακεδονικών Ημερών ανέδειξε τη Θεσσαλονίκη, κατά τον Βάσο Βαρίκα, σε αυτόνομο πνευματικό κέντρο. 24 Κατάφερε να παραγάγει ώριμους καρπούς λογοτεχνικής συγκομιδής, να χαράξει νέα μονοπάτια, να παρουσιάσει ταλέντα, με ευοίωνες προοπτικές και λαμπρό μέλλον, να συμβάλει στις συγκαιρινές ζυμώσεις, να προβάλει την εγχώρια παραγωγή, αλλά και την ξένη πρωτοπορία, να έρθει σε ρήξη με τα δεδομένα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, τα καθιερωμένα του χώρου και εν τέλει να δικαιωθεί μέσα στη διαχρονία. Το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας εστιάζεται στα ζητήματα συγκρότησης και ταυτότητας του περιοδικού από την οπτική γωνία των ίδιων των ιδρυτών του. Ακολουθεί το προγραμματικό σημείωμα του εναρκτήριου τεύχους και ο ορίζοντας προσδοκιών των εταίρων. Κατόπιν, σχολιάζεται ο τίτλος του περιοδικού και συζητούνται οι λόγοι της δεκάμηνης αναστολής της κυκλοφορίας του. Παράλληλα, 20 Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος, Η Θεσσαλονίκη στο έργο των Θεσσαλονικέων πεζογράφων, Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - Φιλοσοφική Σχολή, 2005, σ Λάμπρος Βαρελάς, Η αντιμετώπιση της λογοτεχνικής και πνευματικής κίνησης της ελληνικής επαρχίας ( ). Θέματα ιστορίας και βιβλιογραφίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1997, σ. 98. Αξίζει να αναφέρει κανείς πως συγχρόνως με το υπό εξέταση περιοδικό, προπολεμικά, εκδίδονται, ακόμα, τα φιλολογικά λογοτεχνικά περιοδικά Μακεδονόπουλο ( ), Μακεδονική Νεολαία ( ), Μορφές ( ), Οι Νέοι ( ), Νέα Πνοή ως η συνέχεια του Μακεδονόπουλου ( ), Olimpo ( ) και οι Μακεδονικές Σελίδες (1937). Μεταπολεμικά, οι Μακεδονικές Ημέρες επανεκδίδονται ταυτόχρονα με τις Μορφές ( ) και τα Μακεδονικά Γράμματα ( ). Βλ. Ντίνος Χριστιανόπουλος: «Λογοτεχνικά βιβλία και περιοδικά που τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη ( ). Πρώτη καταγραφή», ό.π., σσ «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης ( ). Σύντομη επισκόπηση», ό.π., σσ Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Δημήτρια ΚΔ, ό.π. Βίκυ Καλαντζοπούλου, ό.π. Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, «Περιοδικά Ημερολόγια Επετηρίδες», ό.π., σσ Χ.ό., «Περιοδικά- Ημερολόγια-Επετηρίδες», Θεσσαλονίκη , ό.π., σσ Ντίνος Χριστιανόπουλος, Λογοτεχνικά περιοδικά Θεσσαλονίκης ( ). Εισαγωγή, βιβλιογραφία, καταγραφή, προσωπογραφία, Θεσσαλονίκη, Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 1995, σ Νίκος Παππάς, «Αισθητικά. Η πνευματική Θεσσαλονίκη», Καθημερινή ( ) Βάσος Βαρίκας, «Η πνευματική Θεσσαλονίκη. Μουσική δωματίου», Τα Νέα ( )

8 - 8 - παρουσιάζονται οι συνεργάτες, η ύλη και οι εκδόσεις που υποστήριξε. Επιπλέον, γίνεται μια προσπάθεια αιτιολόγησης του σχίσματος του βασικού κορμού των συνεργατών. Συνάμα, επισημαίνονται οι μεταπολεμικές διακηρύξεις του, κατά την περίοδο της «σκιώδους επανέκδοσής του». Στο δεύτερο κεφάλαιο, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την «ενηλικίωση» της θεσσαλονικιώτικης λογοτεχνίας, υπό ιδιότυπες συνθήκες και την εξάπλωση του εσωτερικού μονόλογου, στις σελίδες των Μακεδονικών Ημερών. Εν συνεχεία, συζητείται η ύπαρξη ή μη της καλούμενης ως «Σχολής της Θεσσαλονίκης». Στο τρίτο κεφάλαιο, αναλύεται το φαινόμενο του μεσοπολεμικού «εγωτικού πεζογραφικού οργασμού», εξετάζεται η μυθιστοριογραφική, διηγηματογραφική και ποιητική παραγωγή, ενώ γίνεται λόγος για τις έρευνες που διεξήγαγε το περιοδικό και τις σελίδες κριτικής και μεταφραστικής προσπάθειας των συνεργατών. Ακόμα, διερευνώνται ζητήματα «ζωτικού πνευματικού ενδιαφέροντος», όπως υποστηρίζουν οι ίδιοι οι ιδρυτές, ενώ μελετώνται και οι καλλιτεχνικές σελίδες. Η έμφαση δίνεται στις σχέσεις των Μακεδονικών Ημερών με τα συγκαιρινά περιοδικά και τον Πέτρο Ωρολογά. Συζητείται, επίσης, η σχέση κέντρου - απόκεντρου. Τέλος, ερευνάται η κριτική πρόσληψη του περιοδικού στη διαχρονία. Στόχος της εργασίας είναι η συνολική αποτίμηση της προσφοράς των Μακεδονικών Ημερών στα νεοελληνικά γράμματα και η παρουσίαση της γενικότερης εικόνας τους, στο λογοτεχνικό ορίζοντα, χωρίς, ωστόσο, να αναλύονται λεπτομερώς οι συνεργασίες ή ζητήματα συγκριτολογικής φύσεως, απόηχοι, κ.ά. στο βαθμό που τις καταγράφει στη διδακτορική του διατριβή, Le mouvement moderniste de Thessalonique , ο καθηγητής αρχαίων γλωσσών στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Φραγκφούρτης, Jean-Luc Chiappone. Mε αφορμή τις συνεργασίες εξάγονται ευρύτερα συμπεράσματα για την εποχή σε ποικίλα επίπεδα: πεζογραφία, ποίηση, κριτική, μετάφραση, θεωρητικά κείμενα, κ.ά. Το υλικό που απαρτίζει την εργασία αυτή συνελέγη στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, στη Βιβλιοθήκη του τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στη Βιβλιοθήκη και Υπηρεσία Πληροφόρησης (ΒΥΠ), στη Βιβλιοθήκη του Τμήματος Φιλολογίας και του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη των Πατρών, στη Βιβλιοθήκη του Ανοιχτού Ελληνικού Πανεπιστημίου Πατρών, ενώ σημαντικό μέρος του υλικού έγινε προσιτό μέσω δια-δανεισμού από τα - 8 -

9 - 9 - Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης, Κρήτης, Ιωαννίνων, αλλά και του εξωτερικού (Κύπρος). Η εργασία αυτή υποβλήθηκε ως Μεταπτυχιακή Διατριβή στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και στα κείμενα». Ολοκληρώνοντας την προσπάθεια αυτή αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τις καθηγήτριές μου Στέση Αθήνη, Γεωργία Γκότση, Κατερίνα Κωστίου και ιδιαίτερα την Άννα Κατσιγιάννη για την ανεκτίμητη επιστημονική και ψυχολογική της υποστήριξη, τις πολύτιμες συμβουλές, τη συνεχή της καθοδήγηση, τις εύστοχες παρατηρήσεις και υποδείξεις της, κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επιπροσθέτως, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την υπομονή και την κατανόησή της, όσους βοήθησαν στη συγκέντρωση της βιβλιογραφίας και φυσικά τους συμφοιτητές μου για τη διετή σύμπλευση. Είναι σαφές πως η ευθύνη για οποιαδήποτε αβλεψία, παράλειψη ή ατέλεια βαραίνει αποκλειστικά τη γράφουσα

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Α.1. Η οπτική της «πυρηνικής ομάδας» για τη δημιουργία του περιοδικού Σύμφωνα με τον Χ. Λ. Καράογλου, ο περιοδικός τύπος είναι κάτι περισσότερο από πολύτιμη πηγή πληροφοριών. Είναι οι άνθρωποί του, οι εκδότες και οι συνεργάτες, η ύλη, το αναγνωστικό κοινό. Είναι ένα ζωντανό σώμα με τη θερμοκρασία και το σφυγμό του. Συνεπώς, η μελέτη του υπό εξέταση εντύπου αποτελεί το όχημα, με το οποίο θα διατρέξουμε και θα σκιαγραφήσουμε την εικόνα της συγκαιρινής του εποχής. 25 Ο Γιώργος Βαφόπουλος χαρακτήριζε τη Θεσσαλονίκη, μέχρι και την πρώτη εικοσαετία του 20 ού αιώνα, ως «Έρημη Χώρα». Ωστόσο, γύρω στο 1920, φτάνουν στη συμπρωτεύουσα οι απόηχοι της λογοτεχνικής Αθήνας, του Νουμά, του Εμπρός, της Μούσας, κ.ά. Κάπως έτσι άρχισαν να σημειώνονται τα πρώτα δειλά βήματα για τη διαμόρφωση μιας πνευματικής κίνησης στο βορρά. Με την πάροδο του χρόνου, «στην Έρημη Χώρα άρχισε να φυτρώνει χορτάρι». Όπως τονίζει ο Γ. Θ. Βαφόπουλος, «μερικές πράσινες νησίδες πνευματικής ευφορίας σχηματίστηκαν, απομονωμένες στην αρχή, ενωμένες κατόπι, κατά έναν μαγικό τρόπο, υπακούοντας στην δύναμη ενός άγραφου νόμου γκαιτικής εκλεκτικής συγγένειας». O πεζογράφος, δοκιμιογράφος, μελετητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας και μεταφραστής Στέλιος Ξεφλούδας ( ) γνωρίστηκε με τον «ταπεινό αδελφό του Παπαδιαμάντη», Γεώργιο Δαμόρη, με τον πεζογράφο, γλωσσομαθή και μεταφραστή Γιώργο Δέλιο ( ), τον δοκιμιογράφο, φιλόλογο, μεταφραστή, θεωρητικό της λογοτεχνίας και «αδηφάγο μελετητή» της συγκαιρινής του παγκόσμιας λογοτεχνικής παραγωγής Πέτρο Σ. Σπανδωνίδη ( ), τον φιλόσοφο, εκπαιδευτικό, ακαδημαϊκό, μεταφραστή Βασίλειο Ν. Τατάκη ( ), τον ποιητή, δοκιμιογράφο, βιβλιοκριτικό, θεατρικό συγγραφέα, μεταφραστή Γιώργο Θέμελη ( ) και την ποιήτρια Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου ( ). Έτσι, δημιουργήθηκε μια «πράσινη όαση, μέσα στην καρδιά της Έρημης Χώρας». Μην έχοντας κατατεθειμένο κάποιο έργο, ωστόσο, με ενημερωμένες αποσκευές, 25 Χ. Λ. Καράογλου, «Βιβλιογραφώντας τα περιοδικά του μεσοπολέμου», στο: Επιστημονικό Συμπόσιο, Ο περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο ( ), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Σχολή Μωραΐ τη), σσ. 219,

11 συγκρότησαν μια φιλική ομάδα, η οποία επέλεξε ως στέκι της ένα καφενείο στη συμβολή των οδών Τσιμισκή και Αγίας Σοφίας, την Αστόρια. 26 Απέραντα βράδια, διεξάγονταν ατέλειωτες συζητήσεις, τις οποίες άκουγαν συχνά, χωρίς, ωστόσο, να συμμετέχουν, οι Μ. Τσιμάρας και Κλείτος Κύρου. Κατά τον Γιώργο Βαφόπουλο, οι άνθρωποι αυτοί αποφάσισαν να προβούν σε ομαδική προβολή, στην έκδοση ενός λογοτεχνικού οργάνου, που αργότερα αποτέλεσε πόλο έλξης για τον ποιητή, πεζογράφο, θεατρικό συγγραφέα και μεταφραστή Αλκιβιάδη Γιαννόπουλο ( ), τον ιδιότυπο Νικόλαο Γ. Πεντζίκη ( ), τον πεζογράφο Αρκάδιο Λευκό ( ) και τον εκκολαπτόμενο τότε ποιητή Τάκη Βαρβιτσιώτη (1916- ). 27 Μάλιστα, ο Γ. Βαφόπουλος περιγράφει λεπτομερώς την ένταξη του Αλκ. Γιαννόπουλου στον κύκλο. Όπως επισημαίνει, αφού διάβασε το διήγημά του Στίχοι του Χ.Χ.Χ., εντυπωσιάστηκε και παρακάλεσε τον δημιουργό να του επιτρέψει να το ανακοινώσει στη συντροφιά των Μακεδονικών Ημερών. Και συνεχίζει λέγοντας: «Ο Σπανδωνίδης το βρήκε εξαίρετο και το δημοσίεψε. Κ ύστερα από λίγο, ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος είχε εγγραφεί στο μητρώο της συντροφιάς. Κάθε καινούργιο διήγημά του ήταν και μια νέα έκπληξη». Κάπως έτσι, λοιπόν, δημιουργήθηκαν οι Μακεδονικές Ημέρες, που, κατά τον Γιώργο Βαφόπουλο, ώθησαν στην «κρυστάλλωση του νεφελώματος, σε συγκεκριμένη έκφραση στοχασμού και τέχνης». Σε καμία περίπτωση, όμως, ο Γ. Βαφόπουλος δεν θεωρεί συμπτωματική τη συνάντηση των ανθρώπων αυτών τη δεδομένη χρονική στιγμή, στο συγκεκριμένο μέρος. Πολύ πριν τη συγκρότηση των Μακεδονικών Ημερών, το κάθε μέλος είχε διαμορφώσει τη δική του βιοθεωρία και προσπαθούσε με τις δικές του δυνάμεις «να παραβιάσει τις θύρες, που έκρυβαν τα μεγάλα μυστικά». Η δύναμη αυτή οδήγησε τα βήματά τους στο ίδιο μονοπάτι. Τα κοινά πνευματικά ιδανικά, οι κοινές αισθητικές αντιλήψεις και η κοινή 26 Γιάννης Α. Κούσουλας, «Όταν πρωτοστατούσαμε στη Θεσσαλονίκη για να ανθίση σήμερα η λογοτεχνία», Μακεδονικόν Ημερολόγιον ΧΧΧ (1960) Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης», ό.π., σ. 46 Τόλης Καζαντζής: «Κλίμα και περιοδικά της Θεσσαλονίκης. Μια περιδιάβαση στα έντυπα, την ιστορία και την πνευματική της ζωή», Το Τέταρτο 37 & 38 (Μάιος -Ιούνιος 1988) 28 & 30 «Λογοτεχνικές σελίδες. Η γενιά του τριάντα και το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες», ό.π., σ. 54 Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης: «Γ. Θ. Βαφόπουλος», Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα, τόμ. Β, Αθήνα, Γνώση, 1984, σσ «Τα βιβλία. Γ. Θ. Βαφόπουλος», ό.π., σ. 620 Χριστίνα Λύσσαρη, «Τατάκης, Βασίλεος Ν.», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σσ Αλέξης Ζήρας: «Θέμελης, Γιώργος», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, ρεύματα, έργα, όροι, Αθήνα, Πατάκης, 2007, σσ «Ξεφλούδας, Στέλιος», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σσ «Δέλιος, Γιώργος», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 472 «Γιαννόπουλος, Αλκιβιάδης», Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 394 Κ. Σ. [= Κ. Σταματίου], «Περιοδικά λόγου και τέχνης της Θεσσαλονίκης», Τα Νέα ( )

12 παραδοχή του πνεύματος της εποχής επρόκειτο να συγκροτήσουν μια μικρή πνευματική κοινότητα. 28 Ας εξετάσουμε, τώρα, την οπτική του Βασίλειου Τατάκη για την ίδρυση των Μακεδονικών Ημερών. Ο Στέλιος Ξεφλούδας, γύρω στο 1930, ζούσε στη Θεσσαλονίκη και έκανε φιλική παρέα με τους Γιώργο Θ. Βαφόπουλο, Πέτρο Σπανδωνίδη, Γιώργο Θέμελη και Γιώργο Δέλιο, ανθρώπους με σημαντική κατάρτιση, ευρωπαϊκή καλλιέργεια και γνήσιο ενδιαφέρον για τα λογοτεχνικά δρώμενα. Με την άφιξη του Β. Τατάκη από το Παρίσι, ο κύκλος διευρύνθηκε. Όπως χαρακτηριστικά γράφει στην αυτοβιογραφία του: «Εντευκτήριό μας το Ζαχαροπλαστείο Λίγδα [ ]. Εκεί ορισμένα βραδινά συναντιόμασταν, παίρναμε το γλυκό μας και κουβεντιάζαμε. Η γνωριμία και οι κουβέντες στάθηκαν γόνιμες. Γιατί αυτές γέννησαν το πρώτο, νομίζω, έγκριτο λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης, τις Μακεδονικές Ημέρες [ ]. Κοινή σε όλους μας στην ομάδα ήταν η γνώμη πως έπρεπε η Θεσσαλονίκη να αποκτήσει ένα καλό περιοδικό, που θα ήταν μια εστία για τη δημιουργία σοβαρής πνευματικής κίνησης στη Βόρειο Ελλάδα. Κοινή γνώμη της ομάδας ήταν και ότι τα περιοδικά της Αθήνας έδιναν περισσότερη από όσο έπρεπε προσοχή σε καιρικές σκοπιμότητες, ενώ κύριο έργο ενός περιοδικού πρέπει να είναι η διεύρυνση και η εμβάθυνση του πνευματικού ορίζοντος. Αυτή την κατεύθυνση θέλαμε να υπηρετήσουν οι Μακεδονικές Ημέρες». 29 Κάτι ανάλογο υποστήριζε και ο Στέλιος Ξεφλούδας. Όπως επεσήμαινε, στο καφενείο Αστόρια, οι συζητήσεις κρατούσαν ως αργά τη νύχτα, όπου γίνονταν και τα πιο «τολμηρά σχέδια». 30 «Η Μακεδονία δεν είχε τίποτα [ ] κανένα λογοτεχνικό έντυπο [ ]. Σκεφτήκαμε λοιπόν να βγάλουμε ένα περιοδικό. Την έμπνευση την αρχική την είχε ο Σπανδωνίδης, ο οποίος ήταν και ο 28 Γιώργος Θ. Βαφόπουλος: Σελίδες Αυτοβιογραφίας. Το πάθος, τόμ. Α, Αθήνα, Εστία, 1970, σ. 420 Σελίδες Αυτοβιογραφίας. Η Ανάσταση, τόμ. Β, Αθήνα, Εστία, 1971, σσ Σελίδες Αυτοβιογραφίας. Ταξίδια και Παρενθέσεις Β, τόμ. Δ, Αθήνα, Εστία, , σ. 382 Το πνευματικό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης. Ανάτυπο από τον τόμο: Μακεδονία - Θεσσαλονίκη. Aφιέρωμα τεσσαρακονταετηρίδος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1980, σσ , 27 «Η παλιά φρουρά», Νέα Εστία. Θεσσαλονίκη ( ) 850 ( ) Βασίλειος Ν. Τατάκης, «Στη Θεσσαλονίκη ( )», Απομνημονεύματα: βιογραφική μυθιστορία, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1994, σ Στέλιος Ξεφλούδας, «Αναμνήσεις, χαρακτηρισμοί, χαιρετισμοί. Αθήνα-Θεσσαλονίκη», Νέα Εστία. Θεσσαλονίκη ( ) 850 ( ) Αγλαΐα Κεχαγιά-Λυπουρλή, «Από τη συντροφιά των Μακεδονικών Ημερών: Στ. Ξεφλούδας, Γ. Δέλιος, Αλκ. Γιαννόπουλος», Πρακτικά Συνεδρίου Παραμυθία Θεσσαλονίκης. Η πεζογραφία στη Θεσσαλονίκη από το 1912 έως το 1995, επιμ. Περικλής Σφυρίδης, Θεσσαλονίκη, Ο.Π.Π.Ε., 1997, σ

13 πρεσβύτερος, [ ] και προθυμοποιήθηκε μάλιστα πρώτος να αναλάβει τη διεύθυνση. Το περιοδικό αυτό βγήκε με δικά μας έξοδα και δεν είχε και κέρδη καθόλου». 31 Συνεχίζοντας, ο Στέλιος Ξεφλούδας, αναφέρεται στην προσχώρηση των Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, Βασίλειου Τατάκη, Νίκου Γ. Πεντζίκη, Τάκη Βαρβιτσιώτη, Γιώργου Θέμελη, Γιώργου Βαφόπουλου, Γιώργου Δέλιου, κ.ά., στην ομάδα. Κάνοντας λόγο, ετεροχρονισμένα, ο Πέτρος Σπανδωνίδης, για τα χρόνια εκείνα, υποστήριζε χαρακτηριστικά: «Ξαφνικά, γύρω στα 1930 η αρχαϊκή πνευματική ζωή άλλαξε χαρακτήρα και όλα έδειχναν ότι κάτι νέο ετοιμάζεται». Το 1932 βρέθηκε «ανάμεσα σε μια συντροφιά όμοια σκεπτομένων ανθρώπων». Μαζί με τους Στ. Ξεφλούδα, Β. Τατάκη, Αλκ. Γιαννόπουλο, Γ. Δέλιο και Γ. Βαφόπουλο «είχαν δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα νέα, μια τάση να φέρουν σε επαφή το Μακεδονικό περιβάλλον με το Δυτικό πνεύμα. Ήταν η δημιουργία μιας νέας κοσμοπολίτικης ατμόσφαιρας, αυτή τη φορά πνευματικής. Η ομάδα αυτή είχε ήδη με την ίδρυσή της στα 1932 αποκτήσει το όργανό της, τις Μακεδονικές Ημέρες, και προχώρησε με έναν κεντρικό σκοπό: τη δημιουργία μιας νέας κίνησης, κίνησης Ελληνικής, αλλά εμποτισμένης από μια ευρύτερη πρόθεση». Έπειτα, επισημαίνει την προσθήκη νέων μελών στη συντροφιά και αναφέρεται στους φιλικούς δεσμούς, που σύναψαν με τους Τέλλο Άγρα και Αντρέα Καραντώνη. Χαρακτηρίζει τα χρόνια εκείνα «ευτυχισμένα» και συνεχίζει: «Ήταν τα χρόνια ενός μακεδονικού Sturm und Drang! Τότε για πρώτη φορά έλαβα μέρος στην κίνηση των Ελληνικών Γραμμάτων, που ήταν η περηφάν<ε>ια μου». 32 Μάλιστα, εκείνη τη «χρυσή εποχή της άδολης και αδελφικής συνεργασίας» συγκεντρώνονταν στο σπίτι του Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, όπου, επιδίδονταν στην φροντίδα της έκδοσης των Μακεδονικών Ημερών «τρώγοντας τώρα - ύστερα κουφέτα αμυγδαλωτά από σοκολάτα». 33 Το δικό του λιθαράκι στις αφηγήσεις περί δημιουργίας του περιοδικού έρχεται να προσθέσει ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος: 31 Κρίστα Ανεμούδη-Αρζόγλου, «Ο Στέλιος Ξεφλούδας μιλάει για το έργο του», Ο Πολίτης. Θεσσαλονίκη. Πεζός λόγος Εισαγωγή, βιβλιογραφία, άρθρα, ανθολογία κειμένων, ειδικό τεύχος (Νοέμβριος 1983) Πέτρος Σ. Σπανδωνίδης: «Σε αναζήτηση μιας φυσιογνωμίας», Νέα Εστία 850 ( ) «Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου», Νέα Πορεία (Ιούλιος-Αύγουστος 1958) Πέτρος Σπανδωνίδης, «Αλκ. Γιαννόπουλου, Η τυφλόμυγα» Νέα Πορεία (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1963)

14 «Οι Μακεδονικές Ημέρες στάθηκαν [ ] σαν ένα εντευκτήριο, όπου ευάριθμοι άνθρωποι, με την ξεχωριστή ο καθένας ιδιοσυγκρασία του, με την ιδιαίτερη κλίση του, βρήκαν τρόπο να συνθέσουν μια πρωτάκουστη, παράξενη συμφωνία, που δεν ήταν δυνατό να ελκύσει το ενδιαφέρον των πολλών, αλλά που έγινε αφορμή να προσεχτεί η Θεσσαλονίκη με πολλήν απορία από τους λογοτεχνικούς και άλλους κύκλους της πρωτεύουσας. Ειπώθηκε -λοιπόν- τον καιρό εκείνο πως η Θεσσαλονίκη πρόσφερε κάτι καινούριο, πως κόμιζε στον τόπο μια νέα πνοή και ένα άλλο πνεύμα». 34 Οι άνθρωποι αυτοί, κατά τον Αλκιβιάδη Γιαννόπουλο, «πίστευαν και ζητούσαν να οικοδομήσουν στέρεα. Να μην ιχνογραφήσουν -απλά- το πέρασμά τους στην άμμο, αλλά να το λαξέψουν σε ύλη σκληρή». 35 Περίπου είκοσι χρόνια μετά, τόνιζε πως: «Τον καιρό εκείνο στη Θεσσαλονίκη, μια ομάδα ανθρώπων, που δεν ήταν όλοι Μακεδόνες, 36 είχαν ξαφνικά την έμπνευση να συντονίσουν τους στοχασμούς και την πνευματική τους δράση [ ]. Από τη βασική συντροφιά θα ακουσθεί κάτι αλλιώτικο στην ελληνική λογοτεχνία, έτσι όπως είχε καθηλωθεί. Διόλου προγραμματισμένη η αλλαγή! Εντυπωσιακή η γνησιότητα, η απαλλαγμένη από δεσμούς συμβατικούς συμμόρφωσης στα όσα επικρατούσαν. Όχι επίδειξη πρωτοτυπίας και εκκεντρικότητας. Έκφραση, απλά, που βασιζόταν στην έμφυτη δημιουργική καλλιεργημένη κλίση και σε πολύτιμα ευρηματικά πρόσθετα εφόδια, αποκτημένα συνειδητά με πίστη στην ανάγκη επιβολής τους. Το μηνιαίο περιοδικό που εκδόθηκε (τίτλος του Μακεδονικές Ημέρες) είχε διάρκεια εννιά μόνον ετών, και από το περιοδικό εκείνο δόθηκαν κείμενα κριτικής, μελέτης, αφηγηματικής πεζογραφίας, ποιητικά και μεταφράσεις έργων ξένων συγγραφέων, που πρωτοεμφανίζονταν στη γλώσσα μας». 37 Το κατά κοινή ομολογία πρωτοποριακό, αποκλειστικά λογοτεχνικό περιοδικό, έκανε την εμφάνισή του στην ελληνική πνευματική σκηνή τον Μάρτιο του 1932 και διατηρήθηκε σ αυτήν έως και τον Απρίλιο του 1953, σε δύο χρονικά και ποιοτικά άνισες περιόδους (Μάρτιος Σεπτέμβριος 1939 και Σεπτέμβριος Απρίλιος 1953), με διακοπές και ακανόνιστη περιοδικότητα Αγλαΐα Κεχαγιά-Λυπουρλή, «Από τη συντροφιά των Μακεδονικών Ημερών», ό.π., σσ Αγλαΐα Κεχαγιά-Λυπουρλή, Το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες ( , ), ό.π., σ Βλ. Κεφάλαιο Α8: Οι συνεργάτες των Μακεδονικών Ημερών. 37 Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, «Η νεοελληνική γραμματεία. Το πώς και το τι», Νέα Πορεία, ειδικό τεύχος (Απρίλιος 1981) Ντίνος Χριστιανόπουλος, ό.π., σσ Χ.ό., «Περιοδικά της Θεσσαλονίκης», Το Βήμα ( ) 4 Μαρία Αντωνίου-Τίλιου - Σταύρος Παπακυρίτσης, ό.π., σ