ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗ. Τρωάδες

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Τρωάδες ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2009

2 Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος Δημήτρης Γαρούφας Αντιπρόεδρος Θεόδωρος Κορρές Μέλη Ρούλα Αλαβέρα Καίτη Ιμπροχώρη Σπύρος Παγιατάκης Αδριανή Τουντοπούλου Γιάννης Χρυσούλης Καλλιτεχνικός Διευθυντής Νικήτας Τσακίρογλου Αναπληρωτής Διευθυντής Κωνσταντίνος Οικονόμου

3 ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Τρωάδες Πρ ω τ ε ς Πα ρ α σ τ α σ ε ι ς: 2, 3 & 4 Ιο υ λ ί ο υ, Θέ α τ ρ ο Δά σ ο υ ς, Θε σ σ α λ ο ν ί κ η 7 & 8 Αυ γ ο ύ σ τ ο υ, Αρ χ α ί ο Θέ α τ ρ ο Επ ι δ α ύ ρ ο υ

4 Ευριπιδη Τρ ω ά δ ε ς Μετάφραση Σκηνοθεσία Σκηνικά-κοστούμια Μουσική Συνθέσεις ήχων & μουσικό περιβάλλον Χορογραφία Φωτισμοί Μουσική διδασκαλία Δραματολογική επεξεργασία Βοηθός σκηνοθέτη Βοηθός σκηνογράφου Βοηθός χορογράφου Οργάνωση παραγωγής ελενη ΒΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΝΙΚΑΙΤΗ ΚΟΝΤΟΥΡΗ ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΤΣΑΣ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΤΣΟΥΠΑΚΗ δημητρησ ΙΑΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΦΗΚΑ ςτελιοσ ΤΖΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ ΒΟΥΔΟΥΡΗΣ άμαλια ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ςταυρουλα ΣΙΑΜΟΥ ροδη ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ Το δεύτερο στάσιμο έχει αντικατασταθεί από κείμενα που προέκυψαν στη διαδικασία της πρόβας και βασίστηκαν σε μαρτυρίες γυναικών-αιχμαλώτων πολέμου Στην παράσταση ακούγεται το ταγκό La Cumparcita σε διασκευή Villurca

5 Δι α ν ο μ η (με σειρά εμφάνισης) Ποσειδών Αθηνά Εκάβη Ταλθύβιος Κασσάνδρα Ανδρομάχη Αστυάναξ Μενέλαος Ελένη Α Κορυφαία Δημήτρης Μακαλιάς Μαρία Δερεμπέ Λήδα Πρωτοψάλτη Φαίδωνας Καστρής Λαμπρινή Αγγελίδου Μαρία Ναυπλιώτου Ιωάννης-Παντελής Μπαμίχας Μελέτης Ηλίας Πηνελόπη Μαρκοπούλου Ιφιγένεια Δεληγιαννίδη Kο ρ υ φ α ι ε ς - Χο ρ ο σ Μελισσάνθη Αγγελική Διοτίμα Σελάνα Ρέα Αλεξάνδρα Ηλιόνη Αλθέα Πεθνεσίλια Θυμία Διώνη Άρτεμις Νίκη Μελάνθεια Εύη Αστρίδου άννά Γιαγκιώζη Μαριάννα Δημητρίου ελενη Καλάρα ειρήνη Μουρελάτου Μάμιλη Μπαλακλή Μαγδαληνή Μπεκρή ευη Σαρμή Δέσποινα Σαρόγλου ευδοκία Σουβατζή άμάντα Σοφιανοπούλου Πολυξένη Σπυροπούλου ευάνθία Σωφρονίδου Mαρίζα Τσάρη Ομάδα κρούσης Στέλιος Ανδρονίκου, Αργύρης Γκαγκάνης, Δημήτρης Κοντός, Παύλος Μυρόφτσαλης, Γιάννης Παρασκευόπουλος, Χάρης Πεχλιβανίδης Παιδια σ τ ο ν π ο λ ε μ ο Ιωάννης-Παντελής Μπαμίχας, Μαρία-Νεφέλη Παρασκευοπούλου, Εμμανουέλλα Σφυρίδου, Ραφαήλ Παρασκευόπουλος Η ηχογράφηση έγινε στο Studio 19, από τον Κώστα Μπώκο και τον Δημήτρη Ιατρόπουλο Έπαιξαν οι μουσικοί: Δημήτρης Δεσύλλας (κρουστά), Χάρης Λαμπράκης (νέι)

6 Μεταφράζοντας τις Τρωάδες του Ευριπίδη για την παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος με σκηνοθεσία της Νικαίτης Κοντούρη, στόχευσα σε μια θεατρική μετάφραση βασισμένη στο άκουσμα ενός ευθύβολου λόγου. Ήθελα οι έννοιες, οι εικόνες, τα κεφαλαιώδη για τον άνθρωπο ζητήματα που ο τραγικός ποιητής διαπραγματεύεται σ αυτό το απαράμιλλο έργο μιλώντας για ηττημένους και για απάνθρωπους νικητές, για τις γυναίκες και τα παιδιά ενός άμαχου πληθυσμού εκτεθειμένου στην ωμότητα και τη φρικαλεότητα του πολέμου, να φτάνουν άμεσα στους σημερινούς θεατές. Η θεατρική αποτελεσματικότητα της ποιητικής του Ευριπίδη ήταν ο οδηγός μου. Αρνήθηκα να μπω στον πειρασμό μιας μετάφρασης που διέπεται από την αγωνία της πλήρους και ολοκληρωτικής προσέγγισης του πρωτοτύπου και που ανάγει σε λογοτεχνία τη φιλολογική ανάλυση. Δεν είχα τη φιλοδοξία να περιπλανηθώ στους λαβύρινθους της αρχαίας μετρικής αναζητώντας σύγχρονα υποκατάστατα για αναπαίστους ή τροχαϊκά τρίμετρα. Ούτε επεδίωξα να κατασκευάσω ένα συγκινησιακό λυρικό ιδίωμα προσφεύγοντας σε διάφορους παθητικούς λυρισμούς που μπορεί σήμερα να ηχούν οικείοι και να ικανοποιούν τον ψυχισμό των περισσοτέρων θεατών, στην πραγματικότητα όμως δεν αντιμετωπίζουν το ζητούμενο της λυρικότητας και δεν απαντούν ουσιαστικά στο αίτημα του Υψηλού. Η γλωσσική αυστηρότητα και μια ευθεία μετάφραση, όσο μου επέτρεπε κάτι τέτοιο η τόσο απόμακρη και συγχρόνως κοντινή σχέση μου προς το έργο, ο ρυθμός του κειμένου την ώρα που ο ηθοποιός το «μιλάει», ένα επίσης λεξιλόγιο που απορρέει από πολλά στρώματα της γλώσσας και πολλές χρονικότητες, στάθηκαν οι βασικές επιλογές μου. Υπάρχει πάντα μια λύπη όταν μεταφράζουμε γιατί στην απόπειρά μας να μεταφέρουμε την αρχαία τραγωδία από το πρωτότυπο σε έναν άλλον, σημερινό λόγο που θα ακουστεί σε μια καινούργια παράσταση, η πάλη με το αρχαίο κείμενο αλλά και η πάλη με τη σύγχρονη γλώσσα, μας καταδείχνουν στην πράξη την οριακή εμπειρία του μεταφραστικού διαβήματος: Αδιάκοπα μετράμε και συνειδητοποιούμε το χάσμα που μας χωρίζει από το αβυσσαλέο κείμενο του αρχαίου ποιητή. Κι ενώ αλιεύουμε νοήματα, διαλέγουμε λέξεις, αναζητάμε σημασίες, όλα όσα χάνονται καθ οδόν την ώρα της μετάφρασης, όσα αναγκαστικά αφήνουμε πίσω, όμως και όσα ενδεχομένως κερδίζουμε, μας προσφέρουν την επίγνωση ότι η μεταφραστική εργασία είναι μια απίθανη γέφυρα που ουτοπικά χτίζεται ανάμεσα σε πραγματικότητες πολύ διαφορετικές, ανάλογες ή παρόμοιες τις οποίες τελικά κάποια στιγμή τις συλλαμβάνουμε και αμέσως μετά μας διαφεύγουν. Ελένη Βαροπούλου ΕυριπιδηΤρωάδες 04

7

8

9

10 Τρ ω ά δ ε ς: γ υ ν α ί κ ε ς, θ ύ μ α τ α τ ο υ π ο λ έ μ ο υ Μπορούμε ακόμη να μιλούμε για νικητές και ηττημένους; Ευριπίδης διδάσκει τις Τρωάδες το 415 π.χ., σε μια τριλογία με θεματικά ενιαίο περιεχόμενο, Ο που περιελάμβανε τα έργα Αλέξανδρος, Παλαμήδης, Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος. Δεν είναι ίσως περίεργο το γεγονός ότι έρχεται δεύτερος στους αγώνες το πρώτο βραβείο αποσπά ο Ξενοκλής αφού πιθανότατα θυμίζει στους Αθηναίους οικεία κακά. Τον χειμώνα της ίδιας χρονιάς, όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, λίγους μήνες, δηλαδή, πριν από την παρουσίαση των Τρωάδων, οι Αθηναίοι είχαν πολιορκήσει τη Μήλο, που αρνήθηκε να προσχωρήσει στην Αθηναϊκή συμμαχία, και αφού κατέλαβαν το νησί, σκότωσαν τους άντρες από δεκαπέντε ετών και άνω και υποδούλωσαν τον γυναικείο πληθυσμό. Είναι βέβαιο πως ο Ευριπίδης, δηκτικός απέναντι στους συμπολίτες του για τη μεταχείριση που επεφύλαξαν στους κατοίκους της Μήλου, επιχειρεί να καταδείξει με το έργο του τη θηριωδία του πολέμου, τον πόνο της απώλειας, τις συνέπειες της μαζικής εξόντωσης ενός πληθυσμού, την αγωνία μπροστά στον εξανδραποδισμό, μέσα από τις απάνθρωπες εικόνες της συμφοράς και της βίας που φέρει κάθε πόλεμος. Επιλέγει, μάλιστα, για τον λόγο αυτό, έναν πόλεμο που αποτελεί μέχρι τις μέρες μας σύμβολο όλων των πολέμων έναν πόλεμο «αρχετυπικό» κατά τον Ηρόδοτο για την κατανόηση της ανά τους αιώνες έριδας μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ο Ευριπίδης, βέβαια, δεν είναι ο πρώτος που αποτολμά κάτι τέτοιο. Η καταστροφή της Τροίας παρουσιάζεται στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία και τέχνη τόσο στην επική και τραγική ποίηση όσο και σε αρχαία μνημεία όχι ως η απαθανάτιση μιας μεγάλης νίκης αλλά ως αποτύπωση των συνεπειών του πολέμου, κυρίως μέσω της παρουσίασης των θυμάτων του. Η αρχαία ελληνική λογοτεχνία ασχολείται από τις απαρχές της με τις συνέπειες του πολέμου δίνοντας ιδιαίτερη

11 έμφαση στα πλήγματα που υφίστανται οι γυναίκες. Στην όγδοη ραψωδία της Οδύσσειας περίφημη είναι η παρομοίωση του Οδυσσέα με γυναίκα που θρηνεί πάνω από το νεκρό σώμα του άντρα της καθώς την αποσπούν βίαια για να οδηγηθεί στη σκλαβιά. Ο εξανδραποδισμός και ο βιασμός των γυναικών, άλλωστε, υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι του πολέμου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ως πράξη υπερίσχυσης και επιβολής του νικητή στον ηττημένο. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Νέστορα στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας: Ας μη βιαστεί λοιπόν κανένας μας να γύρει στην πατρίδα, πριν κάποιου Τρώα το ταίρι αρπάζοντας πλαγιάσει στο πλευρό της, να γδικηθεί τα λαχταρίσματα, τους θρήνους της Ελένης. 1 Οι υπόδουλες γυναίκες αποτελούν τη ζωντανή και διαρκή απόδειξη της νίκης και επιδεικνύονται ως τρόπαια θριάμβου. Στις Τρωάδες, λοιπόν, ο Ευριπίδης επιλέγει να μιλήσει για την τραγωδία του πολέμου, όχι μέσα από σκηνές μάχης, θανάτου, υλικής και φυσικής καταστροφής αλλά μέσα από τον θρήνο των γυναικών «με όσα παθαίνουν, έπαθαν, θα πάθουν». 2 Η καταστροφή δεν αναγγέλλεται, όπως συνηθίζεται, από κάποιον αγγελιοφόρο. Έχει συντελεστεί και συνεχίζει να συντελείται, εκεί, μπροστά στα μάτια των γυναικών της Τροίας, που καταβεβλημένες, αδύναμες και απροστάτευτες βρίσκονται στο έλεος του κατακτητή. Έχοντας δει τους δικούς τους και τα σπίτια τους να χάνονται, έχοντας προσαχθεί με τη βία σ έναν χώρο που λειτουργεί ως ένα σύγχρονο κέντρο μεταγωγών, υφίστανται την τελική ταπείνωση και τον εξευτελισμό της κληρωτίδας που θα οδηγήσει την καθεμιά σκλάβα σε άλλον αφέντη, ενώ ταυτόχρονα, ανίκανες να αντιδράσουν, παρακολουθούν από απόσταση τον αφανισμό της ίδιας τους της πατρίδας. Ο θρήνος τους, ωστόσο, δεν αφορά παρά ελάχιστα σε όσα δεινά έζησαν ως τη στιγμή αυτή. Το πένθιμο τραγούδι τους, «αχόρευτο» 3, με προεξάρχουσα τη βασίλισσά τους, ξαναγεννιέται με κάθε εισβολή του αρσενικού στοιχείου που προμηνύει μια νέα συμφορά: τη βεβήλωση της ιέρειας του Απόλλωνα (της Κασσάνδρας), τον βίαιο αποχωρισμό του παιδιού από τη μάνα (στην περίπτωση της Ανδρομάχης και του Αστυάνακτα) και τελικά τη στυγερή και άνανδρη αφαίρεση της ζωής ενός μικρού παιδιού (του Αστυάνακτα). Το τελευταίο χτύπημα, όμως, δεν έχει επέλθει ακόμη. Στην προσευχή της Εκάβης μπροστά στον Μενέλαο, παρά τη λεπτή ειρωνεία που διακρίνει κανείς, αχνοφαίνεται η ύστατη ελπίδα για απόδοση δικαιοσύνης: Ω εσύ που κρατάς τη γη και πάνω στη γη εδρεύεις, όποιος κι αν είσαι, τόσο δυσδιάγνωστος, Ζευς, ή φυσική αναγκαιότητα, είτε νους του ανθρώπου σε προσκυνώ. Γιατί τα πάντα των θνητών κυβερνάς με δικαιοσύνη ακολουθώντας αθόρυβα την οδό σου. 4 Ακόμη και η επιθυμία για δικαιοσύνη, η τελευταία φλόγα διεκδίκησής της, σβήνει καθώς η Ελένη αφήνει ανέγγιχτη, ατιμώρητα, το έδαφος της Τροίας, παρά τις απειλές που εξαπολύει εναντίον της ο απατημένος σύζυγος. Εκείνος, ο κατακτητής, ο άντρας, λυγίζει μπροστά της και αναβάλλει 1 Ομήρου Ιλιάδα, Β , μετάφραση: Ν. Καζαντζάκης Ι.Θ. Κακριδής, Αθήνα Ευριπίδη Τρωάδες, μετάφραση Ελένη Βαροπούλου. 3 Ευριπίδη Τρωάδες, ό.π. 4 Ευριπίδη Τρωάδες, ό.π.

12 τελικά την τιμωρία της. Με τον τρόπο αυτό, οι γυναίκες της Τροίας βλέπουν τον εχθρό, είτε είναι ο απλός στρατιώτης είτε ο αρχηγός της εκστρατείας, να λεηλατεί την ταυτότητά τους, την ελπίδα που τους έχει απομείνει για το μέλλον και τελικά την ίδια την επιθυμία για ζωή. Ο ύστατος θρήνος των Τρωάδων, λοιπόν, δεν θα είναι μόνο για τον μικρό Ασυάνακτα που πρέπει να ταφεί. Το ίδιο χώμα, που θα δεχτεί τα δάκρυα και τα λιγοστά υπάρχοντά τους πάνω στην ασπίδα του Έκτορα, θα σκεπάσει την πόλη τους, αφανισμένη από την αδηφάγο φλόγα, θα σκεπάσει και ό,τι έμεινε από τις ίδιες, από τις γυναίκες που κάποτε υπήρξαν θα σκεπάσει την ιστορία τους. Και το δίλημμα: Σκλαβιά ή θάνατος; με το οποίο θα βρεθούν αντιμέτωπες στο τέλος, μοιάζει να έχει ήδη απαντηθεί: Σε λίγο, ανώνυμα συντρίμμια θα είστε, στην προσφιλή γη. 5 Κι όμως, παρά το τοπίο πένθιμου θρήνου και οδυρμού που εγκαθιστά ο ποιητής εξαρχής πάνω στη σκηνή, το κείμενο δεν επικαλείται το συναίσθημα του θεατή. Η οδύνη της ολοκληρωτικής απώλειας δεν επισκιάζει την ουσία του έργου, που απευθύνεται άμεσα στην ανθρώπινη λογική και που δεν είναι άλλη από τον παραλογισμό, την ύβρη, το απάνθρωπο του πολέμου του κάθε πολέμου. Οι διασκευές των Τρωάδων, άλλωστε, όπως αυτή του Ζαν Πωλ Σάρτρ, αλλά και τα πολλαπλά ανεβάσματα του πρωτότυπου έργου του Ευριπίδη, ιδιαίτερα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, με σαφή αντιπολεμικό χαρακτήρα και άμεση αναφορά στους μεγάλους πολέμους του εικοστού αλλά και του εικοστού πρώτου αιώνα, αποδεικνύουν ότι το έργο δεν αντλεί τη σημασία και τη θέση του στην παγκόσμια δραματουργία μόνο ως μνημείο ενός μεγάλου πολιτισμού αποτελεί ένα σύγχρονο και ταυτόχρονα διαχρονικό μανιφέστο ενάντια στη βία από τον άνθρωπο στον άνθρωπο, μια έλλογη διαμαρτυρία ενάντια σε κάθε πόλεμο. Γιατί, δυστυχώς, όσο καλά κι αν γνωρίζουμε, όσο κι αν είμαστε βομβαρδισμένοι σήμερα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και το διαδίκτυο από τις εικόνες καταστροφής και θρήνου που φέρνει μαζί του ο πόλεμος, φαίνεται πως δεν καταφέραμε μετά από τόσους αιώνες να τον εξορίσουμε, σαν άλλοι Δικαιόπολεις, από το σύμπαν της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Κι έτσι μπορούμε ακόμη, αστόχαστα, να μιλούμε για νικητές και ηττημένους αγνοώντας τάχα τον λόγο του ποιητή: Είναι μωρός εκείνος από τους θνητούς που εκπορθεί πόλεις, όποιος ναούς και τύμβους, τα ιερά των κοιμηθέντων ερημώνει, αφανίζεται κι αυτός ο ίδιος μετά. 6 Αμαλία Κοντογιάννη 5 Ευριπίδη Τρωάδες, ό.π. 6 Ευριπίδη Τρωάδες, ό.π.

13

14

15

16 N.T. CROALLY Πόλεμος: οι συνέπειές του στον γάμο πόλεμος είναι ευθύνη των ανδρών, ωστόσο ο πόλεμος σκοτώνει τους άνδρες. Μία από Ο τις άμεσες συνέπειες του πολέμου είναι ότι οι γυναίκες, οι κόρες και κάθε άλλη γυναίκα που εξαρτάται από αυτούς τους άνδρες, θα σκλαβωθούν από τους νικητές. Και αυτή είναι η περίπτωση των Τρωάδων. Η Αθήνα παρόλ αυτά, μέσω της δραματικής τέχνης, δίνει τον λόγο σε αυτές τις Τρωαδίτισσες (στους άνδρες ηθοποιούς που τις υποδύονται) που έχασαν [στον πόλεμο] τους δικούς τους άνδρες και τις επιτρέπει να υποστηρίζουν δημόσια τις απόψεις τους. Το πολεμικό κλίμα όπου εκτυλίσσεται η δράση του έργου παραχωρεί στις «γυναίκες» τη δυνατότητα να αναπαραστήσουν όσα θεωρούνται απαγορευμένα και, μέσω της τραγωδίας, να μιλήσουν σε δημόσιο χώρο τόσο ακραία όσο ποτέ άλλοτε δεν τους είχε επιτραπεί. [ ] Oι Τρωάδες είναι ένα έργο που αφορά τις γυναίκες και δεν αναφέρομαι απλά στην προφανή αναφορά του τίτλου του έργου: η Εκάβη και οι γυναίκες του Χορού βρίσκονται διαρκώς επί σκηνής η Κασσάνδρα, η Ανδρομάχη και η Ελένη εμφανίζονται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ενώ η παρουσία της Πολυξένης γίνεται έντονα αισθητή. [ ] Μοναδικό μέλημα της Εκάβης και της Ανδρομάχης είναι η μοίρα των παιδιών τους, των συζύγων τους και των οικογενειών τους. Ωστόσο, το έργο δεν παρουσιάζει απλά και μόνο την ανησυχία και την αγωνία των γυναικών για το μέλλον τους, αλλά θίγει παράλληλα το ζήτημα της αντιμετώπισης του γυναικείου φύλου ως υποδεέστερου από την ανδρική οπτική, συνδυάζοντας μάλιστα το συγκεκριμένο θέμα με τις επιπτώσεις που ένας πόλεμος μπορεί να επιφέρει στον θεσμό του γάμου, καθώς και με την αντίθεση ανάμεσα στον χαρακτήρα της Ανδρομάχης και της Ελένης. [ ]

17 Η αντίθεση αυτή, μεταξύ της Ανδρομάχης (πρότυπο υποδειγματικής συζύγου) και της Ελένης (που παραδοσιακά θεωρείται ανήθικη και επικίνδυνη) τονίζει τη διαφορετική αντιμετώπιση γύρω από το θέμα του γάμου σε σχέση με την αθηναϊκή ιδεολογία. Η Ανδρομάχη περιγράφει τον γάμο της με τον Έκτορα ως έναν γάμο ευπρεπή και σύμφωνο με τις απαιτήσεις της (τότε αθηναϊκής) ιδεολογίας. [ ] Παρόλ αυτά, αυτή η τέλεια ιδεολογικά ένωση χάθηκε εξαιτίας του πολέμου. [ ] Τώρα πλέον, η Ανδρομάχη βγαίνει έξω δημόσια και παίρνει τον λόγο, χωρίς όμως να υπονομεύεται η ιδεολογική ορθότητα του γάμου της με τον Έκτορα. [ ] Η Ελένη περιγράφεται έντονα αντίθετη από την Ανδρομάχη. Θεωρείται η ίδια υπεύθυνη για τον πόλεμο και τις επιπτώσεις του και στην ουσία κατηγορείται από την Ανδρομάχη για ανηθικότητα. Ακόμη περισσότερο, η Ελένη δεν είναι μόνο η υπεύθυνη για τον πόλεμο αλλά, εξαιτίας της προβληματικής καταγωγής της, το παιδί ενός δαίμονα. [ ] Στους γάμους της φαίνεται να έχει παραβεί τους κανόνες και τις συμβάσεις του γάμου που είναι θεμελιώδεις τόσο στην ελληνική όσο και στην Αθηναϊκή κουλτούρα. [ ] Τα αποτελέσματα του πολέμου, όπως παρουσιάζονται στις Τρωάδες, διαταράσσουν το δίπολο άνδρας-γυναίκα όσον αφορά τη θέση του καθενός μέσα στον γάμο. Καταρχήν, διαταράσσονται οι πρακτικές και οι προδιαγραφές που καθορίζουν τη διαφορετικότητα των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες. Οι καθημερινές εργασίες που κρατούν τις γυναίκες μέσα στο σπίτι έχουν ανασταλεί εξαιτίας του πολέμου: δεν ασχολούνται πλέον με το πλέξιμο στον αργαλειό, αντίθετα, εγκαταλείπουν τις θέσεις τους, βγαίνουν έξω από τα σπίτια τους και εκφράζουν τις απόψεις τους δημόσια. Επιπλέον, ο πόλεμος διατάραξε τις προσωπικές σχέσεις του άνδρα και της γυναίκας μέσα στον γάμο. Οι τρεις γάμοι της Ελένης, οι σχέσεις της (που ίσως και να θεωρούνται από κάποιους ακόλαστες), καθώς και η παραβίαση των συμβάσεων του γάμου, της υποταγής δηλαδή της γυναίκας στον άνδρα, αποτελούν τρεις περιπτώσεις που συμβάλλουν στην εικόνα της πλήρους διάλυσης της δομής του γάμου. Η Ελένη, κι αν ακόμη θεωρηθεί επικίνδυνη και ακόλαστη σύζυγος, συνεχίζει να προκαλεί στους άνδρες έναν πόθο τόσο δυνατό που τους αναγκάζει να παραβλέπουν τη δική τους ιδεολογία. [ ] Ο πόλεμος, που αποτελεί αποκλειστική ευθύνη των ανδρών, καταστρέφει επιπλέον το μέλλον των παιδιών, τα οποία γεννιούνται για να διαιωνίσουν την ανδρική κυριαρχία στη δομή του γάμου, τον πολιτικό λόγο και την καθεστηκυία ιδεολογία. [ ] Παρόλ αυτά, το ίδιο πρωταρχικό ερώτημα παραμένει: κατά πόσο ισχύει η υποτιθέμενη ανδρική ανωτερότητα, όταν μάλιστα εξαρτάται από πράξεις και συμπεριφορές που διαπράττει το ανδρικό φύλο ενάντια στις γυναίκες; N. T. Croally, Aftermath of War: Women on Stage, στο: Euripidean Polemic, University of Cambridge, 1994, σσ Μετάφραση: Αιμιλία Καρακόκκινου. ΕυριπιδηΤρωάδες 15

18

19 «Πεs μου για την Εκάβη», προστάζει ο Άμλετ τον ηθοποιό που του αφηγείται, με τα λόγια του Αινεία, τον φρικτό θάνατο του Πριάμου από τον Πύρρο. Κι εκείνος ξετυλίγει τη θλιβερή μοίρα της «σκεπαστής βασίλισσας» και κάνει τον νεαρό πρίγκιπα της Δανίας να δακρύσει: Ποιος είδε τη σκεπαστή βασίλισσα [ ] να τρέχει με πόδια γυμνά ν αγωνίζεται να σβήσει τις φωτιές με τα δάκρυα των ματιών της. Αντί το στέμμα, ένα πανί σκεπάζει τα μαλλιά της. Και φορά ένα σκισμένο υφάδι που το άρπαξε πάνω στην ταραχή της. Σκεπάζει τη ρημαγμένη της κοιλιά μνήμα όπου εθάφτηκαν όλοι οι τοκετοί της. Ποιος. Ποιος την είδε και δεν έσυρε φωνή να αναθεματίσει το μαύρο κράτος της Τύχης. Κι αν οι θεοί την είδαν την ώρα που είδε εκείνη τον Πύρρο να συλεί με γέλιο κακό του άντρα της τις σάρκες, κι αν άκουσαν πως πετάχτηκε από μέσα της ο θρήνος, κι αν λυπόνται ακόμα τα βάσανα των ανθρώπων, θα έκλαιγαν και οι θεοί, ο Ουρανός θα δάκρυζε. Σαίξπηρ, Άμλετ, Πράξη Β, μτφρ. Γ. Χειμωνάς. Άμλετ δεν είναι το μόνο από τα έργα, στο οποίο ο Σαίξπηρ αναφέρεται στην Εκάβη και στον Ο θρήνο της για τον χαμό του βασιλιά συζύγου της και την καταστροφή της Τροίας. Το τραγικό για τους Τρώες τέλος του πολέμου με τους Έλληνες, διηγείται ο Βρετανός δραματουργός και στο ποίημα του Ο βιασμός της Λουκρητίας, γραμμένο λίγα χρόνια πριν από τη διάσημη τραγωδία του, στα Εκεί, η πολύπαθη και δυστυχισμένη ηρωίδα του βρίσκει παρηγοριά στο σκαμμένο από τον χρόνο και τον πόνο πρόσωπο της Εκάβης, όπως τον θυμάται από κάποιον πίνακα που απεικόνιζε το αρχαίο Ίλιον παραδομένο στις φλόγες, και δανείζει τη φωνή της στη σιωπηλή γέρικη φιγούρα για να κραυγάσει την απελπισία της και να καταραστεί τους Έλληνες για το ξεκλήρισμα της Τροίας και τα δεινά των γυναικών της. Δεν είναι βέβαια ο Σαίξπηρ ούτε ο πρώτος ούτε ο μόνος, από την εποχή του Δάντη ως τις μέρες μας, που στράφηκε στον μύθο της Εκάβης για να περιγράψει την οδύνη και τον θάνατο που σκορπά ο πόλεμος και να καταδείξει το βαρύ τίμημα που πληρώνουν όσοι επιβιώνουν της βίας των ανδρών. Οι ποικίλες εκδοχές του αφανισμού της πόλης του Πριάμου στην αρχαία γραμματεία εξασφάλιζαν πλούσιο υλικό και έναν σημαντικό αριθμό «πρωταγωνιστών» για όσους ανέτρεξαν, στους νεότερους χρόνους, στον συγκεκριμένο μύθο για να σχολιάσουν τον όλεθρο και την κτηνωδία του πόλεμου. Η καταστροφή όμως της Τροίας και η δυσβάστακτη μοίρα των γυναικών της, υπήρξε αγαπημένο θέμα της ζωγραφικής και της ποίηση κυρίως και λιγότερο του θεάτρου. Ο Λόπε δε Βέγα, ο Τόμας Χέιγουντ, ο Ουίλιαμ Κονγκρίβ, ο Χέρντερ, ο Γκαίτε, ο Ουγκώ προτίμησαν όπως ο Καβάφης και ο Σεφέρης άλλωστε τον πυκνό λόγο της ποίησης για να αποτυπώσουν στιγμές από την πτώση της Τροίας στα χέρια των Ελλήνων, να αφηγηθούν το δράμα των ηττημένων και να αφυπνίσουν τις συνειδήσεις της εποχής τους. Ιουλία Πιπινιά, «Θα έκλαιγαν και οι θεοί» (απόσπασμα), Εφημερίδα Η Καθημερινή (Ένθετο 7 ημέρες), , σσ. 6-7.

20 CHARLES SEGAL Βία κ α ι Άλ λ ο ι: Έλ λ η ν ε ς, γ υ ν α ί κ ε ς κ α ι β ά ρ β α ρ ο ι ιστορία της Εκάβης μοιάζει πολύ με την ιστορία της Μήδειας: δεν είναι μόνο γυναίκες, Η αλλά και «βάρβαρες». Και οι δυο είναι αυτές που καταλαμβάνουν τη θέση του Άλλου και αφού θεωρούνται Άλλος, είναι αναμενόμενο να βιαιοπραγούν αλλά και να υποφέρουν από φρικτές βιαιοπραγίες. [ ] Τα βάσανα των γυναικών από τις συνέπειες του πολέμου, η γυναικεία εκδίκηση και η αντιπαράθεση μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο στις Τρωάδες. Το πρώτο θέμα αποτελεί μια σκληρή πραγματικότητα του αρχαίου βίου, ενώ τα άλλα δύο (εν μέρει τουλάχιστον) είναι είτε δημιουργήματα της φαντασίας, είτε συμβολικές μορφές αναπαράστασης και επινόησης. Εντούτοις, η στενή συσχέτισή τους σε αυτό το έργο αποτελεί ένα καυστικό σχόλιο τόσο για τον πόλεμο, όσο και για τις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών στην κοινωνία. Προσπαθώντας να απεικονίσει μια ευρύτερη εικόνα της ελληνικής (και κυρίως της αθηναϊκής) κοινωνικής πραγματικότητας, το έργο συνδυάζει το οικείo για τους Έλληνες δίπολο γάμος-πόλεμος, με την ελληνική αντίληψη για το δίπολο γάμος-θυσία. Επιπλέον διερευνά τη διαφορετικότητα της γυναίκας, συνδυάζοντάς την (όπως συμβαίνει και στη Μήδεια) με τη διαφορετικότητα των βαρβάρων. Τόσο οι Τρώες όσο και οι Θράκες είναι αναμφίβολα βάρβαροι δηλαδή μη Έλληνες, με τους οποίους οι Έλληνες διατηρούν πολυμερείς πολιτικές συναλλαγές. Και οι δύο τρομοκρατούν τους «πολιτισμένους» Έλληνες, καθώς γι αυτούς αποτελούν έναν συνδυασμό βαρβαρότητας, σκληρότητας και δόλου. Παρόλ αυτά, υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στους δύο λαούς. Οι Τρώες του Ευριπίδη ανήκουν σε μια σπουδαία κοινωνία, συμπαθητική όπως έχει σκιαγραφηθεί στην Ιλιάδα οι Έλληνες πολέμησαν εναντίον τους αντιμετωπίζοντάς τους ως ισότιμους, [ ] ενώ ακόμη και οι πολιτικοί θεσμοί τους μοιάζουν με αυτούς των Ελλήνων. [Στα έργα του Ευριπίδη], και κυρίως στην Ανδρομάχη και τις Τρωάδες, οι Τρώες-θύματα δεν παρουσιάζονται μόνο συμπαθείς, αλλά και ως ηθικά ανώτεροι των Ελλήνων κατακτητών τους. [ ] Στον κόσμο αυτόν που κατακλύζεται από βιαιότητες που παραμένουν πάντοτε ίδιες, η αντίθεση Ελλήνων και βαρβάρων, πρωταρχική στις ελληνικές ηθικές αξίες του πέμπτου αιώνα, μετριάζεται. Στα μετέπειτα στάδια του Πελοποννησιακού πολέμου, για παράδειγμα, τόσο ο Ευριπίδης όσο και ο Θουκυδίδης, συσχετίζουν τη βία του πολέμου με τη βαρβαρότητα που άγγιξε την Ελλάδα. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει μία Τρωάδα-μητέρα, την Ανδρομάχη, κατηγορώντας τους Έλληνες για «επινόηση βαρβαρικής κακίας», με τη δολοφονία του παιδιού της. Ο Θουκυδίδης δηλώνει τρόμο για τους Θράκες μισθοφόρους, οι οποίοι «θέρισαν» όλα τα παιδιά ενός σχολείου στην πόλη Μυκαλλησσό της Βοιωτίας. [ ] Ο πόλεμος δεν συγχέει μόνο έννοιες όπως πολιτισμένος και βάρβαρος, αλλά επιπλέον, όπως έχουμε δει, και έννοιες όπως άνθρωπος και ζώο, δικαιοσύνη και εκδίκηση, φυσιολογικό και τερατώδες. Charles Segal, Violence and the Other: Greek Female, and Barbarian, στο: Euripides and the Poetrics of Sorrow, Duke University Press, Durham and London, 1993, σσ , 186. Μετάφραση: Αιμιλία Καρακόκκινου. ΕυριπιδηΤρωάδες 18

21

22 Όλα τα συνηθίζει κανείς. Συνηθίζει να ψάχνει μες στον εαυτό του και να βλέπει άξαφνα πως είναι τόσο γυμνός και τόσο έρημος, σα ν αρχίζει μόλις, πρώτος απάνω στη γη, την ιστορία του ανθρώπου, μόλις και μόνος. Συνηθίζει να μην πιστεύει σε τίποτα, και να μην ονειρεύεται, δηλαδή ν απογυμνώνεται από κάθε τι που μας συμφιλιώνει με τους ανθρώπους και με τη ζωή. Συνηθίζει και να σκοτώνει, τον εαυτό του, άλλους, κι όλα μέσα του να σωπαίνουν, ο φόβος και η φαντασία και ο έλεος. Όλα, λοιπόν, είναι μόνο υπόθεση βαθμού: ως πού θα πέσεις. Έτσι συνηθίζεις κι αυτό: να κάθεσαι να λες κάθε μέρα ιστορίες σε μια μητέρα για ένα παιδί που δεν είναι πια να γυρίσει. Ηλίας Βενέζης, Γαλήνη, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1971, σ Οι κακοποιημένοι από βασανιστήρια και βιασμούς έχουν το κοινό σημείο, ότι ο χρόνος δεν ξεπλένει αυτό που τους συνέβη και ότι, σε αντίθεση με τους πληγέντες από ένα ατύχημα ή μια αρρώστια, είναι καταδικασμένοι ν ασχολούνται μια ζωή με την κακοποίηση που τους έγινε, προκειμένου να μπορέσουν να ζήσουν με αυτό το βίωμα. Παίζει πράγματι σημαντικό ρόλο, αν τα βάσανα που έχει αντέξει κάθε άνθρωπος στη ζωή του ήταν τυχαία ή εσκεμμένα. Οι πόλεμοι ανήκουν στους άνδρες ακόμη κι αν είναι θύματα του πολέμου, ο πόλεμος τους ανήκει. Ruth Klüger, Άρνηση μαρτυρίας, Θεμέλιο, Αθήνα 2008, σ Μετάφραση: Σοφία Γεωργοπούλου.

23 Προσπαθούσαμε να συνεννοηθούμε με τους κρατούμενους απέναντι. Κάτω οι χωροφύλακες με τα όπλα στα χέρια, έτοιμοι. Από τη σύγχυση μας έπιανε κόψιμο και συχνοουρία. Γελούσαμε νευρικά με το παραμικρό ή με το τίποτα. Δηλαδή αυτό ήταν κλάμα, ήταν λυγμός που μας έπνιγε. Σε γέλιο γκριμάτσα προσπαθούσαμε να το μετατρέψουμε, ανάμεσα στο στόμα και τη μύτη. Ήταν το λαρύγγι μας κομποδεμένο, γιατί εμείς τότε δεν έπρεπε να κλάψουμε. Δίπλα μας είχαμε παιδιά μικρότερα από εμάς, γυναίκες και μάνες ανταρτών. Μόλις όμως έμπαιναν μέσα στη φυλακή οι χωροφύλακες, ξαναμμένοι ακόμα από τον πόλεμο, και ξεσπούσαν πάλι στις ράχες μας, τότε έπρεπε, δεν έπρεπε, όλοι κάτι κάναμε. Μας χτυπούσαν, πονούσαμε, βογκούσαμε, αγανακτούσαμε, και έκλαιγε όποιος ήθελε, και φώναζε και έβριζε όποιος τολμούσε Παγώνα Στεφάνου, Των αφανών, Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σ.60. Με οδήγησαν στη φυλακή στις 26 Μαΐου 1992, σ ένα δάσος κοντά στο σπίτι μας. Μαζί μου ήταν κι άλλες δυο γυναίκες, πρόσφυγες από το Βίσοκο Δέκα άντρες που δεν φορούσαν κανονικές στολές μας πήγαν στη φυλακή. Στο καπέλο τους είχαν το έμβλημα του κρίνου (το έμβλημα των Βοσνίων). Μας μετέφεραν σε ένα φορτηγό και μας οδήγησαν στο στρατόπεδο της Μπρέζα. Εκεί μας κλείδωσαν σε ένα βρώμικο, γεμάτο υγρασία κελάρι. Μας βίασαν αμέσως μας βίασαν ομαδικά και μας έδειραν. Έμεινα εκεί δύο μέρες. Μετά με μετέφεραν σε ένα δωμάτιο ενός άλλους κτιρίου. Άλλες πέντε νεαρές γυναίκες βρίσκονταν εκεί Όταν με άφησαν να φύγω, άφησαν και τις άλλες γυναίκες που ήταν φυλακισμένες μαζί μου. Δύο από αυτές αυτοκτόνησαν μόλις έφτασαν στο χωριό τους οι άλλες μετακόμισαν κάπου αλλού μαζί με τους γονείς τους. Μας άφησαν ελεύθερες γιατί είχαμε μείνει έγκυες και μάλιστα ήθελαν να μας καταστήσουν έγκυες. [Γυναίκα 24 ετών από τη Σερβία]. (Πηγή: Kelly Dawn Askin, War Crimes against Women. Prosecution in International War Crimes Tribunals, Martinus Nijhoff Publishers, 1997, σ. 285). Ήταν σκοτεινά. Εκείνη τη μέρα είχε διακοπή ρεύματος. Έξι ένστολοι άντρες μου είπαν να κατέβω από το τολέκα (ποδήλατο-ταξί) και να τους ακολουθήσω. Όταν φτάσαμε στη γειτονιά μου, ένας στρατιώτης με έριξε κάτω με τη βοήθεια ενός άλλου άντρα. Άρχισα να φωνάζω. Άρχισαν να μου σκίζουν τα ρούχα. Ένας στρατιώτης με χτύπησε με το όπλο του. Έχασα τις αισθήσεις μου. Ό,τι επακολούθησε το έμαθα αργότερα από άλλους ανθρώπους. [Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Μητέρα 4 παιδιών. Βιάστηκε τον Αύγουστο του 2004, καθώς επέστρεφε στο σπίτι της από τη δουλειά]. (Πηγή: «Λ.Δ.του Κονγκό: Η σεξουαλική βία σε μία εποχή επισφαλούς ειρήνης», 2005, στο:

24

25

26 CHARLES SEGAL Τρωάδες: ο θρήνος ως επίλογος Το τέλος των Τρωάδων δεν αποτελεί μόνο την πιο μακροσκελή και συγκινητική σκηνή τελετουργίας ενός θρήνου, αλλά ταυτόχρονα επιδεικνύει σε ποιο βαθμό μπορεί ο Ευριπίδης να συνδυάσει τον επηρεασμένο από την τυπική ιεροτελεστία του θρήνου επίλογο με την προσωπική του αναζήτηση γύρω από τη λειτουργία της ποίησης και τα διαφορετικά, από τις καθιερωμένες αντιλήψεις, στοιχεία που χρησιμοποιεί στη δική του απόδοση της τραγωδίας. Το έργο τελειώνει με την τελετουργία της ταφής του δολοφονημένου βρέφους Αστυάνακτα, παιδί του Έκτορα και της Ανδρομάχης. Η ταφή του παιδιού μέσα στην ασπίδα του πατέρα του ενδεχομένως αποτελεί καινοτομία του Ευριπίδη. Το στοιχείο αυτό οδηγεί στην κορύφωση του πάθους του τελετουργικού θρήνου της Εκάβης, ο οποίος διαρκεί καθ όλη τη διάρκεια της σκηνής η Εκάβη απευθύνεται στην ασπίδα τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος του θρήνου της. Ο θρήνος πάνω από τον νεκρό Αστυάνακτα μοιάζει με θρήνο πάνω από κάποιον πολεμιστή που χάθηκε στη μάχη κάτι που δεν πρόκειται ποτέ να συμβεί στο παιδί αυτό. Η ασπίδα αποτελεί ένα είδος φόρου τιμής στον Έκτορα ωστόσο η παρουσία της μας υπενθυμίζει την ήττα του, τις αποτυχημένες του προσπάθειες και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά τη διάρκεια της μάχης, αφού όλα αυτά έχουν αποτυπωθεί πάνω της. Αρχικά η Εκάβη απευθύνεται στο νεκρό παιδί: «Να γράψει ο ποιητής τι, στον τάφο σου; Αυτό το παιδί Αργείοι κάποτε το σκότωσαν γιατί το φοβήθηκαν. Ένα επίγραμμα ντροπής για την Ελλάδα. Τίποτε από τον πατέρα σου δεν κληρονόμησες, όμως για να ταφείς, φέρετρο σφυρήλατο

27 θα έχεις, από χαλκό». Στη συνέχεια, στρέφεται και απευθύνεται προς την ασπίδα σαν να είναι αυτή που πρόκειται να ταφεί: «Ασπίδα εσύ που έσωζες το ανδρειωμένο μπράτσο του Έκτορα, έχεις χάσει τον άριστο φύλακά σου. Πόσο γλυκά είναι αποτυπωμένο το χέρι του στο λουρί σου, και στο στεφάνι σου, καλοφτιαγμένο στον τόρνο, ίχνη υπάρχουν ακόμη από τον ιδρώτα, που έσταζε το μέτωπο του Έκτορα, όταν πολλές φορές κουρασμένος από τον κόπο της μάχης, ακουμπούσε εκεί το σαγόνι». Όλα τα στοιχεία αυτής της τελετουργίας παραπέμπουν σε μία μορφή απουσίας και αποτελούν μια συμβολική αναπαράσταση «ενσάρκωσης» του απόντος σώματος. Η ίδια η Εκάβη, όταν απευθύνεται στο λείψανο του Αστυάνακτα που βρίσκεται στο κοίλον της ασπίδας, παίρνει τη θέση των γονιών του παιδιού, αφού προηγήθηκε η αναχώρηση της Ανδρομάχης με το πλοίο του Νεοπτόλεμου (όπως αναφέρεται στην αρχή της σκηνής), ενώ ο Έκτορας είναι ήδη νεκρός. Η Εκάβη χρησιμοποιεί τη γλώσσα που παραδοσιακά θεωρείται ηρωική, ωστόσο τη μετατρέπει σε γλώσσα γυναικείου θρήνου. Αντί να απονείμει υστεροφημία σε έναν μεγάλο πολεμιστή εξυμνώντας τους άθλους του, οδηγείται σταδιακά προς την υπέρβαση των καθιερωμένων ορίων, υιοθετώντας τον αρχετυπικό ρόλο της mater dolorosa πάνω από ένα νεκρό παιδί. Ο απόηχος του ομηρικού θρήνου της Εκάβης για τον Έκτορα στην Ιλιάδα, υπερτονίζει αυτή την έκφανση του τραγικού πόνου στην επική μνεία. Η Εκάβη του Ευριπίδη απορρίπτει κυριολεκτικά τα σύμβολα της επικής ηρωικής παράδοσης, μετατρέποντάς τα σε εικόνες απώλειας και απουσίας. Η αντικατάσταση της Ανδρομάχης από την Εκάβη στην ταφική τελετή του Αστυάνακτα παραπέμπει σε μία άλλη ανολοκλήρωτη ταφή παιδιού: Νωρίτερα στο έργο, η Ανδρομάχη είχε ανακοινώσει στην Εκάβη πως η νεότερη κόρη της, Πολυξένη, σφαγιάστηκε στον τάφο του Αχιλλέα. [ ] Η Ανδρομάχη, αντικαθιστώντας την Εκάβη, τη μητέρα της Πολυξένης, κάλυψε το σώμα της με ένα πέπλο και τη θρήνησε ακολουθώντας την τυπική τελετουργία. Εδώ, στο τέλος του έργου, βλέπουμε την Εκάβη να τελεί την ίδια τελετουργία και να θάβει το παιδί της Ανδρομάχης, καλύπτοντας επίσης το σώμα του με ένα πέπλο. Στη συνέχεια, όπως συνέβη λίγο πριν με την Ανδρομάχη, θα οδηγηθεί και αυτή με τη σειρά της στο πλοίο του Έλληνα αφέντη της. Η ασπίδα που αντικαθιστά το φέρετρο του Αστυάνακτα αντανακλά την απουσία του Έκτορα. Το αποτύπωμα του δεξιού του χεριού πάνω στο δερμάτινο λουρί συμβολίζει το απόν σώμα. Τα ίχνη από τον ιδρώτα του πάνω στην ασπίδα μάς υπενθυμίζουν τη θνητότητά του αλλά και την αποτυχία του στις επίπονες προσπάθειες από τις οποίες προήλθε ο ιδρώτας. [ ] Οι εικόνες της απουσίας κορυφώνονται στον λυρικό διάλογο του επιλόγου ανάμεσα στην Εκάβη και τον χορό, όπου αναφέρεται ο αφανισμός της Τροίας και του ονόματός της, το άταφο σώμα του Πριάμου, καθώς και η αδιαφορία των θεών. [ ] Η Εκάβη υιοθετεί τη στάση της Ελένης στην έκτη ραψωδία της Ιλιάδας εκεί η Ελένη εξηγεί ότι τα βάσανά της είναι αυτά που την ανάγουν σε αντικείμενο ύμνου των νεότερων ανδρών. Η Ελένη μιλάει με πικρία, εντούτοις, όσα αναφέρει γίνονται τουλάχιστον αποδεκτά. Η τραγική ηρωίδα του Ευριπίδη [η Εκάβη] προβαίνει σε μία ακόμη πιο σκληρή αντιπαράθεση ανάμεσα στην ηρωική παράδοση (στην οποία συμπεριλαμβάνεται η υστεροφημία) και στη σκληρότητα, τη ματαιότητα και τη ντροπή που κατέβαλαν τη ζωή της. Σε αντίθεση με την Ελένη, η Εκάβη δεν παρουσιάζεται σε μία ήρεμη στιγμή η βία συνεχίζει να υφίσταται: βρίσκεται μετέωρη ΕυριπιδηΤρωάδες 25