ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ ΤΕΛΟΣ TRAFFICKING OF ANTIQUITIES: STOP IT

Transcript

1

2

3 ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ ΤΕΛΟΣ TRAFFICKING OF ANTIQUITIES: STOP IT

4 ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ ΤΕΛΟΣ / TRAFFICKING OF ANTIQUITIES: STOP IT A Έκδοση / 1st Edition 2012 Copyright: ΥΠΠΟΤ / Εκδόσεις Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 16 / Archaeological Museum of Thessaloniki, Publication no 16 Hellenic Ministry of Culture and Tourism, Archaeological Museum of Thessaloniki, 2012 ISBN: Επιμέλεια - Κείμενα: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Editor - Texts: Polyxeni Adam-Veleni Μετάφραση / Translation: Debora Kazazis Φωτογραφίες: Ορέστης Κουράκης / Photos: Orestis Kourakis Εξώφυλλο: Id Creative Λευτέρης Κοντογιάννης / Cover: Id Creative Lefteris Kontogiannis Xορηγοί: «Σύνδεσμος των Φίλων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης» / Sponsors: «Friends of Archaeological Museum of Thessaloniki» Ἐκδοτική παραγωγή / Editorial production Γραφικές Τέχνες - Εκδόσεις Μυγδονία / Graphic Arts - Publishing Mygdonia Καμβουνίων 7, Τ.Κ , Θεσσαλονίκη / Kamvounion 7, P.C , Thessaloniki Τηλ.: , Fax: / Tel.: , Fax: info@ekdoseismygdonia.gr Απαγορεύεται οποιαδήποτε αναπαραγωγή φωτογραφίας ή δημοσίευση αντικειμένου χωρίς την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού / Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Reproduction of the photos or the publishing of the antiquities is not permitted without the licence of Hellenic Ministry of Culture and Tourism / Archaeological Museum of Thessaloniki

5 ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ ΤΕΛΟΣ TRAFFICKING OF ANTIQUITIES: STOP IT Θεσσαλονίκη 2012 Thessaloniki

6 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΕΠΟΠΤΕΙΑ Μαρία Βλαζάκη- Ανδρεαδάκη, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς YΠΠΟΤ Μαρία Λαγογιάννη, Διευθύντρια Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων YΠΠΟΤ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη, Διευθύντρια Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών YΠΠΟΤ Ευαγγελία Στεφανή, Προϊσταμένη Τμήματος Μουσειογραφικών Μελετών και Καλλιτεχνικού Σχεδιασμού Εκθέσεων ΑΜΘ ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΙΣΤ ΕΠΚΑ ΙΖ ΕΠΚΑ Πανεπιστημιακή ανασκαφή Βεργίνας Α.Π.Θ. Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων Κεντρική βιβλιοθήκη Α.Π.Θ. ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Χρυσούλα Παλιαδέλη, Καθηγήτρια Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Διευθύντρια Πανεπιστημιακής Ανασκαφής Βεργίνας Αθανασία Κυριάκου, αρχαιολόγος AΠΘ ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Ελευθερία Ακριβοπούλου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ Κατερίνα Μαυρομιχάλη, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ Ουρανία Πάλλη, αρχαιολόγος ΑΜΘ ΜΟΥΣΕΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Γιώργος Τσεκμές, αρχιτέκτων μηχανικός ΑΜΘ Ελπίδα Μαυροβίτου, εργοδηγός-σχεδιάστρια ΑΜΘ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Ανδρονίκη Καπιζιώνη, Προϊσταμένη Τμήματος Συντήρησης ΑΜΘ Σοφία Αθανασιάδου, συντηρήτρια ΑΜΘ Δημήτρης Καρολίδης, συντηρητής ΑΜΘ Βασιλική Μιχαλοπούλου, συντηρήτρια ΑΜΘ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Χρήστος Γκατζόλης, Προϊστάμενος Τμήματος Δημοσίων Σχέσεων, Τεκμηρίωσης και Δημοσιευμάτων ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Ευμορφία Τσιαμάγκα, μουσειοπαιδαγωγός ΑΜΘ Στυλιανή Μαντικού, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ Δημιουργική Ομάδα Gamecraft ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Άννα Μπακρατσά, Προϊσταμένη Τμήματος Διοικητικής και Οικονομικής Υποστήριξης ΑΜΘ Θωμάς Λιόλιος, Λογιστής ΑΜΘ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΏΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΏΝ Αβραάμ Παναγιωτίδης - Υπεύθυνος μηχανογράφησης & προγραμματιστής εφαρμογών διαδικτύου ΑΜΘ ΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Στέλιος Καραμπίκας, αρχιτεχνίτης ΑΜΘ Γιώργος Καραμπίκας, τεχνίτης ΑΜΘ Στέφανος Αποστολίδης, ηλεκτρολόγος ΑΜΘ ΦΏΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Ορέστης Κουράκης, φωτογράφος ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Κατερίνα Μαυρομιχάλη, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Id Creative Λευτέρης Κοντογιάννης ΕΚΤΥΠΏΣΕΙΣ Resolution Κώστας Λιόλιος Το ντοκυμαντέρ «Οι τυμβωρύχοι των θεών» που προβάλλεται στο πλαίσιο της έκθεσης, παραχωρήθηκε ευγενικά από τον δημοσιογράφο Νικόλα Ζηργάνο και είναι αφιερωμένο στη μνήμη του πρώην διοικητή της Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας, αστυνόμου Γιώργου Γληγόρη. 6

7 ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI DIRECTORATE FOR THE DOCUMENTATION AND PROTECTION OF CULTURAL GOODS SUPERVISION Maria Vlazaki-Andreadaki, General Director of Antiquities and Cultural Heritage, Greek Ministry of Culture and Tourism Maria Lagogianni, Director of Museums, Exhibitions and Educational Programs, Greek Ministry of Culture and Tourism DIRECTION - COORDINATION Polyxeni Adam-Veleni, Director of the Archaeological Museum of Thessaloniki Susanna Choulia-Capelloni, Director of Documentation and Protection of Cultural Goods, Greek Ministry of Culture and Tourism Evangelia Stefani, Head of the Department of Museographic Studies and Artistic Planning of Exhibitions, Archaeological Museum of Thessaloniki COLLABORATING INSTITUTIONS 16 th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities 17 th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities University Excavation of Vergina, Aristotle University of Thessaloniki Ephorate of Underwater Antiquities Central Library, Aristotle University of Thessaloniki SCIENTIFIC CONSULTANTS Chryssoula Paliadeli, Professor of Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki, Director of the University Excavation of Vergina Athanassia Kyriakou, archaeologist, Aristotle University of Thessaloniki MUSEOLOGICAL STUDY Eleftheria Akrivopoulou, archaeologist-museologist ΑΜΤh Katerina Mavromichali, archaeologist-museologist ΑΜΤh Ourania Palli, archaeologist ΑΜΤh MUSEOGRAFIC STUDY Giorgos Tsekmes, architect engineer ΑΜΤh Elpida Mavrovitou, technical assistant-designer ΑΜΤh CONSERVATION Androniki Kapizioni, Head of the Department of Conservation ΑΜΤh Sonia Athanassiadou, conservator ΑΜΤh Dimitrios Karolidis, conservator ΑΜΤh Vasiliki Michalopoulou, conservator ΑΜΤh PUBLIC RELATIONS Christos Gatzolis, Head of the Department of Public Relations, Documentation and Publications ΑΜΤh Agni Apostolidou, archaeologist-museologist ΑΜΤh EDUCATIONAL PROGRAMS PLANNING Evmorfia Tsiamanga, museum educator ΑΜΤh Styliani Mantikou, archaeologist- museologist ΑΜΤh Gamecraft Creative Team ADMINISTRATION AND FINANCIAL ASSISTANCE Anna Bakratsa, Head of the Department of Administration and Financial Assistance ΑΜΤh Thomas Liolios, Accountant ΑΜΤh INFORMATION SYSTEMS ASSISTANCE Avraam Panagiotidis, computing and web developer ΑΜΤh TECHNICAL ASSISTANCE Stelios Karabikas, chief - technician ΑΜΤh Giorgos Karabikas, technician ΑΜΤh Stefanos Apostolidis, electrician ΑΜΤh PHOTOGRAPHY Orestis Kourakis, photographer TRANSLATIONS Katerina Mavromichali, archaeologist-museologist ΑΜΤh GRAPHIC DESIGN Lefteris Kontogiannis, Id Creative PRINTING Resolution Costas Liolios The documentary The grave robbers of the Gods presented within the framework of the exhibition was kindly licensed by the journalist Nicholas Zirganos and is dedicated to the memory of the police officer George Glygoris, οnetime captain of the unit investigating the illicit trade of antiquities. 7

8 Περιεχόμενα - Νόμιμη συστηματική ή σωστική ανασκαφή. - Η προστασία των μνημείων και των οικοδομικών συνόλων. - Η διεθνής νομοθεσία για την προστασία των μνημείων και των οικοδομικών συνόλων. - Η διαρπαγή των ελληνικών αρχαιοτήτων από τους Ρωμαίους. - Η λεηλασία των αρχαιοτήτων κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας. - Τα πρώτα μέτρα προστασίας για την παρεμπόδιση της αρχαιοκαπηλίας. - Η κωδικοποίηση της νομοθεσίας «Περί Αρχαιοτήτων». - Η διεθνής νομοθεσία για την παράνομη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών. - Οι διεθνείς οργανισμοί για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών. - Οι παράνομες ανασκαφές: πληγή που αιμορραγεί. - E-buy: ένας καινούργιος κίνδυνος. - Αρχαιοκαπηλία τέλος. - Βιβλιογραφία. Contents - Legal systematic or rescue excavation. - The protection of monuments and groups of buildings. - International law of the protection of monuments and groups buildings. - The looting of Greek antiquities by the Romans. - The pillaging of antiquities during the Ottoman period. - Initial protective measures to prevent antiquities trafficking. - The codification of the legislation Concerning Antiquities. - International law on the trafficking of antiquities. - International organizations of protection of antiquities. - Illicit excavations: an open wound. - E-buy: a new danger. - Trafficking of antiquities: Stop it. - Bibliography. 8

9 Προλογικά Preface Αφορμή για το παρόν τεύχος έδωσε η έκθεση για την αρχαιοκαπηλία που οργανώθηκε τον Απρίλιο του 2012 από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και τη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού (ΥΠΠΟΤ) σε συνεργασία με τη ΙΣΤ Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, τη ΙΖ Εφορεία Αρχαιοτήτων Έδεσσας, την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και την Πανεπιστημιακή Ανασκαφή της Βεργίνας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Θερμές ευχαριστίες οφείλονται σε όλους τους συντελεστές της έκθεσης, κατ αρχάς σε όλες τις συνεργαζόμενες υπηρεσίες του ΥΠ- ΠΟΤ με το ΑΠΘ και κατά δεύτερο σε όλο το προσωπικό του ΑΜΘ. Όλοι με μεγάλη προθυμία συνεργάστηκαν και δούλεψαν με ζήλο και ζέση για την επιτυχία του στόχου της: να γίνει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και ευρύτερη ενημέρωση στο κοινό των αναπότρεπτα εγκληματικών αποτελεσμάτων της αρχαιοκαπηλικής δράσης. Στόχος του παρόντος τεύχους είναι να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες και τους επισκέπτες της Ελλάδας σχετικά με τη μάστιγα της αρχαιοκαπηλίας και να κάνει κοινωνούς τους προβλήματος όλους όσοι πιστεύουν στις αξίες του ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος αποτέλεσε με τα επιτεύγματά του το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε όλος ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. The starting-point for this booklet was provided by the exhibition on the illicit trafficking in antiquities organized in April 2012 by the Archaeological Museum of Thessaloniki (AMTh) and the Directorate for the Documentation and Protection of Cultural Goods (Hellenic Ministry of Culture and Tourism) in collaboration with the 16 th Ephorate of Antiquities (Thessaloniki), the 17 th Ephorate of Antiquities (Edessa), the Ephorate of Underwater Antiquities, and the Excavations of Vergina by the Aristotle University of Thessaloniki. Warm thanks are due to all the exhibition s contributors, firstly to all the collaborating services of the Ministry of Culture and Tourism and Aristote University of Thessaloniki and secondly, to all Archeological Museum of Thessaloniki personnel. All those involved collaborated very willingly and worked with zeal and enthusiasm to achieve the exhibition s objective, viz. to provide as much information as possible to as many members of the public as possible concerning the inevitably criminal results of illicit trafficking in antiquities. The goal of this volume is to sensitize citizens and visitors to Greece concerning the scourge of antiquities smuggling, and to make common cause with all those who believe in the values of Greek culture, whose achievements formed the foundations on which all of modern-day Western culture is based. 9

10 Το κεφάλαιο της προστασίας των αρχαιοτήτων είναι εξαιρετικά ευρύ και πολύπλευρο. Εξ ορισμού έχει δύο σκέλη. Αφορά κατ αρχάς στην προστασία των αρχαιοτήτων οι οποίες προέρχονται από νόμιμες διαδικασίες, όπως είναι η ανεύρεση μνημείων, αρχιτεκτονικών συνόλων και κινητών ευρημάτων που έχουν βρεθεί με σωστική ή συστηματική ανασκαφική έρευνα ή επιφανειακή έρευνα και οι τρόποι που εφαρμόζονται για την καλύτερη διατήρηση και τη συντήρησή τους. Και κατά δεύτερον, αφορά στην προστασία των «αφανών» ή ορατών αρχαιοτήτων από επιβουλεύσεις τρίτων, δηλαδή στην προστασία από λαθρανασκαφή και την αρχαιοκαπηλία. Η νόμιμη συστηματική ή σωστική ανασκαφή Οι συστηματικές ή σωστικές ανασκαφές στην Ελλάδα διεξάγονται αποκλειστικά από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, από αρχαιολόγους των Πανεπιστημίων ημεδαπής και αλλοδαπής και από διαπιστευμένα μέλη των Ξένων Αρχαιολογικών Σχολών στην Ελλάδα. Οι κανόνες που διέπουν τη συστηματική ή σωστική ανασκαφή καθορίζονται με σειρά διατάξεων και αρχών που αφορούν τόσο στη διαδικασία και στη νομιμότητα της ανασκαφικής έρευνας και οποιασδήποτε έρευνα, όσο και στους τρόπους διεξαγωγής της και τα μέτρα προστασίας των αποκαλυφθέντων αρχαιοτήτων. Η ανασκαφή είναι μια επώδυνη τομή στο σώμα της ιστορίας. Ούτως η άλλως, ο τρόπος της ανασκαφικής έρευνας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια μεθοδική διαδικασία καταστροφής. Αφαιρούνται με προσοχή οι εναποθέσεις των επιχώσεων και των στρωμάτων, που επικάθισαν με το πέρασμα του χρόνου πάνω σε διάφορα οικοδομήματα ή κατάλοιπα χρήσεων, για να αποκαλυφθεί ο ίδιος ο χρόνος. Η ίδια η πράξη της ανασκαφής, συνεπώς, είναι απολύτως αντιφατική. Αποτελεί μια αντίστροφη διαδρομή από το τώρα στο χθες με παράλληλη καταστροφή των σημαδιών του εγγύτερου χρόνου. Με άλλα λόγια, απαλείφονται, καταστρέφονται αν προτιμάτε, τα ίχνη του χρόνου για να φωτιστεί ο ίδιος ο χρόνος. Η ίδια η ανασκαφή, δηλαδή, αποτελεί μια καταστροφή της διαδοχής του χρόνου. Έτσι, ο ερευνητής-ανασκαφέας θα πρέπει να είναι πολλαπλά προσεκτικός προκειμένου, αφενός μεν, να κατορθώσει να συλλέξει όσον το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο που καλύφθηκαν οι αρχαιότητες και αφετέρου μόλις τις αποκαλύψει να φροντίσει για την άμεση προστασία και συντήρησή τους. Όλα αυτά, βέβαια, θα πρέπει να συμβαίνουν σε ιδεατές συνθήκες ανασκαφής και με τέτοιους προϋπολογισμούς ώστε να επαρκούν για οποιασδήποτε μορφής συντήρηση χρειαστεί, για να αντιμετωπιστούν επαρκώς οι φθορές των αποκαλυφθέντων αρχαιοτήτων, οι οποίες, επιπλέον, εκτίθενται σε νέες περιβαλλοντικές και ατμοσφαιρικές συνθήκες μετά από τη μακρόχρονη παραμονή τους στο έδαφος. Η διεξαγωγή της ανασκαφής είναι η σοβαρότερη πράξη που κάνει ο αρχαιολόγος από επιστημονική άποψη. Στο θέμα των ανασκαφών δεν χωρά η έννοια «περιέργεια», η οποία μπορεί να ικανοποιηθεί, αλλά δεν θα δώσει τα επιστημονικά αποτελέσματα που πρέπει. Δεν χωρά πολύ περισσότερο η τάση προβολής και διαφήμισης του ίδιου του αρχαιολόγου. Όταν ο αρχαιολόγος πιστέψει ότι με ανασκαφές μπορεί να υπηρετήσει τα προσωπικά του συμφέροντα, τότε παύει να έχει σχέση με την επιστημονική δεοντολογία και καπηλεύεται την επιστήμη προς ίδιον συμφέρον. Η προστασία των μνημείων και των οικοδομικών συνόλων Οι όροι «αστυακή επανάσταση» και «βιομηχανική πόλη», άρχισαν να κυριαρχούν από το τέλος του 18 ου αιώνα και κυρίως κατά τον 19 ο και εξής στην ζωή των κατοίκων της γηραιάς Ευρώπης. Ήταν τότε που τα δεδομένα τα οικονομικά άλλαξαν, το ίδιο και ο τρόπος παραγωγής προϊόντων και αγαθών. Το φαινόμενο της συρροής σε πόλεις με βιομηχανική ανάπτυξη, με ταυτόχρονη εγκατάλειψη του αγροτικού τρόπου ζωής, αποτελεί, ίσως, την αφετηρία ή μάλλον τη γενεσιουργό αιτία αφενός της στροφής του ενδιαφέροντος σε παλαιότερες οικοδομικές φάσεις, σε πόλεις με ιστορικό παρελθόν, αφετέρου της καταστροφής πολλών από αυτές με τις νέες κατασκευές. Οι νέοι κάτοικοι των πόλεων, χρειαζόταν καταλύματα μόνιμης διαμονής. Η βιομηχανική επανάσταση επέφερε ριζική αλλαγή στο κοινωνικό και πολεοδομικό τοπίο της Ευρώπης. Στα αστικά κέντρα δημιουργήθηκε η ανάγκη πολεοδομικής αναδιαμόρφωσης προκειμένου να δεχθούν τα κύματα των αστέγων οι οποίοι κατέφευγαν εκεί, αφήνοντας πίσω τους την αυθορμησία της υπαίθρου και υιοθετώντας την υποκρισία του αστικού τρόπου ζωής. Στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, και προπαντός στις πρωτεύουσες, όπου υπήρχαν σαφή ίχνη και οικοδομήματα παλαιότερων εποχών η διατήρηση της φυσιογνωμίας κάθε αστικού τόπου αντιμετωπίστηκε 10

11 The chapter on the protection of antiquities is exceptionally broad and multi-faceted. By definition, it has two prongs. First, it concerns the protection of antiquities originating from lawful processes such as the discovery of monuments, architectural ensembles, and portable finds as a result of salvage or systematic excavations or surface surveys, and the means applied to best preserve and conserve them. Second, it concerns the protection of invisible or visible antiquities from the contrivances of third parties, that is, concerning the protection of the illegal excavation and the trafficking of antiquities. Legal systematic or rescue excavation The first subject is dealt with through a series of regulations and principles concerning both the process and the lawfulness of excavations and all types of research. Excavators must be fully cognizant that excavation itself is governed by the principle of destruction. In successively removing the layers of fill that have been deposited on a monument, or on various portable finds belonging to another era, the order imposed by time and whatever its passage has left behind is destroyed. That is, excavation itself comprises a destruction of the succession of time. Thus, the investigator must be all the more mindful, on the one hand to gather as much information as possible about the manner in which the antiquities were covered, and on the other, to provide for their immediate protection and conservation as soon as they are discovered. All this of course occurs under ideal excavation conditions, and with budgets large enough for whatever form of conservation is required so that the buildings or objects can tolerate the new conditions to which they are exposed after the passage of centuries in the earth s embrace. From a scientific standpoint, conducting an excavation is the most serious work archaeologists do. In excavations, there is no room for the concept of curiosity, which may be satisfied but will not yield the scientific results it ought. Far more importantly, there is no room for the tendency towards self-promotion and exaltation by the archaeologist himself. When the latter believe that through excavations they can serve their personal interests, they cease to have a connection with the scientific ethics and are exploiting science for personal gain. And of course, their fortune is predetermined: sooner or later they will fall into discredit. Caring for the protection of antiquities was revealed long before the Greek state was formed. The wider social classes had a sense of the value of antiquities for their history, and considered them precious heirlooms. The better-educated based their love for the monuments on study of the ancients, or on university teachers in Europe, who had discovered their value centuries earlier. The protection of monuments and building ensembles The terms urban revolution and industrial city began to take hold from the late 18 th century and even more from the 19 th century and onward in the life of residents of Old Europe. It was then that there was a change in economic givens, just as there was in the means of production of products and goods. The phenomenon of the flight to the cities with industrial growth, and the simultaneous abandonment of the agrarian life was perhaps the starting-point, or rather the underlying cause for the turn of interest to earlier building stages in cities with historic pasts on the one hand, and on the other of the destruction of many of these through new constructions. The new inhabitants of cities needed lodgings for permanent residence. The industrial revolution brought radical change to both the social and town planning landscape of Europe. In the urban centers, the need was created to alter town planning in order to receive the waves of homeless who took refuge there, leaving behind the spontaneity of the countryside and adopting the hypocrisy of the urban life style. In Europe s large cities, above all its capitals, where there were clear traces of earlier eras, this issue initial- 11

12 αρχικά με αυθόρμητη ολιγωρία που ελάχιστες φορές άγγιζε τα όρια της συνειδητότητας. Αδιόρατα στην αρχή, περισσότερο επιτακτικά στη συνέχεια άρχισε έτσι ένας διαρκής θετικός ή αρνητικός διάλογος της υποκείμενης με την υπερκείμενη πόλη. Εκείνο που γινόταν ολοένα και πιο σαφές ήταν ότι και οι δύο μαζί αποτελούσαν ένα αδιάσπαστο όλον, ένα ενιαίο σύνολο, κομμάτι του ίδιου σώματος που σε καμία περίπτωση δεν έπρεπε να θυσιαστεί ένα μέλος του σε βάρος κάποιου άλλου. Αυτή, βέβαια, η αρχή συνιστά από μόνη της μια πλήρη αντίφαση εφόσον ο συνδυασμός παρελθόντος παρόντος, για να παραμείνει ως αμετάβλητο τεκμήριο στο μέλλον, αποδεικνύεται στην πράξη σχεδόν ουτοπικός. Η συνειδητοποίηση της έννοιας της προστασίας του παλαιού σε συνδυασμό με το καινούργιο επήλθε αρκετούς αιώνες μετά, εντατικοποιήθηκε με τις μεταπολεμικές ανακατατάξεις σε πολεοδομική κλίμακα και απέκτησε διεθνές νομικό πρόσωπο μόνο κατά τα τελευταία 40 χρόνια. Στην Ελλάδα όλη αυτή η διαδικασία εφαρμογής των νομικών διατάξεων περί οικιστικών συνόλων άργησε ακόμη περισσότερο. Στην πραγματικότητα ξεκίνησε μετά τη γενική επικράτηση των πολεοδομικών διατάξεων περί αντιπαροχής. Τότε, μέσα στη δεκαετία του 50, και με καθυστέρηση περίπου δύο αιώνων σε σχέση με τις ευρωπαϊκές πόλεις, αρχίζει να διογκώνεται το φαινόμενο της αστυφιλίας και στις μεγάλες ελληνικές πόλεις. Η ελληνική ύπαιθρος σταδιακά εγκαταλείπεται ή αλλάζει χρήση, από αγροτική σε τουριστική, και οι πόλεις γεμίζουν από πληθυσμό που ασφυκτιά σε διαμερίσματα απρόσωπων πολυκατοικιών, η ζήτηση των οποίων διαρκώς αυξάνεται. Μια τεράστια αλλαγή στην κοινωνική διαστρωμάτωση θα επέλθει στις επόμενες δεκαετίες, αυτές του 60 και του 70, μια αλλαγή που με την αμέριστη συμπαράσταση της κυβέρνησης των συνταγματαρχών θα παραμείνει για δεκαετίες ακόμη και μέχρι τις μέρες μας, θα λέγαμε στην ευδαιμονία της απαιδευσίας της, παραμερίζοντας κάθε έννοια σεβασμού του ιστορικού παρελθόντος σε όφελος του ιδιωτικού συμφέροντος. Η επέκταση και η ευρεία ανοικοδόμηση των ελληνικών πόλεων που άρχισε στη δεκαετία του 50 και κορυφώθηκε στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα, ως συνέπεια της αστυφιλίας, είχε σαν αποτέλεσμα τη διάσπαση των ρυθμών τής μέχρι τότε εξέλιξης των οικισμών και των παραδοσιακών συνόλων της και την αναθεώρηση της σχέσης τους με τον περιβάλλοντα χώρο. Η αναθεώρηση αυτή προέκυψε από την πολλαπλάσια κάλυψη για κατοίκηση εκτάσεων γης με αποτέλεσμα την αλλαγή της χρήσης γης από αγροτική σε οικιστική, από τα μεγάλα βάθη των γενικών εκσκαφών και τα μεγάλα μεγέθη των νέων κατασκευών, από τις εκάστοτε αυξήσεις των συντελεστών δόμησης που επέφεραν βαθμιαία κατάργηση των ευρυχωριών ανάμεσα στα κτίσματα. Σαν συνέπεια όλων αυτών, ήρθε η κατεδάφιση πολλών αξιόλογων αρχιτεκτονικών κτηρίων και συνόλων που προσδιόριζαν τη φυσιογνωμία ενός τόπου και η αντικατάστασή τους από ουδέτερα κτίσματα πανομοιότυπα παντού εκτός κλίμακας και κλίματος και αδιάφορου τοπικού χρώματος και χαρακτήρα. Σε ιστορικά κέντρα ή τόπους με αρχαιολογικό ενδιαφέρον στην Ελλάδα, αποτελεί πλέον προϋπόθεση ο έλεγχος των οικοδομικών αδειών και επιβάλλεται η «σωστική» ανασκαφική έρευνα πριν από οποιαδήποτε ανέγερση. Η ονομασία της ανασκαφής αυτής ως «σωστικής» μόνον κατ ευφημισμόν θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή, μια και καθόλου δεν πρόκειται για ανασκαφή που θα διασώσει τις αρχαιότητες, αλλά που βάναυσα θα τις διαταράξει από την ηρεμία των αιώνων τους για να ανεγερθεί στη συνέχεια πάνω στην κατασκαμμένη επιφάνεια του σώματός τους μια καινούργια οικοδομή, ένα οικιστικό ή βιομηχανικό συγκρότημα ή ένα ακόμη έργο μεγαλύτερης κλίμακας: εθνική οδός, σιδηροδρομική γραμμή, φράγμα, μετρό ή οποιοδήποτε άλλο δημόσιο έργο. Ο προσδιορισμός της επιστημονικής υπόστασης των αρχαίων ως κριτήριο διατήρησης και προστασίας τους προϋποθέτει σαφή προσδιορισμό των στόχων της επιστημονικής έρευνας για κάθε συγκεκριμένη πόλη ή τόπο με αρχαιολογικό ενδιαφέρον όπου διεξάγονται ανασκαφές. Στην προκειμένη περίπτωση, η επιστημονική έρευνα δεν είναι γενικώς μια θεωρητική έννοια, αλλά παρουσιάζεται άρρηκτα δεμένη με την πρακτική της αποτελεσματικότητας, δηλαδή το ρεαλιστικό επιδιωκόμενο της, άνευ διαπραγμάτευσης, διατήρησης των αρχαίων στον ακριβή τόπο εύρεσής τους. Με βάση τους στόχους της επιστημονικής έρευνας μπορούν να καθοριστούν οι δύο βασικές κατηγορίες κριτηρίων αξιολόγησης και διατήρησης των αρχαίων που αποκαλύπτονται στις ανασκαφές: στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα κριτήρια αυτά που έχουν σχέση με το ίδιο το αρχαίο, σχετικά με την επιστημονική ωφελιμότητά του και την τεκμηρίωση των δεδομένων του. Πρωταρχικό κριτήριο στην κατηγορία αυτή είναι η σπουδαιότητα ή η μοναδικότητα του αρχαίου. Συχνά, ως βασικό κριτήριο διατήρησης μπορεί να θεωρηθεί και η διδακτικότητα ενός μνημείου ή ενός συνόλου, παρά 12

13 ly met with casual negligence which only rarely touched the limits of conscious awareness. At first imperceptibly, then more urgently there began an ongoing positive or negative dialogue between underlying and overlaying city. What became ever clearer was that together the two cities formed an indissoluble whole, a single totality, part of the same body from which no member should be sacrificed at the expense of another. Of course, this principle in and of itself is a complete contradiction, since for the combination past-present to remain as unchanging evidence in the future proves nearly utopian in practice. The awareness of the concept of protection of the old in combination with the new arrived several centuries later, and became more intense with the post-war changes in the scale of urban planning. It is only during the past 40 years that it has acquired an international legal face. In Greece, the entire process of implementing the legal provisions concerning residential complexes was even more delayed. In actuality, it began after urban planning provisions regarding antiparochi became generally prevailed. In the 1950s, and with a delay of about two centuries in relation to European cities, the phenomenon of flight to the cities began to increase in large Greek cities as well. The Greek countryside was gradually abandoned or changed use from agrarian to touristic, and the cities filled with populations smothering in apartments of faceless blocks of flats, the demand for which is continually increasing. An enormous change in social stratification followed during the 1960s and 1970s, a change that with the full support of the Colonels government would remain for decades nearly down to the present in blissful ignorance, setting aside any concept of respect for the historical past for private gain. The expansion and widespread rebuilding of Greek cities, which began in the 1950s and reached its height in the final quarter of the 20 th century as a consequence of the flight to the cities, ruptured the rhythm of the development of settlements and traditional complexes down to that time and brought about a revision of their relation to their surrounding space. This revision resulted from the multiple coverage for habitation of land expanses, resulting in a change of land use from agrarian to residential, from the great holes created by general excavators, and the large size of the new structures, from constant increases in building coefficients, leading to the gradual abolishment of ample open spaces between buildings. One of the consequences of all the above was the demolition of many noteworthy architectural buildings and complexes that defined the physiognomy of a place, and their replacement by neutral buildings everywhere identical, out of scale, out of climate, and of indifferent local color. In historic centers or places of archaeological interest, checks/ control of building permits and investigation a salvage excavation are presupposed prior to any type of construction. Calling this sort of investigation salvage could only be acceptable as a euphemism, since it is nothing like an excavation that could rescue ( salvage ) the antiquities; rather, it rudely disturbs them from their centuries of peace, so that over the excavated surface of their body a new residential or industrial building, or even some larger-scale work a national highway, railroad, dam or subway may be built. The definition of the scientific nature of the antiquities, as a criterion for preserving and protecting them, presupposes a clear definition of the objectives of scientific investigation for each city or place of archaeological interest where excavations are being conducted. In this case, scientific investigation is not a general theoretical concept; rather, it presents itself as indissolubly bound with the practice of getting results, i.e. the realistically desired goal of the necessary preservation of antiquities in their find-spots. On the basis of the goals of scientific investigation, two main categories of criteria for evaluating and preserving antiquities uncovered in excavations may be defined. Criteria related to the antiquity itself, its scientific usefulness and its documentation belong to the first category. The first criterion here is the importance or unique- 13

14 το γεγονός ότι δεν είναι μοναδικά. Τέλος, για τη σωτηρία του ίδιου του μνημείου αποτελεί απαραίτητη αναγκαιότητα η πλήρης επιστημονική τεκμηρίωση, η επιμέτρηση και η μελέτη του μνημείου ή του συνόλου που έχει αποκαλυφθεί κατά τη διάρκεια μιας σωστικής ανασκαφής. Η κατηγορία αυτή των κριτηρίων εμπεριέχει μια μονοσήμαντη θεώρηση των μνημείων με το δομημένο περιβάλλον ή με το σύγχρονο έργο. Έτσι, έρχεται μια δεύτερη κατηγορία κριτηρίων που διατυπώνει τη σχέση των μνημείων με τον περιβάλλοντά τους χώρο και με τη εν γένει αντίληψη της φυσιογνωμίας μιας σύγχρονης πόλης. Στη δεύτερη αυτή κατηγορία θα πρέπει να μελετηθεί η αλληλλοσύνδεση του αποκαλυφθέντος μνημείου με τη νέα κατασκευή ή διαμόρφωση. Στον υπάρχοντα χώρο ή περιβάλλον θα πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία ανάμεσα στα υπό κατασκευή κτήρια και τα υπό διατήρηση αρχαία που αποκαλύφθηκαν σε σωστικές ανασκαφές. Επιπλέον, τα μνημεία θα πρέπει να διατηρήσουν την ιστορικότητά τους και την αισθητική αυτονομία τους. Η διατήρηση της ιστορικότητας σημαίνει, κυρίως, τη δυνατότητα ταύτισης των αποκαλυπτόμενων αρχαίων με τους ιστορικούς όρους της ύπαρξής τους. Η ταύτιση αυτή θα πρέπει να ξεπεράσει τα όρια της κλειστής ερευνητικής διαδικασίας που διεξάγεται κατά τις σωστικές ανασκαφές και να νοηθεί ως ερμηνευτική μετάθεση του μνημείου ως στοιχείου του παρελθόντος στη διάσταση του παρόντος μέσα στη αέναη επαλληλία των μετασχηματισμών της σύγχρονης πόλης. Αυτή η ερμηνευτική μετάθεση του μνημείου ως στοιχείου του παρελθόντος στη διάσταση του παρόντος προσδιορίζει, επιπλέον, και το κριτήριο της αισθητικής αυτονομίας, με άλλα λόγια, τη δυνατότητα αναγνώρισής του ως αυτοτελούς ένταξής του στο χώρο και όχι σαν αποσπασμένο και απομονωμένο κομμάτι του παρελθόντος. Η διεθνής νομοθεσία για την προστασία των μνημείων και των οικοδομικών συνόλων Οι σπουδαιότερες νομοθετικές ρυθμίσεις για την προστασία των αρχαιοτήτων και των οικιστικών συνόλων μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είναι: 1. Η Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Σύμβαση της Χάγης, Δεκέμβριος 1954, 14

15 of their existence. This identification should go beyond the bounds of the closed investigative process carried out during the salvage excavation, and be understood as an interpretative transposition of the monument as an element of the past into the present dimension within the unending superimposition of transformations of the modern city. This interpretative transposition of the monument as an element of the past into the dimension of the present further defines the criterion of aesthetic autonomy, in other words, the possibility of recognizing it as a self-contained entity in space, and not as a fragmentary form. ness of the antiquity. The instructiveness of a monument or group of monuments may frequently be considered as a basic criterion for preservation, despite the fact that it is not unique. And finally, for preserving the monument, there is a need for full scientific documentation, measurement, and a study of the monument/group uncovered during a salvage excavation. This category of criteria contains an unambiguous view of monuments with the built environment or the modern work. Next there is the second category of criteria, which expresses the relation of monuments to their surroundings and to general views concerning a modern city s physiognomy. In this second category, the interconnection between the monument(s) uncovered and the new construction or configuration must be studied. Within the existing area or environment, a balance must be found between buildings under construction and the preserved antiquities uncovered in salvage excavations. Furthermore, the monuments should preserve their historicity and aesthetic autonomy. The preservation of their historicity means primarily the possibility of identifying the revealed antiquities with the historic terms International law of the protection of monuments and groups buildings The most important post-world War II legislative reforms for the protection of antiquities and residential complexes are the following: 1. The European Cultural (Hague) Convention, December 1954, for the protection of cultural goods in cases of armed conflict. 2. The Charter of Venice, May

16 για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης συρράξεως. 2. Ο Χάρτης της Βενετίας, Μάιος Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς, Λονδίνο, Μάιος Η Σύμβαση για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, Νοέμβριος Ο Ευρωπαϊκός χάρτης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, Στρασβούργο, Δεκέμβριος Η Διακήρυξη του Άμστερνταμ, Οκτώβριος Σύμβαση για την προστασία της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης, Βέρνη Η Σύμβαση για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης, Γρανάδα, Οκτώβριος Το άρθρο 2, εδάφιο 19 του Παραρτήματος ΙΙ της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως των Δελφών του 1985 για τις παραβάσεις που σχετίζονται με την πολιτιστική κληρονομιά σημαντικές αρχαιολογικές, ιστορικές ή επιστημονικές θέσεις και δομές είτε θρησκευτικές είτε κοσμικές που έχουν μια σημαντική ιστορική, επιστημονική, καλλιτεχνική ή αρχιτεκτονική αξία. 10. Η Σύμβαση για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς, Μάλτα Σταδιακά, η Ευρώπη συγκρότησε και ολοκλήρωσε την έννοια της ολοκληρωμένης συντήρησης, η οποία προϋποθέτει την εφαρμογή έξι θεμελιωδών αρχών: 1) Τη διατήρηση της αρχιτεκτονική κληρονομιάς σαν ουσιαστικό στόχο του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, 2) Την ευθύνη των φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, 3) Την προϋπόθεση ότι η ολοκληρωμένη διατήρηση θα λαμβάνει υπόψη της όλους τους κοινωνικούς παράγοντες, 4) Η ολοκληρωμένη διατήρηση απαιτεί την αναπροσαρμογή των νομοθετικών και των διοικητικών μέτρων κάθε μέλους- χώρας που έχει συνυπογράψει και συναποδεχθεί τις παραπάνω συνθήκες, 5) Η ολοκληρωμένη συντήρηση απαιτεί κατάλληλα μέσα και μέτρα χρηματοδότησης, και 6) Η ολοκληρωμένη συντήρηση απαιτεί την προώθηση των μεθόδων τεχνικής και ειδίκευσης για την αναστήλωση και αποκατάσταση. Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η έννοια της ολοκληρωμένης συντήρησης προϋποθέτει κατ αρχάς ευρύτατες πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές μελέτες, εξονυχιστικές καταγραφές μνημείων, λεπτομερή μητρώα, άρτια γνώση της ιστορίας. Προϋποθέτει, επιπλέον, διεπιστημονική συνεργασία, περιφερειακή οργάνωση, προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος δηλαδή της αδιάσπαστης ενότητας φυσικού και δομημένου χώρου. Απαιτεί ακόμη σφαιρική πολιτιστική πολιτική δια μέσου της οποίας θα δίνεται νέα κοινωνική διάσταση στην κληρονομιά. Μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί μοχλός οικονομικής ανάπτυξης και τομέας απασχόλησης. Πάνω από όλα, όμως, προϋποθέτει έναν διαρκή διάλογο μεταξύ Κράτους, Κοινωνίας και Πολιτών προκειμένου να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Σε θεωρητικό επίπεδο, βέβαια, σε 16

17 3. The European Convention on the protection of the archaeological heritage, London, May The Convention for the protection of the world cultural and natural heritage, November The European Charter of the architectural heritage, Strasbourg, December The Amsterdam Proclamation, October The Convention on the conservation of European wildlife and their natural habitats, Berne The Convention for the protection of the architectural heritage of Europe, Granada, October Article 2, paragraph 19 of Annex II to the European Convention of Delphi (1985) on violations related to the cultural heritage, important archaeological, historical, or scientific sites and structures, whether religious or secular, that have significant historical, scientific, artistic, or architectural value. 10. The Convention on the protection of the archaeological heritage, Malta Europe has gradually created and completed the concept of total conservation, which presupposes the implementing of six fundamental principles: 1) the preservation of the architectural heritage as an essential goal for land use and town planning; 2) the responsibility of the various local self-governments, with active citizen participation; 3) the understanding that total preservation will take into consideration all social factors; 4) total preservation demands the adjustment of legal and administrative measures of each member-country that has co-signed and accepted the above conditions; 5) total conservation requires appropriate means and funding measures, and 6) total conservation requires the advancement of technical and specialist methods for restoration and reconstruction. Taking into consideration all of the above principles, one realizes that the concept of total conservation presupposes, first, very broad city planning and architectural studies, detailed recording of monuments, detailed records, and an excellent knowledge of history. Further, it presupposes interdisciplinary collaboration, regional organization, and protection of the cultural environment, viz. the indissoluble unity of natural and built-up space. It also demands a well-rounded cultural policy through which a new social dimension will be given the cultural heritage. It can and must be considered a driver of development and a sector for employment. But above all, it presupposes an ongoing dialogue among state, society, and citizenry to achieve the best possible result. At the theoretical level of course, at the level of international treaties and agreements, it would seem that everything has been solved. But what happens when the preservation of an architectural assemblage, or a Byzantine or ancient building conflicts with private interests or the so-called public benefit projects? What is, or what should be the fortune of the residue of the past? Up to what point should the old be sacrificed to the new, and correspondingly, up to what point must the new yield to the old? In this difficult confrontation, the qualified archaeologists from each state are called upon to find a balance, working with other specialists architects, civil engineers, conservators, chemists, and a whole host of specializations which are normally not available for a salvage excavation to be successfully carried out with sufficient documentation. And we may press on even further with this question. What happens with countries that do not belong to the European Union, but which present historical and archaeological interest? What happens with countries like Mexico, India, Egypt, Turkey, Cambodia, and Indonesia, where 17

18 επίπεδο διεθνών συνθηκών και συμφωνιών, όλα μοιάζουν να έχουν βρει τη λύση τους. Τι γίνεται, ωστόσο, όταν η διατήρηση ενός αρχιτεκτονικού συνόλου, ενός βυζαντινού ή αρχαίου κτηρίου προσκρούουν στο ιδιωτικό συμφέρον ή στα λεγόμενα κοινωφελή έργα; Ποιά είναι ή θα πρέπει να είναι η τύχη του κατάλοιπου του παρελθόντος; Μέχρι ποιό σημείο θα πρέπει να θυσιαστεί το παλαιό έναντι του νέου ή και αντιστρόφως: ως ποιο βαθμό πρέπει να υποχωρήσει το νέο έναντι του παλαιού; Τη δύσκολη αυτή αντιπαράθεση καλείται να ισορροπήσει ο εντεταλμένος από το κράτος αρχαιολόγος, σε συνεργασία πάντοτε με άλλους ειδικούς αρχιτέκτονες, πολιτικούς μηχανικούς, συντηρητές, χημικούς και μια πλειάδα ακόμη ειδικοτήτων, οι οποίες συνήθως δεν υπάρχουν διαθέσιμες, προκειμένου να διεκπεραιωθεί επιτυχώς και με επάρκεια η τεκμηρίωση μιας σωστικής ανασκαφής. Και το ερώτημα μπορεί να προχωρήσει ακόμη περισσότερο. Τι γίνεται για χώρες που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά παρουσιάζουν ιστορικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον; Τι συμβαίνει με χώρες όπως το Μεξικό, την Ινδία, την Αίγυπτο, την Τουρκία, την Καμπότζη, την Ινδονησία, όπου, όπως φαίνεται, είτε από χαλαρότητα της νομοθεσίας είτε από αδυναμία άσκησης επαρκούς ελέγχου, η καταπάτηση και η διαρπαγή αρχαιολογικών τόπων και θησαυρών παρουσιάζει μια τεράστια έξαρση τις τελευταίες δεκαετίες; Υπάρχει, βέβαια, η UNESCO με σχετικές διατάξεις, τις οποίες συνήθως αδυνατεί να επιβάλει, όπως και το ICOMOS, το διεθνές συμβούλιο μνημείων και μουσείων, το οποίο τόσο στον καταστατικό χάρτη του, όσο και με διάφορες διατάξεις έχει προσπαθήσει κατά καιρούς να παρέμβει σε περιπτώσεις καταπάτησης ή αρχαιοκαπηλίας αδυνατεί, όμως, να επιβάλλει οποιαδήποτε άποψη ή να χαράξει πολιτική σε περιπτώσεις όπου η διαδικασία μοιάζει νομότυπη. Φαίνεται ότι τα προβλήματα δεν έχουν ακόμη λυθεί. Για πολλές χώρες δεν έχουν ακόμη τεθεί. Για πολλές χώρες και λαούς της υφηλίου προέχουν, αναμφίβολα, άλλα σπουδαιότερα θέματα, όπως είναι αυτά της επιβίωσης ή της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Ώστόσο, και τα θέματα της πολιτιστικής ταυτότητας κάθε λαού, ή της προστασίας των προηγούμενων φάσεων χρήσεως ενός τόπου, είναι εξίσου κυριαρχικά και αποτελούν αναφαίρετο δικαίωμα κάθε χώρας. Πρωταρχικό και ουσιαστικό βήμα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι να αποδεχτούμε όλοι ανεξαιρέτως το παραπάνω ως βασική αρχή. Η διαρπαγή των ελληνικών αρχαιοτήτων από τους Ρωμαίους Η μέριμνα για την προστασία των αρχαιοτήτων εκδηλώθηκε πολύ πριν από τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Τα ευρύτερα στρώματα του λαού είχαν συναίσθηση της αξίας των αρχαίων για την ιστορία τους και τα θεωρούσαν πολύτιμα κειμήλια. Οι πιο μορφωμένοι βάσιζαν την αγάπη τους για τα μνημεία στη μελέτη των αρχαίων ή σε πανεπιστημιακούς δασκάλους της Ευρώπης, που εδώ και αιώνες είχε ανακαλύψει την αξία τους. Ο ιδιαίτερος σεβασμός για τα προγονικά έργα ανάγεται σε ακόμη παλαιότερους χρόνους. Από την εποχή ήδη του περιηγητή Παυσανία, ο οποίος δεν χάνει ευκαιρία να περιγράψει τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Ιδιαίτερα συντηρητικοί ήταν, επίσης, και σε θέματα αλλαγής περιβάλλοντος. Αρκετές φορές, ωστόσο, το ενδιαφέρον τους για τα μνημεία τα έβλαψε, ιδιαίτερα από την εποχή των Ρωμαίων και έπειτα, οι οποίοι έθεσαν ως στόχο τους να μεταφέρουν στην ιταλική χερσόνησο όσο περισσότερα λαμπρά έργα τέχνης μπορούσαν από αυτά που κοσμούσαν τα οικοδομήματα των ελληνικών πόλεων. Σε κείμενο του Στράβωνα διασώζεται ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα για την καταστροφή της Κορίνθου: «Πολύβιος δὲ τὰ συμβάντα περὶ τὴν ἅλωσιν ἐν οἴκτου μέρει λέγων προστίθισι καὶ τὴν στρατιωτικὴν ὀλιγωρίαν τὴν περὶ τὰ τῶν τεχνῶν ἔργα καὶ τὰ ἀναθήματα. Φησί γὰρ ἰδεῖν παρὼν ἐρριμμένους πίνακας ἐπ ἐδάφους, πεττεύοντας δὲ τοὺς στρατιώτας ἐπὶ τούτων». Πολλά χρόνια αργότερα εμφανίζονται στην Κόρινθο οι πρώτοι αρχαιοκάπηλοι, τους οποίους και πάλι περιγράφει ο Στράβων. Η περίοδος της ρωμαιοκρατίας στην Ελλάδα είναι γεμάτη περιστατικά συστηματικών διαρπαγών. Μέχρι και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος κόσμησε τη νέα του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, με έργα που συγκέντρωσε από όλη την Ελλάδα. Η λεηλασία των αρχαιοτήτων κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας Η νεότερη περίοδος συστηματικής αποψίλωσης των έργων τέχνης του ελληνικού χώρου σχετίζεται άμεσα με τη στροφή προς τη μελέτη του ελληνικού πολιτισμού και κορυφώνεται κατά την περίοδο του ρομαντισμού στην Ευρώπη. Οι πρώτοι περιηγητές αρκούνται να σημειώνουν τις εντυπώσεις τους. Η αναγέννηση δημιούργησε πιο πρακτικά ενδιαφέροντα και έστρεψε τα βλέμματα των διανοούμενων της εποχής προς τα αρχαιοελληνικά έργα. Το συλλεκτικό πάθος που γεννήθηκε σε πολλούς ηγεμόνες, πάπες και ευγενείς δεν ικανοποιείται από την εγχώρια αγορά της Ιταλίας και έτσι οργανώ- 18

19 it would seem that either due to a leniency in legislation or an inability to exercise sufficient control, the violation and plundering of archaeological sites and treasures has been presenting an enormous increase in recent decades? Of course, there is UNESCO with its relevant provisions it cannot impose, and ICOMOS, the international council for monuments and museums which both in its founding charter as well as in various provisions has from time to time tried to intervene in cases of violation or illicit trafficking, but which cannot impose its view or map out policy in cases where procedures appear to be in accord with the letter of the law. For many countries, they have not even been posed. Certainly for many countries and peoples throughout the world, other, more important matters such as those of survival or basic education take precedence. Matters involving the cultural identity of each people, or the protection of earlier stages of land use, are equally sovereign and comprise one of the inalienable rights of every country. The looting of Greek antiquities by the Romans An especial respect for the works of one s forefathers dates back to even earlier times, as early as the age of the traveler Pausanias, who lost no opportunity to describe this sort of expressions. They were also especially conservative regarding matters of a change in environment. Characteristically we may note the sacred law concerning the sanctuary of Apollo Erithaseos, by which sanctions were established for those who harmed the sacred trees of the god. However, on numerous occasions, their interest in the monuments harmed them, particularly from Roman times onward, as the Romans made it their goal to transport to the Italian peninsula all the brilliant works of art that adorned Greek cities and their buildings. Strabo (8.6.23) has preserved for us a very characteristic example about the destruction of Corinth: Polybius, who speaks in a tone of pity of the events connected with the capture of Corinth, goes on to speak of the disregard shown by the army for the works of art and votive offerings; for he says that he was present and saw paintings that had been flung to the ground and saw the soldiers playing dice on these. Many years later, the first antiquities smugglers appeared in Corinth; they too were described by Strabo. The period of Roman rule in Greece is full of instances of systematic pillaging. Even Constantine the Great adorned his new capital with works he had gathered from all over Greece. The pillaging of antiquities during the Ottoman period The modern period of systematic removal of works of art from Greece is directly connected with the turn towards the study of Greek culture and reached its apogee during the Romantic age in Europe. The first travelers were satisfied with noting their impressions. The Renaissance created more practical interests and turned the gaze of intellectuals of the age towards ancient Greek works. The passion for collecting aroused in many rulers, popes, and noblemen was not content with the local market in Italy, and so systematic missions were organized to plunder manuscripts and art works. Travelers in the 14 th and 15 th century mention that wealthy merchants primarily, from Genoa decorated their mansions with columns and marbles they had brought back from Athens. But the desire to collect art works resulted in the looting of Greek antiquities. During the period of Ottoman rule, the occupiers exploited Europeans adulation of all things ancient, and in return for a hefty recompense granted foreign diplomats firmans permitting the excavating and collecting of antiquities. And many of the pasas, such as Ali Pasa of Ioannina and his son Veli Pasa in the Peloponnese carried out excavations in places where they campaigned in order to sell or make gifts of their finds to travelers who were fond of antiquities. Between the 17 th and 19 th century, the taste for ancient Greek art works would become combined with the movement of Periegetismos and the interest expressed at that time in Europe to become acquainted with Greece, which had remained unknown after the fall of the Byzantine Empire. As early as the 17 th century, extremely important collections containing works of ancient Greek art were beαυθεντικό / genuine πλαστό / fake 19

20 νονται συστηματικές αποστολές για τη διαρπαγή χειρογράφων και έργων τέχνης. Οι περιηγητές του 14 ου και 15 ου αιώνα αναφέρουν ότι πλούσιοι έμποροι, κυρίως της Γένοβας, στόλιζαν τα αρχοντικά τους με κολόνες και μάρμαρα που έφερναν από την Αθήνα. Η επιθυμία, όμως, για συλλογή έργων τέχνης είχε ως συνέπεια τη σύληση ελληνικών αρχαιοτήτων. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας οι κατακτητές εκμεταλλεύτηκαν την αρχαιολατρία των Ευρωπαίων και με πλούσια ανταλλάγματα παραχωρούσαν στους ξένους διπλωμάτες φιρμάνια που επέτρεπαν την ανασκαφή και τη συγκέντρωση αρχαιοτήτων. Πολλοί μάλιστα από τους πασάδες, όπως ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων και ο γιός του ο Βελή Πασάς της Πελοποννήσου, έκαναν ανασκαφές στα μέρη της επικράτειάς τους για να πουλούν ή να δωρίζουν τα ευρήματά τους στους φιλάρχαιους ταξιδιώτες. Από τον 17 ο αιώνα μέχρι τον 19 ο η διάθεση για απόκτηση ελληνικών έργων αρχαίας τέχνης θα συνδυαστεί με το κίνημα του «περιηγητισμού» και με το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε τότε στην Ευρώπη για τη γνωριμία της Ελλάδας, που είχε παραμείνει άγνωστη μετά την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ήδη από τον 17 ο αιώνα είχαν δημιουργηθεί στην Ευρώπη σημαντικότατες συλλογές με έργα της αρ- 20