ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΥΣΚΟΛΙΕΣ - ΥΣΛΕΞΙΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΥΣΚΟΛΙΕΣ - ΥΣΛΕΞΙΑ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ ΣΕ ΠΑΙ ΙΑ ΜΕ ΧΑΜΗΛΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΡΠΟ ΑΣ ΠΑΤΡΑ ΙΟΥΝΙΟΣ, 2009

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ....6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΜΟΝΤΕΛΑ ΜΝΗΜΗΣ Το δοµικό µοντέλο...8 Το µοντέλο των επιπέδων (ή του βάθους) επεξεργασίας των πληροφοριών.11 Το µοντέλο της εργαζόµενης µνήµης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ Η κεντρική εκτελεστική µονάδα...15 Το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο Η επεισοδιακή ενδιάµεση µνήµη.. 17 Το φωνολογικό κύκλωµα..18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΟ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΚΥΚΛΩΜΑ Φωνολογική οµοιότητα, αρθρωτική καταπίεση και µέγεθος της λέξης...20 Η νευροανατοµική βάση του φωνολογικού κυκλώµατος Η λειτουργική σηµασία του φωνολογικού κυκλώµατος Το φωνολογικό κύκλωµα και ο συντονισµός της συµπεριφοράς Το φωνολογικό κύκλωµα και οι διαδικασίες της ανάγνωσης και της ορθογραφίας...30

3 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΥΣΚΟΛΙΕΣ Φωνολογικό κύκλωµα και µαθησιακές δυσκολίες Επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας και του µεγέθους της λέξης σε αδύνατους αναγνώστες Έρευνες στα ελληνικά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ ΣΕ ΠΑΙ ΙΑ ΜΕ ΧΑΜΗΛΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ (ΕΡΕΥΝΑ) ΜΕΘΟ ΟΣ Συµµετέχοντες.45 Υλικό ιαδικασία...50 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 53 ΣΥΖΗΤΗΣΗ 65 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...70 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το παρόν κείµενο συντάχθηκε για την ολοκλήρωση του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών «Μαθησιακές υσκολίες - υσλεξία», που οργάνωσε το Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Πατρών. Σκοπός του προγράµµατος ήταν, όπως δηλώνει ο τίτλος του, η συστηµατική κατάρτιση και ειδίκευση πτυχιούχων διαφόρων Πανεπιστηµιακών Τµηµάτων (Παιδαγωγικών, Ψυχολογίας κ.ά.) σε θέµατα που σχετίζονται µε τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν αρκετά παιδιά στην προσπάθειά τους για µάθηση και απόκτηση γνώσεων. Η προσέγγιση της µάθησης στο συγκεκριµένο πόνηµα γίνεται µέσω της Γνωστικής Ψυχολογίας, τον κλάδο εκείνο της Ψυχολογίας που µελετά τις γνωστικές λειτουργίες, όπως είναι η αντίληψη, η µνήµη, η σκέψη κ.ά. Το ενδιαφέρον εδώ επικεντρώνεται στη σχέση της µνήµης µε τη µάθηση και πιο ειδικά, διερευνάται η επίδραση της φωνολογικής εργαζόµενης µνήµης στην ανάγνωση και την ορθογραφία. Η εργασία χωρίζεται σε δύο µέρη. Στο πρώτο µέρος γίνεται η ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, η οποία βοήθησε στην αιτιολογηµένη οριοθέτηση της έρευνας που ακολούθησε, παρέχοντας τη θεωρητική και µεθοδολογική στήριξη για όλες τις πτυχές της. Πιο συγκεκριµένα, το πρώτο µέρος απαρτίζεται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο από αυτά γίνεται εισαγωγή στα βασικότερα µοντέλα που έχουν αναπτυχθεί γύρω από τη µνήµη. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικότερα ένα από τα µοντέλα αυτά, το µοντέλο της εργαζόµενης µνήµης. Πρόκειται ίσως για το πιο πλήρες µοντέλο µνήµης που έχει προταθεί µέχρι σήµερα και σε αυτό στηρίζεται η παρούσα εργασία. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται

5 5 διεξοδικά ένα από τα συστήµατα της εργαζόµενης µνήµης, το φωνολογικό κύκλωµα, το οποίο αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της εργασίας,. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται µία σύνδεση ανάµεσα στην εργαζόµενη µνήµη και τις µαθησιακές δυσκολίες. Το δεύτερο µέρος περιλαµβάνει το πέµπτο κεφάλαιο, στο οποίο περιγράφεται η δική µας έρευνα, που αφορούσε στην επίδραση του φωνολογικού κυκλώµατος στην ανάγνωση και την ορθογραφία παιδιών µε µαθησιακές αδυναµίες. Παρουσιάζεται η µέθοδος που ακολουθήθηκε, τα αποτελέσµατα που προέκυψαν και τα συµπεράσµατα στα οποία οδηγούν τα αποτελέσµατα αυτά.

6 6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αν και κατατίθεται ως ατοµική, στην παρούσα εργασία συνέδραµαν αρκετοί άνθρωποι, τους οποίους θα ήθελα και αξίζει να αναφέρω. Κατ αρχήν ο επιβλέπων και καθοδηγητής του πονήµατος Καθηγητής Κωνσταντίνος Πόρποδας. Με την πολύχρονη εµπειρία του σε θέµατα Γνωστικής Ψυχολογίας και Μαθησιακών υσκολιών συντόνισε την προσπάθεια αυτή µε τον καλύτερο τρόπο, υποδεικνύοντας τυχόν «σκοπέλους» και προτείνοντας τρόπους αποφυγής τους. Με προθυµία συνέβαλαν στην προσπάθειά µου ο Ιωάννης ηµάκος, Επίκουρος Καθηγητής Σχολικής Ψυχολογίας και ο Ιωάννης Καραντζής, Λέκτορας µε γνωστικό αντικείµενο τις Αρχές της Μάθησης και τις Εφαρµογές της στην Εκπαίδευση, οι επισηµάνσεις και οι συµβουλές των οποίων επηρέασαν σηµαντικά την τελική µορφή της εργασίας. Ακόµη, ο Νικόλαος Κούτρας, Μηχανικός Αυτοµατισµού Τεχνολογικής Εκπαίδευσης, ο οποίος, µε την πολύ καλή γνώση των υπολογιστών, συνέβαλε τα µέγιστα στην κατασκευή του υλικού της έρευνας. Επίσης, οι ιευθυντές και οι άσκαλοι σε κάθε σχολείο που επισκέφτηκα, οι οποίοι µε προθυµία και ενδιαφέρον δηµιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη διεξαγωγή της έρευνας. Τέλος, η διεξαγωγή της έρευνας θα ήταν αδύνατη χωρίς τους µαθητές που συµµετείχαν σ αυτήν. Η συνεργασία µας ήταν εξαιρετικά πολύτιµη για µένα. Τα οφέλη που αποκόµισα δεν περιορίζονται στη διεκπεραίωση του ερευνητικού µέρους της µελέτης.

7 7 Επεκτείνονται στην αλληλεπίδραση που είχα µαζί τους, προσπαθώντας να τους προσεγγίσω, να τους κάνω να µε εµπιστευτούν και να αισθανθούν άνετα απέναντί µου, εφόδια απαραίτητα για τους επαγγελµατίες που δραστηριοποιούνται µε παιδιά. Τους ευχαριστώ όλους θερµά για το χρόνο που µου διέθεσαν και την αµέριστη συµπαράσταση που µου έδειξαν.

8 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΟΝΤΕΛΑ ΜΝΗΜΗΣ Στην προσπάθεια ερµηνείας και κατανόησης των θεωρητικών ιδεών, πολλές φορές χρησιµοποιούνται µοντέλα, δηλαδή διαγραµµατικές αναπαραστάσεις των εννοιών που οι ιδέες αυτές περιλαµβάνουν. Καθώς η διερεύνηση µίας θεωρητικής ιδέας συνεχίζεται, συχνά κάποιο µοντέλο τροποποιείται ή απορρίπτεται υπέρ κάποιου άλλου, υπό το φως νέων διαπιστώσεων. Αυτό συνέβη και µε τα µοντέλα που αναπτύχθηκαν γύρω από τη µνήµη. Τα σηµαντικότερα από τα µοντέλα αυτά παρουσιάζονται εν συντοµία στην ενότητα που ακολουθεί. Το δοµικό µοντέλο Το δοµικό µοντέλο µνήµης, σύµφωνα µε το οποίο η µνήµη διακρίνεται σε επιµέρους δοµικά στοιχεία, δεν είναι πρόσφατο. Αρκετές δεκαετίες νωρίτερα είχαν διατυπωθεί διάφορες απόψεις που υποστήριζαν το συγκεκριµένο τρόπο αναπαράστασης της µνήµης. Σύµφωνα µε όσα αναφέρει σε άρθρο του ο Baddeley (2003), ήδη από το 1949 στο βιβλίο The Organization of Behavior, ο Hebb έκανε µία διάκριση ανάµεσα στη µακρόχρονη µνήµη, την οποία συνέδεσε µε µεταβολές µε µεγάλη χρονική διάρκεια στο νευρικό σύστηµα, και τη βραχύχρονη µνήµη, την οποία απέδωσε σε προσωρινή ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Στο ίδιο άρθρο, ο Baddeley (2003) αναφέρει ότι, περίπου 10 χρόνια αργότερα,

9 9 από εµπειρική έρευνα των Petersons στο Πανεπιστήµιο της Indiana προέκυψαν ευρήµατα για τη γρήγορη απώλεια υλικού από τη µνήµη µέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, αν εµποδιστεί η επανάληψή του. Οι ερευνητές απέδωσαν τα ευρήµατά τους σε ένα σύστηµα προσωρινής βραχύχρονης µνήµης, το οποίο αντιπαρέβαλαν µε τη µακρόχρονη µνήµη. Μία εκδοχή του δοµικού µοντέλου µε µεγάλη απήχηση ήταν το µοντέλο που παρουσίασαν οι Atkinson και Shiffrin το Σύµφωνα µε αυτό, η µνήµη περιλαµβάνει τρία διακριτά συστήµατα (Cassells, 1999, Σαµαρτζή, 1995): Αισθητήρια καταγραφή: Σύστηµα συγκράτησης πληροφοριών για πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα (από µερικά δέκατα του δευτερόλεπτου µέχρι 1 δευτερόλεπτο), σε µία ανεπεξέργαστη, αισθητήρια µορφή. Στο σύστηµα αυτό ο δέκτης αντιλαµβάνεται και αναγνωρίζει µόνο τα φυσικά χαρακτηριστικά των πληροφοριών (π.χ. το χρώµα ενός οπτικού ερεθίσµατος). Βραχύχρονη µνήµη: Σύστηµα που συγκρατεί πληροφορίες για σύντοµες χρονικές περιόδους (15-30 δευτερόλεπτα). Η χωρητικότητά του περιορίζεται σε 7 +/- 2 µονάδες πληροφορίας. Το υλικό που αποθηκεύεται εδώ βρίσκεται σε µία σχετικώς ανεπεξέργαστη µορφή. Μακρόχρονη µνήµη: Σύστηµα που συγκρατεί πληροφορίες για πολύ µεγάλη χρονική περίοδο (ορισµένες φορές για πάντα). Έχει πολύ µεγάλη χωρητικότητα (ίσως και απεριόριστη). Τα στοιχεία αποθηκεύονται σε µία σχετικά οργανωµένη µορφή. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, τα µνηµονικά συστήµατα διαφέρουν σηµαντικά ως προς το χρόνο συγκράτησης των πληροφοριών, τον αριθµό των στοιχείων που δύνανται να συγκρατήσουν αλλά και τον τρόπο κωδικοποίησης των στοιχείων αυτών. Ωστόσο, ανάµεσα στα τρία συστήµατα υπάρχει µία πολύ στενή σχέση, καθώς οι πληροφορίες από το ένα σύστηµα µεταβιβάζονται στο άλλο. Πιο συγκεκριµένα, οι πληροφορίες εισέρχονται στο σύστηµα αισθητήριας καταγραφής και ορισµένες από αυτές

10 10 (µέσω της προσοχής που τους δίνεται) µεταφέρονται στη βραχύχρονη µνήµη, όπου υφίστανται επεξεργασία. Μέρος των επεξεργασµένων πληροφοριών µεταφέρεται στη µακρόχρονη µνήµη. Ιδιαίτερα σηµαντική για τη διατήρηση των πληροφοριών στη βραχύχρονη µνήµη και τη µεταφορά τους στη µακρόχρονη µνήµη είναι η εσωτερική επανάληψη («το λέµε από µέσα µας») των πληροφοριών αυτών. Σύµφωνα µε τον Baddeley (1986, 2003), η πιο ισχυρή ίσως µαρτυρία υπέρ ενός δοµικού µοντέλου µνήµης προέκυψε από τη µελέτη ασθενών µε νευροψυχολογικά προβλήµατα. Βρέθηκε πως η βλάβη στο µεσαίο κροταφικό λοβό σε ασθενείς µε αµνησία µπορούσε να οδηγήσει σε σοβαρές αδυναµίες στην ικανότητα για νέα µάθηση, ενώ άφηνε την επίδοση σε έργα βραχύχρονης µνήµης ανεπηρέαστη (Baddeley & Warrington, 1970). Αυτό το εύρηµα εναρµονιζόταν πολύ καλά µε το δοµικό µοντέλο µνήµης, καθώς από τη µία, αντανακλούσε βλάβη στο σύστηµα µακρόχρονης µνήµης και από την άλλη, εµφάνιζε αναλλοίωτη τη βραχύχρονη µνήµη. Ένα εκ διαµέτρου αντίθετο εύρηµα παρουσιάστηκε από τους Shallice και Warrington (1970), εξετάζοντας έναν ασθενή µε βλάβη στον αριστερό βρεγµατικό λοβό, ο οποίος ήταν σε µέτριο βαθµό δυσφασικός και δυσλεξικός, χωρίς να εµφανίζει κάποια νοητική βλάβη. Οι ερευνητές έδειξαν ότι το συγκεκριµένο περιστατικό µπορούσε να ταιριάξει πολύ καλά µε την υπάρχουσα, σχετική βιβλιογραφία, καθώς ο ασθενής είχε ένα συγκεκριµένο έλλειµµα στη λεκτική βραχύχρονη µνήµη, αλλά κανένα πρόβληµα στη µακρόχρονη µνήµη. Αν και το δοµικό µοντέλο µνήµης είχε πολλούς υποστηρικτές, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ισχυρίστηκαν ότι παρουσίαζε κάποιες αδυναµίες. Θεωρήθηκε άκαµπτο και απλουστευτικό. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Σαµαρτζή (1995, σ. 107), «Το µεγαλύτερο ( ) πρόβληµα µε τα πολυδοµικά µοντέλα µνήµης είναι ότι έχουν υπερ-απλοποιηθεί. Σύµφωνα µε τα µοντέλα αυτά, τόσο η βραχύχρονη όσο και η µακρόχρονη µνήµη έχουν τη δική τους ενιαία δοµή, είναι δηλαδή µονοδιάστατες και επεµβαίνουν πάντοτε κατά τον ίδιο τρόπο». Κάτι τέτοιο

11 11 δεν ισχύει. Ενώ, λοιπόν, η διάκριση µεταξύ βραχύχρονης και µακρόχρονης µνηµονικής αποθήκευσης φαίνεται να είναι έγκυρη, οι γνωστικές διαδικασίες που συντελούνται στα µνηµονικά συστήµατα είναι πιο πολύπλοκες από αυτές που προτείνει το δοµικό µοντέλο. Το µοντέλο των επιπέδων (ή του βάθους) επεξεργασίας των πληροφοριών Το 1972 οι Craik και Lockhart πρότειναν ένα εναλλακτικό µοντέλο µνήµης, το µοντέλο των επιπέδων επεξεργασίας των πληροφοριών, το οποίο έδινε έµφαση στην επεξεργασία και όχι στην επανάληψη των πληροφοριών (Cassells, 1999, Πόρποδας, 2003, Σαµαρτζή, 1995). Σύµφωνα µε το µοντέλο αυτό, το επίπεδο επεξεργασίας µίας πληροφορίας είναι αυτό που καθορίζει αν η συγκεκριµένη πληροφορία θα αποθηκευτεί ή όχι στη µακρόχρονη µνήµη. Υπάρχουν τρία ιεραρχηµένα επίπεδα επεξεργασίας (Σαµαρτζή, 1995): i. Το δοµικό επίπεδο, που αφορά στην απλή ανάλυση των φυσικών χαρακτηριστικών του ερεθίσµατος (π.χ. επεξεργασία του µεγέθους ενός οπτικού ερεθίσµατος - απαντά στην ερώτηση «Με τι µοιάζει αυτό;»). ii. Το φωνητικό επίπεδο, που αναφέρεται στη φωνητική ανάλυση του ερεθίσµατος (απαντά στην ερώτηση «Σαν τι ηχεί αυτό;»). iii. Το σηµασιολογικό επίπεδο, στο οποίο επιτελείται βαθύτερη ανάλυση του ερεθίσµατος (απαντά στην ερώτηση «Τι σηµαίνει αυτό;»). Το δοµικό και το φωνητικό θεωρούνται ρηχά επίπεδα επεξεργασίας, ενώ το σηµασιολογικό θεωρείται βαθύ επίπεδο επεξεργασίας. Οι Craik και Watkins το 1973 έκαναν λόγο για δύο διαφορετικούς τύπους επανάληψης (Cassells, 1999): α) Την επανάληψη συντήρησης, που συντελείται στα ρηχά επίπεδα επεξεργασίας και περιλαµβάνει την απλή επανάληψη του υλικού στην αρχική του

12 12 µορφή. Αναφέρεται, δηλαδή, στην επανάληψη που βοηθά στη συγκράτηση πληροφοριών στη βραχύχρονη µνήµη. Αυτός είναι ο µοναδικός τύπος επανάληψης που είχε προταθεί νωρίτερα, από τους θεµελιωτές του δοµικού µοντέλου. β) Την επανάληψη επεξεργασίας, που συντελείται στα βαθιά επίπεδα επεξεργασίας και περιλαµβάνει αναζήτηση νοήµατος ή συνειρµών. Εδώ το υλικό αναδιοργανώνεται και δέχεται επεξεργασία, ενώ συγκρατείται στη βραχύχρονη µνήµη. Η πρόταση των ερευνητών σχετικά µε τους δύο τύπους επανάληψης, προσέφερε στήριξη στο µοντέλο των επιπέδων επεξεργασίας των πληροφοριών. Οι βασικότερες θέσεις του µοντέλου των Craik και Lockhart είναι οι εξής (Σαµαρτζή, 1995): Το επίπεδο της επεξεργασίας την οποία υφίσταται ένα ερέθισµα επηρεάζει σηµαντικά το βαθµό αποµνηµόνευσής του. Τα βαθύτερα επίπεδα ανάλυσης δηµιουργούν πιο ισχυρά, µεγαλύτερης διάρκειας και πιο επεξεργασµένα µνηµονικά ίχνη από τα επιφανειακά επίπεδα ανάλυσης. Αν και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η προσέγγιση των Craik και Lockhart, θέτει µία σειρά προβληµατισµούς. Ο σηµαντικότερος από αυτούς είναι ότι δεν υπάρχει κάποιος ανεξάρτητος και αντικειµενικός τρόπος µέτρησης, που να επιτρέπει τον προσδιορισµό του βάθους του επιπέδου επεξεργασίας των πληροφοριών. Το µοντέλο της εργαζόµενης µνήµης Οι Baddeley και Hitch, το 1974, στην προσπάθειά τους να παρουσιάσουν ένα πιο ακριβές µοντέλο µνήµης και κλίνοντας προς το δοµικό µοντέλο, πρότειναν ένα µοντέλο εργαζόµενης µνήµης ως εναλλακτική πρόταση για τη βραχύχρονη αποθήκευση που είχαν προτείνει οι Atkinson και Shiffrin λίγα χρόνια νωρίτερα. Το µοντέλο αυτό, το οποίο τροποποιήθηκε αργότερα από τον Baddeley και τους συνεργάτες του, θα µπορούσε να

13 13 υποστηριχθεί πως µέχρι σήµερα αποτελεί την πιο ισχυρή θέση στον τοµέα της εργαζόµενης µνήµης. Το µοντέλο της εργαζόµενης µνήµης των Baddeley και Hitch αποτέλεσε το έρεισµα για την εκπόνηση της µελέτης που θα παρουσιαστεί στο πέµπτο κεφάλαιο, γι' αυτό και ακολουθεί αναλυτική περιγραφή του.

14 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ Στηριζόµενοι σε ένα ευρύ φάσµα δεδοµένων, οι Baddeley και Hitch στο αρχικό τους µοντέλο επιχείρησαν να χωρίσουν την ενοποιηµένη βραχύχρονη µνήµη σε τρία διακριτά συστήµατα, τα οποία υπέθεσαν ότι λειτουργούν µαζί ως µέρη ενός ενοποιηµένου συστήµατος εργαζόµενης µνήµης, το οποίο διευκολύνει την επίδοση σε µία σειρά σύνθετων έργων. Το µοντέλο που πρότειναν περιλαµβάνει την κεντρική εκτελεστική µονάδα, ένα σύστηµα προσοχής περιορισµένης χωρητικότητας, το οποίο συντονίζει την εργαζόµενη µνήµη και ελέγχει τη ροή των πληροφοριών από και προς τα δύο βοηθητικά συστήµατα, από τα οποία υποστηρίζεται: το φωνολογικό κύκλωµα και το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο, που χρησιµεύουν στην αποθήκευση και επεξεργασία φωνολογικών και οπτικοχωρικών πληροφοριών, αντίστοιχα. Το φωνολογικό κύκλωµα είναι ένα σύστηµα προσωρινής λεκτικής αποθήκευσης και επεξεργασίας, το οποίο είναι απαραίτητο, για παράδειγµα, στην άµεση διατήρηση µίας ακολουθίας ψηφίων. Το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο αποτελεί ένα παράλληλο οπτικό σύστηµα για αποθήκευση και επεξεργασία. κεντρική εκτελεστική µονάδα φωνολογικό κύκλωµα οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο Σχήµα 1. Μοντέλο της εργαζόµενης µνήµης των Baddeley και Hitch

15 15 Στο αρχικό µοντέλο της εργαζόµενης µνήµης, αρκετά πρόσφατα ο Baddeley πρόσθεσε ένα ακόµη δοµικό στοιχείο, το οποίο ονόµασε επεισοδιακή ενδιάµεση µνήµη. Πρόκειται για ένα ακόµη (το τρίτο) βοηθητικό σύστηµα, το οποίο χρησιµεύει στη συνένωση πληροφοριών, οι οποίες προέρχονται από διάφορες πηγές, προκειµένου να σχηµατιστούν ολοκληρωµένες µονάδες οπτικών, χωρικών και λεκτικών πληροφοριών, µε χρονική σειρά (Baddeley 2000). Στη συνέχεια, περιγράφονται αναλυτικότερα τα τέσσερα αυτά συστήµατα, µε τη µεγαλύτερη έµφαση να δίνεται στο φωνολογικό κύκλωµα, που, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του συγκεκριµένου πονήµατος. Η κεντρική εκτελεστική µονάδα Η κεντρική εκτελεστική µονάδα φαίνεται να είναι υπεύθυνη για το συντονισµό της εργαζόµενης µνήµης. Στηρίζεται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στο µετωπιαίο λοβό και είναι σχεδόν βέβαιο ότι µπορεί να διαχωριστεί σε έναν αριθµό εκτελεστικών υποδιαδικασιών (Baddeley, 2003). Οι διαδικασίες που πραγµατοποιούνται στην κεντρική εκτελεστική µονάδα είναι πιθανόν από τους κυριότερους παράγοντες που καθορίζουν τις ατοµικές διαφορές στη χωρητικότητα της εργαζόµενης µνήµης (Daneman & Carpenter, 1980). Στις έρευνες σχετικά µε τη χωρητικότητα και τις δυνατότητες της εργαζόµενης µνήµης, συνήθως περιλαµβάνονται έργα που απαιτούν από τους συµµετέχοντες να συνδυάσουν ταυτόχρονα την επεξεργασία και την αποθήκευση. Για παράδειγµα, τους δίνεται για ανάγνωση µία σειρά προτάσεων και τους ζητείται να συγκρατήσουν στη µνήµη τους την τελευταία λέξη κάθε πρότασης, για επακόλουθη άµεση ανάκληση. Η χωρητικότητα της εργαζόµενης µνήµης έχει βρεθεί να είναι ένα ισχυρό προγνωστικό κριτήριο για ένα ευρύ φάσµα σύνθετων γνωστικών ικανοτήτων, που

16 16 ποικίλλουν από την αναγνωστική κατανόηση µέχρι την εκµάθηση ηλεκτρονικών συστηµάτων. Ωστόσο, ενώ οι διαφορές στη χωρητικότητα της εργαζόµενης µνήµης είναι βέβαιο ότι επηρεάζουν την ικανότητα κατανόησης, δεν αποτελούν το µοναδικό παράγοντα επιρροής: ο βαθµός της σχετικής µε το ερέθισµα σηµασιολογικής γνώσης, για παράδειγµα, είναι ένας ακόµη βασικός παράγοντας, ο οποίος συµβάλλει στην κατανόηση. Το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο Το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο είναι ένα υποσύστηµα της εργαζόµενης µνήµης, το οποίο συνενώνει χωρικές, οπτικές και πιθανόν κιναισθητικές πληροφορίες σε µία ενιαία αναπαράσταση, η οποία µπορεί να αποθηκευτεί προσωρινά και να υποβληθεί σε επεξεργασία. Ο ίδιος ο Baddeley (2003) αναφέρει µία προσωπική του εµπειρία, προκειµένου να γίνει ευκολότερα κατανοητή η φύση του οπτικοχωρικού σηµειωµατάριου: Οδηγούσε το αυτοκίνητό του σε δρόµο χωρίς άλλα αυτοκίνητα και ταυτόχρονα άκουγε στο ραδιόφωνο τη µετάδοση ενός αγώνα ποδοσφαίρου, τον οποίο αναπαριστούσε νοερά, µε τη βοήθεια του οπτικοχωρικού σηµειωµατάριου. Παρατήρησε πως το αυτοκίνητο κινούταν από λωρίδα σε λωρίδα (ουσιαστικά ο ίδιος κινούσε το τιµόνι, περίπου όµοια µε τις κινήσεις των παικτών, όπως τις αναπαριστούσε στο µυαλό του) και, για την αποφυγή κάποιου ατυχήµατος, άλλαξε γρήγορα σταθµό και έβαλε µουσική! Ανάλογα µε το έργο µνήµης, η αποθήκευση στο οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο µπορεί να είναι χωρική, οπτική (αν η αναπαράσταση γίνεται βάσει χρώµατος και σχήµατος), ή ακόµη και κιναισθητική (Baddeley, 2003). Νευροαπεικονιστικές µελέτες και µελέτες µε ασθενείς δείχνουν ότι το συγκεκριµένο σύστηµα σχετίζεται κυρίως, αν και όχι αποκλειστικά, µε τη λειτουργία του δεξιού εγκεφαλικού ηµισφαιρίου.

17 17 Το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο έχει µικρότερη σχέση µε τις διαταραχές της γλώσσας από ό,τι το φωνολογικό κύκλωµα, που, όπως θα φανεί παρακάτω, σχετίζεται στενά µε ανάλογες διαταραχές. Ωστόσο, είναι πιθανό το σύστηµα αυτό να εµπλέκεται σε καθηµερινά αναγνωστικά έργα, συµβάλλοντας ενδεχοµένως στη διατήρηση της αναπαράστασης µίας σελίδας και της διάταξής της. Με τη συµβολή του οπτικοχωρικού σηµειωµατάριου, η αναπαράσταση παραµένει σταθερή και διευκολύνει έργα, όπως η ακριβής µετακίνηση των οφθαλµών από το τέλος µίας σειράς στην αρχή της επόµενης (Baddeley, 2003). Η επεισοδιακή ενδιάµεση µνήµη Στα τέλη της δεκαετίας του '90, ο Baddeley και οι συνεργάτες του επιχείρησαν να διασαφηνίσουν το ρόλο της κεντρικής εκτελεστικής µονάδας, υποστηρίζοντας πως οι λειτουργίες της ήταν αποκλειστικά οι λειτουργίες ενός συστήµατος συντονισµού της προσοχής και εγκαταλείποντας την ιδέα ότι είχε επίσης κάποια ικανότητα αποθήκευσης. Υπήρχε, όµως, µία σειρά φαινοµένων που δεν ταίριαζαν καλά στο νέο µοντέλο. Τα φαινόµενα αυτά ουσιαστικά αντανακλούσαν δύο αδυναµίες του µοντέλου: α) την ανάγκη για ένα σύστηµα που θα επέτρεπε το συνδυασµό των οπτικών και των λεκτικών κωδικών και τη σύνδεσή τους σε πολυδιάστατες αναπαραστάσεις στη µακρόχρονη µνήµη και β) την ανάγκη για προσωρινή αποθήκευση υλικού τέτοιου µεγέθους που φαίνεται να υπερβαίνει τη χωρητικότητα τόσο του λεκτικού όσο και του οπτικοχωρικού περιφερειακού υποσυστήµατος, όπως είναι, για παράδειγµα, τα κείµενα πεζού λόγου. Η ικανότητα για άµεση ανάκληση των κειµένων πεζού λόγου είχε αρχικά αποδοθεί στη λειτουργία της µακρόχρονης µνήµης. Η θεωρία αυτή, όµως, τέθηκε υπό αµφισβήτηση ύστερα από την παρατήρηση ότι ασθενείς που έπασχαν από βαριάς µορφής αµνησία, είχαν

18 18 δηλαδή σοβαρή βλάβη στη µακρόχρονη µνήµη, µπορούσαν να σηµειώσουν κανονικές επιδόσεις κατά την ανάκληση ενός κειµένου πεζού λόγου, το οποίο περιελάµβανε περίπου 20 µονάδες ιδεών (Baddeley & Wilson, 2002). Επειδή από την άλλη, οι πληροφορίες αυτές ήταν πολύ περισσότερες από αυτές που θα µπορούσαν να συγκρατηθούν στο φωνολογικό κύκλωµα ή το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο, το ζήτηµα της προσωρινής αποθήκευσης υλικού µεγάλου µεγέθους παρέµενε ανοιχτό. Ο Baddeley (2000) πρότεινε την ύπαρξη ενός τέταρτου δοµικού στοιχείου της εργαζόµενης µνήµης, µε την ονοµασία επεισοδιακή ενδιάµεση µνήµη. Πρόκειται για ένα σύστηµα περιορισµένης χωρητικότητας το οποίο βασίζεται στη λειτουργία της κεντρικής εκτελεστικής µονάδας, αλλά διαφέρει από αυτήν, καθώς είναι επιφορτισµένο κυρίως µε την αποθήκευση πληροφοριών παρά µε το συντονισµό της εργαζόµενης µνήµης. Ο όρος «επεισοδιακή», προκύπτει από την ικανότητα του συστήµατος αυτού να συνδέει πληροφορίες, οι οποίες προέρχονται από διαφορετικές πηγές σε επεισόδια. Είναι µία «ενδιάµεση µνήµη», µε την έννοια ότι προσφέρει έναν τρόπο συνδυασµού πληροφοριών από διαφορετικές φόρµες σε ένα µόνο πολύπλευρο κώδικα. Τέλος, η κύρια µέθοδος ανάπλασης από το συγκεκριµένο σύστηµα θεωρείται ότι προϋποθέτει τη συνειδητή επίγνωση του ατόµου. Πρόκειται, πάντως, για µία σχετικά νέα έννοια, για τη διερεύνηση της οποίας είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν οι κατάλληλες µέθοδοι. Το φωνολογικό κύκλωµα Το γεγονός ότι η έρευνα που παρουσιάζεται στην παρούσα εργασία µελετά τη λειτουργία της φωνολογικής εργαζόµενης µνήµης, που σχεδόν ταυτίζεται µε το φωνολογικό κύκλωµα, κατέστησε απαραίτητο το σύστηµα αυτό να παρουσιαστεί εκτενέστερα από τα υπόλοιπα και σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Ήταν, εν ολίγοις, η δοµή του κειµένου που «επέβαλε»

19 19 το συγκεκριµένο τρόπο παρουσίασης των συστηµάτων και όχι η σπουδαιότητα του έργου που επιτελείται στο κάθε ένα από αυτά! Στο επόµενο κεφάλαιο, λοιπόν, παρουσιάζεται αναλυτικά το φωνολογικό κύκλωµα.

20 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΟ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΚΥΚΛΩΜΑ Το φωνολογικό κύκλωµα είναι το υποσύστηµα της εργαζόµενης µνήµης, το οποίο εξειδικεύεται στην πρόσκαιρη συγκράτηση και επεξεργασία φωνολογικών πληροφοριών. Μπορεί να χωριστεί σε δύο υποσυστήµατα. Το πρώτο είναι ένα σύστηµα προσωρινής αποθήκευσης, το οποίο συγκρατεί τα µνηµονικά ίχνη για κάποια δευτερόλεπτα, κατά τη διάρκεια των οποίων εξασθενούν, αν δεν ενισχυθούν από το δεύτερο υποσύστηµα. Αυτό περιλαµβάνει ένα σύστηµα εσωτερικής επανάληψης, το οποίο όχι µόνο διατηρεί τις πληροφορίες στο υποσύστηµα αποθήκευσης, αλλά επίσης χρησιµεύει στην καταγραφή των οπτικών πληροφοριών στο υποσύστηµα αποθήκευσης, µε την προϋπόθεση ότι τα ερεθίσµατα µπορούν να λάβουν όνοµα. Εποµένως, αν σε ένα υποκείµενο παρουσιαστεί οπτικά µία ακολουθία γραµµάτων για άµεση ανάκληση, τότε, παρά την οπτική παρουσίαση, το υποκείµενο θα µετατρέψει τα γράµµατα στα αντίστοιχα φωνήµατα και ως εκ τούτου, η διατήρησή τους θα εξαρτηθεί από τα ακουστικά ή φωνολογικά χαρακτηριστικά τους (Baddeley, 2003). Φωνολογική οµοιότητα, αρθρωτική καταπίεση και µέγεθος της λέξης Τα πιο πειστικά επιχειρήµατα υπέρ της ύπαρξης του φωνολογικού κυκλώµατος και της σπουδαιότητας της φωνολογικής κωδικοποίησης στην εργαζόµενη µνήµη, προέρχονται

21 21 από την επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας, της αρθρωτικής καταπίεσης και του µεγέθους της λέξης. Η επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας αντανακλάται στη χαµηλότερη επίδοση που σηµειώνεται σε έργα ανάκλησης µε λέξεις (ή γράµµατα) που οµοιοκαταληκτούν (ή έχουν κάποια άλλη φωνολογική οµοιότητα) σε σχέση µε λέξεις (ή γράµµατα) που δεν οµοιοκαταληκτούν (ή δεν έχουν καµία φωνολογική οµοιότητα). Το φαινόµενο αυτό αποδίδεται στο υποσύστηµα φωνολογικής αποθήκευσης του φωνολογικού κυκλώµατος. Στην παθητική φωνολογική αποθήκευση, τα µνηµονικά ίχνη για τα ερεθίσµατα που οµοιοκαταληκτούν περιλαµβάνουν λιγότερα διακριτικά χαρακτηριστικά από τα αντίστοιχα ίχνη των ερεθισµάτων που δεν οµοιοκαταληκτούν. Επειδή, λοιπόν, τα ερεθίσµατα αποθηκεύονται φωνολογικά, τα προς καταχώρηση ερεθίσµατα που οµοιοκαταληκτούν µπερδεύονται. Συνεπώς, το φαινόµενο της φωνολογικής οµοιότητας είναι η πιο σαφής ένδειξη για τη φωνολογική αποθήκευση. Από τις πρώτες έρευνες που µελέτησαν την επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας ήταν η έρευνα των Conrad και Hull (1964). Βρέθηκε ότι, ενώ τα υποκείµενα µπορούν εύκολα να ανακαλέσουν µία ακολουθία γραµµάτων που δεν οµοιοκαταληκτούν, όπως B, W, Y, K, R, X, έχουν συνήθως σηµαντική δυσκολία στη διατήρηση ακολουθιών, µε γράµµατα που οµοιοκαταληκτούν, όπως T, C, V, D, B, G. Όµοια, όπως έδειξε και µελέτη του Baddeley (1966a), τα υποκείµενα σηµειώνουν πολύ χαµηλή επίδοση σε µία ακολουθία λέξεων που µοιάζουν ηχητικά, όπως man, cat, cab, can, map, ενώ, αντίθετα, η επίδοσή τους είναι πολύ υψηλή σε µία ακολουθία λέξεων που δεν οµοιοκαταληκτούν, όπως pit, day, cow, sup, pen. H ίδια µελέτη έδειξε ότι η άµεση ανάκληση δεν επηρεάζεται στον ίδιο βαθµό από τις λέξεις που έχουν παρόµοια σηµασία, καθώς ακολουθίες όπως huge (τεράστιος), big (µεγάλος), long (µακρύς), tall (ψηλός), large (πλατύς) ήταν σχεδόν το ίδιο εύκολο να ανακληθούν µε µία σειρά επιθέτων µε εντελώς διαφορετική

22 22 σηµασία, όπως old (παλιός), wet (υγρός), thin (λεπτός), soft (µαλακός), dark (σκοτεινός) (οι επιδόσεις ήταν ελαφρά χαµηλότερες για τις σηµασιολογικά όµοιες λέξεις). Αξίζει, πάντως, να αναφερθεί ότι στη µακρόχρονη µνήµη παρατηρείται το αντίστροφο. Σε έρευνα που µελετούσε την επίδραση της φωνολογικής και της σηµασιολογικής οµοιότητας των λέξεων στη µακρόχρονη µνήµη, βρέθηκε ότι, αντίθετα µε τη βραχύχρονη µνήµη, η επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας αποδυναµώνεται ενώ η επίδραση της σηµασιολογικής οµοιότητας ενισχύεται (Baddeley, 1966b). Προκύπτει, λοιπόν, το συµπέρασµα ότι η βραχύχρονη και η µακρόχρονη µνήµη περιλαµβάνουν διαφορετικά συστήµατα κωδικοποίησης. Αρχικά το φαινόµενο της φωνολογικής οµοιότητας αποδόθηκε στην ακουστική κωδικοποίηση, συσχετίστηκε δηλαδή µε τις διαδικασίες αντίληψης του προφορικού λόγου. Στη συνέχεια, όµως, υποστηρίχθηκε ότι η κωδικοποίηση ήταν αρθρωτική, στηριζόταν δηλαδή στο σύστηµα παραγωγής του λόγου, και όχι ακουστική. Σύµφωνα µε τον Baddeley (1986), ένα πειστικό επιχείρηµα υπέρ της αρθρωτικής κωδικοποίησης προέκυψε από µία έρευνα του Conrad το 1970 µε εκ γενετής κωφά παιδιά. Παρατηρήθηκε ότι, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν ακούσει ποτέ ήχους, ορισµένα από τα παιδιά εµφάνιζαν φωνολογική σύγχυση στην προσπάθειά τους να θυµηθούν ακολουθίες συµφώνων. ιαπιστώθηκε ότι τα παιδιά εκείνα αξιολογούνταν από τους δασκάλους τους ως καλοί οµιλητές. Αυτό το εύρηµα συνηγορεί υπέρ της υπόθεσης της αρθρωτικής κωδικοποίησης, χωρίς, βέβαια, να αποκλείει την πιθανότητα τα ακούοντα άτοµα να κωδικοποιούν και ακουστικά. Ακόµη πιο πειστικά επιχειρήµατα υπέρ της αρθρωτικής κωδικοποίησης, προέκυψαν από έρευνες, στις οποίες εφαρµόστηκε η τεχνική της αρθρωτικής καταπίεσης. Πρόκειται για µία τεχνική κατά την οποία, ζητείται από το υποκείµενο να εκφέρει µία ακολουθία ήχων άσχετων µε το έργο που εκτελεί (ανάκλησης, ανάγνωσης κλπ.). Αυτή η διαδικασία µειώνει την επίδοση, επειδή εµποδίζει τη διατήρηση του µνηµονικού ίχνους µέσω της επανάληψης

23 23 και επιπλέον, όταν χρησιµοποιείται η οπτική παρουσίαση, επίσης εµποδίζει τα υποκείµενα που χρησιµοποιούν την εσωτερική επανάληψη να καταγράψουν τα ερεθίσµατα στη φωνολογική αποθήκευση. Σε σχετική έρευνα, ο Murray (1967) παρουσίασε οπτικά στους συµµετέχοντές µία ακολουθία ψηφίων τα οποία έπρεπε στη συνέχεια να ανακαλέσουν. Εµπόδισε την υποφωνητική επανάληψη των ψηφίων, ζητώντας από τους συµµετέχοντες να εκφέρουν έναν άσχετο µε το έργο της ανάκλησης ήχο (τη λέξη the) καθ' όλη τη διάρκεια της παρουσίασης. Οι επιδόσεις που σηµειώθηκαν ήταν σηµαντικά χαµηλότερες µε αυτήν την τεχνική. Ωστόσο, ενώ αυτό το φαινόµενο θα µπορούσε να αποδοθεί στην επίδραση της αρθρωτικής καταπίεσης, θα µπορούσε επίσης να υποστηριχθεί ότι η άρθρωση ενός άσχετου ήχου θα µπορούσε µερικώς να λειτουργήσει ως γενικός παράγοντας σύγχυσης και απόσπασης της προσοχής από το έργο. Αυτή η ερµηνεία, όµως, δεν είναι ικανή να εξηγήσει το αποτέλεσµα επόµενης έρευνας του Murray (1968), που έδειξε ότι οι συµµετέχοντες, οι οποίοι κλήθηκαν να θυµηθούν ακολουθίες συµφώνων που τους παρουσιάστηκαν οπτικά, δεν έδείξαν σηµάδια επίδρασης της φωνολογικής οµοιότητας, όταν υπήρξε αρθρωτική καταπίεση. Η επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας παρατηρείται όταν είναι εφικτή η εσωτερική επανάληψη. Στην έρευνα του Murray (1968), στην οποία η αρθρωτική καταπίεση εµπόδισε την εσωτερική επανάληψη, η επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας ήταν αναµενόµενο να εξαλειφθεί. εδοµένα που υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός συστήµατος εσωτερικής επανάληψης παρέχονται και από την επίδραση του µεγέθους της λέξης. Η επίδραση του µεγέθους της λέξης αντανακλάται στη χαµηλότερη επίδοση σε έργα ανάκλησης µε τις µεγάλες (η εκφορά τους διαρκεί πολύ) λέξεις σε σχέση µε τις µικρές (η εκφορά τους διαρκεί λίγο) λέξεις. Αυτό το φαινόµενο αποδίδεται στο υποσύστηµα επανάληψης του φωνολογικού κυκλώµατος.

24 24 Όπως και στην περίπτωση της φωνολογικής οµοιότητας, για τη µελέτη της επίδρασης του µεγέθους της λέξης, συχνά γίνεται παρουσίαση ακολουθιών στα υποκείµενα, από τα οποία ζητείται άµεση σειριακή ανάκληση των ακολουθιών αυτών. Θέλοντας να εξετάσουν, λοιπόν, την επίδραση του µεγέθους της λέξης, οι Baddeley, Thomson και Buchanan (1975) διεξήγαγαν µία σειρά πειραµάτων, που περιελάµβαναν έργα ανάκλησης. Στο πρώτο από αυτά, τα υποκείµενα που καλούνταν να επαναλάβουν ακολουθίες λέξεων σηµείωναν υψηλές επιδόσεις, όταν οι λέξεις ήταν µικρές, όπως sum, wit, hate, bond, twice και χαµηλές επιδόσεις όταν οι λέξεις ήταν µεγάλες, αν και ίδιας συχνότητας, όπως opportunity, university, immediately, individual, association. Θεωρώντας ότι το αποτέλεσµα αυτό µπορεί να αντανακλά γλωσσολογικές διαφορές, καθώς οι µικρές λέξεις ήταν σχετικά απλές και αγγλοσαξονικής ρίζας, σε αντίθεση µε τις πιο σύνθετες, λατινογενείς µεγάλες λέξεις, ο Baddeley και οι συνεργάτες του (1975) επανέλαβαν το πείραµα χρησιµοποιώντας ονόµατα χωρών. Η ακολουθία των µικρών λέξεων περιελάµβανε ονόµατα όπως Chad, Burma, Greece, Cuba, Malta και η ακολουθία των µεγάλων λέξεων, ονόµατα όπως Czechoslovakia, Somaliland, Nicaragua, Afganistan, Yugoslavia. Ο µέσος όρος των λέξεων που ανακλήθηκαν σωστά ήταν 4,17 για τις µικρές και 2,80 για τις µεγάλες λέξεις, υπήρξε δηλαδή ξανά στατιστικά σηµαντική διαφορά. Το επόµενο πείραµα των ερευνητών (Baddeley, Thomson, & Buchanan, 1975) επιχείρησε να απαντήσει στο ερώτηµα αν ο παράγοντας που καθόριζε την επίδραση του µεγέθους της λέξης ήταν η διάρκεια της εκφερόµενης λέξης ή το πλήθος των συλλαβών της. Από τη µία, σύµφωνα µε την υπόθεση της απόσβεσης του µνηµονικού ίχνους, η διάρκεια εκφοράς είναι σηµαντική, καθώς η εκφορά των µεγαλύτερων λέξεων απαιτεί περισσότερο χρόνο κι εποµένως, εµποδίζεται η συχνή επανάληψη του µνηµονικού ίχνους, οδηγώντας σε µεγαλύτερη λήθη. Από την άλλη, σύµφωνα µε τη θεωρία της παρέµβασης, ο κρίσιµος παράγοντας είναι ο αριθµός των συλλαβών. Αρκετοί θεωρητικοί έχουν υποστηρίξει ότι η

25 25 βραχύχρονη µνήµη περιλαµβάνει ένα σύστηµα µε περιορισµένο αριθµό θέσεων µνηµονικών ιχνών. Όταν ο αριθµός των ερεθισµάτων προς ανάκληση υπερβαίνει αυτόν τον αριθµό, προκύπτει λήθη. Αν κάθε τέτοια θέση δύναται να συγκρατήσει συγκεκριµένο αριθµό συλλαβών, τότε οι πολυσύλλαβες λέξεις θα πρέπει να υπερφορτώνουν το σύστηµα αυτό πιο γρήγορα από ότι οι µονοσύλλαβες. Στο πείραµά τους, οι Baddeley et al. (1975) συνέκριναν την άµεση ανάκληση για δύο λίστες λέξεων. Κάθε λίστα αποτελούταν από δισύλλαβες λέξεις, αλλά η διάρκεια εκφοράς των λέξεων της µίας λίστας ήταν σχετικά σύντοµη (περιελάµβανε λέξεις όπως bishop, wicket, ember, pewter, decor), ενώ η αντίστοιχη διάρκεια για την άλλη λίστα ήταν µεγαλύτερη (περιελάµβανε λέξεις όπως harpoon, Friday, coerce, morphine, zygote). Παρατηρήθηκε µία συνεχής τάση των υποκειµένων να επιτυγχάνουν υψηλότερες επιδόσεις µε τις λέξεις µικρής διάρκειας, παρά το γεγονός ότι οι λέξεις στις λίστες ήταν εξισωµένες ως προς τον αριθµό των συλλαβών. Επιβεβαιώθηκε, συνεπώς, η υπόθεση της απόσβεσης του µνηµονικού ίχνους, που υποστηρίζει ότι ο παράγοντας που καθορίζει το ποσοστό ανάκλησης είναι η διάρκεια εκφοράς των λέξεων και όχι ο αριθµός των συλλαβών που τις απαρτίζουν. Αν και η επίδραση του µεγέθους της λέξης είναι ισχυρή, η ερµηνεία της παραµένει κατά κάποιο τρόπο αντιφατική. Από τη µια, η εκφορά των µεγάλων λέξεων χρειάζεται περισσότερο χρόνο. Εποµένως, όταν απαιτείται πλήρης λεκτική ανάκληση, µέρος της επίδρασης εκδηλώνεται κατά την απάντηση που δίνει το άτοµο. Από την άλλη, η διάρκεια εκφοράς της λέξης δεν είναι η µόνη βάση της επίδρασης του µεγέθους της λέξης. εδοµένου ότι για την επανάληψη των µεγάλων λέξεων χρειάζεται αρκετός χρόνος, λίγα είναι τα στοιχεία που προλαβαίνουν να επαναληφθούν στην κρίσιµη περίοδο των 1-2 δευτερολέπτων και εποµένως, λίγα στοιχεία µπορούν να ανακληθούν. Το γενικό συµπέρασµα είναι ότι η επίδραση του µεγέθους της λέξης ενεργεί τόσο κατά τη διαδικασία της εσωτερικής /

26 26 σιωπηρής επανάληψης όσο και κατά τη διάρκεια της εξωτερικευµένης / φωναχτής απάντησης (Baddeley, Chincotta, Stafford, & Turk, 2002). Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί ότι η διαδικασία της εσωτερικής επανάληψης δε φαίνεται να εξαρτάται από την ικανότητα για την εκφορά του λόγου. Οι Baddeley και Wilson (1985) έδειξαν ότι ασθενείς µε προβλήµατα δυσαρθρίας (µια νευρολογικής φύσεως διαταραχή του λόγου, η οποία χαρακτηρίζεται από αργές, αδύναµες, λανθασµένες, ή ασυντόνιστες κινήσεις του µηχανισµού του λόγου), οι οποίοι έχουν χάσει την ικανότητα να εκφέρουν λόγο, έχουν σαφείς ενδείξεις εσωτερικής επανάληψης, όπως αντανακλάται στην επίδραση του µεγέθους της λέξης ή στην επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας µε οπτικά παρουσιαζόµενα ερεθίσµατα. Αντίθετα, ασθενείς µε δυσπραξία (µία διαταραχή ή ανωριµότητα της οργάνωσης της κίνησης, όπου συχνά συνυπάρχουν και προβλήµατα στην οµιλία, την αντίληψη και τη σκέψη) δε δείχνουν σηµάδια επανάληψης (Caplan & Waters, 1995). Στο θέµα της επίδρασης της φωνολογικής οµοιότητας και του µεγέθους της λέξης θα επιστρέψουµε αργότερα. Η νευροανατοµική βάση του φωνολογικού κυκλώµατος Σύµφωνα µε τον Baddeley (2003), τόσο η µελέτη µε ασθενείς µε βλάβη που έχει ως αποτέλεσµα ελλείµµατα στο φωνολογικό κύκλωµα όσο και οι νευροαπεικονιστικές µελέτες υποστηρίζουν την υπόθεση των χωριστών συστηµάτων αποθήκευσης και επανάληψης, µε την περιοχή 44 του Brodmann να είναι η περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού που σχετίζεται µε την αποθήκευση, ενώ η εσωτερική επανάληψη φαίνεται να συνδέεται µε την περιοχή του Broca (περιοχές 6 και 40 του Brodmann). Και στις δύο περιπτώσεις η ενεργοποίηση γίνεται κυρίως στο αριστερό ηµισφαίριο του εγκεφάλου, αν και, περιστασιακά, υπάρχουν ενδείξεις οµόλογης δραστηριότητας στο δεξιό ηµισφαίριο του εγκεφάλου, υπό ιδιαίτερα απαιτητικές συνθήκες.

27 27 Η λειτουργική σηµασία του φωνολογικού κυκλώµατος Αναζητώντας τη βιολογική λειτουργία που εξυπηρετεί το σύστηµα του φωνολογικού κυκλώµατος, οι Vallar και Baddeley (1987) υποστήριξαν ότι ίσως να χρησιµεύει ως ένα εφεδρικό σύστηµα για την κατανόηση, στηριζόµενοι στη διαπίστωση ότι ασθενείς µε ελλείµµατα στη φωνολογική βραχύχρονη µνήµη δυσκολεύονται να κατανοήσουν τις ιδιαίτερα µεγάλες και σύνθετες προτάσεις. Εντούτοις, η λειτουργία αυτή δεν αποτελεί το αρκούντως σηµαντικό πλεονέκτηµα του συστήµατος, που θα οδηγούσε στην εξέλιξή του. Μία άλλη υπόθεση ήταν ότι το σύστηµα µπορεί να εξελίχθηκε προκειµένου να διευκολύνει την απόκτηση της γλώσσας (Baddeley, Papagno, & Vallar, 1988). Στήριξη στην υπόθεση αυτή παρείχε η περίπτωση µίας Ιταλίδας ασθενούς µε έλλειµµα στη φωνολογική βραχύχρονη µνήµη. Επειδή η ασθενής ήταν ενήλικας και είχε ήδη αποκτήσει τη µητρική της γλώσσα, εξετάστηκε η ικανότητά της να µάθει λέξεις από µία ξένη σε εκείνη γλώσσα, τη ρώσικη. Της ζητήθηκε να προσπαθήσει να µάθει οχτώ λέξεις του ρώσικου λεξιλογίου, συνδυάζοντας την κάθε µία από αυτές µε την αντίστοιχη ιταλική. Στη συνέχεια, συγκρίθηκε η ικανότητά της για τη µάθηση των ξένων λέξεων µε την ικανότητά της να µάθει να συνδέει εννοιολογικά άσχετες µεταξύ τους λέξεις, προερχόµενες από τη µητρική της γλώσσα, σε ζεύγη. Βρέθηκε ότι έµαθε να σχηµατίζει ανάλογα ζεύγη το ίδιο γρήγορα µε τα υποκείµενα της οµάδας ελέγχου, ενώ δεν κατάφερε να µάθει καµία από τις οχτώ ρώσικες λέξεις. Εποµένως, το φωνολογικό κύκλωµα ενδεχοµένως να είναι χρήσιµο στην εκµάθηση νέων λέξεων. Επόµενη έρευνα που διεξήγαγαν οι Papagno, Valentine και Baddeley (1991) επιβεβαίωσε τη συσχέτιση ανάµεσα στο φωνολογικό κύκλωµα και την εκµάθηση νέων λέξεων, δείχνοντας ότι οι παράγοντες που εµποδίζουν τη λειτουργία του φωνολογικού κυκλώµατος δυσκολεύουν και την εκµάθηση µίας ξένης γλώσσας, αλλά όχι τη συνδετική

28 28 µάθηση σε ζεύγη στη µητρική γλώσσα, για την οποία συνήθως τα υποκείµενα βασίζονται στη σηµασιολογική κωδικοποίηση. Πιο συγκεκριµένα, οι ερευνητές έδειξαν ότι εµποδίζοντας την επανάληψη, µε την εκφορά ενός άσχετου µε τις λέξεις προς µάθηση ήχου (αρθρωτική καταπίεση), εµποδίζεται και η εκµάθηση της ξένης γλώσσας. Το φωνολογικό κύκλωµα, λοιπόν, χρησιµεύει στην εκµάθηση του λεξιλογίου µίας ξένης γλώσσας, αν και µπορεί να παρακαµφθεί, στην περίπτωση που το υλικό προς µάθηση επιτρέπει τη δηµιουργία σηµασιολογικών συνδέσεων (όπως συµβαίνει µε τη µητρική γλώσσα). Υπάρχουν, βέβαια, και µελέτες που µαρτυρούν επίδραση του φωνολογικού κυκλώµατος και στην απόκτηση της µητρικής γλώσσας. Για παράδειγµα, η έρευνα των Gahercole και Baddeley (1990) µε συµµετέχοντες παιδιά ηλικίας 8 ετών, που είχαν µία ειδική µαθησιακή δυσκολία. Πιο συγκεκριµένα, επρόκειτο για παιδιά µε κανονική µη λεκτική ευφυΐα και καθυστέρηση 2 ετών στην ανάπτυξη της γλώσσας. Τους χορηγήθηκαν, µεταξύ άλλων, τεστ επανάληψης λέξεων και ψευδολέξεων. Οι ερευνητές σύγκριναν τις επιδόσεις των παιδιών µε µαθησιακή δυσκολία µε τις επιδόσεις παιδιών φυσιολογικής γλωσσικής ανάπτυξης, που είχαν ίδια ηλικία και ίδια µη λεκτική ευφυΐα αλλά και µικρότερων σε ηλικία παιδιών, που είχαν γλωσσική ανάπτυξη ίδιου επιπέδου. Βρήκαν ότι οι επιδόσεις τους ήταν σηµαντικά χαµηλότερες, όχι µόνο από τις επιδόσεις των συνοµηλίκων τους αλλά και από εκείνες των µικρότερων παιδιών µε την ίδια γλωσσική ανάπτυξη. εδοµένου ότι τα παιδιά της ερευνητικής οµάδας δεν αντιµετώπιζαν δυσκολίες εκφοράς λέξεων ή ακουστικές δυσκολίες, οι ερευνητές απέδωσαν την αδυναµία τους στην ανάπτυξη της γλώσσας σε µία βλάβη στη φωνολογική αποθήκευση του φωνολογικού κυκλώµατος. Πρόσφατη έρευνα επιβεβαίωσε την εµπλοκή της φωνολογικής βραχύχρονης µνήµης στην εκµάθηση νέων λέξεων στη µητρική γλώσσα (Μασούρα, Gathercole, & Μπαµπλέκου, 2006). Η συσχέτιση λεξιλογίου και φωνολογικής βραχύχρονης µνήµης, πάντως, δε συνεπάγεται και σχέση αιτίου - αιτιατού. Όσο ευλογοφανής είναι η υπόθεση ότι η καλή

29 29 φωνολογική µνήµη διευκολύνει την εκµάθηση του λεξιλογίου τόσο ευλογοφανής είναι και η υπόθεση ότι τα παιδιά µε πλούσιο λεξιλόγιο µπορούν να το χρησιµοποιήσουν, προκειµένου να βοηθηθούν στην εκµάθηση νέων λέξεων,. Στήριξη, πάντως, για την ισχύ της φωνολογικής αποθήκευσης παρείχε µία µακρόχρονη έρευνα στην οποία µελετήθηκε η συσχέτιση λεξιλογίου και επανάληψης ψευδολέξεων σε παιδιά ηλικίας 4 και 5 ετών. Βρέθηκε ότι η επανάληψη ψευδολέξεων στα 4 έτη αποτελούσε καλό προγνωστικό κριτήριο της επίδοσης στο λεξιλόγιο στα 5 έτη, ενώ, αντίθετα, η επίδοση στο λεξιλόγιο στα 4 έτη αποδείχτηκε αναποτελεσµατικό προγνωστικό κριτήριο της επανάληψης ψευδολέξεων στα 5 έτη (Gathercole & Baddeley, 1989). Θα πρέπει να σηµειωθεί, τέλος, ότι καθώς τα παιδιά µεγαλώνουν, η αµοιβαία σχέση φωνολογικής µνήµης και εκµάθησης λεξιλογίου ενισχύεται ολοένα και περισσότερο, µε την καλή φωνολογική µνήµη να διευκολύνει την εκµάθηση του λεξιλογίου, το οποίο µε τη σειρά του διευκολύνει την επανάληψη άγνωστων λέξεων (όπως αναφέρεται στον Baddeley, 2003). Το φωνολογικό κύκλωµα και ο συντονισµός της συµπεριφοράς Πρόσφατη έρευνα (Baddeley, Chincotta, & Adlam, 2001) αποκάλυψε ότι το φωνολογικό κύκλωµα διαδραµατίζει ένα σηµαντικό ρόλο και στο συντονισµό της συµπεριφοράς. Σε ενήλικους, χωρίς προβλήµατα στη βραχύχρονη µνήµη, η εσωτερική επανάληψη µπορεί να είναι ένας κοινός µηχανισµός για τη διατήρηση του συντονισµού της στρατηγικής. Για παράδειγµα, αν οδηγεί κάποιος υπό άσχηµες καιρικές συνθήκες σε αυτοκινητόδροµο που δε γνωρίζει, µε την εσωτερική επανάληψη καταφέρνει να συγκρατεί τον αριθµό και την κατεύθυνση της επόµενης στροφής. Η χρήση της εσωτερικής επανάληψης στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι µία πολύ απλή, αλλά και πολύ αποτελεσµατική

30 30 στρατηγική. Φαίνεται, λοιπόν, πως το φωνολογικό κύκλωµα είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα βοηθητικό σύστηµα της εργαζόµενης µνήµης. Το φωνολογικό κύκλωµα και οι διαδικασίες της ανάγνωσης και της ορθογραφίας Η ανάγνωση είναι µία ιδιαίτερα σύνθετη λειτουργική διαδικασία, στη διεκπεραίωση της οποίας συµβάλλουν αρκετοί γνωστικοί παράγοντες, µεταξύ των οποίων και η εργαζόµενη µνήµη. Πιο συγκεκριµένα, το φωνολογικό κύκλωµα διαδραµατίζει ξεχωριστό ρόλο στην αναγνωστική διαδικασία. Ωστόσο, ο ρόλος του φωνολογικού κυκλώµατος έχει βρεθεί να είναι ιδιαίτερα σηµαντικός µόνο στην περίπτωση των αρχάριων αναγνωστών, που βρίσκονται στο στάδιο της εκµάθησης της ανάγνωσης. Οι έµπειροι αναγνώστες δε φαίνεται να επηρεάζονται από τη λειτουργία του συστήµατος αυτού. Αυτό θα γίνει ευκολότερα κατανοητό, αφού εξηγήσουµε πώς συµβάλλει το φωνολογικό κύκλωµα στην ανάγνωση. Το φωνολογικό κύκλωµα, όπως, επισηµαίνει ο Πόρποδας (2002), "( ) επιτρέπει στον αναγνώστη που διαβάζει µια λέξη να συγκρατεί τις φωνηµικές αναπαραστάσεις του κάθε γράµµατος που αναγνωρίζει, µέχρις ότου συγκεντρώσει επαρκείς αναπαραστάσεις γραµµάτων που θα µπορούν να σχηµατίσουν µία συλλαβή, η οποία θα συγκρατηθεί και αυτή, µέχρις ότου αναγνωριστούν τα επόµενα γράµµατα της λέξης και σχηµατιστεί η επόµενη συλλαβή κ.ο.κ., που τελικά θα οδηγήσει στην ανάγνωση της λέξης" (σ. 192). Το φωνολογικό κύκλωµα, δηλαδή, βοηθά τον αρχάριο αναγνώστη να συγκρατεί προσωρινά τα µικρότερα µέρη (φωνηµικές αναπαραστάσεις γραµµάτων) των µεγαλύτερων τµηµάτων (γραπτές λέξεις), µέχρι να καταφέρει να τα συνενώσει και να διαβάσει τις λέξεις. Το φωνολογικό κύκλωµα επίσης βοηθάει τους αναγνώστες να κατανοήσουν τις λέξεις που διαβάζουν. Ο αρχάριος αναγνώστης καλείται να διαβάσει µία λέξη που βλέπει για πρώτη φορά γραπτά. Συγκρατεί, λοιπόν, τη φωνολογική αναπαράσταση της λέξης αυτής στην

31 31 εργαζόµενη µνήµη και αναζητά στη σηµασιολογική µνήµη τη σηµασία της λέξης αυτής (που γνωρίζει προφορικά, αλλά τώρα τη µαθαίνει και γραπτά), προκειµένου να την κατανοήσει. Ο έµπειρος αναγνώστης, όµως, δε χρειάζεται να προβεί σε ανάλογες διαδικασίες. Για τον έµπειρο αναγνώστη η αποκωδικοποίηση των λέξεων είναι µία πιο αυτοµατοποιηµένη διαδικασία, ενώ "( ) η πρόσβαση στη σηµασία των λέξεων µπορεί να γίνει απευθείας µε βάση τη γραφηµική κωδικοποίηση και αναπαράσταση, χωρίς τη µεσολάβηση της φωνολογικής ανακωδικοποίησης" (Πόρποδας, 2002, σ. 193). Ανάλογη είναι και η επίδραση του φωνολογικού κυκλώµατος στην ορθογραφία: Όταν κάποιος θέλει να γράψει µία λέξη, τη συγκρατεί µε τη βοήθεια του φωνολογικού κυκλώµατος, µέχρι να αποδώσει µε γραπτά σύµβολα όλα τα φωνήµατα που τη συγκροτούν. Η επίδραση αυτή ίσως να είναι, όπως και στην περίπτωση της ανάγνωσης, ισχυρότερη, όταν το άτοµο µαθαίνει να γράφει. Για την επαλήθευση ή την απόρριψη της υπόθεσης αυτής είναι απαραίτητη η διεξαγωγή σχετικών ερευνών. εδοµένου, λοιπόν, ότι η εργαζόµενη µνήµη είναι µία από τις γνωστικές προϋποθέσεις της ανάγνωσης και της ορθογραφίας και ότι η φωνητική κωδικοποίηση εµπλέκεται στην αποθήκευση στην εργαζόµενη µνήµη κατά τις διαδικασίες αυτές, ίσως οι καλοί αναγνώστες (και οι ορθογράφοι) να διακρίνονται από τους αδύνατους, µεταξύ άλλων και µε βάση το βαθµό που στηρίζονται στη φωνητική κωδικοποίηση.

32 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΥΣΚΟΛΙΕΣ Αρκετές έρευνες έχουν καταδείξει τη στενή σχέση που υπάρχει ανάµεσα σε ελλείµµατα στην εργαζόµενη µνήµη και τις µαθησιακές δυσκολίες. Σε γενικές γραµµές, έχει βρεθεί ότι οι επιδόσεις των παιδιών µε µαθησιακές δυσκολίες σε έργα που αξιολογούν την εργαζόµενη µνήµη είναι χαµηλότερες από τις επιδόσεις των παιδιών που δεν αντιµετωπίζουν κάποιο πρόβληµα (Johnston & Anderson, 1998, Καραντζής 1998 κ.ά.). Οι µεγαλύτερες διαφορές στις επιδόσεις παρατηρούνται στη λειτουργία του φωνολογικού κυκλώµατος. Αντίθετα, σε αρκετά έργα που εµπλέκονται η κεντρική εκτελεστική µονάδα και το οπτικοχωρικό σηµειωµατάριο τα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες σηµειώνουν ακόµη και ίδιες επιδόσεις µε τα παιδιά χωρίς αδυναµίες (Jeffries & Everatt, 2004). Φαίνεται ακόµη, πως όλες οι µαθησιακές δυσκολίες δε σχετίζονται µε την ίδια δυσλειτουργία της εργαζόµενης µνήµης: άλλο έλλειµµα µπορεί να εµφανίζει ένα παιδί µε δυσλεξία και άλλο ένα παιδί µε κάποιο άλλο µαθησιακό πρόβληµα (Jeffries & Everatt, 2004).

33 33 Φωνολογικό κύκλωµα και µαθησιακές δυσκολίες Επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας και του µεγέθους της λέξης σε αδύνατους αναγνώστες Σε µία σειρά ερευνών, έχει βρεθεί ότι τα παιδιά των οποίων η αναγνωστική ικανότητα είναι κατώτερη του µέσου όρου έχουν χαµηλότερη επίδοση σε έργα που εµπλέκεται το φωνολογικό κύκλωµα (Siegel & Linder, 1984, Porpodas, 1993, Irausquin & de Gelder, 1997, Steinbrink & Klatte, 2008 κ.ά.). Αρκετές από τις έρευνες έχουν χρησιµοποιήσει την επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας και του µεγέθους της λέξης, προκειµένου να αναλύσουν τη φύση των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι αδύνατοι αναγνώστες σε έργα σειριακής ανάκλησης. Στα αποτελέσµατα των ερευνών, πάντως, όπως συµβαίνει συχνά, υπάρχουν αποκλίσεις, ως λογική συνέπεια της διαφορετικής µεθόδου (είδος ερεθίσµατος, τρόπος αξιολόγησης των απαντήσεων κλπ.) που ακολουθείται κάθε φορά (Gupta, Lipinski, & Aktunc, 2005). Όσον αφορά στην επίδραση της φωνολογικής οµοιότητας ορισµένες έρευνες έδειξαν µειωµένη ή ανύπαρκτη επίδραση στους αδύνατους αναγνώστες τόσο µε οπτική όσο και µε ακουστική παρουσίαση ερεθισµάτων, υποδεικνύοντας ελλείµµατα στη χρήση της φωνολογικής κωδικοποίησης. Για παράδειγµα, οι Siegel και Linder (1984) βρήκαν ότι τα µικρότερα παιδιά (7 και 8 ετών) µε αναγνωστικές δυσκολίες δεν παρουσίασαν καµία διαφορά στην ανάκληση των γραµµάτων που δεν οµοιοκαταληκτούσαν και εκείνων που οµοιοκαταληκτούσαν, ενώ οι καλοί αναγνώστες της ίδιας ηλικίας σηµείωσαν καλύτερες επιδόσεις µε τα γράµµατα που δεν οµοιοκαταληκτούσαν. Ένα ακόµη ενδιαφέρον εύρηµα της έρευνας των Siegel και Linder (1984) ήταν ότι τα µεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά µε αναγνωστικές δυσκολίες (9 ως 13 ετών), όπως και οι συνοµήλικοί τους καλοί αναγνώστες, είχαν σηµαντικά χαµηλότερη επίδοση στην ανάκληση των γραµµάτων που οµοιοκαταληκτούσαν σε σχέση µε εκείνα που δεν οµοιοκαταληκτούσαν.

34 34 Εντούτοις, οι συνολικές τους επιδόσεις ήταν σηµαντικά χαµηλότερες από τις επιδόσεις των συνοµηλίκων τους χωρίς αναγνωστικές δυσκολίες. Εποµένως, αν και η ανεπάρκεια στη φωνολογική κωδικοποίηση µπορεί να χαρακτηρίζει τα µικρότερα σε ηλικία παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες, τα µεγαλύτερα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες φαίνεται πως χρησιµοποιούν ένα φωνηµικό κώδικα, αλλά έχουν µία γενικότερη έλλειψη στη βραχύχρονη µνήµη. Το γενικό συµπέρασµα της έρευνας αυτής ήταν ότι νωρίς στην ανάπτυξή τους, οι καλοί αναγνώστες επιδεικνύουν ευαισθησία στα φωνολογικά χαρακτηριστικά των ερεθισµάτων που περιλαµβάνονται σε ένα έργο µνήµης, ενώ οι αδύνατοι αναγνώστες όχι. Η χρήση ενός φωνητικού κώδικα στη βραχύχρονη µνήµη φαίνεται να αναπτύσσεται πιο αργά στα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες, εντούτοις αναπτύσσεται. Αυτά τα δεδοµένα υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός µοντέλου αναπτυξιακής καθυστέρησης παρά µία έλλειψη. Μελετώντας τη σειριακή ανάκληση για οπτικά και ακουστικά παρουσιαζόµενα ερεθίσµατα, οι McNeil και Johnston (2004) κατέληξαν σε εξίσου ενδιαφέροντα συµπεράσµατα. Με την παρουσίαση εικόνων, οι αδύνατοι αναγνώστες (ηλικίας 12 ετών) παρουσίασαν µικρότερη επίδραση του φαινοµένου της φωνολογικής οµοιότητας από την οµάδα ελέγχου (κανονικοί αναγνώστες, ηλικίας 7 ετών). Ωστόσο, µε την οπτική παρουσίαση των τυπωµένων λέξεων και την ακουστική παρουσίαση, οι αδύνατοι αναγνώστες επηρεάστηκαν στον ίδιο βαθµό µε την οµάδα ελέγχου από τη φωνηµική οµοιότητα. Εποµένως, οι αδύνατοι αναγνώστες στηρίζονται στις οπτικές πληροφορίες στα έργα κατά τα οποία οι παρουσιαζόµενες εικόνες µπορούν εύκολα να κωδικοποιηθούν οπτικά και στις περιπτώσεις που η λεκτική κωδικοποίηση δεν είναι υποχρεωτική, αλλά χρησιµοποιούν τη φωνολογική κωδικοποίηση, όταν τα ερεθίσµατα δεν κωδικοποιούνται το ίδιο εύκολα οπτικά στη µνήµη.

35 35 Όσον αφορά στο µέγεθος της λέξης, τα αποτελέσµατα των ερευνών είναι ασαφή. Αρκετές έρευνες ανέφεραν κανονική επίδραση του µεγέθους της λέξης (= υψηλές επιδόσεις στην ανάκληση των µικρών λέξεων και χαµηλές επιδόσεις στην ανάκληση µεγάλων λέξεων) µε ακουστική παρουσίαση των ερεθισµάτων. Με οπτική παρουσίαση των ερεθισµάτων, όµως, έχουν αναφερθεί ασυνεπή ευρήµατα. Οι Johnston και Anderson (1998) δε βρήκαν επίδραση του µεγέθους της λέξης σε αδύνατους αναγνώστες όταν παρουσίασαν εικόνες αντικειµένων που αντιστοιχούσαν σε µεγάλες και µικρές λέξεις, ενώ οι οµάδες ελέγχου (ίδιου αναγνωστικού επιπέδου και ίδιας ηλικίας) είχαν σαφώς υψηλότερη επίδοση µε τις µικρές λέξεις σε αυτή τη συνθήκη. Στο πείραµα 2α της έρευνας αυτής, οι αδύνατοι αναγνώστες επέδειξαν κανονική επίδραση του µεγέθους της λέξης µε την ακουστική παρουσίαση των ερεθισµάτων, αλλά µε την οπτική παρουσίαση επαναλήφθηκαν τα αποτελέσµατα του πρώτου πειράµατος (µηδενική επίδραση του µεγέθους της λέξης). Οι ερευνητές κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι οι αδύνατοι αναγνώστες βασίζονται σε οπτικές στρατηγικές στις περιπτώσεις που η φωνολογική κωδικοποίηση δεν είναι υποχρεωτική. Το συµπέρασµα των Johnston και Anderson (1998) επιβεβαιώθηκε στην πιο πρόσφατη έρευνα των McNeil και Johnston (2004). Εδώ η οµάδα ελέγχου (µικρότερης ηλικίας, αλλά ίδιου αναγνωστικού επιπέδου) έδειξε σαφή επίδραση του µεγέθους της λέξης µε την παρουσίαση εικόνων, ενώ οι αδύνατοι αναγνώστες έδειξαν µηδενική επίδραση του µεγέθους της λέξης. Ανάλογες διαφορές, όµως, δεν παρατηρήθηκαν µε την ακουστική παρουσίαση ή την οπτική παρουσίαση λέξεων, καθώς σε αυτές τις συνθήκες οι αδύνατοι αναγνώστες επηρεάστηκαν στον ίδιο βαθµό µε την οµάδα ελέγχου από το µέγεθος της λέξης. Εντούτοις, νωρίτερα οι Irausquin και de Gelder (1997) είχαν βρει ελαφρώς διαφοροποιηµένα αποτελέσµατα. Χρησιµοποιώντας τόσο ακουστική όσο και οπτική παρουσίαση και µία διαδικασία µη λεκτικής ανάκλησης (ταξινόµηση εικόνων), βρήκαν σηµαντική επίδραση του µεγέθους της λέξης και της φωνολογικής οµοιότητας σε αδύνατους