ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΣΜΖΜΑ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΟ

Transcript

1 ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΣΜΖΜΑ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΟ Ζ ΔΠΗΠΣΩΖ ΣΟΤ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΣΖΝ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΖ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΚΑΗ Ζ ΓΗΔΡΔΤΝΖΖ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΔΡΗΠΣΩΖ ΣΕΟΟΤΝ ΝΗΚΟΛΔΣΑ Μπηηιήλε Ηαλνπάξηνο

2 ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ Ζ δηδαθηνξηθή δηαηξηβή απνηειεί κηα κνλαρηθή δηαδηθαζία γηα ηνλ εξεπλεηή. Παξ φια απηά, ε ππνζηήξημε νξηζκέλσλ αλζξψπσλ γηα ηε δηακφξθσζε θαη νινθιήξσζή ηεο είλαη θαζνξηζηηθή. ε απηφ ην πιαίζην ζα ήζεια αξρηθά λα επραξηζηήζσ ηνλ Οκφηηκν Καζεγεηή Κ.Μ. νθνχιε γηα ηε ζπλνιηθή επίβιεςε ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο θαη ηε δηακφξθσζε κηαο εμαηξεηηθά δεκηνπξγηθήο ζρέζεο δαζθάινπ-καζήηξηαο. Δπηπιένλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ Καζεγεηή Κ. Υαιβαδάθε γηα ηελ επίβιεςε ηεο εξγαζίαο εηδηθά ζην εκπεηξηθφ κέξνο αιιά θαη γηα ηε γεληθφηεξε ζπκπαξάζηαζε θαη ελζάξξπλζε. Αληίζηνηρα, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ήηαλ ε ζπκβνιή ηνπ Δπίθνπξνπ Καζεγεηή Θ. Ησζεθίδε πνπ παξαθνινχζεζε ηε δηαηξηβή απφ ηα πξψηα βήκαηά ηεο θαη ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηε δηακφξθσζε κηαο νινθιεξσκέλεο θνηλσληθήο έξεπλαο. Ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο ζα ήζεια λα εθθξάζσ πξνο ην Λέθηνξα Η. Μπνηεηδάγηα θαη ην Λέθηνξα Κ. Δπαγγειηλφ νη νπνίνη πξνζέθεξαλ απιφρεξα ηε βνήζεηά ηνπο νπνηαδήπνηε ζηηγκή ηνπο δεηήζεθε θαη βνήζεζαλ ζε θξίζηκα ζηάδηα δηακφξθσζεο ηεο δηαηξηβήο. Δπηπιένλ, ζεκαληηθέο ήηαλ θαη νη ζπκβνπιέο ηνπ Πξχηαλε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ, Καζεγεηή Α. Σξνχκπε, ζηα αξρηθά ζηάδηα ηεο δηαηξηβήο, πνπ βνήζεζαλ ζηε δηεχξπλζε ηεο ζεκαηηθήο. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ Καζεγεηή Θ. Λέθθα θαη ηνλ Δπίθνπξν Καζεγεηή Π. Γεκεηξαθφπνπιν γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ επηηξνπή εμέηαζεο ηεο δηαηξηβήο. Δθηφο απφ ηνπο θαζεγεηέο πνπ ελίζρπζαλ ην επηζηεκνληθφ θνκκάηη ηεο δηαηξηβήο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο ηνπο θίινπο πνπ ζηήξημαλ απηή ηελ πξνζπάζεηα ζπκπεξηιακβάλνληαο ηφζν θίινπο ππνςήθηνπο δηδάθηνξεο φζν θαη θίινπο εθηφο ηνπ ρψξνπ ηνπ παλεπηζηεκίνπ. Δπηπιένλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ ππνζηήξημε ζε φια ηα επίπεδα. Δηδηθφηεξα, ηνλ παηέξα κνπ Μηράιε γηα ηε ζηήξημή ηνπ, ηε κεηέξα κνπ Γεσξγία ε νπνία εθηφο ηεο ζπλνιηθήο ππνζηήξημεο κνπ κεηέδσζε θαη ηελ αγάπε γηα ηελ επηζηήκε εηδηθά ζε δεηήκαηα πεξηβάιινληνο θαη ηελ αδεξθή κνπ Βέξα πνπ παξαθνινπζνχζε ηελ πνξεία ηεο δηαηξηβήο θαη κε ππνκνλή κε ζπκβνχιεπε ζηηο δχζθνιεο ζηηγκέο. Σέινο, ζπλνδνηπφξνο φια απηά ηα ρξφληα, ζηελ θαηά ηα άιια κνλαρηθή πνξεία ηεο δηαηξηβήο, ππήξμε ν πχξνο ε ζπκπαξάζηαζε ηνπ νπνίνπ ήηαλ θαζνξηζηηθή γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο δηαηξηβήο. 2

3 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ... 9 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1. ΔΗΑΓΩΓΖ ΣΟ ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΚΑΗ ΚΔΝΣΡΗΚΟ ΣΟΥΟ ΣΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ Δηζαγσγή Ζ δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ απφ ηελ ζθνπηά ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ Ζ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη ν ξφινο ησλ θνηλσληθψλ παξακέηξσλ Κεληξηθά εξσηήκαηα θαη ζηφρνο ηεο δηαηξηβήο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2. Ζ ΘΔΩΡΗΑ ΣΟΤ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΚΑΗ Ζ ΓΗΔΡΔΤΝΖΖ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΔΡΗΠΣΩΖ Δηζαγσγή Βαζηθνί αλαιπηέο ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Pierrre Bourdieu James Coleman Robert Putnam Ζ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζήκεξα Σα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πγγεληθφ, Γεθπξσηηθφ θαη Γηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην Κνηλσληθφ θεθάιαην ζε αηνκηθφ θαη ζπιινγηθφ επίπεδν Σν θνηλσληθφ θεθάιαην σο επεμεγεκαηηθφο παξάγνληαο: νη ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Κξηηηθή θαη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Σν θνηλσληθφ θεθάιαην ζηελ Διιάδα Παξάγνληεο επηξξνήο ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Δπηκέξνπο ζηνηρεία ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηηο Διιεληθέο πεξηθέξεηεο πκπεξάζκαηα γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζηελ Διιάδα

4 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3. Ζ ΤΝΓΔΖ ΣΟΤ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΜΔ ΕΖΣΖΜΑΣΑ ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΣΩΝ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Δηζαγσγή Γλσζηηθά θνηλσληθά ζηνηρεία θαη πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε Γνκηθά θνηλσληθά ζηνηρεία θαη πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε Δκπεηξηθέο κειέηεο πκπεξάζκαηα ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4. ΚΟΗΝΩΝΗΚΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΚΑΗ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ: Ζ ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΑ ΔΝΟ ΟΛΟΚΛΖΡΩΜΔΝΟΤ ΘΔΩΡΖΣΗΚΟΤ ΠΡΟΣΤΠΟΤ Δηζαγσγή Ζ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξηλ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Ζ δεκηνπξγία ηεο δεκφζηαο αηδέληαο Γηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ θαη δηακφξθσζε πνιηηηθήο H Δθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Οη απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Καλνληζηηθά εξγαιεία (Γηαηαγήο θαη Διέγρνπ) Οηθνλνκηθά εξγαιεία Δζεινληηθά εξγαιεία Δξγαιεία Πιεξνθφξεζεο Ζ επίπησζε ησλ εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζην θνηλσληθφ θεθάιαην Σν θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ θαη θνηλσληθφ φθεινο ησλ εξγαιείσλ πνιηηηθήο πκπεξάζκαηα θεθαιαίνπ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5. Ζ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ: ΕΖΣΖΜΑΣΑ ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ Δηζαγσγή: Κεληξηθέο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο Δπηινγή κειέηεο πεξίπησζεο Κξηηήξηα επηινγήο Πεξηγξαθή κειέηεο πεξίπησζεο Μέζνδνη θαη ηερληθέο θνηλσληθήο έξεπλαο Γεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην, ηερληθή δεηγκαηνιεςίαο θαη δείγκα Γηαλνκή θαη ζπκπιήξσζε εξσηεκαηνινγίσλ Αληηπξνζσπεπηηθφηεηα ηνπ δείγκαηνο

5 Ζ δηακφξθσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Ζ δηακφξθσζε ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ: Ζ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθώλ απνξξηκκάησλ από ηνπο πνιίηεο ζην Γήκν Μπηηιήλεο Δηζαγσγή Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ πεξηνρή έξεπλαο Κνηλσληθή Δκπηζηνζχλε Δκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο Κνηλσληθά Γίθηπα πκκεηνρή ζηα θνηλά θαη πνιηηηθφ ελδηαθέξνλ Κνηλσληθνί Καλφλεο πζρεηίζεηο κεηαβιεηψλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Μέηξεζε ζπγθεληξσηηθψλ δεηθηψλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά, ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο Πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά δηαρείξηζεο νηθηαθψλ απνξξηκκάησλ Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά ηάζεηο θαη αληηιήςεηο γηα δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή θαη ζχλδεζε κε θνηλσληθνχο παξάγνληεο Γλψζε γηα ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή Αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Αληίιεςε γηα ηε ζπκκφξθσζε ησλ ππνινίπσλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο Άζθεζε εζσηεξηθνχ ειέγρνπ Πξνζπκία πιεξσκήο γηα ην ππνζεηηθφ εξγαιείν Γξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ θαη γλψζε γηα ηνπο αξκφδηνπο θνξείο Σν Κνηλσληθφ Κφζηνο Πεξηνξηζκνχ θαη Κνηλσληθφ θεινο ησλ εξγαιείσλ Κνηλσληθφ Κφζηνο πεξηνξηζκνχ Κνηλσληθφ θεινο πζρέηηζε θφζηνπο - νθέινπο

6 6.5. Ζ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα θνηλσληθά θφζηε πεξηνξηζκνχ θαη νθέιε Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη θνηλσληθφ φθεινο Ζ επίπησζε άιισλ παξαγφλησλ ζηα Κνηλσληθά Κφζηε Πεξηνξηζκνχ θαη Κνηλσληθά Οθέιε Ζ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά σο απνηέιεζκα ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ θαη θνηλσληθνχ νθέινπο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 7. ΤΕΖΣΖΖ ΓΗΑ ΣΑ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΣΖ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ Σν Κνηλσληθφ Κεθάιαην ζηελ πεξηνρή ηεο Μπηηιήλεο Εεηήκαηα πεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ν εζσηεξηθφο έιεγρνο Απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα δηαθνξεηηθά εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Κνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ θαη θνηλσληθφ φθεινο Σν θνηλσληθφ θεθάιαην σο επεμεγεκαηηθφο παξάγνληαο ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Α. ΠΗΝΑΚΔ ΣΑΣΗΣΗΚΖ ΔΠΔΞΔΡΓΑΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Β. ΔΡΩΣΖΜΑΣΟΛΟΓΗΟ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Γ. ΚΑΝΟΝΗΜΟ ΚΑΘΑΡΗΟΣΖΣΑ ΓΖΜΟΤ ΜΤΣΗΛΖΝΖ

7 ΔΤΡΔΣΖΡΗΟ ΠΗΝΑΚΩΝ Πίλαθαο 2.1. Οξηζκνί θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Πίλαθαο 2.2. Δκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο Πίλαθαο 2.3. χγθξηζε Διιάδαο θαη Δπξσπατθψλ ρσξψλ-θεζκηθή εκπηζηνζχλε Πίλαθαο 2.4. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή Πίλαθαο 2.5. Μεηαβιεηέο Δπηβεβαησηηθήο Παξαγνληηθήο Αλάιπζεο Πίλαθαο 2.6. Κνηλσληθφ θεθάιαην αλά ειιεληθή πεξηθέξεηα Πίλαθαο 4.1. Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη δηακφξθσζε δεκφζηαο αηδέληαο Πίλαθαο 4.2. Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ Πίλαθαο 4.3. Δθαξκνγή πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Πίλαθαο 4.4. Κνηλσληθφ Κφζηνο Πεξηνξηζκνχ θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Πίλαθαο 4.5. Κνηλσληθφ φθεινο θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Πίλαθαο 6.1. Κνηλσληθή Δκπηζηνζχλε Πίλαθαο 6.2. Θεζκηθή Δκπηζηνζχλε Πίλαθαο 6.3. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή Πίλαθαο 6.4. Κνηλσληθνί θαλφλεο Πίλαθαο 6.5. πζρεηίζεηο κεηαβιεηψλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Πίλαθαο 6.6. Μεηαβιεηέο παξαγνληηθήο αλάιπζεο Πίλαθαο 6.7. πρλφηεηα ζπκπεξηθνξψλ γηα ηε δηαρεηξηζε νηθηαθψλ απνξξηκκάησλ Πίλαθαο 6.8. Μέζνη φξνη θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά θαηεγνξία πεξ. ζπκπεξηθνξάο Πίλαθαο 6.9. πζρεηίζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη πεξ. ζπκπεξηθνξάο Πίλαθαο Γλψζε γηα ηηο ππνρξεψζεηο ησλ πνιηηψλ (πνηνηηθή έξεπλα) Πίλαθαο Αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πεξ. πνιηηηθψλ Πίλαθαο Κνηλσληθά Οθέιε Πίλαθαο πζρεηίζεηο θνηλσληθνχ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ θαη νθέινπο Πίλαθαο Μέζνη φξνη θφζηνπο πεξηνξηζκνχ θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Πίλαθαο Απνηειέζκαηα ηαθηηθήο παιηλδξφκεζεο κε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή ην ΚΚ. 142 Πίλαθαο Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη Κνηλ. Κφζηνο Πεξηνξηζκνχ Πίλαθαο πζρεηίζεηο ΚΚΠ κε παξάγνληεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Πίλαθαο πζρεηίζεηο ΚΚΠ κε κεηαβιεηέο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Πίλαθαο Σαθηηθή παιηλδξφκεζε: Κνηλσληθφ θεθάιαην θαη θνηλσλθφ φθεινο Πίλαθαο Οθέιε θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Πίλαθαο Οκάδεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη θνηλσληθφ φθεινο Πίλαθαο Σαθηηθή παιηλδξφκεζε γηα ην θφζηνο ηνπ ππνζεηηθνχ εξγαιείνπ Πίλαθαο πκπεξηθνξά θαη κέζνο φξνο ΚΚΠ Πίλαθαο πκπεξηθνξά θαη ΚΚΠ Πίλαθαο πκπεξηθνξά θαη θνηλσληθφ φθεινο

8 ΔΗΚΟΝΔ ΚΑΗ ΓΗΑΓΡΑΜΜΑΣΑ Δηθφλα 1. Απεηθφληζε ησλ ηχπσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Δηθφλα 2. Path Diagram. Μέηξεζε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα Δηθφλα 3. Δπίπεδν πεξηνξηζκνχ εξγαιείσλ πνιηηηθήο Δηθφλα 4. Path Diagram. Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Γηάγξακκα 6.1. Κνηλσληθή εκπηζηνζχλε (κέζνο) θαη πεξ. ζπκπεξηθνξά Γηάγξακκα 6.2. Κνηλσληθνί θαλφλεο (κέζνο) αλά θαηεγνξία πεξ. ζπκπεξηθνξάο Γηάγξακκα 6.3. Αληίιεςε γηα ζπκκφξθσζε/ζπλεξγαζία θαη θνηλσληθφ θεθάιαην Γηάγξακκα 6.4. Κνηλσληθφ Κφζηνο Πεξηνξηζκνχ κέηξσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Γηάγξακκα 6.5.Κφζηνο Πεξηνξηζκνχ κέηξσλ πνιηηηθήο αλά νκάδα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ 143 8

9 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ δηδαθηνξηθή δηαηξηβή μεθίλεζε ην Γεθέκβξην ηνπ 2004 θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ππφ ηελ επίβιεςε θαη θαζνδήγεζε ηνπ Οκφηηκνπ Καζεγεηή Κ.Μ. νθνχιε θαη ηνπ Καζεγεηή Κ. Υαιβαδάθε. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ εξεπλεηηθψλ θαη κεζνδνινγηθψλ αλαδεηήζεσλ έγηλαλ πξνζπάζεηεο εμσηεξίθεπζεο ηεο εξγαζίαο πξνθεηκέλνπ λα θαηνρπξσζεί ε πξσηνηππία ηεο αιιά θαη λα βειηησζεί κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε κε άιινπο επηζηήκνλεο θαη ηελ επνηθνδνκεηηθή θξηηηθή. ε απηφ ην πιαίζην έρνπλ δεκνζηεπηεί ή βξίζθνληαη ππφ δεκνζίεπζε 3 άξζξα ζε δηεζλή πεξηνδηθά κε θξηηέο θαη έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί 3 εηζεγήζεηο ζε δηεζλή ζπλέδξηα. Δπηπιένλ, βξίζθνληαη ππφ θξίζε 3 άξζξα ζε δηεζλή πεξηνδηθά. Παξαθάησ παξνπζηάδνληαη ηα επηκέξνπο άξζξα ζε δηεζλή πεξηνδηθά: Jones N., Malesios C., Iosifides T., Sophoulis C.M., Social capital in Greece: Measurement and Comparative Perspectives, South European Society and Politics, vol. 12, no. 3, pp Jones N., Malesios C., Botetzagias I., The influence of social capital on willingness to pay for the environment among European citizens, European Societies, In Press Jones N., The role of social capital in environmental policy and management, International Journal of the Interdisciplinary Social Sciences, vol. 1, no.3, pp Jones N., Sophoulis C.M., Iosifides T., Botetzagias I., Evangelinos I.K., The influence of social capital on environmental policy instruments. Revised and re-submitted at Environmental Politics Jones N., Halvadakis C.P., Sophoulis C.M., The influence of social capital on household solid waste management: A case study in Mytilene, Greece. Submitted at Society and Natural Resources Jones. N Environmental activation of citizens in the context of policy agenda formation and the influence of social capital. Submitted at The Social Science Journal 9

10 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1. ΔΗΑΓΩΓΖ ΣΟ ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΚΑΗ ΚΔΝΣΡΗΚΟ ΣΟΥΟ ΣΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ 1.1. Δηζαγσγή Ζ δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ απνηειεί κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο πξνθιήζεηο γηα ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο. ε απηφ ην πιαίζην, ην επηζηεκνληθφ πεδίν ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο εζηηάδεη ζηελ εμεχξεζε απνηειεζκαηηθψλ πξαθηηθψλ δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Αλάκεζα ζηα εξσηήκαηα πνπ θαιείηαη λα απαληήζεη είλαη: πσο πξνθχπηεη έλα δεκφζην πξφβιεκα θαη ε θηλεηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ γηα ηελ επίιπζή ηνπ, πνηνη είλαη νη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά, κε πνην ηξφπν κπνξεί λα επηηεπρζεί ε βέιηηζηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πφξσλ ηφζν απφ ηνπο πνιίηεο φζν θαη απφ ηηο επηρεηξήζεηο, πνηνο ζα πξέπεη λα είλαη ν ξφινο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ θαη ηειηθά πσο κπνξεί λα απμεζεί ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Απηά ηα εξσηήκαηα αλαδχνληαη ηαπηφρξνλα κε ηελ αληίιεςε φηη πνιιέο απφ ηηο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη κέρξη ζήκεξα κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ σο αλαπνηειεζκαηηθέο. ε απηφ ην πιαίζην έρεη παξαηεξεζεί θαη κηα ζηξνθή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο απφ ηα παξεκβαηηθά εξγαιεία (δηαηαγήο θαη ειέγρνπ) ζε πην επέιηθηα πιαίζηα απηφ-δηαρείξηζεο ηα νπνία απμάλνπλ ην επίπεδν ειεπζεξίαο, θαη ζε επίπεδν πνιηηψλ βαζίδνληαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηελ πξνυπάξρνπζα ηάζε γηα ζπιινγηθή δξάζε. Γηα ηελ επηηπρή κεηάβαζε ζε ήπηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο απαηηείηαη, αξρηθά, ε δηεξεχλεζε ησλ βαζηθψλ αιιειεπηδξάζεσλ κεηαμχ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη θνηλσλίαο. ε απηφ ην πιαίζην ε παξνχζα δηαηξηβή ζέηεη σο ζηφρν ηε ρξεζηκνπνίεζε ζεσξηψλ πνπ εμεγνχλ ηε ζπιινγηθή δξάζε ησλ πνιηηψλ πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθσζεί έλα ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα πνπ κπνξεί λα εμεγήζεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ δηεπθνιχλνληαο ζεκαληηθά ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ. ην παξφλ εηζαγσγηθφ θεθάιαην ζα παξνπζηαζηεί ζπλνπηηθά ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ εζηηάδεη ζηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ θαη ζέηεη ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά σο βαζηθφ επεμεγεκαηηθφ παξάγνληα (ζεσξίεο ζπιινγηθήο δξάζεο). Μέζσ απηψλ ησλ ζεσξηψλ αλαδεηθλχεηαη ν πξνβιεκαηηζκφο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ζεκεξηλψλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ σο ζπλάξηεζε θνηλσληθψλ παξακέηξσλ. Σαπηφρξνλα, πξαγκαηνπνηείηαη κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ζηα βαζηθά αίηηα πνπ κέρξη ζηηγκήο έρνπλ αλαγλσξηζηεί απφ ηε βηβιηνγξαθία σο παξάγνληεο ηεο αλαπνηειεζκαηηθήο δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ. ην ηειεπηαίν κέξνο ηνπ 10

11 θεθαιαίνπ πεξηγξάθεηαη ην θεληξηθφ επηζηεκνληθφ εξψηεκα πνπ δηαπξαγκαηεχεηαη ε δηαηξηβή θαη ε δνκή ησλ θεθαιαίσλ Ζ δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθώλ αγαζώλ από ηελ ζθνπηά ησλ θνηλσληθώλ επηζηεκώλ Οη βαζηθέο ζεσξίεο πνπ ηνλίδνπλ ηελ αλάγθε δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ σο απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο είλαη νη ζεσξίεο ζπιινγηθήο δξάζεο. Μηα βαζηθή ζπκβνιή ζε απηφ ην πεδίν είλαη ε δεκνζίεπζε ηνπ άξζξνπ «Η ηξαγσδία ησλ θνηλώλ» ηνπ Hardin. Ο Hardin (1968) ηφληζε φηη ε ηξαγσδία νθείιεηαη ζηελ ειεπζεξία θαηαλάισζεο ησλ δεκφζησλ αγαζψλ, εθφζνλ απηή δελ πεξηνξηζηεί κε ζεζκνχο νξζνινγηθήο δηαρείξηζεο. Σα δεκφζηα αγαζά έρνπλ ζπγθεθξηκέλα φξηα θαηαλάισζεο ελ αληηζέζεη κε ηελ απφιπηε ειεπζεξία πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ αηνκηθή θαηαλάισζε πξνεξρφκελε απφ σθειηκηζηηθά θξηηήξηα. Ζ ζπκβνιή απηήο ηεο ζεσξίαο έγθεηηαη ζην φηη έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γχξσ απφ ην βέιηηζην ηξφπν δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ε κείσζε ηεο πεξηβαιινληηθήο πνηφηεηαο. Σν άξζξν ηνπ Hardin ζπλέπεζε ρξνληθά θαη κε ηε δεκνζίεπζε ηεο ζεσξίαο ηνπ Mancur Olson. Ο Olson ην 1965 δεκνζίεπζε ην βηβιίν «Η ινγηθή ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο: Γεκόζηα αγαζά θαη ε ζεσξία ησλ νκάδσλ» ππνζηεξίδνληαο φηη νη πνιίηεο κηαο θνηλσλίαο δελ είλαη ηθαλνί λα δηαρεηξηζηνχλ ηνπο θπζηθνχο πφξνπο εθηφο αλ ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ ηεο θνηλφηεηαο είλαη κηθξφο ή αλ ππάξρεη θάπνην άιιν θίλεηξν πνπ ζα θάλεη ηα άηνκα λα ιεηηνπξγήζνπλ γηα ην θνηλφ ζπκθέξνλ (Olson, 1991). Κεληξηθή έλλνηα ζηελ αλάιπζε ηνπ Olson είλαη ην θαηλφκελν ηνπ ιαζξεπηβάηε (free-riders) ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ζηελ ηεθκεξίσζε ηεο ζεσξίαο ηνπ Hardin (1968). Δηδηθφηεξα, κε ηνλ φξν ιαζξεπηβάηεο 1 αλαθεξφκαζηε ζε εθείλεο ηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ηα άηνκα «σο κέιε θνηλσληθώλ νκάδσλ, έρνπλ θνηλό ζπκθέξνλ ηελ επίηεπμε ηνπ ζπιινγηθνύ σθειήκαηνο, ηαπηόρξνλα όκσο δελ επηζπκνύλ λα επηκεξηζηνύλ ηελ πιεξσκή ηνπ θόζηνπο πνπ είλαη απαξαίηεην γηα ηελ παξνρή ηνπ» (Olson, ). ήκεξα ε κεγαιχηεξε επηξξνή ζην πεδίν ηεο αιιειεπίδξαζεο θνηλσλίαο-πεξηβάιινληνο πξνέξρεηαη απφ ηε ζεσξία ηεο Elinor Ostrom γηα ηε δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ. Ζ Ostrom (1990, 2000a) ππνζηεξίδεη φηη νη ιχζεηο εθ ησλ άλσ γηα παξάδεηγκα απφ ην θξάηνο - είλαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ιηγφηεξν απνηειεζκαηηθέο απφ απηέο πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηα κέιε κηαο θνηλφηεηαο, θαη ηνλίδεη ηε δπλαηφηεηα χπαξμεο ζπιινγηθήο δηαρείξηζεο ησλ 1 ηα ειιεληθά ν φξνο κεηαθξάδεηαη θαη σο ηδακπαηδήδεο (βι. ην άξζξν ηνπ Κ. Σζνπθαιά Σδακπαηδήδεο ζηελ ρψξα ησλ ζαπκάησλ κεηάθξαζε ηνπ Free-riders in Wonderland (Tsoukalas, 1995) φπνπ ν ζπγγξαθέαο αλαθέξεηαη ζηελ πεξίπησζε ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη εηδηθφηεξα ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θνπιηνχξαο. 2 Μεηάθξαζε ζηελ ειιεληθή απφδνζε ηνπ βηβιίνπ, Olson (1991:36) 11

12 θνηλφρξεζησλ πφξσλ (common pool resources) 3. Παξ φια απηά, αλαγλσξίδεη φηη ζε θνηλσλίεο κε απμεκέλε πηζαλφηεηα εκθάληζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ ιαζξεπηβαηψλ δπζρεξαίλεηαη ε δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ θαζηζηψληαο δχζθνιε ηελ αιιαγή ηεο θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο (Ostrom et al., 1999). ε απηφ ην πιαίζην παξνπζηάδεηαη κηα ζεκαληηθή δηάθξηζε ζηνπο ρξήζηεο ησλ θνηλφρξεζησλ πφξσλ (Ostrom et al., 1999): α. ζηνπο ιαζξεπηβάηεο, β. ζηα άηνκα πνπ ζπλεξγάδνληαη εθφζνλ βεβαησζνχλ φηη δελ ζα ηνπο εθκεηαιιεπηνχλ άιια κέιε ηεο θνηλσλίαο (ιαζξεπηβάηεο) γ. ηα άηνκα πνπ ζπλεξγάδνληαη γηα ην θνηλφ ζπκθέξνλ κε ηελ επηδίσμε φηη ζα ππάξμεη αληαπφδνζε εκπηζηνζχλεο γηα απηή ηελ πξάμε θαη δ. νξηζκέλνη αιηξνπηζηέο πνπ ζέηνπλ ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ πάλσ απφ ην αηνκηθφ. Ζ δηαηχπσζε ησλ παξαπάλσ ζεσξηψλ επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ εμέιημε ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Οη αξρηθέο ζεσξίεο ηνπ Olson (1965) θαη ηνπ Hardin (1968) ππνγξάκκηζαλ ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο εθαξκνγήο ππνρξεσηηθψλ θαη παξεκβαηηθψλ εξγαιείσλ ελψ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 αλαγλσξίζηεθε ε αλάγθε εμεχξεζεο δηαθνξεηηθψλ πιαηζίσλ δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ. Δθηφο φκσο απφ ηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ πφξσλ απηέο νη ζεσξήζεηο αλέδεημαλ ην ζεκαληηθφ ξφιν ησλ θνηλσληθψλ παξακέηξσλ γηα ην πεδίν ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη δηαρείξηζεο Ζ απνηειεζκαηηθόηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη ν ξόινο ησλ θνηλσληθώλ παξακέηξσλ Παξά ηηο ζεκαληηθέο εμειίμεηο ζηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ παξακέλεη ρακειή. Σν πην ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα πξνέξρεηαη απφ ηα εξγαιεία δηαηαγήο θαη ειέγρνπ ηα νπνία ηφζν ζε επίπεδν πνιηηψλ φζν θαη ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ έρνπλ απνηχρεη λα ειέγμνπλ ηελ πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε. Οη ιχζεηο πνπ παξέρνπλ δελ είλαη επέιηθηεο ελψ πεξηνξίδνπλ ζεκαληηθά ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, θαη ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία ζε νξηζκέλεο θνηλσλίεο ραξαθηεξίδνληαη απφ αλαπνηειεζκαηηθφηεηα. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πεξίπησζε ηεο δηαρείξηζεο πγξψλ απνβιήησλ ε επηβνιή αληαπνδνηηθψλ δεκνηηθψλ ηειψλ γηα ηε δεκηνπξγία θαη ζπληήξεζε ζπζηεκάησλ βηνινγηθνχ θαζαξηζκνχ πξνθαιεί ζεκαληηθέο αληηδξάζεηο ζε 3 Ο Olson (1965) ζεκειίσζε ηελ αλάιπζή ηνπ γηα ηα δεκφζηα αγαζά ζην δηαρσξηζκφ δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ αγαζψλ πξνζδίδνληάο ηνπο ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά βαζηδφκελνο θπξίσο ζην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αθαηξεηηθφηεηαο. Ζ Ostrom (1999b) πξαγκαηνπνηεί κηα ζεκαληηθή δηάθξηζε ζηα δεκφζηα αγαζά θαη ζηνπο θνηλφρξεζηνπο πφξνπο (common pool resources). χκθσλα κε απηή ηε δηάθξηζε, ζηελ πξψηε θαηεγνξία αγαζψλ ε σθειηκηζηηθή ζπκπεξηθνξά ελφο αηφκνπ λα αθαηξέζεη πνζφηεηα απφ έλα αγαζφ δελ έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηε ζπλνιηθή πνζφηεηά ηνπ, αληίζεηα ζηελ πεξίπησζε ησλ θνηλφρξεζησλ πφξσλ ε σθειηκηζηηθή αθαηξεηηθή ζπκπεξηθνξά έρεη ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ζην ζχλνιν ππνβαζκίδνληαο ηελ πνζφηεηα θαη πνηφηεηα ηνπ αγαζνχ. Λφγσ απηήο ηεο δηάθξηζεο πνιιά απφ ηα πεξηβαιινληηθά αγαζά εληάζζνληαη ζηε δεχηεξε θαηεγνξία θαζψο ε θαηαλάισζή ηνπο ζπλεπάγεηαη θαη κείσζε ηεο πνηφηεηαο θαη πνζφηεηάο ηνπο θαη ζεκαληηθφ θφζηνο γηα ην θνηλσληθφ ζχλνιν. 12

13 θνηλσλίεο κε απμεκέλα θαηλφκελα ιαζξεπηβαηψλ θαη ρακειή εκπηζηνζχλε ζηνπο αξκφδηνπο θνξείο (Jones et al., 2008c; Jones, 2007). Γηα ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, ηα βαζηθά πξνβιήκαηα εζηηάδνληαη ζε ηξεηο βαζηθέο θαηεγνξίεο. Πξψηνλ, ζηνπο παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δνκή ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ, δεχηεξνλ ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηξίηνλ ζην ξφιν ησλ πνιηηψλ. ην επίπεδν ηεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο νξηζκέλα απφ ηα πξνβιήκαηα είλαη ε δηάζπαζε ησλ αξκνδηνηήησλ ζε δηαθνξεηηθνχο θνξείο θαη ν ζπγθεληξσηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ θξάηνπο (Lekakis, 1995; Bromley, 1997; Παξαζθεπφπνπινο, 2006), ε απνζπαζκαηηθφηεηα θαη έιιεηςε καθξνρξφληνπ ζρεδηαζκνχ (Κνχβειεο, 1996) θαη ε αιιαγή ησλ αξκφδησλ ππαιιήισλ θαηά ηελ ελαιιαγή ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο (Aperghis & Gaethlich, 2006). Δθηφο απφ ηα δηνηθεηηθά πξνβιήκαηα, πνιινί αλαιπηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε εθαξκνγή πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ παξεκπνδίδεηαη θαη απφ δηαρξνληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο φπσο είλαη ηα πειαηεηαθά δίθηπα (παλνχ, 1998), ν ηδηαίηεξα ηζρπξφο ξφινο ησλ θνκκάησλ ν νπνίνο επεξεάδεη ηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηηθψλ γηα ηηο εηζεγήζεηο ηνπο ζε ζέκαηα πξνζηαζίαο πεξηβάιινληνο (Lekakis, 1995) - ζε ζπλδπαζκφ κε ην ζεκαληηθφ παξάγνληα ηνπ πνιηηηθνχ θφζηνπο (Stevis, 1992) - θαη ε αδπλακία ηνπ θξάηνπο λα ζπλεξγαζηεί κε άιιεο νκάδεο ζπκθεξφλησλ (Close, 1999). ε απηφ ην πιαίζην παξαηεξείηαη ρακειή ζπκκφξθσζε ηεο Διιάδαο κε ηηο Δπξσπατθέο λνκνζεζίεο θαη κεησκέλε απνξξφθεζε πφξσλ ζηα πιαίζηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο (Botetzagias, 2001; Koutalakis, 2004). Δμίζνπ ζεκαληηθνί είλαη θαη νη παξάγνληεο πνπ αθνξνχλ πεξηζζφηεξν θνηλσληθά δεηήκαηα φπσο είλαη ε δηαρξνληθά αδχλακε θνηλσλία ησλ πνιηηψλ θαη ην ρακειφ επίπεδν πεξηβαιινληηθήο επαηζζεηνπνίεζεο θαη θηλεηνπνίεζεο παξά ην γεγνλφο φηη ππάξρνπλ πξφζθαηεο ζεηηθέο ελδείμεηο γηα ηελ ελδπλάκσζε απηψλ ησλ ζηνηρείσλ (Botetzagias, 2003; Karamichas, 2007; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Απφ ηα παξαπάλσ δηαπηζηψλνπκε φηη δίλεηαη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζε δεηήκαηα θξαηηθήο δηνίθεζεο θαη ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. Παξ φια απηά, ηα αίηηα αλαπνηειεζκαηηθφηεηαο ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ φρη κφλν ζηε δεκφζηα δηνίθεζε αιιά θαη ζε επηκέξνπο θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ αλαπηχζζνληαη ζε κηα θνηλφηεηα ηα νπνία κεηαηξέπνπλ κηα άξηηα ζρεδηαζκέλε πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή ζε έλα αλαπνηειεζκαηηθφ πιαίζην ην νπνίν πνιιέο θνξέο θαηαξγείηαη επί ηεο νπζίαο. Ζ παξνχζα δηαηξηβή ππνζηεξίδεη φηη νη θνηλσληθέο παξάκεηξνη ζα πξέπεη λα ηεζνχλ ζην επίθεληξν απηψλ ησλ αλαδεηήζεσλ γηα λα εθαξκνζηνχλ θαηάιιεια πιαίζηα δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Ο ζεκαληηθφο ξφινο ησλ πνιηηψλ γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο αλαδεηθλχεηαη θαη απφ ηελ ηάζε ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο ηφζν γηα ηε δεκηνπξγία λέσλ πιαηζίσλ ζπλ-δηαρείξηζεο (co-management) ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ ζηα νπνία απαηηείηαη ε ζπλεξγαζία θξάηνπο-πνιηηψλ (π.ρ. Pretty, 2003; Pinto da Silva, 2004), αιιά θαη ζηελ αλαγλψξηζε ηεο αλάγθεο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο 13

14 απνθάζεσλ (Agenda 21, θεθάιαην 36). Παξ φια απηά, ε επηινγή θαη εθαξκνγή δελ επαξθεί γηα ηε βέιηηζηε δηαρείξηζε ησλ δεκφζησλ αγαζψλ. Απηή ε δηαρείξηζε κπνξεί λα δηεπθνιπλζεί, ζχκθσλα κε πην πξφζθαηεο ζεσξήζεηο, κε ηε ιεηηνπξγία εζσηεξηθνχ θνηλσληθνχ ειέγρνπ θαη ελδπλάκσζεο ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ, ηελ χπαξμε ηζρπξήο δηαπξνζσπηθήο επαθήο θαη ππθλψλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ αθφκα θαη κε ηε ιεηηνπξγία κεραληζκψλ απνθιεηζκνχ γηα ηα άηνκα πνπ δελ ζπκβαδίδνπλ κε ηνπο θαλφλεο δηαρείξηζεο ησλ αγαζψλ (Dietz et al., 2003). Απηέο νη παξάκεηξνη - ε δηαπξνζσπηθή επαθή, ηα θνηλσληθά δίθηπα, ν θνηλσληθφο έιεγρνο, ε απμεκέλε ξνή πιεξνθφξεζεο θαη νη θνηλσληθνί θαλφλεο - αθνξνχλ δνκηθά θαη γλσζηηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε θνηλσλίαο. Απνηεινχλ ζηνηρεία πνπ ζα πξέπεη λα δηεξεπλεζεί ν ηξφπνο επηξξνήο ηνπο ζηηο ζπκκεηνρηθέο δηαδηθαζίεο θαη ηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ θαηά ηελ εθαξκνγή δεκφζησλ πνιηηηθψλ. ε ζπλδπαζκφ κε ηελ απφξξηςε ηεο νινθιεξσηηθήο αληίιεςεο φηη ε ζπιινγηθή ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα επηβιεζεί εθ ησλ άλσ, νη πνιηηηθέο ζα πξέπεη λα μεθηλνχλ σο δηαδηθαζίεο ζπκκεηνρηθήο δηακφξθσζεο θαη λα ιακβάλνπλ ππφςε ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά. Ζ δηεξεχλεζε ηεο θνηλσληθήο απηήο δηάζηαζεο κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ εχξεζε απαληήζεσλ γηα ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ θαη λα αηηηνινγήζεη θαηά έλα κεγάιν πνζνζηφ ηελ επηηπρία ή απνηπρία κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ε απηφ ην πιαίζην εληάζζεηαη θαη ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηηο ζεσξίεο ζπιινγηθήο δξάζεο πνπ πξναλαθέξζεθαλ θαη απνηειεί ηνλ θεληξηθφ ζεσξεηηθφ άμνλα ηεο δηαηξηβήο. Ωο θνηλσληθφ θεθάιαην νξίδνπκε ηα δνκηθά θαη γλσζηηθά ζηνηρεία κηαο θνηλσλίαο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηα άηνκα πνπ ηελ απαξηίδνπλ θαη θαζνξίδνπλ ηελ θαζεκεξηλή ζπκπεξηθνξά ηνπο θαη ηηο κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο. Σα βαζηθά ζηνηρεία πνπ απνηεινχλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη ε θνηλσληθή θαη ζεζκηθή εκπηζηνζχλε, ηα θνηλσληθά δίθηπα θαη νη θνηλσληθνί θαλφλεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ζε κηα θνηλσλία. Δλζσκαηψλνληαο απηά ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ζε έλα ζεσξεηηθφ πιαίζην, νη αιιειεπηδξάζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ εμεηάδνληαη ζε κεγάιν εχξνο ζεκαηηθψλ. Σν θνηλσληθφ θεθάιαην ζεσξείηαη φηη επεξεάδεη ην επίπεδν ζπλεξγαζίαο κεηαμχ νληνηήησλ, ηελ ηάζε γηα ζπιινγηθή δξάζε θαη ηελ αηνκηθή επεκεξία. ε πην πξφζθαηεο κειέηεο ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζπλδέεηαη θαη κε ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά (Pretty, 2003) αλαδεηθλχνληαο φηη έρεη θεληξηθή ζπλάθεηα σο πιαίζην ζπκθξαδνκέλσλ γηα ηελ αλάιπζε θαη θαηαλφεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ Κεληξηθά εξσηήκαηα θαη ζηόρνο ηεο δηαηξηβήο Κεληξηθφο ζηφρνο ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο είλαη λα κειεηήζεη ην εχξνο πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί απηή ε ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ γηα λα δηαθσηίζεη ην πεδίν ησλ 14

15 θνηλσληθψλ παξακέηξσλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Δηδηθφηεξα, απφ ηηο πξναλαθεξφκελεο αλαιχζεηο αλαδεηθλχεηαη φηη ε απνηπρία κέηξσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο κπνξεί λα απνδνζεί ζηελ παξάβιεςε, θαηά ηε δηαδηθαζία ζρεδηαζκνχ, ησλ πεξηζηάζεσλ θαη ησλ ηδηνκνξθηψλ ηεο θνηλσλίαο ζηελ νπνία εθαξκφζηεθαλ. Ζ παξνχζα δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ζέηεη σο ζηφρν ηεο λα κεηαζρεκαηίζεη ηελ απφθαλζε απηνχ ηνπ είδνπο ζε επηζηεκνληθφ ηζρπξηζκφ θαη λα ην δηεξεπλήζεη σο ππφζεζε εξγαζίαο. Ζ δηαηξηβή επηδηψθεη ηελ εηζαγσγή ηεο ζεσξίαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε έλα ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα νινθιεξσκέλεο αλάιπζεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη ηελ εκπεηξηθή ηεθκεξίσζή ηνπ κε κία ειιεληθή κειέηε-πεξίπησζεο. Μέζα απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ ζεσξεηηθνχ ππνδείγκαηνο ε δηαηξηβή ζηνρεχεη λα εκβαζχλεη ζηηο αιιειεπηδξάζεηο πνπ ππάξρνπλ κεηαμχ δνκηθψλ θαη γλσζηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηνπ επηπέδνπ απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο αεηθνξηθήο δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Ζ δηεξεχλεζε ηεο θεληξηθήο ππφζεζεο ηεο δηαηξηβήο πξαγκαηνπνηείηαη ζε 7 θεθάιαηα μεθηλψληαο απφ ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε θαη θαηαιήγνληαο ζηα θεληξηθά ζπκπεξάζκαηα. ην επφκελν (δεχηεξν) θεθάιαην αλαπηχζζεηαη ε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Δηδηθφηεξα, αλαιχνληαη νη βαζηθνί νξηζκνί, νη παξάκεηξνη πνπ απνηεινχλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην, νη ηερληθέο κέηξεζήο ηνπ θαζψο επίζεο θαη ε θξηηηθή πνπ έρεη αζθεζεί ζηε ζεσξία. Δπηπιένλ, ζηελ ηειεπηαία ελφηεηα παξνπζηάδεηαη κηα αλαιπηηθή πεξηγξαθή ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα κε ηε ζπγθέληξσζε ζηνηρείσλ απφ δηεζλείο θαη επξσπατθέο θνηλσληθέο έξεπλεο. ηφρνο απηήο ηεο δηεξεχλεζεο είλαη ε θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ έρνπλ επεξεάζεη ηε δηακφξθσζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα θαη ε πεξηγξαθή ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο, έηζη ψζηε λα κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί ζηε ζπλέρεηα ηεο δηαηξηβήο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο ειιεληθήο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ην ηξίην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ε βηβιηνγξαθία πνπ ελψλεη ην θνηλσληθφ θεθάιαην κε δεηήκαηα πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη δηαρείξηζεο. Ζ αχμεζε ησλ δεκνζηεχζεσλ ηα ηειεπηαία ρξφληα αλαδεηθλχεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ εηδηθά ζε ζέκαηα πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο. Απφ απηή ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε πξνθχπηεη θαη ην βαζηθφ θελφ πνπ θαιείηαη λα θαιχςεη ε παξνχζα δηαηξηβή: ε χπαξμε ελφο νινθιεξσκέλνπ ζεσξεηηθνχ πξνηχπνπ ην νπνίν ζα ελζσκαηψλεη φιεο ηηο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κε ζηφρν ηελ θαηαλφεζε ζεκαληηθψλ δεηεκάησλ ζηα πιαίζηα δηαθνξεηηθψλ ζηαδίσλ ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ην ηέηαξην θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο αλαπηχζζεηαη ην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα. Αξρηθά, πηνζεηψληαο ηνλ πνιπδηάζηαην νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, δηαρσξίδνληαη νη επηπηψζεηο ζηα ζηάδηα πξηλ ηελ εθαξκνγή (δεκηνπξγία αηδέληαο θαη ιήςε απνθάζεσλ) θαη 15

16 κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Αλαιχνληαη δειαδή κε ιεπηνκέξεηα νη πηζαλέο αιιειεπηδξάζεηο κε ηελ θνηλσληθή θαη ζεζκηθή εκπηζηνζχλε, ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο θαη ηα θνηλσληθά δίθηπα. Δπηπιένλ, βαζηθή ζπκβνιή ηνπ ζεσξεηηθνχ ππνδείγκαηνο είλαη ε εζηίαζε ζηηο απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά θαηεγνξία εξγαιείσλ πνιηηηθήο. Σν ηειεπηαίν κέξνο ηνπ ππνδείγκαηνο εκβαζχλεη ζηε ζχλδεζε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπζπκπεξηθνξάο αλαδεηθλχνληαο δχν βαζηθνχο παξάγνληεο. Πξψηνλ ηελ ππνθεηκεληθή αληίιεςε ηνπ θνηλσληθνχ πεξηνξηζκνχ θαη νθέινπο απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη δεχηεξνλ ην εξγαιείν πνπ επηιέρζεθε γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ πεξηβαιινληηθνχ αγαζνχ θαηά ηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ. Σν επφκελν (πέκπην) θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο αθνξά ηε κεζνδνινγία γηα ηελ εκπεηξηθή εθαξκνγή κέξνπο ηνπ ζεσξεηηθνχ ππνδείγκαηνο. Δηδηθφηεξα, αλαιχνληαη ηα θεληξηθά επηζηεκνληθά εξσηήκαηα, ηα θξηηήξηα επηινγήο ηεο κειέηεο-πεξίπησζεο θαη νη βαζηθέο ηερληθέο γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ επηζηεκνληθψλ εξσηεκάησλ. Ωο κειέηε-πεξίπησζεο επηιέρζεθε ε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ απφ ηνπο πνιίηεο ηνπ Γεκνηηθνχ Γηακεξίζκαηνο ηεο Μπηηιήλεο θαη δηεξεπλήζεθε απφ ηελ νπηηθή δηαθνξεηηθψλ εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ην έθην θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο παξνπζηάδεηαη ε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ε νπνία δηαρσξίδεηαη ζχκθσλα κε ηα επηζηεκνληθά εξσηήκαηα. Αλαιπηηθφηεξα, πξαγκαηνπνηείηαη κηα πεξηγξαθή ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ πεξηνρή έξεπλαο θαη ε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. Δπηπιένλ παξνπζηάδνληαη νη κεηξήζεηο γηα ηνλ πεξηνξηζκφ θαη ηα νθέιε πνπ πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθά εξγαιεία πνιηηηθήο θαη νη ζπζρεηίζεηο ηνπο κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην θαη ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. ην έβδνκν θεθάιαην ππνγξακκίδνληαη θαη αλαιχνληαη ηα βαζηθά δεηήκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ εκπεηξηθή έξεπλα ελψ ζην φγδνν θεθάιαην θαηαγξάθνληαη ηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα ηεο δηαηξηβήο, ε ζπκβνιή ηεο ζηελ επηζηήκε θαη πηζαλέο πξνθιήζεηο γηα κειινληηθή έξεπλα. 16

17 2.1. Δηζαγσγή ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2. Ζ ΘΔΩΡΗΑ ΣΟΤ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΚΑΗ Ζ ΓΗΔΡΔΤΝΖΖ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΔΡΗΠΣΩΖ Ζ αλάγθε εχξεζεο ελφο λένπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ην νπνίν ζα ελζσκαηψλεη κηα ζεηξά ελλνηψλ απαξαίηεηεο γηα ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο ελδερνκέλσο απνηειεί θαη ηε βαζηθή αηηία άλζεζεο θαη εμάπισζεο ηεο ζεσξίαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Παξά ηηο δηαθνξεηηθέο απφςεηο πνπ επηθξαηνχλ γχξσ απφ ηελ έλλνηα θνηλσληθφ θεθάιαην θαη ηηο πνιιαπιέο θξηηηθέο πνπ έρεη δερηεί ε ζεσξία, ν φξνο παξακέλεη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θαη επηηπρεκέλεο εμαγσγέο απφ ην ρψξν ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ζε άιιεο επηζηήκεο (Portes, 2000). ε απηφ ην πιαίζην ε βηβιηνγξαθία πνπ αζρνιείηαη κε ηε ζπγθεθξηκέλε ζεκαηηθή έρεη απμεζεί ζεκαληηθά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία. ην παξφλ θεθάιαην ζα πξαγκαηνπνηεζεί κηα επηζθφπεζε ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο κε ζηφρν ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ηελ αλάδεημε ησλ ζεηηθψλ θαη αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ απφ ηελ χπαξμή ηνπ γηα ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο, ηελ πεξηγξαθή ησλ ηερληθψλ κέηξεζήο ηνπ θαζψο θαη ηεο θξηηηθήο πνπ έρεη αζθεζεί. ηελ ηειεπηαία ελφηεηα αλαιχνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα Βαζηθνί αλαιπηέο ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Παξά ην γεγνλφο φηη ν φξνο θνηλσληθφ θεθάιαην έρεη εκθαληζηεί αξθεηέο δεθαεηίαο (Putnam & Goss, 2002), κφιηο ζηηο αξρέο ηνπ 1980 ρξεζηκνπνηήζεθε κε ηελ έλλνηα πνπ ηνπ απνδίδεηαη ζήκεξα. Δηδηθφηεξα, ε Jacobs (1961) αλέιπζε ηελ έλλνηα βαζηδφκελε ζηα θνηλσληθά δίθηπα ηα νπνία πξνσζνχλ ηελ εκπηζηνζχλε, ηε ζπλεξγαζία θαη ηελ αζθάιεηα. ηε ζπλέρεηα ν Loury (1977) ηφληζε ηα εθφδηα πνπ έρεη θάζε άηνκν ζηα πιαίζηα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη ηνλ ηξφπν πνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ηε βειηίσζε ηνπ αηνκηθνχ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ (ζην Coleman, 1990: 300). Παξά απηέο ηηο αξρηθέο αλαιχζεηο νη δεκνζηεχζεηο ηξηψλ ζεσξεηηθψλ ηεο θνηλσληνινγίαο αλαδσπχξσζαλ ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ Pierrre Bourdieu Ο Bourdieu είλαη απφ ηνπο πξψηνπο πνπ αλέιπζε ζπζηεκαηηθά ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη έδσζε ην έλαπζκα γηα ηελ εηζαγσγή ηνπ ζηηο ζπδεηήζεηο ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ επηζηεκψλ (Portes, 1998; Narayan & Cassidy, 2001; Adam & Roncevic, 2003). Μηα απφ ηηο πξψηεο εξγαζίεο ηνπ πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά ην θνηλσληθφ θεθάιαην, δεκνζηεχηεθε ην 1980 (Bourdieu, 1980: Le capital social ) (Παλαγησηφπνπινο, 1995). Ο 17

18 Bourdieu ζεσξνχζε αδχλαην λα κειεηάκε ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ αλ δελ επαλεηζάγνπκε ηελ έλλνηα ηνπ θεθαιαίνπ κε φιεο ηηο κνξθέο ηνπ θαη φρη κφλν κε ηελ κνξθή πνπ αλαγλσξίδεηαη απφ ηελ νηθνλνκηθή ζεσξία (Bourdieu, 1986). Βαζηδφκελνο ζε απηή ηε ζεψξεζε δηαρψξηζε ην θεθάιαην ζε «Οηθνλνκηθφ», «Πνιηηηζκηθφ» θαη «Κνηλσληθφ» ππνζηεξίδνληαο φηη ηα άηνκα έρνπλ έλα «παθέην» θεθαιαίσλ ηα νπνία αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο επεξεάδνληαο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ηελ θνηλσληθή ζηξσκάησζε (Bourdieu, 1986). Κάζε ηχπνο θεθαιαίνπ έρεη ηε δηθή ηνπ δπλακηθή αιιά φια έρνπλ σο θνηλή ξίδα ην νηθνλνκηθφ θεθάιαην. πγθεθξηκέλα, ν Bourdieu (1980, ζην Παλαγησηφπνπινο, 1995) νξίδεη ην θνηλσληθφ θεθάιαην σο «ην ζύλνιν ησλ ελ ελεξγεία ή ησλ ελ δπλάκεη πόξσλ πνπ ζπλδένληαη κε ηελ θαηνρή ελόο δηθηύνπ κόληκσλ ζρέζεσλ, πεξηζζόηεξν ή ιηγόηεξν ζεζκνζεηεκέλσλ, αιιεινγλσξηκίαο θαη αιιειναλαγλώξηζεο ή, κε άιια ιόγηα, κε ηελ έληαμε ζε κία νκάδα, σο ζύλνιν θνξέσλ πνπ δελ είλαη κόλν πξνηθηζκέλνη κε θνηλέο ηδηόηεηεο (επηδεθηηθέο λα γίλνληαη αληηιεπηέο από ηνλ παξαηεξεηή, από ηνπο άιινπο ή από ηνπο ίδηνπο) αιιά είλαη επίζεο ελσκέλνη κε δεζκνύο κόληκνπο θαη ρξήζηκνπο». Ο νξηζκφο ηνπ Bourdieu γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην δίλεη έκθαζε ζε δχν ζηνηρεία. Αξρηθά, επηθεληξψλεηαη ζηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζηα θνηλσληθά δίθηπα εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο θαη ζηηο θνηλσληθέο νκάδεο. Θεσξεί φηη ηα δίθηπα είλαη «πξντόλ επελδπηηθήο ζηξαηεγηθήο, είηε αηνκηθήο είηε ζπιινγηθήο, ζηνρεύνληαο, ζπλεηδεηά ή κε, ζηελ θαζηέξσζε ή αλαπαξαγσγή θνηλσληθώλ ζρέζεσλ νη νπνίεο είλαη άκεζα ρξεζηηθέο ζε βξαρπρξόλην ή καθξνρξόλην επίπεδν» (Bourdieu, 1986). Δζηηάδεη δειαδή ζηα νθέιε πνπ απνθνκίδνπλ ηα άηνκα απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε νκάδεο θαη ζηελ «εζθεκκέλε» θνηλσληθνπνίεζή ηνπο πξνθεηκέλνπ λα ρηίζνπλ έλα «απφζεκα» θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Portes, 1998). Έλα δεχηεξν ζηνηρείν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, κε βάζε ηνλ νξηζκφ ηνπ Bourdieu, είλαη ε ακνηβαία γλψζε θαη αλαγλψξηζε (Bourdieu,1986). Με απηφ ηνλ ηξφπν ην θνηλσληθφ θεθάιαην απνθηά έλα ζπκβνιηθφ ραξαθηήξα θαη κεηαηξέπεηαη ζε ζπκβνιηθφ θεθάιαην James Coleman Ο Coleman είλαη εθείλνο πνπ νπζηαζηηθά εηζήγαγε ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ ακεξηθαληθή θνηλσληνινγία (Portes, 1998). Οη αλαιχζεηο ηνπ μεθηλάλε απφ ηε κειέηε ηνπ γηα ηελ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζην αλζξψπηλν θεθάιαην κέζσ ηνπ αηνκηθνχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ (Coleman, 1988). πγθεθξηκέλα, γηα ηνλ Coleman ην θνηλσληθφ θεθάιαην «απνηειεί κία πνηθηιία δηαθνξεηηθώλ νληνηήησλ κε δύν βαζηθά θνηλά ζηνηρεία: όιεο πεξηέρνπλ θάπνηεο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο δνκήο θαη δηεπθνιύλνπλ ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο θνξέσλ είηε άηνκα είηε ζπιινγηθνύο θνξείο ζηα πιαίζηα απηήο ηεο δνκήο» (Coleman,1988). Απφ απηή ηελ άπνςε ν Coleman (φπσο θαη ν Bourdieu) αληηιακβάλεηαη ηα 18

19 ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ σο πεγή δηεπθνιχλζεσλ θαη πιενλεθηεκάησλ πνπ θαηαιήγνπλ ζην άηνκν (Portes, 2000). ηε ζπλέρεηα ν Coleman αλαθέξεηαη θαη ζηε δεκφζηα δηάζηαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Coleman, 1990: 316) ζπκβάιινληαο ζεκαληηθά ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο. Σελ άπνςε γηα ηε ζπιινγηθή δηάζηαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ηε ζηεξίδεη ζε δχν ζεκεία: Πξψηνλ, ην θνηλσληθφ θεθάιαην δελ έρεη ηελ ηδηφηεηα ηεο κεηαβίβαζεο ησλ ηδησηηθψλ αγαζψλ. Γεχηεξνλ, ηα άηνκα πνπ απνθνκίδνπλ νθέιε απφ ηελ χπαξμε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη πνιχ πεξηζζφηεξα απφ εθείλα πνπ πξαγκαηηθά πξνζπαζνχλ γηα ηε δεκηνπξγία θαη αλάπηπμή ηνπ. Δπηπιένλ, νη αηνκηθέο απνθάζεηο πνπ εληάζζνληαη ζε θάπνηα απφ ηηο κνξθέο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ επεξεάδνπλ θαη κία επξχηεξε νκάδα αηφκσλ ή ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο. Ζ νπζηαζηηθή δηαθνξά ηεο ζεσξίαο ηνπ Coleman, απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ Bourdieu, βξίζθεηαη ζην φηη ν πξψηνο πξαγκαηνπνηεί κία ζηξνθή πεξηζζφηεξν αηνκνθεληξηθή ελψ ν δεχηεξνο ην ηνπνζεηεί ζην δηεπξπκέλν πιαίζην ηνπ ζπκβνιηθνχ θεθαιαίνπ θαη ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ (Adam & Roncevic, 2003) 4. Ζ βαζηθή ζπκβνιή ηεο ζεσξίαο ηνπ Coleman (1990) είλαη φηη αληηιακβάλεηαη ην θνηλσληθφ θεθάιαην αληίζηνηρα κε ηηο λφξκεο πνπ ππάξρνπλ ζε κηα θνηλσλία απνδίδνληάο ηνπο ηαπηφρξνλα κηα αηνκηθή θαη κηα ζπιινγηθή δηάζηαζε πξνζθέξνληαο ζεκαληηθή επειημία ζηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ εηδηθά γηα ηηο εκπεηξηθέο κειέηεο ησλ επηπηψζεψλ ηνπ Robert Putnam Ζ ζεσξία ηνπ Putnam γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην έρεη αζθήζεη ηε ζεκαληηθφηεξε επηξξνή, θάλνληαο ειθπζηηθή ηελ έλλνηα ζηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζεσξίεο. Ο Putnam πξαγκαηνπνίεζε δχν έξεπλεο, ζηελ Ηηαιία θαη ζηηο ΖΠΑ (Putnam, 1993, 1995a,b; 2000) κειεηψληαο ηελ εμέιημε ησλ απνζεκάησλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζε γεσγξαθηθέο πεξηθέξεηεο θαη ηε ζρέζε κε ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο. ήκεξα νη πεξηζζφηεξεο αλαιχζεηο θαη κειέηεο κέηξεζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ βαζίδνληαη ζηνλ νξηζκφ πνπ έδσζε ν Putnam γηα απηή ηε λέα έλλνηα ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. χκθσλα κε ηνλ Putnam (1993: 167) σο θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξνχκε λα νξίζνπκε «ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο, όπσο είλαη ε εκπηζηνζύλε, νη θαλόλεο (λόξκεο αληαπνδνηηθόηεηαο) θαη ηα δίθηπα εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο, πνπ ζπκβάιινπλ ζηε βειηίσζε ηεο απνηειεζκαηηθόηεηαο ηεο θνηλσλίαο δηεπθνιύλνληαο ηε ζπιινγηθή δξάζε». 4 Ηδηαίηεξα ελδηαθέξνλ είλαη ην ζεκείν φπνπ ν Coleman δηεξσηάηαη θαηά πφζν απηή ε λέα έλλνηα ζα απνθηήζεη ηελ ρξεζηκφηεηα πνπ ηεο απνδίδεηαη. πγθεθξηκέλα αλαθέξεη: «ην αλ ην θνηλσληθό θεθάιαην ζα θαηαιήμεη λα είλαη κηα εμίζνπ ρξήζηκε πνζνηηθή έλλνηα όπσο νη έλλνηεο ηνπ νηθνλνκηθνύ, θπζηθνύ ή αλζξώπηλνπ θεθαιαίνπ παξακέλεη λα ην δνύκε. Σήκεξα, ε αμία ηνπ βξίζθεηαη θπξίσο ζηελ πνηνηηθή αλάιπζε ησλ θνηλσληθώλ ζπζηεκάησλ θαη γηα εθείλεο ηηο πνηνηηθέο κειέηεο πνπ εθαξκόδνπλ πνηνηηθνύο δείθηεο» (Coleman, 1990: 305). 19

20 πσο θαη άιινη αλαιπηέο (π.ρ. Fukuyama, 1995, 2001), ν Putnam δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ εκπηζηνζχλε πνπ δηακνξθψλεηαη ζε κηα θνηλσλία. ηαλ αλαθέξεηαη ζε απηή ηελ εκπηζηνζχλε, ν Putnam ηε δηαρσξίδεη απφ ηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε ή δηαθνξεηηθά, απφ ηελ εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο ζεζκνχο (Putnam, 2000: 137). Ζ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθά ζηελ εκπηζηνζχλε πξνο άιια άηνκα ηεο θνηλφηεηαο θαη ζπλδέεηαη ηφζν κε ηνπο θαλφλεο αληαπνδνηηθφηεηαο φζν θαη κε ηα δίθηπα εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε κηα θνηλσλία (Putnam, 1993: 171). Οη πην ζεκαληηθνί θαλφλεο αληαπνδνηηθφηεηαο είλαη νη «γεληθεπκέλνη» (generalized) πνπ αλαθέξνληαη ζε κία δηαξθή ζρέζε παξνρήο θαη αληαπφδνζεο νθειψλ. πσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεηαη (Putnam, 2000: 21): «πξαγκαηνπνηώ κία πξάμε γηα θάπνηνλ ρσξίο λα αλακέλσ κία αληαπόδνζε από ην ζπγθεθξηκέλν άηνκν, κε ηελ πεπνίζεζε όκσο όηη θάπνηνο άιινο ζα θάλεη κία αληίζηνηρε πξάμε γηα κέλα κειινληηθά». πλεπψο, φζν πςειφηεξν επίπεδν θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο ππάξρεη ηφζν πεξηζζφηεξεο πξάμεηο αληαπφδνζεο ζα πξαγκαηνπνηνχληαη. ην επίπεδν ησλ δηθηχσλ ν Putnam (1993) αλαθέξεη φηη θάζε θνηλσλία ραξαθηεξίδεηαη απφ άηππα ή ηππηθά δίθηπα δηαπξνζσπηθήο επηθνηλσλίαο θαη αληαιιαγήο. Σα νξηδφληηα δίθηπα πεξηιακβάλνπλ θνξείο κε ηελ ίδηα θνηλσληθή ζέζε θαη εμνπζία ελψ ηα θάζεηα θνηλσληθά δίθηπα ζπλδένπλ θνξείο κε αζχκκεηξεο ζρέζεηο ηεξαξρίαο θαη εμάξηεζεο. Σα δίθηπα εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο πνπ απνηεινχλ πεγή θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη νξηδφληηα θαη αθνξνχλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα άηνκα ζπλδένληαη κε ηε δσή ηεο θνηλφηεηάο ηνπο γεληθά θαη φρη κφλν κε ηελ πνιηηηθή (Putnam, 1995b). ζν πην ππθλά είλαη απηά ηα δίθηπα ηφζν πην πηζαλή είλαη ε ζπλεξγαζία ησλ πνιηηψλ γηα ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ, δηεπθνιχλνληαο ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ ζπιινγηθήο δξάζεο θαη ζπκβάιινληαο ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηαθπβέξλεζεο (Putnam 1993, 1995a). ζνλ αθνξά ηελ αηνκηθή ή δεκφζηα δηάζηαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, πνπ έζεζε θαη ν Coleman (1990), ν Putnam ηζρπξίδεηαη φηη «ην θνηλσληθό θεθάιαην έρεη κία αηνκηθή θαη κία ζπιινγηθή δηάζηαζε» θαη φηη «κπνξεί λα είλαη ηαπηόρξνλα δεκόζην θαη ηδησηηθό αγαζό» (Putnam, 2000: ζει. 20). πλεπψο, ζπλδπάδεη ηηο απφςεηο ηνπ Bourdieu θαη ηνπ Coleman. Απφ ηε κηα πιεπξά, αλαγλσξίδεη φηη ζε αηνκηθφ επίπεδν ππάξρνπλ ζεκαληηθά νθέιε απφ ηα πςειά επίπεδα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Σαπηφρξνλα φκσο ηνλίδεη φηη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν ηα νθέιε είλαη αθφκα πεξηζζφηεξα κε ηε κνξθή θαιχηεξεο δηαθπβέξλεζεο, ιηγφηεξεο δηαθζνξάο (Putnam, 1993: 167) αθφκα θαη κεησκέλεο εγθιεκαηηθφηεηαο (Portes, 2000). Ζ έκθαζε πνπ έδσζε ν Putnam ζηε ζπιινγηθή δηάζηαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απνηειεί θαη ην θεληξηθφ ζεκείν γηα ηε ζχλδεζή ηνπ κε άιιεο επηζηήκεο (φπσο είλαη νη πεξηβαιινληηθέο επηζηήκεο ή νη επηζηήκεο ηεο πγείαο) θαη ηεο άλζεζεο ησλ δεκνζηεχζεσλ πνπ αλαγλσξίδνπλ ην ζεκαληηθφ ηνπ ξφιν ζηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο. Δμίζνπ ζεκαληηθή είλαη θαη ε αλάδεημε ηεο πηζαλφηεηαο ηα απνζέκαηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κηαο νκάδαο λα έρνπλ αξλεηηθέο επηπηψζεηο. Ο Putnam αλαγλσξίδεη φηη ηα θνηλσληθά δίθηπα εζεινληηθήο 20

21 ζπκκεηνρήο θαη νη θαλφλεο αληαπνδνηηθφηεηαο έρνπλ αμία γηα ηνπο θνξείο πνπ βξίζθνληαη κέζα ζε απηά αιιά νξηζκέλεο θνξέο παξάγνπλ εμσηεξηθφηεηεο νη νπνίεο δελ είλαη πάληα ζεηηθέο (Putnam, 2000: 21). Κιείλνληαο ηελ αλαθνξά ζηνλ Putnam ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ε ζεσξία ηνπ δελ έρεη γίλεη επξέσο απνδεθηή. Έρνληαο αξθεηά «αδχλακα» ζεκεία έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζε αξθεηνχο αλαιπηέο λα αζθήζνπλ έληνλε θξηηηθή φπσο ζα αλαπηπρζεί ζε επφκελε ππνελφηεηα (π.ρ. Levi, 1996; Paxton, 1999; Newton, 2001; DeFilippis, 2001; Lowndes & Wilson, 2001; McLean et al., 2002; Mouritsen, 2003) Ζ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζήκεξα Σα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Ζ αλαθνξά ζηνπο ηξεηο αλαιπηέο έγηλε ιφγσ ηεο ζεκαληηθήο ζπκβνιήο ηνπο ζηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Παξ φια απηά, ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία έρνπλ εκθαληζηεί πιεζψξα νξηζκψλ νη νπνίνη δίλνπλ έκθαζε ζε δηαθνξεηηθά ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Πίλαθαο 2.1). Γηα λα γίλεη θαιχηεξα αληηιεπηή ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κπνξνχκε λα ην δηαθξίλνπκε ζε γλσζηηθά θαη δνκηθά ζηνηρεία (ρήκα 1). Σν γλσζηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην ζπλδέεηαη πεξηζζφηεξν κε ζέκαηα ηδενινγηψλ, θαλφλσλ, αμηψλ, εκπηζηνζχλεο θαη αιιειεγγχεο. Αλακθηζβήηεηα ζηηο ζεκεξηλέο αλαιχζεηο ην πην ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ε θνηλσληθή (ή δηαπξνζσπηθή) εκπηζηνζχλε (Fukuyama, 1995, Newton, 2001; Παξαζθεπφπνπινο, 2006). Ζ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε επεξεάδεη ζεκαληηθά ηε ζπιινγηθή δξάζε ησλ αηφκσλ (Putnam, 1993) θαη κπνξεί λα δηαρσξηζηεί ζε γεληθεπκέλε (generalized trust) θαη εμεηδηθεπκέλε εκπηζηνζχλε (particularized trust) (Uslaner & Conley, 2003). Ζ πξψηε θαηεγνξία αθνξά ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο αλζξψπνπο γεληθά ελψ ε δεχηεξε εζηηάδεη ζε ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο φπσο είλαη νη γείηνλεο, ε νηθνγέλεηα θαη νη θίινη. Έλα δεχηεξν ζηνηρείν ηνπ γλσζηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ε εκπηζηνζχλε απέλαληη ζηνπο ζεζκνχο. Ζ ζεζκηθή εκπηζηνζχλε επεξεάδεηαη απφ ηελ απφδνζε ησλ ζεζκψλ (Kim, 2005) θαη αλαθέξεηαη ζε δηάθνξεο θαηεγνξίεο ζεζκψλ φπσο είλαη νη πνιηηηθνί ζεζκνί (π.ρ. θπβέξλεζε, πνιηηηθά θφκκαηα), νη ζεζκνί ηάμεο θαη αζθάιεηαο (π.ρ. αζηπλνκία, δηθαζηηθφ ζχζηεκα) θαη νη δηεζλείο ζεζκνί (π.ρ. Δπξσπατθή Έλσζε, ΟΖΔ). 21

22 Πίλαθαο 2.1. Οξηζκνί θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Σα επίπεδα δηαπξνζσπηθήο θαη ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο ζπλδένληαη άκεζα θαη κε ηελ χπαξμε θνηλσληθψλ θαλφλσλ πνπ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο ην ηξίην ζηνηρείν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. «Η έλλνηα ηνπ θνηλσληθνύ θαλόλα (λόξκεο), ε νπνία ππάξρεη ζε καθξν-θνηλσληνινγηθό επίπεδν θαη επεξεάδεη ηελ αηνκηθή ζπκπεξηθνξά ζε κηθξνθνηλσληνινγηθό επίπεδν, παξέρεη έλαλ ηξόπν γηα λα θαηαλνήζνπκε ηελ αηνκηθή ζπκπεξηθνξά, έρνληαο σο δεδνκέλν ην θνηλσληθό ζύζηεκα ζην νπνίν ππάγεηαη» (Coleman, 1990: 241). Ο Puntam (1993) έδσζε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνπο θαλφλεο αληαπνδνηηθφηεηαο θαη αιιειεγγχεο πνπ αθνξνχλ αηνκηθέο πξάμεηο ζηηο νπνίεο πξνβαίλεη έλα άηνκν έρνληαο ηελ πεπνίζεζε φηη θάπνηα ζηηγκή ζην κέιινλ θάπνηνο άιινο ζα θάλεη κηα αλάινγε πξάμε γηα απηφλ (Putnam, 2000; Onyx & Bullen, 2000). ηε ζεσξία ηνπ Coleman, απηνχ ηνπ ηχπνπ νη θαλφλεο νπζηαζηηθά αλαθέξνληαη σο «ππνρξεώζεηο» (obligations) ησλ αηφκσλ (Coleman, 1990: 307). 22

23 «Οη θαλόλεο θαζνξίδνπλ απηό πνπ κηα θνηλσληθή νκάδα ζεσξεί ζσζηό ή απνδεθηό» (Coleman, 1990: 242). Πξνθεηκέλνπ λα ιεηηνπξγήζεη έλαο θνηλσληθφο θαλφλαο ζα πξέπεη ην ζπιινγηθφ θίλεηξν λα ππεξβεί ην αηνκηθφ-σθειηκηζηηθφ (Coleman, 1990: 311). πλεπψο, νη θαλφλεο αληαπνδνηηθφηεηαο καο θέξλνπλ πνιχ θνληά ζηηο ζεσξίεο ζπιινγηθήο δξάζεο. Γειαδή, έλα άηνκν πξαγκαηνπνηεί κηα ζπγθεθξηκέλε δξάζε γλσξίδνληαο φηη θαηά απηφ ηνλ ηξφπν ζπκβάιιεη ζην θνηλφ φθεινο. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ηέηνησλ πξάμεσλ είλαη ε πιεξσκή ησλ θξαηηθψλ θφξσλ θαη ε αγνξά εηζηηεξίνπ γηα ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο. Δπηπιένλ, θαηά ηε κειέηε ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ είλαη ζεκαληηθή ε εζηίαζε ζε θαλφλεο πνπ πξαγκαηηθά ηζρχνπλ ζε κηα θνηλσλία (αθφκα θαη άηππα) θαη φρη κφλν ζηνπο ηππηθνχο θαλφλεο (Ostrom, 1999a). ζνλ αθνξά ηα δνκηθά ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απηά αθνξνχλ πεξηζζφηεξν ζέκαηα θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη δηθηχσλ πνπ εληζρχνπλ ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ νληνηήησλ (Uphoff, 1998). Ζ ζεκαληηθφηεηα ησλ δηθηχσλ ζηα πιαίζηα θνηλσληθψλ νκάδσλ έρεη αλαδεηρζεί απφ πνιινχο αλαιπηέο πνιχ πξηλ ηε δεκηνπξγία ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Σν έξγν ηνπ Granovetter (1973) απνηειεί ελαξθηήξην ζεκείν αλάιπζεο ησλ δηθηχσλ θαη πεγή γηα κηα ζεηξά κειεηψλ ζρεηηθά κε ηελ ρξεζηκφηεηά ηνπο. ηαλ αλαιχνληαη ηα θνηλσληθά δίθηπα, ζηε βηβιηνγξαθία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απηά δηαρσξίδνληαη ζε δχν βαζηθέο θαηεγνξίεο. Πξψηνλ, ζηα ηππηθά δίθηπα θαη δεχηεξνλ ζηα άηππα (Putnam, 1998). Ζ πξψηε πεξίπησζε αθνξά ηα δίθηπα πνπ είλαη νξγαλσκέλα. Γηα παξάδεηγκα, ε ζπκκεηνρή ζε δξαζηεξηφηεηεο εζεινληηθψλ νξγαλψζεσλ (ζπκκεηνρή σο κέινο, εζεινληηθή εξγαζία). Ζ πεξίπησζε ησλ άηππσλ δηθηχσλ αθνξά ηηο ζρέζεηο ηνπ αηφκνπ κε ηελ νηθνγέλεηα, ηνπο θίινπο, ηνπο ζπλαδέιθνπο θαη γεληθά νπνηαδήπνηε δηθηχσζε δελ εληάζζεηαη ζηα πιαίζηα θάπνηαο νξγαλσκέλεο δξαζηεξηφηεηαο. Σα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλακέλεηαη λα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο αιιειεπηδξάζεηο. Σα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ζπρλά πξνέξρνληαη απφ γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο (Uphoff, 1998) θαη γηα απηφ ην ιφγν νη πεξηζζφηεξεο δηαζπλδέζεηο έρνπλ σο θεληξηθφ ζηνηρείν ηελ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε (Newton & Norris, 2000). Παξ φια απηά δελ ππάξρνπλ πνιιέο εκπεηξηθέο έξεπλεο νη νπνίεο λα εμεηάδνπλ εκπεηξηθά ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ παξακέηξσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Μία αξρηθή ππφζεζε είλαη φηη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν είλαη εχινγν λα ππάξρεη ζρέζε αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή θαη ηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε. Παξ φια απηά ν Newton (2001) ηνλίδεη φηη δελ πξέπεη λα αλακέλνπκε ζε αηνκηθφ επίπεδν λα ππάξρεη θάπνηα αηηηαθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο δχν παξακέηξνπο. Αληίζεηα ε Levi (1998) ηνλίδεη φηη νη ζεζκνί κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηε γεληθεπκέλε εκπηζηνζχλε θαζψο ην θξάηνο ελδέρεηαη λα δηεπθνιχλεη ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ πνιηηψλ αιιά θαη κεηαμχ νκάδσλ. Δπηπιένλ, ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε αλακέλεηαη λα επεξεάδεη θαη ηα θνηλσληθά δίθηπα ελδπλακψλνληαο ηε ζπκκεηνρή θαη ηε ζπλεξγαζία (Newton & Norris, 2000; Anheier & Kendall, 2002; Gachter et al., 2004). Σέινο, ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ 23

24 θνηλσληθή δηθηχσζε επεξεάδεη ηελ ηάζε ζπκκεηνρήο ζηα θνηλά θαζψο επίζεο θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή. Κιείλνληαο ηελ αλάιπζε γηα ηηο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη πξηλ πξνρσξήζνπκε ζε πην εμεηδηθεπκέλα δεηήκαηα ηεο ζεσξίαο ζα πξέπεη λα νξίζνπκε ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ φπσο ζα ρξεζηκνπνηεζεί ζηε δηαηξηβή. Δηδηθφηεξα, ζηελ αλάιπζε πνπ ζα αθνινπζήζεη ην θνηλσληθό θεθάιαην γίλεηαη αληηιεπηό σο κηα πνιπδηάζηαηε έλλνηα πνπ πεξηιακβάλεη θπξίσο, ηελ θνηλσληθή θαη ζεζκηθή εκπηζηνζύλε, ηνπο θνηλσληθνύο θαλόλεο θαη ηε ζπκκεηνρή θαη δξαζηεξηνπνίεζε ζηα πιαίζηα θνηλσληθώλ δηθηύσλ. Απηά ηα ζηνηρεία, πνπ παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο αιιειεπηδξάζεηο, επεξεάδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ κειώλ κηαο θνηλσλίαο θαη ηαπηόρξνλα απνηεινύλ βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θνηλσληθνύ ζπζηήκαηνο κέζα ζην νπνίν δξνπλ πγγεληθό, Γεθπξσηηθό θαη Γηαζπλδεηηθό θνηλσληθό θεθάιαην Με βάζε ηα θνηλσληθά δίθηπα πξαγκαηνπνηείηαη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θαηεγνξηνπνηήζεηο ζηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Ζ πξψηε βαζηθή κνξθή είλαη ην ζσγγεληθό (bonding or exclusive 5 ) θνηλσληθφ θεθάιαην (Putnam, 2000: ζει. 22) πνπ αθνξά ηα ηζρπξά δίθηπα πνπ αλαπηχζζνληαη κέζα ζε κία νκάδα (Woolcock & Narayan, 2000) εληζρχνληαο ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο αληαπνδνηηθφηεηαο θαη ελεξγνπνηψληαο ηελ αιιειεγγχε. πλήζσο φηαλ αλαθεξφκαζηε ζην ζπγγεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην απηφ αθνξά θπξίσο ηα δίθηπα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηα δίθηπα κεηαμχ θίισλ. Ζ δεχηεξε κνξθή είλαη ην γεθσρφηηθό (bridging or inclusive) (Putnam 1995b; 2000: 22) θνηλσληθφ θεθάιαην, πνπ αθνξά ηα δίθηπα αλάκεζα ζηελ νκάδα πξνο δηεξεχλεζε θαη ζε άιιεο νκάδεο έμσ απφ απηήλ. Ηδηαίηεξα ζηηο κειέηεο κέηξεζεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ζπλεζηζκέλν απηή ε δηάθξηζε λα βαζίδεηαη ζε γεσγξαθηθά θξηηήξηα 6. Σα δίθηπα απηά δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ζπλδένληαη νη δηαθνξεηηθέο νκάδεο κεηαμχ ηνπο θαη δηεπθνιχλνπλ ηε δηάρπζε ηεο πιεξνθφξεζεο. Σέινο, ε ηξίηε κνξθή θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ην δηαζσλδεηηθό (linking) θνηλσληθφ θεθάιαην (Woolcock, 1998). Μέζσ απηψλ ησλ δηθηχσλ ηα άηνκα θαη νη νκάδεο δξαζηεξηνπνηνχληαη θαη ρξεζηκνπνηνχλ εμσηεξηθέο πεγέο πιεξνθφξεζεο, ζηήξημεο θαη πφξσλ, νη νπνίνη ηνπο επηηξέπνπλ φρη κφλν λα επηβηψλνπλ αιιά θαη λα εμειίζζνληαη (Cramb, 2005; Woolcock & Narayan, 2000). Ζ βαζηθή δηαθνξνπνίεζε ηνπ δηαζπλδεηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη φηη δηεξεπλά ηα δίθηπα αλνκνηνγελψλ νκάδσλ ζε επίπεδν εμνπζίαο θαη πφξσλ (Halpern, 2005: 25) φπσο είλαη νη ζπλδέζεηο ησλ θξαηηθψλ θνξέσλ κε άηνκα ή νκάδεο πνιηηψλ 5 Οη κεηαθξάζεηο ησλ φξσλ bonding, bridging θαη linking βαζίδνληαη ζηηο κεηαθξάζεηο ηνπ Παξαζθεπφπνπινπ (2006). 6 Γηα παξάδεηγκα, ε ζπρλφηεηα ηαμηδηψλ ελφο αηφκνπ εθηφο ηεο πφιεο θαηνηθίαο απνηειεί δείθηε δηεξεχλεζεο γεθπξσηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. 24

25 Δηθόλα 1. Απεηθόληζε ησλ ηύπσλ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Πεγή: Grootaert & van Bastelaer (2002) Κνηλσληθό θεθάιαην ζε αηνκηθό θαη ζπιινγηθό επίπεδν Έλα ελδηαθέξνλ δίιεκκα γηα θάζε εξεπλεηή πνπ αζρνιείηαη κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη αλ ε έλλνηα ζα πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηή ζε αηνκηθφ ή ζπιινγηθφ επίπεδν. Ζ ζχγρπζε πξνθχπηεη δηφηη έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο αλαθέξεηαη ζην θνηλσληθφ θεθάιαην σο έλα ζπιινγηθφ αγαζφ ην νπνίν πξνθχπηεη θαη κεηξηέηαη ζχκθσλα κε ηηο αηνκηθέο δξάζεηο (π.ρ. Fukuyama, 1995, 2001; Ostrom et al. 1999; Newton, 2001; Putnam, 1993) ελψ έλα κηθξφηεξν θνκκάηη ηεο βηβιηνγξαθίαο ην εμεηάδεη απνθιεηζηηθά ζαλ έλα αηνκηθφ ραξαθηεξηζηηθφ (Borgatti et al., 1998; Bourdieu, 1986). Απηή ε δεχηεξε άπνςε πεγάδεη απφ ηελ αληίιεςε φηη πεγή δεκηνπξγίαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ δελ είλαη κηα ζπιινγηθή νληφηεηα αιιά νη ζρέζεηο ησλ ίδησλ ησλ αηφκσλ. Ζ ζχγρπζε απηή γχξσ απφ ην επίπεδν αλάιπζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρεη νδεγήζεη ζε ζεκαληηθά πξνβιήκαηα θαηά ηηο πξνζπάζεηεο κέηξεζήο ηνπ. Παξ φια απηά, ε ηάζε ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο δείρλεη ηελ απνδνρή θαη ησλ δχν δηαζηάζεσλ, γεγνλφο πνπ γίλεηαη αληηιεπηφ θπξίσο κέζσ ησλ κειεηψλ κέηξεζεο. ε απηφ ην πιαίζην κηα ζεκαληηθή θαηεγνξηνπνίεζε ηεο έλλνηαο είλαη ζε κηθξφ, κέζν θαη κάθξν θνηλσληθφ θεθάιαην (Coleman, 1990: 5) (ρήκα 1). χκθσλα κε ηνπο Grootaert & Bastelaer (2002) ζην κίθξν επίπεδν αλαθεξφκαζηε ζηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ ή κηαο κηθξήο κνλάδαο (φπσο ην λνηθνθπξηφ) ηα νπνία ζπγθξνηνχλ ην θνηλσληθφ ηνπο θεθάιαην. ην 25

26 δεχηεξν επίπεδν, ην κέζν, αλαθεξφκαζηε ζηελ αλάιπζε δεδνκέλσλ ζε κεγαιχηεξε θιίκαθα, φπσο είλαη κηα νιφθιεξε θνηλφηεηα. ην κάθξν επίπεδν, αλαιχνληαη κεηαβιεηέο πνπ κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζε αθφκα κεγαιχηεξε θιίκαθα (π.ρ. πεξηθέξεηα ή ρψξα) θαη ζπρλά ζπλδένληαη κε άιιεο εμειίμεηο ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσλίαο, φπσο είλαη ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε (π.ρ. Knack & Keefer, 1997). Ζ αλάιπζε απηνχ ηνπ ηξίηνπ ηχπνπ πεγάδεη θπξίσο απφ ηελ αλάγθε λα εμεγεζνχλ δηαθνξέο αλάκεζα ζε θνηλσλίεο κεγάιεο θιίκαθαο (π.ρ. θξάηε) (Halpern, 2005: 16) Σν θνηλσληθό θεθάιαην σο επεμεγεκαηηθόο παξάγνληαο: νη ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο επηπηώζεηο Ζ ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ επεθηάζεθε κε επηηπρία θαη ζε άιινπο επηζηεκνληθνχο θιάδνπο γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί σο επεμεγεκαηηθφο παξάγνληαο γηα δηάθνξα δεηήκαηα ησλ ζεκεξηλψλ θνηλσληψλ. ε απηφ ην πιαίζην ε πιεηνςεθία ησλ εξεπλψλ αλαιχεη ηα νθέιε πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ χπαξμε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ρσξίο απηφ λα ζπλεπάγεηαη φηη δελ ππάξρνπλ θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο. Δζηηάδνληαο αξρηθά ζηηο ζεηηθέο επηπηψζεηο νθείινπκε λα ηηο δηαρσξίζνπκε ζε αηνκηθέο θαη θνηλσληθέο. Οξηζκέλεο γεληθέο δηαπηζηψζεηο είλαη φηη ζε κηα θνηλσλία κε πςειφ θνηλσληθφ θεθάιαην ππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο γηα θαιχηεξε δηαθπβέξλεζε, γηα ηελ χπαξμε θαη δηαηήξεζε κηαο δπλακηθήο θνηλσλίαο πνιηηψλ, έλα απνηειεζκαηηθφ πνιηηηθφ ζχζηεκα θαη νηθνλνκηθή επεκεξία (Putnam, 1993; Knack & Keefer, 1997; Flora, 1998; Newton, 2001). Πην ζπγθεθξηκέλα, νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ δηεπθνιχλνπλ αξρηθά ηελ εζεινληηθή ζπλεξγαζία κεηψλνληαο ηηο σθειηκηζηηθέο ηάζεηο θαη ην θφζηνο ζπλεξγαζίαο (Boix & Posner, 1998; Ostrom, 2000b; Putnam, 2000: 135; Maloney et.al., 2000; Van Schaik, 2002; Woolcock & Narayan, 2000; Παξαζθεπφπνπινο, 2001; Arnold, 2003). πλεπψο, θνηλσλίεο κε πςειά απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρνπλ κεγαιχηεξεο πηζαλφηεηεο λα παξνπζηάδνπλ ζπιινγηθέο δξάζεηο πξνο ην θνηλφ φθεινο. Γεχηεξνλ, ηα ππθλά δίθηπα εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο δηεπθνιχλνπλ ην ζπληνληζκφ θαη ηελ επηθνηλσλία ζηα πιαίζηα ησλ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ απνθάζεσλ (Putnam, 1995a). Σξίηνλ, νη ηζρπξνί θνηλσληθνί θαλφλεο θαη ε ζπκκφξθσζε ησλ πνιηηψλ κε απηνχο κεηψλνπλ ηελ αλάγθε ησλ ηππηθψλ ειέγρσλ (Adler & Kwon, 1999). Σέινο, ην θνηλσληθφ θεθάιαην βειηηψλεη ηελ πνηφηεηα ηεο πιεξνθφξεζεο θαη δηεπθνιχλεη ηελ πξφζβαζε ζε απηή (Adler & Kwon, 1999). ια ηα νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ χπαξμε ελφο ηζρπξνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε δηεπθφιπλζε ηεο δεκηνπξγίαο νξγαληζκψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ (Rotberg, 1999; Fukuyama, 2001; Newton, 2001). Σα ζεηηθά ζηνηρεία πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ χπαξμε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρνπλ νδεγήζεη πνιινχο κειεηεηέο ζην λα ην ζπζρεηίζνπλ κε δηάθνξεο θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη 26

27 πνιηηηθέο εμειίμεηο. Σν θνηλσληθφ θεθάιαην έρεη ζεσξεζεί έλα ρξήζηκν εξγαιείν κε ην νπνίν κπνξνχκε λα δηεξεπλήζνπκε ηα αίηηα απνηπρίαο ή επηηπρίαο κίαο ζπγθεθξηκέλεο νηθνλνκηθήο ή πνιηηηθήο δξαζηεξηφηεηαο (Maloney et.al., 2000) ή έλα εξγαιείν αλάιπζεο ηεο ζπλνιηθήο θνηλσληθήο απνδνηηθφηεηαο θαη νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζε πεξηθεξεηαθφ (Woodhouse, 2006) ή εζληθφ επίπεδν (Knack & Keefer, 1997; Whiteley, 2000). Δηδηθά ζηνλ ηνκέα ηεο ζπζρέηηζεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, ε βηβιηνγξαθία απμάλεηαη κε γνξγνχο ξπζκνχο. Δλδεηθηηθέο είλαη θαη νη κειέηεο ηεο παγθφζκηαο ηξάπεδαο φπνπ, ζηα πιαίζηα ηεο πξνζπάζεηαο ελίζρπζεο ησλ αλαπηπζζφκελσλ θξαηψλ, έρεη εηζάγεη θαη ηε κειέηε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ σο παξάγνληα επηξξνήο (π.ρ. Narayan & Pritchett, 1999). Δθηφο απφ ηε ζπζρέηηζε κε ηνπο δείθηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο έλαο άιινο θιάδνο πνπ ρξεζηκνπνηεί ην θνηλσληθφ θεθάιαην σο επεμεγεκαηηθφ παξάγνληα είλαη ν ηνκέαο ηεο πγείαο (π.ρ. Kritsotakis & Gamarnikow, 2004; Poortinga, 2006; Araya et al., 2006; Sundquist & Yang, 2007; Rostila 2007; Ferlander 2007). Σέινο, πξφζθαηα έρεη αξρίζεη λα αλαπηχζζεηαη ε βηβιηνγξαθία πνπ αλαιχεη ηα ζεηηθά απνηειέζκαηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε ζέκαηα πεξηβάιινληνο (Pretty & Ward, 2001; Pretty, 2003; Rydin & Pennington 2003; Jones, 2006; Wagner & Fernandez- Gimenez, 2008; Arnold & Fernandez-Gimenez, 2008). Σα νθέιε πνπ δηακνξθψλνληαη γηα φιε ηελ θνηλσλία ζρεηίδνληαη άκεζα θαη κε ηα νθέιε πνπ απνιακβάλνπλ ηα κέιε ηεο (Paxton, 1999). Οη ελέξγεηεο ελφο αηφκνπ κπνξνχλ λα εληζρχνπλ ηφζν ην αηνκηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην φζν θαη ην ζπιινγηθφ. ε αηνκηθφ επίπεδν ηα νθέιε απφ ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη πεξηζζφηεξν νξαηά. Έλα απφ ηα πην ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα είλαη ε ζχλδεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κε ηελ εχξεζε εξγαζίαο (Zhao, 2002; Aguilera, 2002) θαζψο θαη κε ην επίπεδν ηνπ κηζζνχ (Boxman et al., 1991; Parks, 2006) ε νπνία αηηηνινγείηαη απφ ηελ ππθλφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ. Μηα αθφκα ελδεηθηηθή ζχλδεζε είλαη κεηαμχ ηνπ αηνκηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο απφδνζεο ηνπ αηφκνπ (Coleman, 1988; Sandefur et al., 2006). Παξά ηελ έκθαζε απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ζηα νθέιε πνπ πξνέξρνληαη απφ ην θνηλσληθφ θεθάιαην ελδέρεηαη λα ππάξμνπλ θαη ζεκαληηθέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο. Γηα παξάδεηγκα, ν Putnam (1993, 2000) αλαθέξεηαη ζην ελδερφκελν αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ κέζσ ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ εμσηεξηθνηήησλ. πγθεθξηκέλα, ην θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξεί λα ιεηηνπξγεί ζεηηθά γηα ηελ νξγαλσζηαθή δνκή κίαο νκάδαο αιιά ηαπηφρξνλα λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζε άιιεο νκάδεο εθηφο ηεο ζπγθεθξηκέλεο ή αθφκα θαη γηα ηελ επξχηεξε θνηλσλία (ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε καθία) (Portes, 1998; Adler & Kwon, 1999; Paxton, 1999; Fukuyama, 2001; Ostrom, 2000b). ε απηφ ην πιαίζην νη νξηδφληηα νξγαλσκέλεο νκάδεο θαη ηα ππθλά δίθηπα δελ απνθιείνπλ ην ελδερφκελν λα κελ απνηεινχλ κεραληζκνχο πξνψζεζεο ζπιινγηθήο δξάζεο (Levi, 1996; Adler & Kwon, 1999). Δθηφο ησλ γεληθψλ επηπηψζεσλ ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο, ην θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξεί λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο θαη κέζα ζηελ ίδηα ηελ θνηλσληθή νκάδα πνπ ην δεκηνπξγεί θαη 27

28 ην ζπληεξεί. Ο Portes (1998) δηέθξηλε 4 πηζαλέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο: Πξψηνλ, ε χπαξμε ηζρπξνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε κία νκάδα ζπλεπάγεηαη θαη ηνλ απνθιεηζκφ άιισλ αηφκσλ πνπ δελ εληάζζνληαη ζε απηήλ. Γεχηεξνλ, ζηα πιαίζηα κίαο νκάδαο κε ηζρπξνχο δεζκνχο είλαη πνιχ πηζαλφ λα επηθξαηήζεη έλα ζχζηεκα απμεκέλσλ απαηηήζεσλ γηα δηεπθνιχλζεηο απφ ην έλα κέινο ζην άιιν. Σξίηνλ, ζε πεξηπηψζεηο κηθξψλ νκάδσλ κε ηζρπξφ θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξεί λα ππάξμεη πεξηνξηζκφο ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ιφγσ ηνπ απμεκέλνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ. Σέηαξηνλ, ζηελ πεξίπησζε νκάδσλ πνπ αληηκεησπίδνπλ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, ην θνηλσληθφ θεθάιαην πνπ αλαπηχζζεηαη έρεη σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία θαλφλσλ νη νπνίνη δελ επηηξέπνπλ ζηα άηνκα ηελ εμέιημή ηνπο εθηφο ησλ πιαηζίσλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλφηεηαο. Δπηπξφζζεηα ηα κέιε κηαο ζρεηηθά θιεηζηήο νκάδαο ελδέρεηαη λα ζηεξνχληαη πιεξνθφξεζεο, νδεγνχκελνη ζε ζηελφηεηα αληηιήςεσλ θαη αδξάλεηα (Adler & Kwon, 1999). πκπεξαζκαηηθά ην θνηλσληθφ θεθάιαην ελδέρεηαη λα είλαη ζεηηθφ θαη ηαπηφρξνλα, ππφ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο, λα είλαη κε θνηλσληθφ (unsocial) (Krishna & Shrader, 2002; Levi, 1996). ε απηφ ην πιαίζην έρεη δεκηνπξγεζεί θαη ε νξνινγία «θαιφ» θαη «θαθφ» θνηλσληθφ θεθάιαην (Adler & Kwon, 1999). πλεπψο, θαηά ηελ δηεξεχλεζε θαη κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κηαο θνηλφηεηαο ζα πξέπεη λα ιακβάλεηαη πάληα ππφςε ην ελδερφκελν χπαξμεο αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ εληφο θαη εθηφο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο νκάδαο Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Ζ ζχγρπζε πνπ επηθξαηεί ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νξίδνπκε ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη αλακελφκελν λα αληηθαηνπηξίδεηαη θαη ζηηο κεζνδνινγίεο κέηξεζήο ηνπ. Έλα πξψην πξφβιεκα πνπ δηαθξίλεη ηηο κειέηεο κέηξεζεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ην επίπεδν ζην νπνίν πξαγκαηνπνηείηαη κία έξεπλα. Γειαδή αλ αλαθεξφκαζηε ζε κίθξν, κέζν ή κάθξν επίπεδν. Δπηπιένλ, ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ππάξρεη πιεζψξα κειεηψλ κέηξεζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ παξνπζηάδνληαο ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηνπο δείθηεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη. Απνηέιεζκα είλαη λα κελ ππάξρεη έλα εληαίν εξγαιείν κέηξεζεο γηα θάζε ηχπν θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ελψ ε ζεσξεηηθή ζχγρπζε νδεγεί πνιιέο θνξέο ζε ακθηζβεηνχκελεο κεηαβιεηέο θαηά ηε κέηξεζή ηνπ (Paxton, 1999). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φκσο φηη ε πιεηνςεθία ησλ κειεηψλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ρξεζηκνπνηεί σο εξγαιείν ηα εξσηεκαηνιφγηα θαη εηδηθφηεξα ηελ πνζνηηθή αλάιπζε δεδνκέλσλ 7. Παξ φια απηά, ππάξρνπλ κειέηεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θαη πνηνηηθέο ηερληθέο (π.ρ. Svendsen, 2006; Iosifides et al., 2007). ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο ζα παξνπζηάζνπκε ηηο βαζηθφηεξεο κεηαβιεηέο κέηξεζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ φπσο εκθαλίδνληαη ζηελ αληίζηνηρε βηβιηνγξαθία. 7 Μία δηαθνξεηηθή κεζνδνινγία πνπ έρεη πξνηαζεί, αιιά πξνο ην παξφλ δελ έρεη εθαξκνζηεί επξέσο, είλαη ε κέζνδνο ηνπ Resource Generator (van der Gaag, 2005; van der Gaag & Snijders, 2005). 28

29 Κοηλφληθή Δκπηζηοζύλε ζνλ αθνξά ην πξψην ζηνηρείν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε ζηηο πεξηζζφηεξεο κειέηεο πξνζεγγίδεηαη κε κηα εξψηεζε δηαπξνζσπηθήο εκπηζηνζχλεο: «Γεληθά ζα ιέγαηε όηη ηα πεξηζζόηεξα άηνκα κπνξείηε λα ηα εκπηζηεπηείηε ή όηη πξέπεη λα είζηε επηθπιαθηηθόο/ή;» (π.ρ. Paxton, 1999) ελψ ππάξρνπλ κειέηεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ απηή ηελ εξψηεζε σο ην κνλαδηθφ δείθηε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (π.ρ. Knack & Keefer, 1997). Ζ ζπρλή ρξήζε απηήο ηεο εξψηεζεο νθείιεηαη θαη ζηελ χπαξμε πνιιψλ δεδνκέλσλ ζηα πιαίζηα δηεζλψλ κειεηψλ φπσο είλαη ε Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα (European Social Survey) θαη ε Δπξσπατθή Έξεπλα Αμηψλ (European Values Survey). Παξ φια απηά έρεη αζθεζεί θξηηηθή γηα ην θαηά πφζν κηα ηέηνηα εξψηεζε κπνξεί λα κεηξήζεη ηελ εκπηζηνζχλε (Newton, 2001) ελψ ηαπηφρξνλα είλαη απαξαίηεηε θαη ε δηεξεχλεζε ηεο εκπηζηνζχλεο πξνο ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο (εμεηδηθεπκέλε εκπηζηνζχλε, Uslaner & Conley, 2003) θαζψο θαη ην αίζζεκα δηθαηνζχλεο θαη ηηκηφηεηαο (Whiteley, 2000; Narayan & Cassidy, 2001; Woodhouse, 2006). Θεζκηθή Δκπηζηοζύλε Γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο ρξεζηκνπνηνχληαη εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο ζπγθεθξηκέλνπο ζεζκνχο κε απαληήζεηο είηε ζε θιίκαθα Likert (10 ζεκείσλ ή 4 ζεκείσλ) είηε ζε δηρνηνκηθή κνξθή. Οη βαζηθέο θαηεγνξίεο πνπ εμεηάδνληαη είλαη α. Πνιηηηθνί ζεζκνί: Κνηλνβνχιην, Δζληθή θαη ηνπηθή δηαθπβέξλεζε, β. Θεζκνί ηάμεο θαη αζθάιεηαο: αζηπλνκία, δηθαζηηθφ ζχζηεκα, έλνπιεο δπλάκεηο γ. Θεζκνί θνηλσληθήο πξφλνηαο: Δζληθφ χζηεκα Αζθάιηζεο, Δζληθφ χζηεκα Τγείαο θαη δ. Γηεζλείο ζεζκνί: Δπξσπατθή Έλσζε, ΟΖΔ, ΝΑΣΟ (Paxton, 1999; Newton& Norris, 2000; Van Oorschot et al., 2006; Hjollund & Svensen, 2003). Δπηπιένλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο πεξηιακβάλνληαη θαη άιινη ζεζκνί φπσο ε εθθιεζία, ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη ηα εκπνξηθά ζσκαηεία. Κοηλφληθά Γίθησα ζνλ αθνξά ηε κέηξεζε ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ κπνξνχλ λα δηαρσξηζηνχλ ζε άηππα θαη ηππηθά (π.ρ. Putnam, 1998; Putnam et al., 2000; Krishna & Shrader, 2002; van Oorschot et al., 2006). Αληίζεηα, ε δηάθξηζε ζε ζπγγεληθφ, γεθπξσηηθφ θαη δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην ζπλήζσο δελ εμεηάδεηαη ζπλδπαζηηθά. Ο πην ζπλεζηζκέλνο ηξφπνο κέηξεζεο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ είλαη κε ηελ θαηαγξαθή ηεο ζπκκεηνρήο ή κε ζε νξγαλψζεηο (παζεηηθή ζπκκεηνρή) θαη ηελ εζεινληηθή πξνζθνξά θαη δξαζηεξηφηεηα ζε αληίζηνηρεο ζπιινγηθφηεηεο (ελεξγή 29

30 ζπκκεηνρή) (Beugelsdijk & van Schaik, 2005; Newton & Norris, 2000; van Oorschot et al., 2006; Green & Fletcher, 2003; Hjollund & Svensen, 2003). Δπηπιένλ έρεη πξνηαζεί ε δηεξεχλεζε θαη άιισλ δεηεκάησλ φπσο είλαη ε ζπκκεηνρή ζε δεηήκαηα ηεο ηνπηθήο θνηλφηεηαο (Onyx & Bullen, 2000), ε ζπκκεηνρή κέζσ ηεο θαηάζεζεο ρξεκάησλ (Grootaert et al., 2004; Narayan & Cassidy, 2001) θαζψο θαη ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ηελ νξγάλσζε ή ηηο πξνυπνζέζεηο γηα λα γίλεη θάπνηνο κέινο (Krishna & Shrader, 2002; Narayan & Cassidy, 2001; Grootaert et al., 2004). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ηα άηππα θνηλσληθά δίθηπα αθνξνχλ ηε ζπκκεηνρή ζε άηππεο ζπιινγηθφηεηεο. Απηφο ν ηχπνο δηθηχσλ κπνξεί λα ζεσξεζεί ζεκαληηθή πεγή νθειψλ ζε αηνκηθφ επίπεδν (Putnam et al., 2000) αιιά παξνπζηάδεη κεγαιχηεξε δπζθνιία κέηξεζεο. Οη πην ζπλεζηζκέλεο θαηεγνξίεο νκάδσλ πνπ έρνπλ δηεξεπλεζεί είλαη νη γείηνλεο, νη θίινη θαη ε δηθηχσζε κε ζπλαδέιθνπο εθηφο ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πεξίπησζε ηεο γεηηνληάο κπνξνχλ λα δηεξεπλεζνχλ δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε ζπρλφηεηα ζπλαληήζεσλ ή ζπλνκηιηψλ κε ηνπο γείηνλεο (Green & Fletcher, 2003; Onyx & Bullen, 2000; Paxton, 1999) θαζψο θαη ε πηζαλφηεηα παξνρήο βνήζεηαο ζε πεξίπησζε θάπνηα αλάγθεο (π.ρ. Grootaert et al., 2004; Narayan & Cassidy, 2001; Onyx & Bullen, 2000; Woodhouse, 2006). Άιια δεηήκαηα αθνξνχλ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε ζπκκεηνρή ζε ηέηνηνπ ηχπνπ δίθηπα (Paxton, 1999), ε ζπρλφηεηα ηειεθσληθψλ ζπλνκηιηψλ θαη ην αίζζεκα ηνπ αλήθεηλ ζε κηα νκάδα εξγαζίαο (Onyx & Bullen, 2000), ε ζπρλφηεηα ησλ επηζθέςεσλ ζε ζπίηηα ζπκπνιηηψλ (Grootaert et al., 2004) θαη ην επίπεδν θνηλσληθνπνίεζεο κε ηνπο ζπγγελείο (van Oorschot et al., 2006). Κοηλφληθοί Καλόλες Παξά ην γεγνλφο φηη νη θαλφλεο αιιειεγγχεο απνηεινχλ ζεκαληηθφ ζηνηρείν θαηά ηελ ζεσξεηηθή αλάιπζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Coleman, 1990; Putnam, 1993), ζπρλά παξαβιέπνληαη ζηηο κειέηεο κέηξεζήο ηνπ. Έλαο ηξφπνο θαηαγξαθήο ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ είλαη ε απνηχπσζε ηνπ επηπέδνπ απνδνρήο πξάμεσλ νη νπνίεο έρνπλ αληίθηππν ζε ζπιινγηθφ επίπεδν. Σέηνηνπ ηχπνπ κεηαβιεηέο έρνπλ παξνπζηαζηεί ηφζν ζηελ Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα φζν θαη ζηελ Δπξσπατθή Έξεπλα Αμηψλ (van Oorschot et al., 2006; Jones et al., 2008a,b). Παξαδείγκαηα εξσηήζεσλ είλαη πφζν δηθαηνινγεκέλε ζεσξεί ν εξσηψκελνο ηε θνξνδηαθπγή θαη ηε δσξνδνθία (Van Oorschot et al, 2006). 30

31 Σσκκεηοτή ζηελ ποιηηηθή θαη ζηα θοηλά ηα πιαίζηα απηήο ηεο θαηεγνξίαο ε πην ζπλεζηζκέλε κέηξεζε αθνξά ηε ζπκκεηνρή ζηηο εθινγέο (π.ρ. Green & Fletcher, 2003; Grootaert et al., 2004; Hjollund & Svensen, 2003; Narayan & Cassidy, 2001). Δπηπιένλ, ε ζπρλφηεηα πνιηηηθψλ ζπδεηήζεσλ κε θίινπο (van Oorschot et al., 2006) θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή (Jones et al., 2008a) απνηεινχλ πηζαλέο κεηαβιεηέο κέηξεζεο. Σέινο, ζπρλά δηεξεπλάηαη ε ελεξγφο ζπκκεηνρή φπσο είλαη ε ζπρλφηεηα ζπλαληήζεσλ ζε δηαβνπιεχζεηο, ε ζπκκεηνρή ζε δηακαξηπξίεο ή ζε εθινγηθέο θακπάληεο (Green & Fletcher, 2003; Grootaert et al., 2004; Hjollund & Svensen, 2003). Δπηπιένλ ζηα πιαίζηα ηεο ζπκκεηνρήο ζηα θνηλά έρεη δηεξεπλεζεί ε πξνζπκία ηνπ αηφκνπ λα ζπκκεηέρεη ζε ζπιινγηθέο δξαζηεξηφηεηεο (Narayan & Cassidy, 2001; Woodhouse, 2006) θαζψο θαη ε πξαγκαηνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ πξάμεσλ φπσο είλαη ε ζπκβνιή ρξφλνπ ή ρξεκάησλ γηα θάπνην πξφγξακκα ηεο θνηλφηεηαο ζηελ νπνία αλήθεη ην άηνκν (Hjollund & Svensen, 2003; Krishna & Shrader, 2002; Onyx & Bullen, 2000). Άιιες κεηαβιεηές κέηρεζες Δθηφο απφ ηηο πξναλαθεξφκελεο κεηαβιεηέο, άιιεο θαηεγνξίεο δηεξεχλεζεο αθνξνχλ: α. ηελ ππνζηήξημε ζε κέιε ηεο θνηλφηεηαο φπσο είλαη ε παξνρή νηθνλνκηθήο βνήζεηαο (Hjollund & Svensen, 2003; Krishna & Shrader, 2002) θαη ην αίζζεκα φηη ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο ζα είλαη δηαζέζηκα λα πξνζθέξνπλ βνήζεηα ζε αληίζηνηρεο θαηαζηάζεηο (Green & Fletcher, 2003; Groot et al., 2007). β. ην αίζζεκα αζθάιεηαο είηε γεληθά ζηελ θνηλσλία (Onyx & Bullen, 2000) είηε ζε πην ζπγθεθξηκέλα πιαίζηα φπσο εληφο ηεο γεηηνληάο ή αθφκα θαη εληφο ηνπ λνηθνθπξηνχ (Grootaert et al., 2004; Narayan & Cassidy, 2001). γ. εξσηήζεηο γηα ηελ αμία ηεο δσήο θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ απηήλ (Onyx & Bullen, 2000) δ. ην αίζζεκα φηη αλήθεη ην άηνκν ζε κηα θνηλφηεηα (Narayan & Cassidy, 2001) θαη ε. ε ζπρλφηεηα ρξήζεο ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο (π.ρ. εθεκεξίδα, ξαδηφθσλν) (Grootaert et al., 2004; Narayan & Cassidy, 2001) Κξηηηθή θαη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Ζ επέθηαζε ηεο ζεσξίαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρεη ζπλνδεπηεί απφ ζεκαληηθή θξηηηθή γηα επηκέξνπο δεηήκαηα ελψ ζεκαληηθφ κέξνο απηψλ ησλ θξηηηθψλ εζηηάδεη ζηε ζεσξία ηνπ Putnam (Maloney et al., 2000; Putzel, 1997; Sobel, 2002; McLean et al., 2002; Mouritsen, 2003). ε έλα επξχηεξν πιαίζην νη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ εζηηάδνπλ ζε 3 βαζηθά δεηήκαηα: Πξψηνλ, ζε ζέκαηα νξνινγίαο (π.ρ. θαηά πφζν ζα πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο θεθάιαην ) θαη ησλ παξακέηξσλ πνπ απνηεινχλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην (π.ρ. Levi 1996; 31

32 Paldam, 2000; Newton, 2001; Smith & Kulynych, 2002; Uslaner & Conley, 2003; Kadushin, 2004; Welzel et al., 2005; Kim, 2005; Pawar, 2006; Κνληφξδνο, 2006). Οη Foley & Edwards (1999) ηνλίδνπλ φηη ε αληίιεςε γηα ην ηη είλαη θνηλσληθφ θεθάιαην δηαθέξεη αλάινγα κε ηνλ επηζηεκνληθφ ρψξν πνπ πξνέξρεηαη ν εξεπλεηήο. Οξηζκέλνη εξεπλεηέο ηνλίδνπλ πεξηζζφηεξν ην γλσζηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην ελψ άιινη δίλνπλ έκθαζε ζε δνκηθά θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά. Ο Kadushin (2004) πξνηείλεη ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ φξνπ θνηλσληθφ θεθάιαην κε ηνλ φξν δηθηπαθνί πφξνη (network resources) κε ηελ αλάιπζε ησλ νπνίσλ κπνξνχλ λα απνηππσζνχλ πνηεο είλαη νη ζεηηθέο επηπηψζεηο θαη πνηνη είλαη εθείλνη πνπ ηηο απνιακβάλνπλ. Αληίζηνηρα θαη ν Pawar (2006) ακθηζβεηεί ηελ θαηαιιειφηεηα ηεο ρξήζεο ηνπ φξνπ θεθάιαην θαη πξνηείλεη ηε ρξήζε φξσλ πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηα επηκέξνπο ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (π.ρ. θνηλσληθνί θαλφλεο, θνηλσληθά δίθηπα). Μία απφ ηηο πην έληνλεο θξηηηθέο ζην ίδην πιαίζην είλαη ησλ Smith & Kulynych, (2002) νη νπνίνη ζεσξνχλ φηη ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη κηα έλλνηα πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο ηδενινγηθέο επηξξνέο. Μία δεχηεξε θαηεγνξία θξηηηθψλ αθνξά ηηο ζπλδέζεηο κεηαμχ ησλ παξακέηξσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ησλ επηπηψζεψλ ηνπο (π.ρ. van Deth, 2000; Aberg 2000; Grafton & Knowles, 2004; Badescu & Sum 2005). Οη Delhey & Newton (2003) ακθηζβεηνχλ ηε ζχλδεζε εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο θαη γεληθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο. Αληίζηνηρα θαη ν Newton (2001) ηνλίδεη φηη δελ κπνξεί λα ππάξμεη αηηηαθή ζρέζε κεηαμχ ζεζκηθήο θαη θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο ζε αηνκηθφ επίπεδν αιιά κφλν ζε ζπγθεληξσηηθφ επίπεδν. εκαληηθφο πξνβιεκαηηζκφο ππάξρεη θαη γηα ηε ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή θαζψο έρνπλ εκθαληζηεί κειέηεο πνπ δελ ζπλδένπλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην κε φινπο ηνπο δείθηεο πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο (van Deth, 2000). Γηα παξάδεηγκα, ππάξρνπλ έξεπλεο ζηηο νπνίεο δελ έρεη απνδεηρηεί ε ζρέζε ηεο πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο θαη ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο κε ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο (Kim, 2005). Δπηπιένλ νη Uslaner & Conley (2003) ηνλίδνπλ φηη δελ ζπκβάιινπλ φιεο νη θνηλσληθέο δηαζπλδέζεηο ζην θνηλσληθφ θεθάιαην. Γηαθνξεηηθνί ηχπνη δηθηχσλ έρνπλ δηαθνξεηηθέο επηπηψζεηο ζηε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά θαη ζηελ πνιηηηθή. Σέινο, ζχκθσλα κε ηνπο Maloney et al. (2000) δελ δίλεηαη έκθαζε ζηελ επίπησζε πνπ έρνπλ νη θξαηηθνί θνξείο ζην θνηλσληθφ θεθάιαην θαη εηδηθφηεξα ζηηο δηαζπλδέζεηο ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ. πλεπψο νη ζπγγξαθείο ππνζηεξίδνπλ φηη ρξεηάδεηαη κηα πεξηζζφηεξν εθ ησλ άλσ (top-down) πξνζέγγηζε γηα λα δηεξεπλεζνχλ ηέηνηνπ ηχπνπ δηαζπλδέζεηο. Ωο πξνο ηηο επηπηψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ππάξρεη κηα ζχγρπζε γηα ηηο κίθξν θαη κάθξν κεηαβιεηέο γεγνλφο πνπ νξηζκέλεο θνξέο νδεγεί ζε αληηθξνπφκελα ζπκπεξάζκαηα. Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε ζρέζε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη πεξηβάιινληνο φπνπ ελψ ζε κίθξν επίπεδν ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ηζρπξή ζε κηα κειέηε πνπ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί ζε κάθξν επίπεδν (κεηαμχ ρσξψλ) δελ απνδεηθλχεηαη (Grafton & Knowles, 2004). 32

33 Σξίηνλ, ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο θαη θξηηηθέο σο πξνο ηε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (see Lochner et al. 1999; van Deth 2003; Chaskin et al. 2006; Adam, 2008; Paldam, 2000). ε απηφ ην πιαίζην έρεη ηνληζηεί φηη ε αζάθεηα πνπ ππάξρεη ζηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αληηθαηνπηξίδεηαη θαη ζηηο κειέηεο κέηξεζήο ηνπο (Durlauf, 2002). Παξά ην γεγνλφο φηη παξαηεξείηαη κηα ηάζε ζηε βηβιηνγξαθία γηα ηελ επηινγή ζπγθεθξηκέλσλ δεηθηψλ κέηξεζεο (φπσο αλαιχζεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα), ηαπηφρξνλα νξηζκέλεο κειέηεο ηνλίδνπλ ηελ αλάγθε εηζαγσγήο επηπιένλ κεηαβιεηψλ (Welzel et al., 2005). Λφγσ ηεο έιιεηςεο δεδνκέλσλ ζε κηθξή γεσγξαθηθή θιίκαθα, ππάξρεη ζεκαληηθφο αξηζκφο κειεηψλ πνπ ρξεζηκνπνηεί δηεζλείο βάζεηο δεδνκέλσλ γηα ηε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (van Oorschot et al., 2006; Jones et al., 2008a,b). ε απηφ ην πιαίζην έρνπλ εθθξαζηεί ακθηβνιίεο σο πξνο ηα δεδνκέλα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηε κέηξεζε απφ απηέο ηηο δηεζλείο βάζεηο θαη έρεη ππνζηεξηρζεί ε αλάγθε ηαπηφρξνλεο αλάιπζεο δεδνκέλσλ θαη απφ άιιεο έξεπλεο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη ηελ αχμεζε ηεο εγθπξφηεηαο ησλ αλαιχζεσλ (Adam, 2008). Σέινο είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο νη ηερληθέο κείσζεο ησλ δεδνκέλσλ κέζσ ζηαηηζηηθψλ επεμεξγαζηψλ (van Deth, 2003; Narayan & Cassidy, 2001) νη νπνίεο δηεπθνιχλνπλ ζεκαληηθά ηε κέηξεζε θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. Απφ ηα πξναλαθεξφκελα, είλαη θαλεξφ φηη ππάξρνπλ αξθεηά ζεκεία ζηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ ρξεηάδνληαη πξνζνρή θαηά ηε δηεξεχλεζή ηνπ. Παξ φια απηά, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη πνιιέο απφ ηηο έληνλεο θξηηηθέο εζηηάδνπλ θπξίσο ζην έξγν ηνπ Putnam (2000). Ζ κειέηε ησλ παξαπάλσ δεκνζηεχζεσλ απνηειεί κηα ζεκαληηθή βνήζεηα γηα θάζε εξεπλεηή πξνθεηκέλνπ λα απνθχγεη πηζαλά ζθάικαηα ηφζν σο πξνο ηελ ελλνηνινγηθή φζν θαη ηελ εκπεηξηθή πξνζέγγηζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ Σν θνηλσληθό θεθάιαην ζηελ Διιάδα 8 Οη κειέηεο γηα πηπρέο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα έρνπλ απμεζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα (π.ρ. Paraskevopoulos, 2001; Παξαζθεπφπνπινο, 2006; Lyberaki & Paraskevopoulos, 2002; Christoforou, 2005; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Παξ φια απηά, ζηηο ζπγθξηηηθέο κειέηεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ έρνπλ εκθαληζηεί ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ε Διιάδα ζπρλά δελ πεξηιακβάλεηαη (π.ρ. Beugelsdijk & van Schaik, 2005; Kaariainen & Lehtonen, 2006). Μηα γεληθφηεξε δηαπίζησζε απφ ηηο ππάξρνπζεο κειέηεο είλαη φηη ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζηελ Διιάδα είλαη απνδπλακσκέλν (Καδάθνο, 2006; Παξαζθεπφπνπινο, 2006; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Απηή ε απνδπλάκσζε νθείιεηαη θπξίσο ζηελ 8 Ζ ελφηεηα βαζίδεηαη ζην άξζξν Jones N., Malesios C., Iosifides T., Sophoulis C.M. (2008), Social capital in Greece: Measurement and comparative perspectives, South European Society and Politics, vol. 13, no. 2, pp

34 παξαδνζηαθά αδχλακε θνηλσλία ησλ πνιηηψλ, ζηελ σθειηκηζηηθή πνιηηηθή θνπιηνχξα, ζηελ χπαξμε θάζεησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ θαη ηελ πςειή ζπρλφηεηα παξαβίαζεο ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ (e.g. Mouzelis, 1995; Tsoukalas, 1995; σηεξφπνπινο, 1996; Παξαζθεπφπνπινο, 2006; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Δλδεηθηηθφ ζηνηρείν ηνπ πςεινχ επηπέδνπ δηαθζνξάο ζηελ Διιάδα είλαη ε θαηάηαμε ηεο ζηε ρακειφηεξε ζέζε ζπγθξηηηθά κε ηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο ησλ 15 ζην Corruption Perceptions Index ηνπ 2006 (Lambsdorff, 2007). Παξ φια απηά, δελ ζεσξνχληαη φια ηα ζηνηρεία ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απνδπλακσκέλα. Γηα παξάδεηγκα νη νηθνγελεηαθνί δεζκνί ζεσξνχληαη ηδηαίηεξα ηζρπξνί (Παλαγησηνπνχινπ, 1996; Christoforou, 2005; Lyberaki & Paraskevopoulos, 2002; Παξαζθεπφπνπινο, 2006; Pichler & Wallace, 2007). Οκνηφηεηεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα έρνπλ παξαηεξεζεί θαη κε άιιεο ρψξεο ηεο Νφηηαο Δπξψπεο (Putnam, 1993; Torcal & Monter, 2000; van Oorschot et al., 2006; Pichler & Wallace, 2007), νη νπνίεο ελδερνκέλσο νθείινληαη ζε θνηλά δνκηθά θαη γλσζηηθά ζηνηρεία φπσο είλαη ε ππθλφηεηα ησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ, ην πςειφ επίπεδν αλαμηνπηζηίαο θαη απνγνήηεπζεο πξνο ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο θαη ν νινθιεξσηηζκφο (Diamandouros, 1980; Mingione, 1995; Kurth, 1993; Sapelli, 1995; Ferrera, 1996; Maravall, 1996; Iosifides, 1997) Παξάγνληεο επηξξνήο ηνπ ειιεληθνύ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Ζ θαηάζηαζε ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κπνξεί λα απνδνζεί ζε κηα ζεηξά παξαγφλησλ θπξίσο απφ ην θνηλσληθν-πνιηηηθφ πιαίζην ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Αξρηθά, βαζηθφο επεμεγεκαηηθφο παξάγνληαο είλαη ε ηδηφκνξθε αλάπηπμε ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ ε νπνία ζεσξείηαη παξάγσγν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Μνπδέιεο, 1987, Mouzelis, 1995; Μνπδέιεο & Παγνπιάηνο, 2003; Sotiropoulos, 2004a). Πνιινί αλαιπηέο έρνπλ ηνλίζεη ηελ αδχλακε ειιεληθή θνηλσλία ησλ πνιηηψλ ε νπνία κπνξεί λα απνδνζεί ζε θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθψζεθαλ απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ ζχγρξνλνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη ζπλδένληαη κε ηελ αζηάζεηα ζηηο δηαδηθαζίεο πνιηηηθήο ελζσκάησζεο ησλ πνιηηψλ (Μνπδέιεο, 1987; Σζνπθαιάο, 1987; Μαπξνγνξδάηνο, 1988) 9. Απφ ην 1974, κε ηελ έλαξμε ηεο ηξίηεο Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο, παξαηεξήζεθε κηα ζηξνθή ζηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. Παξ φια απηά, ζπλέρηζαλ λα 9 χκθσλα κε ηνλ Μνπδέιε (1987, 1995) ε πνιηηηθή ελζσκάησζε ησλ πνιηηψλ ζηελ Διιάδα κπνξεί λα δηαρσξηζηεί ζε 3 πεξηφδνπο: Αξρηθά, απφ ηελ ίδξπζε ηνπ χγρξνλνπ Διιεληθνχ θξάηνπο θαη κέρξη ην Απηή ε πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ θπξηαξρία ζπγθεθξηκέλσλ ηζρπξψλ νηθνγελεηψλ (ηδάθηα). Ζ δεχηεξε πεξίνδνο νινθιεξψλεηαη ην 1967 φπνπ παξαηεξείηαη ε αλάπηπμε ηζρπξψλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ κεηαμχ ησλ ρακειφηεξσλ ηάμεσλ θαη ησλ πνιηηψλ πνπ ήδε είραλ ελζσκαησζεί πνιηηηθά. Ζ ηειεπηαία πεξίνδν μεθηλά ην 1974 κεηά ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ απηήο ηεο πεξηφδνπ είλαη ε αχμεζε ηνπ πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ ζε φιε ηελ ειιεληθή επηθξάηεηα. Παξ φια απηά αθφκα θαη απηή ηελ πεξίνδν ε πνιηηηθή ελζσκάησζε επεξεάδεηαη απφ ηελ χπαξμε ππθλψλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ. 34

35 ππάξρνπλ εκπφδηα ζηελ αλάπηπμε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Ο θπξίαξρνο ξφινο ησλ πνιηηηθψλ θνκκάησλ θαη ην πςειά παξεκβαηηθφ θξάηνο ζεσξνχληαη βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο (Σζνπθαιάο, 1987; Μνπδέιεο & Παγνπιάηνο, 2003). ζνλ αθνξά ην δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ, ε αλάπηπμε ηνπ παξεκβαηηθνχ θξάηνπο βαζίδεηαη ζηηο ζρέζεηο παηξσλίαο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ θαη ησλ θξαηηθψλ θνξέσλ. Οξηζκέλα απφ απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο είραλ ζεηηθέο επηπηψζεηο θπξίσο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Διιάδαο ηηο δεθαεηίεο 60 θαη 70 (Γηακαληνχξνο, 1997: 61). ήκεξα φκσο ν θξαηηζκφο ζεσξείηαη ζεκαληηθφ εκπφδην γηα δνκηθέο αιιαγέο ηφζν ζην δεκφζην φζν θαη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα (Paraskevopoulos, 2001). Αθφκα θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 φπνπ παξαηεξήζεθε έλα απμεκέλν επίπεδν πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο, ην θξάηνο ζπλέρηζε λα ιεηηνπξγεί σο πάηξσλαο κέζσ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ (Παλαγησηνπνχινπ, 1996) θαη ηα πνιηηηθά θφκκαηα βαζίδνληαλ ζε θάζεηα δίθηπα (Μνπδέιεο & Παγνπιάηνο, 2003). Ζ θπξηαξρία απηψλ ησλ δηθηχσλ ζηε δεκφζηα ζθαίξα έρεη δεκηνπξγήζεη έλαλ αλαπνηειεζκαηηθφ δεκφζην ηνκέα κε ζπρλά θαηλφκελα δηαθζνξάο (Sotiropoulos, 2004b). Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ε αλάπηπμε νξγαληζκψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, εηδηθά κέρξη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90, ήηαλ πεξηνξηζκέλε (Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Δπηπιένλ, απνηέιεζκα ησλ πξναλαθεξφκελσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ήηαλ ε ζηαδηαθή δηακφξθσζε κηαο σθειηκηζηηθήο πνιηηηθήο θνπιηνχξαο πνπ δπζρεξαίλεη ηελ αλάπηπμε ζπλεξγαζηψλ θαη εκπηζηνζχλεο κεηαμχ ηνπ θξάηνπο θαη ησλ πνιηηψλ (Mouzelis, 1995; Παλαγησηνπνχινπ, 1996). Σν θξάηνο γίλεηαη αληηιεπηφ σο εκπφδην ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ πνιηηψλ θαη νη πνιηηηθνί σο κηα ελαιιαθηηθή ιχζε γηα ηελ παξάβιεςε ησλ θξαηηθψλ θαλφλσλ θαη ηελ επίηεπμε σθειηκηζηηθψλ ζηφρσλ (Mouzelis, 1995). Απνηέιεζκα είλαη ε εκθάληζε κηαο ηάζεο παξαβίαζεο ησλ ηππηθψλ θαη άηππσλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ (Παλαγησηνπνχινπ, 1996; Tsoukalas, 1995) θαη ε κείσζε ηνπ πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο (Γψδνο et al., 1997; Καθεηδήο, 1997) Δπηκέξνπο ζηνηρεία ηνπ ειιεληθνύ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Λφγσ ηεο έιιεηςεο κηαο νινθιεξσκέλεο κειέηεο κέηξεζεο ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απνθαζίζηεθε λα δηεμαρζεί ζηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο κηα εθηεηακέλε αλάιπζε κε ηε ζπιινγή ζηνηρείσλ απφ δηεζλείο έξεπλεο. Αξρηθά πξαγκαηνπνηήζεθε κηα θαηαγξαθή ηνπ επηπέδνπ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ζχγθξηζε κε άιιεο Δπξσπατθέο ρψξεο θαζψο επίζεο θαη κηα κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά ειιεληθή πεξηθέξεηα. Σα ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ κηα ζεηξά Δπξσβαξφκεηξσλ ( ) (κέγεζνο δείγκαηνο: 1000), ηελ Δπξσπατθή Έξεπλα Αμηψλ (ΔΔΑ) ηνπ 1999 (EVS, 1999, κέγεζνο δείγκαηνο: 1143), κία έξεπλα ηνπ Δζληθνχ Κέληξνπ Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ (EKKE) (EKKE 1996, κέγεζνο 35

36 δείγκαηνο: 1196) θαη δχν έξεπλεο ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο (ΔΚΔ 2002/2003 and 2004/2005) (κέγεζνο δείγκαηνο: 2566 θαη 2406 αληίζηνηρα) (Jowell, 2003, 2005) 10. Με βάζε ηνλ νξηζκφ πνπ έρεη πηνζεηεζεί ζηε δηαηξηβή αιιά θαη ηε κεζνδνινγία κέηξεζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ε αλάιπζε βαζίζηεθε ζηε ζπιινγή ζηνηρείσλ γηα 5 νκάδεο θνηλσληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ: Κνηλσληθή εκπηζηνζχλε, ζεζκηθή εκπηζηνζχλε, θνηλσληθά δίθηπα, θνηλσληθνί θαλφλεο θαη ζπκκεηνρή ζηα θνηλά. Κοηλφληθή Δκπηζηοζύλε Ζ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε ζηελ Διιάδα ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ρακειή. Γχν κεηξήζεηο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηε ζεκαληηθή κείσζε ηεο εκπηζηνζχλεο ηελ ηειεπηαία 20εηία είλαη ην Δπξσβαξφκεηξν 25 ηνπ 1986 θαη ε Δπξσπατθή Έξεπλα Αμηψλ ηνπ 1999 φπνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε ίδηα εξψηεζε θαη κε ηηο ίδηεο θαηεγνξίεο απαληήζεσλ ( Γεληθά ζα ιέγαηε όηη ηα πεξηζζόηεξν άηνκα κπνξείηε λα ηα εκπηζηεπηείηε ή όηη πξέπεη λα είζηε επηθπιαθηηθόο/ή, κε δηρνηνκηθή επηινγή απάληεζεο). Με βάζε απηά ηα δεδνκέλα, ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ ηείλνπλ λα εκπηζηεχνληαη ηνπο αλζξψπνπο έρεη κεησζεί απφ 50,2% ην 1986 ζε 23,7% ην Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε δεδνκέλα ηνπ πξψηνπ θαη δεχηεξνπ γχξνπ ηεο ΔΚΔ φπνπ ε ίδηα εξψηεζε πξαγκαηνπνηήζεθε κε θιίκαθα απαληήζεσλ 0-10 (Likert), ε Διιάδα παξνπζηάδεη κεησκέλα πνζνζηά θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο ζε ζρέζε κε άιιεο Δπξσπατθέο ρψξεο. Δηδηθφηεξα, ζχκθσλα κε ηελ πξψηε ΔΚΔ, ν κέζνο φξνο ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο είλαη 3,64 θαη είλαη ν ρακειφηεξνο απφ φιεο ηηο Δπξσπατθέο ρψξεο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα. Θεζκηθή Δκπηζηοζύλε Έλα επηπιένλ ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ δηεξεπλήζεθε είλαη ε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε ηφζν γηα εζληθνχο φζν θαη δηεζλείο ζεζκνχο. Μία ζεηξά δεδνκέλσλ είλαη δηαζέζηκα απφ Δπξσβαξφκεηξα απφ ην 1999 έσο ην 2006 (Πίλαθαο 2.2). Απφ απηά ηα δεδνκέλα παξαηεξνχκε φηη ην ρακειφηεξν επίπεδν εκπηζηνζχλεο παξνπζηάδεηαη πξνο ηνπο πνιηηηθνχο θαη ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο ζε αληίζεζε κε ηελ εκπηζηνζχλε ζην δηθαζηηθφ ζχζηεκα θαη ηελ αζηπλνκία. ζνλ αθνξά ηνπο δηεζλείο ζεζκνχο παξαηεξείηαη απμεκέλν 10 Οη ρψξεο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ αλάιπζε είλαη: Απζηξία, Βέιγην, Σζερία, Γαλία, Δζζνλία*, Φηλιαλδία, Γαιιία, Γεξκαλία***, Διιάδα, Οπγγαξία, Ηζιαλδία*, Ηξιαλδία, Ηηαιία**, Λνπμεκβνχξγν, Οιιαλδία, Ννξβεγία***, Πνισλία, Πνξηνγαιία, ινβαθία*, ινβελία, Ηζπαλία, νπεδία, Διβεηία, Οπθξαλία* θαη Ζλσκέλν Βαζίιεην (*δελ πεξηιακβάλεηαη ζηελ πξψηε ΔΚΔ, ** δελ πεξηιακβάλεηαη ζηε δεχηεξε ΔΚΔ, *** δελ πεξηιακβάλεηαη ζηελ ΔΔΑ, 1999) 36

37 επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο ην Δπξσπατθφ θνηλνβνχιην ελψ κεησκέλε είλαη ζπγθξηηηθά ε εκπηζηνζχλε ζηνλ ΟΖΔ. Παξά ηα ρακειά επίπεδα ζεζκηθή εκπηζηνζχλεο, ζπγθξίλνληαο ηελ Διιάδα κε άιιεο Δπξσπατθέο ρψξεο (δεχηεξε ΔΚΔ) παξαηεξνχκε φηη βξίζθεηαη θνληά ζην ζπλνιηθφ κέζν φξν ησλ ρσξψλ ζηνπο πεξηζζφηεξνπο ζεζκνχο. Υακειφηεξνο κέζνο φξνο απφ ην ζπλνιηθφ παξνπζηάδεηαη ζηα πνιηηηθά θφκκαηα (3,55) θαη ζηνλ ΟΖΔ (4,02). Αληίζεηα ηδηαίηεξα απμεκέλε είλαη ε εκπηζηνζχλε πξνο ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην (Πίλαθαο 2.3). EB 11 Πίλαθαο 2.2. Δκπηζηνζύλε ζηνπο ζεζκνύο (%) Πνιηηηθά Αζηπ Γηθαζηηθό Κπβέ Κνηλνβνύιην Γεκόζηνο Δπξ. ΔΔ ΟΖΔ θόκκαηα λνκία ζύζηεκα ξλεζε ηνκέαο θνηλνβνύιην 1999 (51) (55) (57) (59) (61) (63) (65) Πεγή: European Commission. Δπξσβαξφκεηξα 51, 55, 57, 59, 61, 63, 65 Πίλαθαο 2.3. ύγθξηζε Διιάδαο θαη Δπξσπατθώλ ρσξώλ-θεζκηθή εκπηζηνζύλε Διιάδα (κ.ν.) Δπξσπατθέο ρψξεο (κ.ν.) Κνηλνβνχιην 4,72 4,59 Γηθαζηηθφ ζχζηεκα 5,45 5,12 Αζηπλνκία 6,08 5,90 Πνιηηηθνί 3,65 3,65 Πνιηηηθά θφκκαηα 3,55 3,64 ΟΖΔ 4,02 5,24 Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην 5,39 4,56 Πεγή: ΔΚΔ 2004/2005 Κοηλφληθοί θαλόλες Οη θνηλσληθνί θαλφλεο απνηεινχλ κηα παξάκεηξν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ δελ έρεη κειεηεζεί επαξθψο ζηα πιαίζηα ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη είλαη ειάρηζηα ηα δηαζέζηκα δεδνκέλα γηα ηε δηεξεχλεζή ηνπο. χκθσλα κε ηελ Δπξσπατθή Έξεπλα Αμηψλ (EVS, 1999) ε 11 Σα δεδνκέλα ηνπ 1999 αλαθέξνληαη ζηελ αμηνπηζηία (reliability) ησλ ζεζκψλ ελψ απφ ην 2001 αθνξνχλ ηελ εκπηζηνζχλε απέλαληη ζηνπο ζεζκνχο. Δπίζεο, ζηελ αλάιπζε δελ ζπκπεξηιακβάλνληαη πην πξφζθαηα Δπξσβαξφκεηξα θαζψο κεηψζεθαλ νη εξσηήζεηο γηα ηνπο ζεζκνχο πνπ αθνξνχλ δεηήκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ 37

38 ιηγφηεξν απνδεθηή πξάμε γηα ηνπο Έιιελεο είλαη ε δσξνδνθία ε νπνία ζεσξείηαη σο θαζφινπ δηθαηνινγεκέλε απφ ην 64,4% ηνπ δείγκαηνο ελψ ε πεξηζζφηεξν δηθαηνινγεκέλε πξάμε είλαη ε απφθηεζε επηδνκάησλ πνπ θάπνηνο δελ δηθαηνχηαη (κφλν ην 24% ηε ζεσξεί απφιπηα αδηθαηνιφγεηε). Άιιεο κεηαβιεηέο πνπ δηεξεπλήζεθαλ θαη εληάζζνληαη ζηα πιαίζηα ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ είλαη ε απνθπγή πιεξσκήο αληίηηκνπ ζηηο δεκφζηεο ζπγθνηλσλίεο θαη ε απνθπγή πιεξσκήο θφξσλ νη νπνίεο ζεσξήζεθαλ σο θαζφινπ δηθαηνινγεκέλεο απφ ην 36,3% θαη 37,1% ηνπ δείγκαηνο. Παξ φια απηά 2,6% ζηελ ΔΚΔ (2004/2005) δήισζε φηη έρεη πξνβεί ζε πξάμε δσξνδνθίαο ην νπνίν είλαη θαη ην πέκπην κεγαιχηεξν πνζνζηφ κεηαμχ ησλ 24 ρσξψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα. Σσκκεηοτή ζηα θοηλά θαη ελδηαθέρολ γηα ηελ ποιηηηθή Πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξσζεί ε αλάιπζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα είλαη απαξαίηεην λα δηεξεπλήζνπκε ηε ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή θαη ζηα θνηλά. Ζ πην ζπλεζηζκέλε εξψηεζε ζε απηφ ην πεδίν είλαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή θαη ε νπνία ζπλήζσο έρεη θιίκαθα 4 απαληήζεσλ. Σα δηαζέζηκα δεδνκέλα γηα ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα ηελ ηειεπηαία 20εηία απνδεηθλχνπλ κηα ζεκαληηθή κείσζε ζην επίπεδν ελδηαθέξνληνο ηα ηειεπηαία ρξφληα (Πίλαθαο 2.4.). Δηδηθφηεξα, ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ ελδηαθέξεηαη πνιχ γηα ηελ πνιηηηθή έρεη κεησζεί απφ 18% ην 1983 ζε 9,4% ην Απφ ηελ άιιε πιεπξά ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ δελ ελδηαθέξεηαη θαζφινπ γηα ηελ πνιηηηθή έρεη παξακείλεη πάλσ απφ 25% απφ ην 1983 (εθηφο απφ ην 1989 πνπ ήηαλ θαη ρξνληά εθινγψλ). Πίλαθαο 2.4. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή 12 (%) EB19 (1983) EB 30 (1988) EB 31 (1989) ΔΚΚΔ (1996) ΔΚΔ (2003) ΔΚΔ (2005) Πνιχ ,5 9,4 Αξθεηά ,1 23,4 Λίγν ,1 36,3 Καζφινπ ,3 30,8 Αληίζηνηρεο κεηξήζεηο πνπ απνθαιχπηνπλ ην επίπεδν ηεο δξαζηεξηνπνίεζεο ηνπ πνιίηε είλαη ε ζπκκεηνρή ηνπ ζε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο δξάζεηο. Δηδηθφηεξα, ζχκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηνπ 1 νπ θχκαηνο ηεο ΔΚΔ, 4,6% ηνπ δείγκαηνο είρε ππνγξάςεη κηα έθθιεζε ηνπο ηειεπηαίνπο 12 κήλεο, 4,3% είρε ζπκκεηάζρεη ζε δηαδήισζε θαη 6,6% δελ αγφξαζε πξντφληα 12 ην Δπξσβαξφκεηξν ε θιίκαθα ήηαλ: a great deal, to some extent, not much, not at all, ζηηο ΔΚΔ ήηαλ very, quite, hardly and not at all interested θαη ζηελ έξεπλα ηνπ EKKE ε θιίκαθα ήηαλ very, quite, little, not at all. 38

39 γηα εζηθνχο, πεξηβαιινληηθνχο ή πνιηηηθνχο ιφγνπο. ια ηα πνζνζηά είλαη πνιχ ρακειφηεξα απφ ην κέζν φξν ησλ Δπξσπατθψλ ρσξψλ. Κοηλφληθά Γίθησα Ζ ζπκκεηνρή ζηα θνηλσληθά δίθηπα ζηελ Διιάδα γεληθά ζεσξείηαη ρακειή. Αληίζεηα ηα άηππα δίθηπα κε ζπγγελείο θαη θίινπο είλαη πην ππθλά (Lyberaki & Paraskevopoulos 2002; Christoforou 2005). Απφ ηελ πξψηε ΔΚΔ παξαηεξείηαη φηη ε ζπκκεηνρή σο κέινο ζε νξγαλψζεηο (παζεηηθή ζπκκεηνρή) είλαη απμεκέλε ζε ζρέζε κε ηελ εζεινληηθή δξαζηεξηφηεηα (ελεξγή ζπκκεηνρή). Απφ ην ζπλνιηθφ δείγκα, 24,8% δήισζε φηη είλαη κέινο ζε ηνπιάρηζηνλ κία νξγάλσζε ελψ κφλν 6% δήισζε φηη έρεη πξνζθέξεη εζεινληηθή εξγαζία. Σα αδχλακα θνηλσληθά δίθηπα ζπλδπάδνληαη θαη κε ην δήηεκα ηεο αδχλακεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, πνπ πξναλαθέξζεθε, θαη ηεο θπξηαξρίαο ησλ πνιηηηθψλ θνκκάησλ (Μνπδέιεο & Παγνπιάηνο, 2003). ηα πιαίζηα ησλ άηππσλ δηθηχσλ, ζχκθσλα κε ηα ίδηα δεδνκέλα, έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ πνιηηψλ ζηελ Διιάδα βξίζθεηαη ζε επαθή κε ζπγγελείο, θίινπο θαη ζπλαδέιθνπο πεξηζζφηεξν απφ κηα θνξά ην κήλα (56,1%). Παξ φια απηά, ζπγθξίλνληαο ηελ Διιάδα κε άιιεο Δπξσπατθέο ρψξεο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα παξαηεξνχκε φηη απηά ηα άηππα δίθηπα δελ είλαη ηφζν ππθλά φζν αλαθέξνληαη ζηελ ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Ζ Διιάδα παξνπζηάδεη έλα απφ ηα πςειφηεξα πνζνζηά ζηελ επηινγή πνηέ ζηελ εξψηεζε «πφζν ζπρλά ζπλαληηέζηε κε θίινπο, ζπγγελείο θαη ζπλαδέιθνπο;» (6,9% ζε ζχγθξηζε κε ην 2,7% πνπ είλαη ην πνζνζηφ γηα φιεο ηηο ρψξεο). Καζψο κεηαθηλνχκαζηε ζε πην ζπρλέο ζπλαληήζεηο ( πνιιέο θνξέο ην κήλα ) ε Διιάδα παξνπζηάδεη πνζνζηά (19,3%) θνληά ζην κέζν πνζνζηφ ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ (19%). Σέινο, ζηηο θαζεκεξηλέο ζπλαληήζεηο νη Έιιελεο δήισζαλ έλα απφ ηα ρακειφηεξα πνζνζηά (10,3% ελψ ν Δπξσπατθφο κέζνο φξνο είλαη 16,1%). Παξά ηε δηαπίζησζε φηη ηα άηππα δίθηπα ζηελ Διιάδα δελ είλαη ηδηαίηεξα ππθλά, ε ζεκαληηθφηεηα ηεο νηθνγέλεηαο γηα ηνπο Έιιελεο παξακέλεη ζε πςειά επίπεδα. Απφ ηα δεδνκέλα ηεο πξψηεο ΔΚΔ παξαηεξείηαη φηη ν κέζνο φξνο ηεο εξψηεζεο γηα ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο νηθνγέλεηαο είλαη 9,71 (ζε θιίκαθα 0-10), δεχηεξνο κεγαιχηεξνο κεηά ηελ Πνισλία (9,74) Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηηο Διιεληθέο πεξηθέξεηεο Δθηφο απφ ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ γηα ηελ αλάιπζε ηεο δηακφξθσζεο ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε θαη κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζνχλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ειιεληθψλ πεξηθεξεηψλ (NUTS II). Σα δεδνκέλα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε κέηξεζε πξνέξρνληαη απφ ηελ πξψηε έξεπλα ηεο 39

40 ΔΚΔ θαη νη βαζκνινγίεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ κε Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis) κε ην ζηαηηζηηθφ πξφγξακκα LISREL 8.80 (Joreskog and Sorbom, 1999). Οη κεηαβιεηέο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζην κνληέιν επηιέρζεθαλ απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (Πίλαθαο 2.5) θαη απνπζηάδνπλ νη θνηλσληθνί θαλφλεο ιφγσ έιιεηςεο κεηαβιεηψλ. Πίλαθαο 2.5. Μεηαβιεηέο Δπηβεβαησηηθήο Παξαγνληηθήο Αλάιπζεο Παξάγνληαο Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε (θιίκαθα 0-10) Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε (θιίκαθα 0-10) πκκεηνρή ζηα θνηλά Κνηλσληθά Γίθηπα (άηππα) Κνηλσληθά Γίθηπα (ηππηθά) Δξώηεζε Σα πεξηζζφηεξα άηνκα κπνξείηε λα ηα εκπηζηεπηείηε ή πξέπεη λα είζηε επηθπιαθηηθφο/ή (Κνηλ. Δκπ/λε) Σα πεξηζζφηεξα άηνκα ζεσξείηε φηη είλαη δίθαηα ή φηη πξνζπαζνχλ λα ζαο εθκεηαιιεπηνχλ (Γηθαηνζχλε) Κνηλνβνχιην Γηθαζηηθφ ζχζηεκα Αζηπλνκία Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην (Δπξ. Κνηλ) πκκεηνρή ζε ηνπιάρηζηνλ κία πξάμε (π.ρ. ππνγξαθή αηηήκαηνο/δηακαξηπξία, ζπκκεηνρή ζε δηαδήισζε, απνθπγή αγνξάο πξντφλησλ γηα ιφγνπο εζηθνχο) (πκκεηνρή) πκκεηνρή ζε εθινγέο (Δθινγέο) πρλφηεηα ζπλάληεζεο θίισλ, ζπγγελψλ θαη ζπλαδέιθσλ (Άηππα Γίθηπα 1) πκκεηνρή ζε θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο ζε ζρέζε κε ζπλνκήιηθνπο (Άηππα Γίθηπα 2) πκκεηνρή σο κέινο ζε ηνπιάρηζηνλ κηα νξγάλσζε (Μέινο) πκκεηνρή σο εζεινληήο ζε ηνπιάρηζηνλ κηα νξγάλσζε (Δζεινληήο) ηελ εηθφλα 2 παξνπζηάδεηαη ην path diagram ηνπ κνληέινπ. Σα ηεηξάγσλα αληηπξνζσπεχνπλ ηηο κεηαβιεηέο θαη νη θχθινη ηνπο λένπο παξάγνληεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ. Απφ ηελ αλάιπζε πξνέθπςε κηα ζπγθεληξσηηθή κεηαβιεηή θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ε νπνία δεκηνπξγήζεθε απφ ηνπο 5 παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο ζπγθεληξψζεθαλ νη αξρηθέο κεηαβιεηέο. Οη ηηκέο ζε θάζε βέινο αθνξνχλ ηηο ηππνπνηεκέλεο επηβαξχλζεηο παξαγφλησλ γηα θάζε κεηαβιεηή ζηνλ αληίζηνηρν παξάγνληα. Απφ ην path diagram παξαηεξνχκε φηη φινη νη παξάγνληεο ζπλδένληαη κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην. Οη πςειφηεξεο επηβαξχλζεηο παξαγφλησλ (loadings) παξαηεξνχληαη ζηε ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή, ζηα άηππα δίθηπα θαη ζηα ηππηθά δίθηπα (0,55, 0,51 θαη 0,54 αληίζηνηρα). Ζ θαηαιιειφηεηα ηνπ κνληέινπ ειέγρζεθε κε ηε ρξήζε δηάθνξσλ ζηαηηζηηθψλ πνπ παξέρνληαη απφ ην πξφγξακκα LISREL 8.80 (π.ρ. Marsh & Balla, 1994) Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ παξακέηξσλ ηνπ κνληέινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε κεζνδνινγία ησλ Weighted Least Squares θαζψο ην κνληέιν δελ βαζίδεηαη ζηελ ππφζεζε φηη νη ηηκέο αθνινπζνχλ πνιπκεηαβιεηή θαηαλνκή. Οη δείθηεο γηα ηελ θαιή πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ είλαη: RMSEA: (απνδεθηά φξηα ), GFI:0.99, AGFI:0.98, NNFI:0.93, NFI:0.94, CFI:0.95 (απνδεθηά φξηα πάλσ απφ 0.90) 40

41 Οη ηηκέο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ απφ ηελ ηειηθή κεηαβιεηή θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (κέζνο) γηα ηηο 13 ειιεληθέο πεξηθέξεηεο (Πίλαθαο 2.6). πσο παξαηεξνχκε απφ ηνλ Πίλαθα 2.6 νη ειιεληθέο πεξηθέξεηεο κπνξνχλ λα δηαρσξηζηνχλ ζε 3 θαηεγνξίεο. Σα ρακειφηεξα επίπεδα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ παξνπζηάδνληαη ζην Ηφλην, ηελ Πεινπφλλεζν, ηελ Ήπεηξν, ηε Γπηηθή Διιάδα θαη ηελ Αηηηθή (κέζνο: 1,35-1,50). Οη πεξηθέξεηεο κε κέηξην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη ε Κεληξηθή Μαθεδνλία, Γπηηθή Μαθεδνλία, Θεζζαιία θαη ηεξεά Διιάδα (1,51-1,65). Σέινο, ηα πςειφηεξα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ παξαηεξνχληαη ζηελ Αλαηνιηθή Μαθεδνλία θαη Θξάθε, ζηα λεζηά ηνπ Βφξεηνπ θαη Νφηηνπ Αηγαίνπ θαη ζηελ Κξήηε (1,66-1,80). Πίλαθαο 2.6. Κνηλσληθό θεθάιαην αλά ειιεληθή πεξηθέξεηα Πεξηθέξεηα Ν Κνηλ. Δκπ. Θεζκ. Δκπ. Πνι. ζπκκ. Σππηθά δίθηπα Άηππα δίθηπα Κνηλσληθό Κεθάιαην 14 Ηόληα Νεζηά 39 2,16 5,93 1,14 0,31 2,22 1,36 Γπηηθή Διιάδα 178 2,44 5,40 1,05 0,43 2,30 1,44 Πεινπόλλεζνο 145 2,22 6,46 1,15 0,34 2,37 1,46 Ήπεηξνο 79 3,06 5,61 1,16 0,40 2,15 1,47 Αηηηθή 893 3,01 5,10 1,12 0,39 2,34 1,50 Κεληξηθή Μαθεδνλία 406 3,10 4,87 1,06 0,39 2,58 1,59 ηεξεά Διιάδα 139 2,58 5,79 1,05 0,42 2,73 1,63 Γπηηθή Μαθεδνλία 77 2,82 6,05 1,13 0,38 2,66 1,64 Θεζζαιία 201 3,15 5,89 1,08 0,46 2,54 1,65 Αλαη. Μαθεδνλία θαη Θξάθε 168 3,48 6,02 1,14 0,37 2,48 1,66 Βόξεην Αηγαίν 63 3,03 5,39 1,03 0,48 2,73 1,69 Κξήηε 143 3,85 5,26 1,21 0,47 2,60 1,73 Νόηην Αηγαίν 35 3,40 5,60 1,20 0,86 2,64 1,80 14 Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο δηαθχκαλζεο απνδεηθλχνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζην θνηλσληθφ θεθάιαην ηεο Κξήηεο θαη άιισλ πεξηθεξεηψλ φπσο ε Αηηηθή, Πεινπφλλεζνο, Γπηηθή Διιάδα θαη Ηφληα Νεζηά. Δπηπιένλ, ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξέο παξνπζηάδνληαη κεηαμχ Θεζζαιίαο θαη Γπηηθήο Διιάδαο, Αλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο θαη Γπηηθήο Διιάδαο. 41

42 Δηθόλα 2. Path Diagram. Μέηξεζε θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα πκπεξάζκαηα γηα ην θνηλσληθό θεθάιαην ζηελ Διιάδα Απφ ηελ αλάιπζε ηεο ειιεληθήο πεξίπησζεο κπνξνχκε λα εμάγνπκε νξηζκέλα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα. Ζ εκπηζηνζχλε απνηειεί έλα απφ ηα πην αδχλακα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα. χκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία ην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο κπνξεί λα επεξεαζηεί απφ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ θξάηνπο, ην επίπεδν ηεο δηαθζνξάο (Herreros & Criado 2006) θαη ηνλ ηχπν ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί ζηελ πνιηηηθή ζθαίξα (Putnam 1993). πλεπψο, ε κείσζε ηεο θνηλσληθήο 42

43 εκπηζηνζχλεο ζηελ Διιάδα ηελ ηειεπηαία 20εηία κπνξεί λα ζπλδεζεί κε ηελ χπαξμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ, ηα ζπρλά πεξηζηαηηθά δηαθζνξάο θαη ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ γξαθεηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο. Δπηπιένλ, ν έληνλνο θξαηηζκφο φπνπ νη πνιίηεο βαζίδνληαη ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ ζηηο πξσηνβνπιίεο ηνπ θξάηνπο ελδερνκέλσο έρεη επεξεάζεη ην επίπεδν ηεο γεληθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο θαη ηελ αλάπηπμε ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηελ Διιάδα. Παξ φια απηά, απαηηείηαη πεξαηηέξσ έξεπλα θαζψο επίζεο θαη δηαρσξηζκφο ζηε δηεξεχλεζε ηεο γεληθεπκέλεο θαη εμεηδηθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο (Uslaner & Conley, 2003) φπσο είλαη ε εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο γείηνλεο θαη ηελ ηνπηθή θνηλσλία. ζνλ αθνξά ηελ θξίζε ηεο εκπηζηνζχλεο ζηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο απηή είλαη επξέσο δηαπηζησκέλε (Μαπξήο, 2008; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). ηελ Διιάδα, ην ζπγθεληξσηηθφ θξάηνο, ε αλάπηπμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ (Sotiropoulos, 2004b) αιιά θαη ε απφδνζε ησλ πνιηηηθψλ ζεζκψλ (Παξαζθεπφπνπινο, 2006) ελδέρεηαη λα έρνπλ επεξεάζεη ζεκαληηθά ην ρακειφ επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο απηνχο ηνπο ζεζκνχο. Δπηπιένλ, ε αλαμηνπηζηία κπνξεί λα ζπλδεζεί θαη κε ηα ζπρλά θαηλφκελα δηαθζνξάο πνπ έρνπλ παξαηεξεζεί έληνλα απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ Αλ θαη έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί πξνζπάζεηεο δεκηνπξγίαο κεραληζκψλ δηαθάλεηαο, θπξίσο ζην δεκφζην ηνκέα, δελ έρεη επηηεπρζεί αχμεζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο (Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Δπηπιένλ, ην ρακειφ επίπεδν εκπηζηνζχλεο ζην δεκφζην ηνκέα, κπνξεί λα απνδνζεί ζηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηά ηνπ ιφγσ ηεο εθηεηακέλεο γξαθεηνθξαηίαο θαη ηεο θπξηαξρίαο ησλ πειαηεηαθψλ ζρέζεσλ (Sotiropoulos, 2004b). ε απηφ ην πιαίζην ζα πξέπεη λα εληαρζεί θαη ε πςειή ζέζε ηεο Διιάδαο ζηελ παγθφζκηα θαηάηαμε δηαθζνξάο (Lambsdorff, 2007). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, παξαηεξείηαη έλα απμεκέλν επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο άιινπο ζεζκνχο φπσο είλαη ην δηθαζηηθφ ζχζηεκα, ε αζηπλνκία θαη ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην. Μία πηζαλή εμήγεζε πνπ έρεη δνζεί γηα ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο ηάμεο θαη αζθάιεηαο είλαη ην αίζζεκα αλαζθάιεηαο γηα εζληθά θαη δηεζλή δεηήκαηα (Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Σέινο, ην κεησκέλν επίπεδν εκπηζηνζχλεο ζην δηθαζηηθφ ζχζηεκα απφ ην 2005 θαη χζηεξα κπνξεί λα εμεγεζεί απφ ηα πεξηζηαηηθά δηαθζνξάο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηα πιαίζηα ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζεζκνχ. Σα ρακειά επίπεδα ελδηαθέξνληνο ζηελ πνιηηηθή πνπ παξαηεξήζεθαλ ζηελ έξεπλα κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ, σο έλα βαζκφ, κηα ινγηθή ζπλέρεηα κεηά ην απμεκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή ηα πξψηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο. Παξ φια απηά, ε ζπλερήο κείσζε ελδηαθέξνληνο πνπ παξαηεξείηαη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90 ζπλδέεηαη κε ην αίζζεκα απνγνήηεπζεο πξνο ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο (Γψδνο et al., 1997; Καθεηδήο, 1997; Καθεπάθε, 2006). Μηα επηπιένλ εμήγεζε γηα ην κεησκέλν επίπεδν ζπκκεηνρήο είλαη ε ελδπλάκσζε ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ ηα ηειεπηαία ρξφληα ε νπνία έρεη πξνθαιέζεη ηε 43

44 ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ πνιηηψλ απφ ηα πνιηηηθά θφκκαηα πξνο δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ ζπιινγηθφηεηεο (Sotiropoulos, 2004a; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). Κιείλνληαο ηα ζπκπεξάζκαηα γηα ηηο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έλα ζεκαληηθφ εχξεκα ζηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο είλαη ε δηαπίζησζε φηη ηα άηππα δίθηπα δελ είλαη ππθλά ζηελ Διιάδα ζε αληίζεζε κε ηνπο ηζρπξηζκνχο άιισλ κειεηψλ (π.ρ. Lyberaki & Paraskevopoulos, 2002; Sotiropoulos, 2004a). Απηή ε δηαπίζησζε κπνξεί λα ζεσξεζεί σο κηα ζηξνθή ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο ζηηο θαζεκεξηλέο επαθέο θαη ηε κείσζε ηνπ δηαζέζηκνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ην απμεκέλν επίπεδν ζεκαληηθφηεηαο ηεο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο κπνξεί λα δηθαηνινγεζεί ιφγσ ηνπ ξφινπ ηεο σο ππνθαηάζηαην γηα ηηο αδπλακίεο ηνπ θξάηνπο θαζψο θαη σο πεγή δηεπθνιχλζεσλ γηα ην άηνκν φπσο είλαη ε εχξεζε εξγαζίαο (π.ρ. Chtouris et al., 2006; Παλαγησηνπνχινπ & Παπιηάθνπ, 2007). πλεπψο, ζχκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο ηα άηππα θνηλσληθά δίθηπα κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ εληζρπκέλα ζηελ Διιάδα κφλν αλ κειεηεζνχλ ζπγθξηηηθά κε άιινπο παξάγνληεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Σέινο, φζνλ αθνξά ηηο δηαθνξνπνηήζεηο ζηα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά πεξηθέξεηα, ε εμήγεζή ηνπο απαηηεί ηε δηεμαγσγή πεξαηηέξσ έξεπλαο. Παξ φια απηά, κπνξνχκε λα δηαηππψζνπκε νξηζκέλεο ππνζέζεηο. Γηα παξάδεηγκα, ηα πςειφηεξα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζην Νφηην Αηγαίν, θαη θπξίσο ε ππθλφηεηα ησλ ηππηθψλ δηθηχσλ, κπνξεί λα απνδνζεί ζηηο ηδηαίηεξεο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο ηεο πεξηνρήο, ηελ εμάξηεζε ηεο νηθνλνκίαο ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ηνλ ηξηηνγελή ηνκέα θαη ηελ επηηπρεκέλε αλάπηπμε ησλ δηθηχσλ κεηαμχ δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ θνξέσλ (Paraskevopoulos, 2001). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ηα ρακειά επίπεδα άηππσλ δηθηχσλ ζηελ πεξηθέξεηα ηεο Αηηηθήο θαη νη ζεκαληηθέο δηαθνξέο κε άιιεο ειιεληθέο πεξηθέξεηεο (π.ρ. ηεξεά Διιάδα) κπνξεί λα απνδνζνχλ ζηελ έληνλε κεηαλάζηεπζε πνπ παξαηεξήζεθε κεηά ην Β Παγθφζκην πφιεκν θαη ηε δεκηνπξγία θνηλσληψλ κε αζηηθά ραξαθηεξηζηηθά. 44

45 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3. Ζ ΤΝΓΔΖ ΣΟΤ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΤ ΚΔΦΑΛΑΗΟΤ ΜΔ ΕΖΣΖΜΑΣΑ ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΣΩΝ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 3.1. Δηζαγσγή Αληίζηνηρα κε ηελ αλαγλψξηζε ησλ ζεηηθψλ επηπηψζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε δηάθνξεο πηπρέο ησλ ζεκεξηλψλ θνηλσληψλ ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρεη αξρίζεη λα ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζε δεηήκαηα πεξηβάιινληνο. Ζ βαζηθή ζχλδεζε κεηαμχ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ησλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ πεγάδεη απφ ηε ζεψξεζε φηη ην θνηλσληθφ θεθάιαην ιεηηνπξγεί σο κεραληζκφο ελδπλάκσζεο γηα ηε ζπιινγηθή δξάζε (Putnam 2000 : 288) θαη κεηψλεη ηα θαηλφκελα ησλ ιαζξεπηβαηψλ (Coleman, 1990 :311). χκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία ηα πςειφηεξα επίπεδα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία κεγαιχηεξεο ηάζεο, κεηαμχ ησλ πνιηηψλ θαη ησλ θνξέσλ, γηα ζπιινγηθή δξάζε ζηα πιαίζηα ηεο δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ (Pretty & Ward, 2001; Pretty, 2003; Rydin & Pennington, 2000). πλεπψο, ππνγξακκίδεηαη ε αλάγθε ελδπλάκσζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξνθεηκέλνπ λα βειηησζεί ε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ (Flora, 1995; Dev et al., 2003; Cramb, 2005; Noemdoe, et al. 2006; Aronson et al., 2006; Briceno & Stagl, 2006). Σν παξφλ θεθάιαην έρεη σο ζηφρν ηελ επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ ζπλδέεη ηηο δχν ζεκαηηθέο (θνηλσληθφ θεθάιαην-πεξηβάιινλ), αλαδεηθλχνληαο ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα ηελ θαηαλφεζε δεηεκάησλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ηφζν ζε ζεσξεηηθφ φζν θαη ζε εκπεηξηθφ επίπεδν. Ζ αλάιπζε ζα βαζηζηεί ζηνλ πνιπδηάζηαην νξηζκφ πνπ έρεη πηνζεηεζεί απφ ηε δηαηξηβή θαη ηα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζα ρσξηζηνχλ ζε γλσζηηθά θαη δνκηθά γηα ηελ θαιχηεξε πεξηγξαθή ησλ ζεσξεηηθψλ ζπλδέζεσλ. Μέζα απφ ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε πξνθχπηνπλ ηα επηζηεκνληθά θελά, κέξνο ησλ νπνίσλ θαιείηαη λα θαιχςεη ε παξνχζα δηαηξηβή Γλσζηηθά θνηλσληθά ζηνηρεία θαη πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε Μία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο επηπηψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πφξσλ πεγάδεη απφ ηα επίπεδα εκπηζηνζχλεο πνπ ππάξρνπλ ζε κηα θνηλσλία ηα νπνία απνηεινχλ θαζνξηζηηθφ παξάγνληα γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ θφζηνπο ζπλεξγαζίαο (Woolcock, 1998; Fukuyama, 2001; Pretty, 1998; Pretty & Ward, 2001). Ζ ζπλεξγαζία δηεπθνιχλεηαη ζε ζπλζήθεο ηζρπξψλ θαλφλσλ αληαπνδνηηθφηεηαο θαη πςειήο ζεζκηθήο θαη δηαπξνζσπηθήο εκπηζηνζχλεο (Woolcock, 1998; Fukuyama, 2001; Pretty & Ward, 2001) θαζψο κεηψλνληαη ζεκαληηθά νη ελδερφκελεο ζπγθξνχζεηο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ηεο πινπνίεζεο κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. πλεπψο ζηα πιαίζηα 45

46 ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ, πςειφηεξα επίπεδα εκπηζηνζχλεο ζπλεπάγνληαη θαη δηεπθφιπλζε ηεο ζπλεξγαζίαο ηφζν κεηαμχ ησλ πνιηηψλ, φζν θαη κεηαμχ ησλ θνξέσλ γηα ηε βέιηηζηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ. Δπηπιένλ, ζε θνηλσλίεο κε δηάρπην ην αίζζεκα ακνηβαίαο εκπηζηνζχλεο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ, είλαη πηζαλφλ λα ππάξρεη κεγαιχηεξε ηάζε ζπκκεηνρήο θαη ζε ζέκαηα βειηίσζεο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνηφηεηαο (Lubell, 2002). Απηή ε ηάζε κπνξεί λα αηηηνινγεζεί απφ ηελ αληίιεςε πνπ θαιιηεξγείηαη ζηνπο πνιίηεο φηη απηφ πνπ πξάηηνπλ ζα απνηειέζεη θνηλή πξαθηηθή φισλ ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο (Pretty, 2003; Rydin & Holman, 2004). ε απηφ ην πιαίζην εληάζζεηαη θαη ν ηζρπξηζκφο φηη ηα πςειφηεξα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κεηψλνπλ ηελ εκθάληζε θαηλνκέλσλ ησλ ιαζξεπηβαηψλ (Coleman, 1990) γεγνλφο πνπ ζπλδέεηαη θαη κε ηελ χπαξμε θαη ιεηηνπξγία ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ ζε κηα θνηλσλία (Pretty, 2003). Ζ γεληθφηεξε ηάζε πνπ ππάξρεη ζε κηα θνηλσλία γηα ηελ απνδνρή ησλ ηππηθψλ θαη άηππσλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ είλαη πηζαλφλ λα επεξεάδεη θαη ηελ ηάζε ζπλεξγαζίαο θαη ζπκκφξθσζεο γηα ηε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. ε θνηλσλίεο κε ηζρπξνχο θνηλσληθνχο θαλφλεο είλαη πην πηζαλή ε επηβνιή θπξψζεσλ θαη ε άζθεζε θξηηηθήο γηα απηνχο πνπ δελ ζπκκνξθψλνληαη θαη δελ πξάηηνπλ κε άμνλα ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ (Pretty, 1998). Ζ δηαδηθαζία απηή νδεγεί ζηε ζηαδηαθή δεκηνπξγία καθξνρξφλησλ δεζκεχζεσλ (Pretty, 2003) νη νπνίεο ζηεξίδνληαη θαη ζηελ χπαξμε θνηλσληθψλ δηθηχσλ (Coleman, 1990). Δθηφο απφ ηελ εκπηζηνζχλε κεηαμχ ησλ αηφκσλ ε νπνία ζπλδέεηαη θαη κε δεηήκαηα ζπιινγηθήο δηαρείξηζεο, ηδηαίηεξε ζεκαζία έρεη ε εκπηζηνζχλε απέλαληη ζηνπο ζεζκνχο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή (Beierle & Cayford, 2002). ε πξψην επίπεδν, ε πςειή εκπηζηνζχλε βειηηψλεη ηελ απνδνρή ηεο πιεξνθνξίαο θαηά ηε δηαδηθαζία ζρεδηαζκνχ θαη εθαξκνγήο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Αλάινγα κε ην βαζκφ αμηνπηζηίαο απέλαληη ζην θνξέα παξνρήο πιεξνθφξεζεο θπκαίλεηαη θαη ην επίπεδν απνδνρήο ηεο πιεξνθνξίαο (Groothuis & Miller, 1997; Petts, 1998). Απνηέιεζκα είλαη ζε θνηλσλίεο κε πςειφηεξε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε (πνιηηηθά θφκκαηα, θνηλνβνχιην θ.α.) νη πνιίηεο λα είλαη πην ζεηηθά δηαηεζεηκέλνη απέλαληη ζηηο θπβεξλεηηθέο πνιηηηθέο (Cvetkovich & Winter, 2003). ε αληίζεηε πεξίπησζε (αλαμηνπηζηία) είλαη πηζαλφ λα πξνθχςνπλ πξνβιήκαηα θαηά ην ζρεδηαζκφ (Lachapelle et al., 2003) θαη ηελ εθαξκνγή πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ (Beierle & Cayford, 2002). Απηφ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε κηα θπθιηθή απνδπλάκσζε ηνπ ζπζηήκαηνο θαζψο νη απνηπρεκέλεο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο ζπκβάιινπλ ζηελ πεξαηηέξσ απνδπλάκσζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο. Έλα επηπιένλ δήηεκα αθνξά ην επίπεδν αμηνπηζηίαο απέλαληη ζηνπο «εηδηθνχο» (εκπεηξνγλψκνλεο), απφ ηνπο πνιίηεο, θαζψο επεξεάδεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κηα θνηλσλία δέρεηαη ηελ πιεξνθφξεζε γηα ηηο πηζαλέο ιχζεηο ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ (Petts, 1997). Σα παξαπάλσ ζπκπεξάζκαηα έρνπλ απνδεηρζεί θαη εκπεηξηθά ζε κειέηεο (π.ρ. Marks & Zadoroznyj, 2005; Payton et al., 2005) νη 46

47 νπνίεο εζηηάδνπλ ζην επίπεδν αμηνπηζηίαο ησλ αξκφδησλ θνξέσλ γηα δεηήκαηα πεξηβαιινληηθνχ ζρεδηαζκνχ. Σν πξφβιεκα ηεο εκπηζηνζχλεο απέλαληη ζηνπο ζεζκνχο έρεη αλαδεηρζεί θαη απφ κειέηεο πξνζπκίαο πιεξσκήο κε ηειηθφ ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ. εκαληηθφ πξφβιεκα ζε απηέο ηηο κειέηεο, ην νπνίν έρεη εκθαληζηεί θαη ζε ειιεληθέο εθαξκνγέο, είλαη ε κε πξνζπκία πιεξσκήο απφ ηνπο πνιίηεο ιφγσ ηνπ ρακεινχ επηπέδνπ εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο θνξείο θαη ηεο ακθηβνιίαο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ πνπ πξνηείλνληαη (π.ρ. Jones et al., 2008c; Damigos & Kaliampakos 2003). Έλαο ηειεπηαίνο ηχπνο εκπηζηνζχλεο πνπ είλαη απαξαίηεηνο, αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηνπο αξκφδηνπο θνξείο πνπ εκπιέθνληαη ζηε δηαδηθαζία ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο (Davenport et al., 2007). ε πεξίπησζε πνπ ε εκπηζηνζχλε κεηαμχ ηνπο είλαη κεησκέλε ή παξνπζηάδνληαη αθφκα θαη θαηλφκελα αληαγσληζκνχ, ηφηε απηφ ζα έρεη πηζαλφηαηα επηπηψζεηο ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ ζρεδηαζκνχ (Lachapelle et al., 2003). Δλδεηθηηθή είλαη ε αλάιπζε ηνπ Nie (2003) φπνπ αλαθεξφκελνο ζηε ζπλεξγαζία θνξέσλ ζε ζέκαηα πεξηβάιινληνο ζηηο ΖΠΑ, δηαπηζηψλεη ηελ χπαξμε ζπγθξνχζεσλ νη νπνίεο εληείλνπλ πεξαηηέξσ ην πξφβιεκα ηεο ρακειήο αμηνπηζηίαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γεληθφηεξα Γνκηθά θνηλσληθά ζηνηρεία θαη πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε ζνλ αθνξά ηελ επίπησζε ησλ δνκηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ νη πεξηζζφηεξεο αλαιχζεηο εζηηάδνπλ ζηελ επίπησζε ησλ ηππηθψλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ, δειαδή ηεο ζπκκεηνρήο ζε νξγαλσκέλεο ζπιινγηθφηεηεο. Ο ξφινο ησλ νξηδφληησλ θαη ππθλψλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο θαζψο ιεηηνπξγνχλ σο θαλάιηα πιεξνθφξεζεο (Putnam, 1993). ηα πιαίζηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη δηαρείξηζεο απηή ε πιεξνθφξεζε είλαη απαξαίηεηε γηα κηα ζεηξά απφ δεηήκαηα ηα νπνία ζρεηίδνληαη θαη κε ηηο ηερληθέο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ (Rydin & Pennington, 2000). Γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο αλάιπζεο κπνξνχκε λα δηαρσξίζνπκε 3 βαζηθέο ξνέο πιεξνθνξίαο (Jones, 2006). Πξψηνλ, ε πιεξνθφξεζε απφ ηνπο θξαηηθνχο θνξείο πξνο ηνπο πνιίηεο ζε ζρέζε κε ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη ηηο αιιαγέο πνπ ζα επηθέξεη ζε κηα θνηλσλία. ε απηφ ην πιαίζην ε ππθλφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ κπνξεί λα επεξεάζεη θαη ην βαζκφ επηηπρίαο ησλ ηερληθψλ δηαβνχιεπζεο (π.ρ. Focus group, citizens juries) (Rydin & Pennington, 2000) νη νπνίεο ζπκβάιινπλ ζηνλ επηηπρεκέλν ζρεδηαζκφ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ. Σαπηφρξνλα, ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη ηα θνηλσληθά δίθηπα θαη ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πνπ ραξαθηεξίδνπλ θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ αξκφδησλ θνξέσλ επεξεάδεη ηε ζπγθέληξσζε πιεξνθνξίαο, απαξαίηεηεο γηα ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ (Yaffe, 1997). 47

48 Γεχηεξνλ, ηα θνηλσληθά δίθηπα αθνξνχλ ηε ξνή ηεο πιεξνθνξίαο φρη κφλν απφ ην θξάηνο πξνο ηνπο πνιίηεο αιιά θαη αληίζηξνθα (Beierle, 1998). Απηή ε πιεξνθφξεζε κπνξεί λα αθνξά δεηήκαηα θαηά ην ζρεδηαζκφ (π.ρ. δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο) κηαο πνιηηηθήο ή θαη θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο, ζρεηηθά κε ηελ απνδνρή ηεο ή κε απφ ηνπο πνιίηεο θαη πηζαλά πξνβιήκαηα πνπ έρνπλ πξνθχςεη. Δπηπιένλ, ηα δίθηπα αθνξνχλ θαη ηε γλψζε ησλ πνιηηψλ ζρεηηθά κε ηνπο θνξείο ζηνπο νπνίνπο κπνξνχλ λα απεπζπλζνχλ γηα ηελ παξνρή πιεξνθνξηψλ (Kilpatrick & Falk, 2003). Σέινο, ε ξνή πιεξνθφξεζεο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ αθνξά θπξίσο ην ζπγγεληθφ θαη δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην θαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ξφιν έρνπλ νη νξγαλψζεηο ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ. Ζ πιεξνθφξεζε απηή ελδέρεηαη λα πξνδηαζέηεη ζεηηθά κηα θνηλφηεηα γηα λα πηνζεηήζεη κηα πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. Παξ φια απηά, ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε ην ελδερφκελν δηάρπζεο ιαλζαζκέλεο πιεξνθφξεζεο ε νπνία κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζεκαληηθέο αληηδξάζεηο απφ κηα θνηλφηεηα εηο βάξνο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ (Marks & Zadoroznyj, 2005) 15. Δθηφο απφ ην δήηεκα ηεο πιεξνθφξεζεο ηα θνηλσληθά δίθηπα επεξεάδνπλ θαη ηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά. Πνιιέο κειέηεο έρνπλ απνδείμεη ην ξφιν ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ εηδηθά ζε ζέκαηα πεξηβάιινληνο (π.ρ. Wakefield et al., 2006). Απηή ε δξαζηεξηνπνίεζε ζπλδέεηαη αξρηθά κε ην ζηάδην ηνπ ζρεδηαζκνχ φπνπ κέζα απφ ηηο δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο νη πνιίηεο απνδεηθλχνπλ έκπξαθηα ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηα θνηλά. Δπηπιένλ, ε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ θαηά ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο κπνξεί λα αλαδείμεη αληηδξάζεηο ζε ζρέζε κε ηελ πνιηηηθή νη νπνίεο ζα πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε γηα ηπρφλ βειηηψζεηο κε ηειηθφ ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ πνιηηψλ. ε παξφκνην πιαίζην αλακέλεηαη φηη θαη ε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή ζα ζπλδεζεί κε δεηήκαηα δξαζηεξηνπνίεζεο θπξίσο ιφγσ ηεο θαιχηεξεο ελεκέξσζεο ηνπ πνιίηε θαη ηεο πηζαλήο επαηζζεηνπνίεζήο ηνπ ζε δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ Δκπεηξηθέο κειέηεο Ζ αχμεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ ζπλδέεη ζεσξεηηθά ην θνηλσληθφ θεθάιαην κε πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα εληζρχεηαη ζεκαληηθά θαη απφ ηελ χπαξμε εκπεηξηθψλ κειεηψλ πνπ αλαιχνπλ παξφκνηα ζέκαηα. Απφ ηηο πξψηεο κειέηεο πνπ ζπλέδεζαλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην κε ηελ πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε ήηαλ ε κειέηε ηεο Flora (1995) πνπ αθνξνχζε 15 Οη ζπγγξαθείο αλαθέξνληαη ζηελ πεξίπησζε θνηλνηήησλ πνπ εθάξκνζαλ ζχζηεκα αλαθχθισζεο θαη επαλαρξεζηκνπνίεζεο λεξνχ. Λφγσ ιαλζαζκέλεο πιεξνθφξεζεο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ, έγηλε ιάζνο ρξήζε απφ νξηζκέλνπο πνιίηεο γεγνλφο πνπ νδήγεζε ζηελ κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο, ζε επίπεδν θνηλφηεηαο, ζην ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα. 48

49 ηελ επίπησζε θνηλσληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζε αγξνηηθά δεηήκαηα. Γχν ρξφληα κεηά, ε Beall (1997) δηεξεχλεζε ηελ επηξξνή ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηε δηαρείξηζε ησλ ζηεξεψλ απνβιήησλ ζηελ Ηλδία θαη ηελ ίδηα ρξνληά ν Bebbington (1997) δεκνζίεπζε έλα άξζξν πνπ ζπλέδεε ην θνηλσληθφ θεθάιαην κε ηελ αεηθνξηθή δηαρείξηζε θαη ηελ αγξνηηθή εληαηηθνπνίεζε. Μεηά απφ απηέο ηηο αξρηθέο δεκνζηεχζεηο κηα ζεηξά απφ κειέηεο έρνπλ εκθαληζηεί ζηε βηβιηνγξαθία νη νπνίεο αλαδεηθλχνπλ ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε ζέκαηα πεξηβάιινληνο θαη ηηο πνιιαπιέο ζπλδέζεηο (Isham & Kahkonen, 1999; Rydin & Pennington, 2000; Katz, 2000; Selman, 2001; Pretty & Ward, 2001; Pretty, 2003). ηε κειέηε ηνπ Katz (2000) πξαγκαηνπνηήζεθε ζχγθξηζε δπν πεξηνρψλ ζηε Γνπαηεκάια κε δηαθνξεηηθά απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη δηαπηζηψζεθε ε θαιχηεξε δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πφξσλ ζηελ πεξηθέξεηα φπνπ εκθαλίζηεθαλ ηζρπξφηεξα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Απφ ηελ αληίζεηε ζθνπηά, ν Mearns (1996) δηαπίζησζε φηη ε έιιεηςε ζηνηρείσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απνηειεί εκπφδην ζηελ θαιχηεξε δηαρείξηζε αγξνηηθψλ θαη ρεξζαίσλ εδαθψλ (θαη ζηελ αεηθνξηθή δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ) ζηηο πξψελ ζνβηεηηθέο ρψξεο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο. ε επίπεδν αηφκνπ, ζηελ κειέηε ησλ Torgler & Garcia-Valinas (2007) νη ζπγγξαθείο απέδεημαλ φηη ε πξνζπκία πιεξσκήο ησλ πνιηηψλ (κέζσ ηεο αχμεζεο θφξνπ) γηα ηε βειηίσζε ηεο πεξηβαιινληηθήο πνηφηεηαο ζηελ Ηζπαλία, επεξεάδεηαη θαη απφ παξάγνληεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (θνηλσληθή εκπηζηνζχλε θαη ζπκκεηνρή ζε νξγαλψζεηο). Αληίζηνηρα, ζηα πιαίζηα ησλ κεζνδνινγηθψλ αλαδεηήζεσλ ηεο δηαηξηβήο, πξαγκαηνπνηήζεθε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (πηνζεηψληαο έλαλ πνιπδηάζηαην νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αληίζηνηρα κε ηε κέηξεζε γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζηελ Διιάδα) θαη ζπζρέηηζε κε ηελ πξνζπκία πιεξσκήο ησλ πνιηηψλ ζε 24 Δπξσπατθέο ρψξεο. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ην θνηλσληθφ θεθάιαην επεξεάδεη ηελ απφθαζε ησλ πνιηηψλ γηα πιεξσκή αθφκα θαη φηαλ ιάβνπκε ππφςε άιιεο κεηαβιεηέο φπσο είλαη ην εηζφδεκα θαη άιιεο κίθξν θαη (νξηζκέλεο) κάθξν κεηαβιεηέο (Jones et al., 2008b). Δπηπιένλ, πνιιέο είλαη νη κειέηεο πνπ ηνλίδνπλ ηελ αλάγθε ελδπλάκσζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαηά ηε δηαρείξηζε πεξηβαιινληηθψλ πφξσλ. Απηφ έρεη ππνζηεξηρζεί θαη ζηα πιαίζηα ζρεδηαζκνχ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ, φπνπ ζηφρνο είλαη λα δεκηνπξγεζνχλ λέεο θνηλσληθέο δνκέο νη νπνίεο ζα ζπλερίζνπλ λα ιεηηνπξγνχλ ζεηηθά γηα ηε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ (Pretty, 1998). Ζ κειέηε ηνπ Uphoff (1998) γηα έλα πξφγξακκα δηαρείξηζεο λεξνχ άξδεπζεο κε ζηφρν ηελ αχμεζε παξαγσγήο ξπδηνχ ζηε ξη Λάλθα απνηειεί έλα ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα. χκθσλα κε ηνλ Uphoff (1998) ε επηηπρία ηνπ πξνγξάκκαηνο νθείιεηαη θαηά έλα κεγάιν πνζνζηφ ζηελ ελδπλάκσζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε δεκηνπξγία λέσλ θνηλσληθψλ ξφισλ, θαλφλσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ. ην ίδην πιαίζην εληάζζεηαη θαη ε κειέηε ησλ Dev et.al. (2003) νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ φηη δεκηνπξγψληαο έλα πξφγξακκα δηαρείξηζεο δαζψλ ζην Νεπάι, απηφ είρε σο απνηέιεζκα λα 49

50 ελδπλακψζεη ή αθφκα θαη λα δεκηνπξγήζεη θνηλσληθφ θεθάιαην ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή πνπ εθαξκφζηεθε ην πξφγξακκα. ηε κειέηε ηνπ Cramb (2005) ζηηο Φηιηππίλεο, ππνζηεξίδεηαη φηη δεκηνπξγήζεθε γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην θαηά ηελ εθαξκνγή πξνγξακκάησλ ρξήζεσλ γεο ζπκβάιινληαο ζηελ επηηπρία ηεο πξνζπάζεηαο. Αληίζηνηρεο είλαη θαη νη δηαπηζηψζεηο ζηε κειέηε ησλ Magigi & Majani (2006) ζηελ Σαλδαλία φπνπ κε θνηλή πξνζπάζεηα θαηνίθσλ θαη θνξέσλ δεκηνπξγήζεθε θνηλσληθφ θεθάιαην. ε δηαθνξεηηθφ θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ πιαίζην εληάζζεηαη ε κειέηε ησλ Olsson et al. (2004). Οη ζπγγξαθείο αλαδεηθλχνπλ ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο αηνκηθήο πξσηνβνπιίαο γηα ηελ ελίζρπζε θαη δεκηνπξγία παξακέηξσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ηα νπνία νδήγεζαλ ζε έλα επηηπρεκέλν παξάδεηγκα ζπλ-δηαρείξηζεο (co-management) πγξνηφπσλ ζηε νπεδία. Σέινο, ζηε κειέηε ησλ Wagner & Fernandez-Gimenez (2008) δίλεηαη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ αλάπηπμε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κεηαμχ θνξέσλ πκπεξάζκαηα Λακβάλνληαο ππφςε φιεο απηέο ηηο αλαιχζεηο, ζπκπεξαίλνπκε φηη ην ηζρπξφ θνηλσληθφ θεθάιαην ζεσξείηαη φηη ζε καθξνρξφλην επίπεδν έρεη ζεηηθά απνηειέζκαηα γηα ην θπζηθφ θεθάιαην (Pretty & Ward, 2001), δηαηεξψληαο ή αθφκα θαη βειηηψλνληαο ηελ αμία ελφο δεκφζηνπ αγαζνχ (Wilson, 1997) θαη εληζρχνληαο ηελ ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ (Selman, 2001). Ζ απνδνρή απφ ηνπο επηζηήκνλεο ησλ ζεηηθψλ επηπηψζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα πιαίζηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη δηαρείξηζεο δηαθαίλεηαη επηπιένλ απφ ηηο απμαλφκελεο πξνζπάζεηεο πνπ γίλνληαη γηα ηε δηακφξθσζε δηαρεηξηζηηθψλ πιαηζίσλ (π.ρ. community management, participatory management, joint management, decentralised management, indigenous management, user-participation θαη co-management) ηα νπνία ζηνρεχνπλ ζηε δεκηνπξγία θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα ηελ αλάπηπμε βέιηηζησλ πξνγξακκάησλ δηαρείξηζεο (Pretty & Ward, 2001). πλεπψο, ε ελζσκάησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα πιαίζηα ιήςεο απνθάζεσλ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε επελδχζεηο πνπ ζα απμήζνπλ ηελ πηζαλφηεηα επηηπρίαο θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ ζρεδηαζκνχ ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ (Uphoff, 1998). ε απηφ ην ζεκείν ζα πξέπεη λα ζεκεησζνχλ δχν βαζηθέο ειιείςεηο ζε ζπγθεθξηκέλα ζεκεία ηεο βηβιηνγξαθίαο. Αξρηθά, ην θνηλσληθφ θεθάιαην έρεη ζπλδεζεί κε ηνπο θπζηθνχο πφξνπο θπξίσο κέζα απφ κηα αηνκηθή δηάζηαζε (ζε κίθξν θνηλσληθφ θεθάιαην). Παξ φια απηά δελ ζα πξέπεη λα απνξξίπηεηαη ε ελδερφκελε ζχλδεζε θαη ζε κάθξν επίπεδν ε νπνία κπνξεί λα αλαδείμεη ζεκαληηθά ζηνηρεία γηα δηαθνξέο κεηαμχ θξαηψλ. Ο ρεηξηζκφο φκσο ηέηνηνπ ηχπνπ δεδνκέλσλ (κάθξν) ρξεηάδεηαη ηδηαίηεξε πξνζνρή θαζψο δελ είλαη πάληα θαηάιιειν λα ρξεζηκνπνηνχληαη νη ίδηεο ζεσξεηηθέο ζπλδέζεηο κε ην κίθξν θνηλσληθφ θεθάιαην. Αληίζεηα απαηηείηαη πξνζεθηηθή επηινγή ησλ κεηαβιεηψλ κέηξεζεο θαζψο επίζεο 50

51 θαη δηαθνξεηηθή εξκελεία ησλ απνηειεζκάησλ. Έλα δεχηεξν δήηεκα αθνξά ηηο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Απφ ηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία νπζηαζηηθά ππεξ-ηνλίδνληαη νη ζεηηθέο επηπηψζεηο. Σν θνηλσληθφ θεθάιαην φκσο ζα πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηφ σο κηα έλλνηα πνπ ε χπαξμή ηνπ ελδέρεηαη λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο γηα θάπνηεο θνηλσληθέο νκάδεο θαη αληίζηνηρα θαη γηα ηα πεξηβαιινληηθά αγαζά. πλεπψο, ελψ πξάγκαηη ε ζεηηθή γξακκηθή ζρέζε είλαη θαη ε πην ζπλεζηζκέλε πνπ ζπλαληάλε νη εξεπλεηέο ηαπηφρξνλα ζα πξέπεη πάληα λα ιακβάλεηαη ππφςε ην ελδερφκελν εκθάληζεο παξάδνμσλ επηπηψζεσλ νη νπνίεο νθείινληαη ζην ιεγφκελν αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην. Δθηφο απφ ηα πξναλαθεξφκελα δεηήκαηα πνπ απαηηνχλ πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε, απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο δηαπηζηψλεηαη θαη ε απνπζία ελφο νινθιεξσκέλνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ πνπ λα εηζάγεη ηα δεηήκαηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηε δεκφζηα πνιηηηθή. Οη αλαιχζεηο πνπ έρνπλ εκθαληζηεί κέρξη ζηηγκήο νπζηαζηηθά απνηεινχλ απνζπαζκαηηθέο πξνζπάζεηεο εμήγεζεο ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο δηαθνξεηηθψλ δηαρεηξηζηηθψλ πιαηζίσλ δηεξεπλψληαο θπξίσο κεκνλσκέλεο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. πλεπψο ε ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία δελ έρεη αμηνπνηήζεη ζην κέγηζην βαζκφ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ παξέρνπλ νη ζεσξίεο πνπ αζρνινχληαη κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην φπσο δηαθαίλεηαη απφ ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ζην δεχηεξν θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο. ε πξψην επίπεδν είλαη ειάρηζηεο νη αλαιχζεηο πνπ πξνζεγγίδνπλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην κέζσ ησλ πνιιαπιψλ δηαζηάζεσλ ηνπ θαη νη νπνίεο επηδηψθνπλ ηελ ηαπηφρξνλε αλάιπζε ησλ επηπηψζεσλ ηνπο. Δπηπιένλ, δελ παξνπζηάδεηαη θάπνηνο δηαρσξηζκφο σο πξνο ηα ζηάδηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Αληίζεηα θαίλεηαη λα ελψλνληαη νη επηπηψζεηο ζε έλα ζρεηηθά αφξηζην πιαίζην πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο πνπ μεθηλά απφ ηηο θηλεηνπνηήζεηο ησλ πνιηηψλ θαη θαηαιήγεη ζε εθαξκνγέο πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ ρσξίο λα ππάξρεη έλαο θνηλφο ζεσξεηηθφο άμνλαο. πκπεξαζκαηηθά, ε δηακόξθσζε ελόο ζεσξεηηθνύ πξνηύπνπ πνπ ιακβάλεη ππόςε ηόζν ηηο δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ όζν θαη ην ξόιν πνπ έρνπλ ζε όιν ην θάζκα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο απνηειεί ηνλ θεληξηθό ζηόρν δηαηξηβήο φπσο ζα αλαιπζεί ζηελ επφκελε ελφηεηα. Μέζα απφ ηε δεκηνπξγία απηνχ ηνπ ζεσξεηηθνχ πξνηχπνπ επηδηψθεηαη ε δεκηνπξγία θαη εηζαγσγή πξφζζεησλ ελλνηψλ πνπ κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ θαιχηεξα ηε ζχλδεζε κεηαμχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ζπκπεξηθνξάο θαη δεκφζηαο πνιηηηθήο. 51

52 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4. ΚΟΗΝΩΝΗΚΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΚΑΗ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ: Ζ ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΑ ΔΝΟ ΟΛΟΚΛΖΡΩΜΔΝΟΤ ΘΔΩΡΖΣΗΚΟΤ ΠΡΟΣΤΠΟΤ 4.1. Δηζαγσγή Με ηελ πηνζέηεζε ελφο πνιπδηάζηαηνπ νξηζκνχ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλαδεηθλχνληαη πνιιαπιέο πηζαλέο ζπλδέζεηο κε δεηήκαηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ηφρνο ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ είλαη ν εκπινπηηζκφο ηεο ζεσξεηηθήο βάζεο πνπ ελψλεη απηά ηα θνηλσληθά δεηήκαηα κε ηελ πεξηβαιινληηθή δηάζηαζε γηα λα δηακνξθσζεί έλα νινθιεξσκέλν ζεσξεηηθφ πξφηππν. Τηνζεηψληαο κηα θαηά ζηάδηα πξνζέγγηζε παξνπζηάδνληαη νη ζπλδέζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πξηλ θαη κεηά ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Δπηπιένλ, ην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα ηεο δηαηξηβήο επεθηείλεη ηελ ππάξρνπζα ζεσξία εηζάγνληαο ζηελ αλάιπζε θαη ηελ αιιειεπίδξαζε κε ηα δηαθνξεηηθά εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Σέινο, πξνθεηκέλνπ λα αηηηνινγεζεί ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πνιηηηθήο σο ζπλάξηεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξά - ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο επεξεάδεηαη απφ ηα επίπεδα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ - εηζάγνληαη νη έλλνηεο ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ (ή ηνπ κε νηθνλνκηθνχ θνηλσληθνχ θφζηνπο) θαη θνηλσληθνχ νθέινπο (ή ηνπ κε νηθνλνκηθνχ θνηλσληθνχ νθέινπο) νη νπνίεο ελδπλακψλνπλ ην ζεσξεηηθφ ηζρπξηζκφ γηα ηελ χπαξμε ζπζρέηηζεο κεηαμχ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Γηα ηελ αλάιπζε ησλ παξαπάλσ δεηεκάησλ ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο κηα θαηά ζηάδηα πξνζέγγηζε δεκφζηαο πνιηηηθήο (Anderson, 2006; Howlett & Ramesh, 1995:11). Δηδηθφηεξα, ζα δηεξεπλεζεί ε επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαηά ηε δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο ηεο δεκφζηαο αηδέληαο, ηεο ιήςεο απνθάζεσλ θαη ηεο εθαξκνγήο κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Παξά ηηο θξηηηθέο πνπ έρνπλ αζθεζεί ζηηο θαηά ζηάδηα αλαιχζεηο ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο (π.ρ. Nakamura, 1987; Sabatier, 1999), παξακέλνπλ βαζηθφ παηδαγσγηθφ εξγαιείν γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο θαη ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ εληάζζνληαη ζε απηή (Dorey, 2005; Dye, 1995:22). Καηά ηνλ ίδην ηξφπν ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ θαη ζηελ αλάιπζε πνπ αθνινπζεί Ζ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ πξηλ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο χκθσλα κε ηελ θαηά ζηάδηα πξνζέγγηζε, γηα λα πινπνηεζεί ε εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζα πξέπεη λα κεζνιαβήζνπλ δχν βαζηθέο δηαδηθαζίεο. Αξρηθά, λα εληαρζεί ην πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα ζηε δεκφζηα αηδέληα θαη δεχηεξνλ, λα νινθιεξσζνχλ νη δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο θαη δηακφξθσζεο ηεο πνιηηηθήο. 52

53 Ζ δεκηνπξγία ηεο δεκόζηαο αηδέληαο Σν αξρηθφ ζηάδην θάζε δεκφζηαο πνιηηηθήο είλαη ε δεκηνπξγία ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο θαη ε ζέζπηζε ηνπ ζηε δεκφζηα αηδέληα 16. Γηα ηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ ζηαδίνπ έρνπλ εκθαληζηεί δηάθνξεο ζεσξήζεηο (Hofferbert, 1974; Cobb & Elder, 1976; Kingdon, 1993) ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο αλαδεηθλχνληαη πνιινί παξάγνληεο επηξξνήο γηα ηε δηακφξθσζε ηεο δεκφζηαο αηδέληαο. Αξρηθά, νη πνιίηεο πνπ θπξίσο κέζσ ηεο θνηλήο γλψκεο αιιά θαη άηππσλ ζπιινγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην πέξαζκα ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο ζηε δεκφζηα αηδέληα (Dye, 1995: 298; Burnstein, 2003). Γεχηεξνλ, ζε παξφκνην πιαίζην ζα πξέπεη λα αλαγλσξηζηεί θαη ε ζεκαληηθφηεηα ησλ ηππηθώλ θνηλσληθώλ δηθηύσλ θαη ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ (Stone, 2000; Brinkerhoff, 1999). Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη νη πεξηβαιινληηθέο Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο (ΜΚΟ) φπνπ κέζσ ηεο δξάζεο ηνπο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα δεκνζηνπνηήζνπλ έλα δεκφζην πξφβιεκα δηεπθνιχλνληαο ζεκαληηθά ηελ πνξεία ηνπ ζηε ζεζκηθή αηδέληα (εκεξήζηα δηάηαμε) (βι. Diani & McAdam, 2003). Μία ηξίηε θαηεγνξία αθνξά παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πνιηηηθή ζθαίξα (Cobb & Edler, 1976; Kingdon, 1976; Anderson, 2006: 83) φπσο ηα πνιηηηθά θφκκαηα θαη νη αξκφδηνη δηνηθεηηθνί θνξείο γηα ζέκαηα πεξηβάιινληνο 17. Σέηαξηνλ, νη ππάξρνπζεο αμίεο θαη ζεζκνί πνπ θαζνξίδνπλ ζεκαληηθά ηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ (ζεσξία ηνπ λέν-ζεζκηζκνχ, Parsons, 2001: 224). Ζ αληίιεςε ησλ αηφκσλ γηα ηελ χπαξμε ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο επεξεάδεηαη απφ ηνπο ζεζκνχο θαη ηηο αμίεο πνπ ηνπο πιαηζηψλνπλ. Έλαο επηπιένλ παξάγνληαο πνπ έρεη αλαθεξζεί ζηε βηβιηνγξαθία είλαη ηα Μέζα Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο (Cobb & Edler, 1976; Kingdon, 1976; Cook et al., 1983; Kingdon 1976; Scheufele & Tewksbury, 2007). ήκεξα είλαη επξέσο απνδεθηφ φηη είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξφο ν ξφινο ησλ ΜΜΔ αθφκα θαη σο θαηαζθεπαζηέο ησλ δεκφζησλ πξνβιεκάησλ πνπ εηζάγνληαη ηειηθά ζηε δεκφζηα αηδέληα. Παξ φια απηά ηα ΜΜΔ δελ ζα πξέπεη λα ζεσξνχληαη απαξαίηεηα σο εθθξαζηέο θαη θαινί αλακεηαδφηεο ηεο θνηλήο γλψκεο (Dye, 1995: 299) θαζψο ε πιεξνθφξεζε πνπ παξέρνπλ ελδέρεηαη λα είλαη επηιεθηηθή (Kingdon, 1976). Σέινο, άιιεο νκάδεο θαη θνξείο κπνξεί επίζεο λα έρνπλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν (Cobb & 16 Ζ αηδέληα κπνξεί λα δηαρσξηζηεί ζηε ζπζηεκηθή θαη ζηε ζεζκηθή αηδέληα (Cobb & Edler, 1976). Ζ δεχηεξε απνηειεί νπζηαζηηθά θαη ηελ αηδέληα δξάζεο (Νηαιάθνπ, 1997). 17 ε απηφ ην πιαίζην εληάζζεηαη θαη ε ζεσξία ησλ πνιιαπιψλ ξνψλ (Multiple Streams Framework) (Kingdon, 1995; Zahariadis, 1999) Ο Kingdon (1995) ππνζηήξημε ηελ χπαξμε ηξηψλ ξεπκάησλ πνπ ξένπλ κέζσ ηνπ ζπζηήκαηνο δηακφξθσζεο πνιηηηθήο ξνέο πξνβιεκάησλ, ελαιιαθηηθψλ ηδεψλ θαη πνιηηηθήο αληηπαξάζεζεο - θαη ζε θξίζηκεο ζηηγκέο ελψλνληαη πξνθαιψληαο ηηο ζεκαληηθφηεξεο αιιαγέο πνιηηηθήο, ηα ιεγφκελα παξάζπξα πνιηηηθήο (Kingdon, 1995:19, 165). Οη εθιεγκέλνη θνξείο έρνπλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ξφιν ζε απηή ηε δηαδηθαζία (Kamienecki, 2000). 53

54 Edler, 1976; Kingdon, 1976; Bryson, 2004). Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη νη ιεγφκελεο ηζρπξέο νκάδεο ζπκθεξφλησλ νη νπνίεο εθηφο απφ ηελ εκπινθή ηνπο ζε δηαδηθαζίεο δεκφζηαο πνιηηηθήο, χζηεξα απφ πξφζθιεζε ησλ αξκφδησλ θνξέσλ, απνηεινχλ ηαπηφρξνλα θαη ζεκαληηθνχο θνξείο επηξξνήο. Η επίπηφζε ηοσ θοηλφληθού θεθαιαίοσ ζηε δηακόρθφζε ηες δεκόζηας αηδέληας ζνλ αθνξά ζηελ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ελδερνκέλσο ν πην ζεκαληηθφο παξάγνληαο επηξξνήο ζην ζηάδην ηεο ζέζπηζεο ηεο δεκφζηαο αηδέληαο είλαη νη θνηλσληθνί θαλόλεο θαη αμίεο κηαο θνηλόηεηαο (Πίλαθαο 4.1). Απηά ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά επεξεάδνπλ θαζνξηζηηθά ηελ αληίιεςε ησλ αηφκσλ γηα έλα δεκφζην πξφβιεκα θαζψο απνηεινχλ ηνπο ξπζκηζηέο ηνπ ζσζηνχ θαη ιάζνπο γηα ηνπο πνιίηεο (Coleman, 1990: 242; Agrawal & Gibson, 1999). Γηα παξάδεηγκα, κηα ζπκπεξηθνξά ε νπνία είλαη κελ πεξηβαιινληηθά επηβιαβήο αιιά εληάζζεηαη ζην πιαίζην αμηψλ κηαο θνηλφηεηαο (π.ρ. Miller & Buys, 2008) είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα αιιάμεη θαη ζπλεπψο λα ζεσξεζεί φηη νη επηπηψζεηο ηεο κεηαηξέπνληαη ζε δεκφζην πξφβιεκα. Απηφ ην γεγνλφο ζπλδέεηαη κε ηηο αληηδξάζεηο πνιηηψλ πξνο πξνηεηλφκελεο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο νη νπνίεο έξρνληαη ζε αληίζεζε κε έζηκα θαη παξαδνζηαθέο πξαθηηθέο ηεο θνηλφηεηαο ζηελ νπνία αλήθνπλ. πλεπψο ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο κπνξνχκε λα αλαθεξζνχκε ζηελ επίπησζε ηνπ αξλεηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ην νπνίν ελδέρεηαη λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηφζν γηα ηα κέιε κηαο θνηλφηεηαο φζν θαη γηα ηελ επξχηεξε θνηλσλία (Portes, 1998; Putnam, 2000). Σέινο, ζε νξηζκέλεο θνηλσλίεο ελδερνκέλσο νη ππάξρνπζεο αληηιήςεηο λα έξρνληαη ζε αληίζεζε κε ηα επηζηεκνληθά ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε (Pretty, 2003) εκπνδίδνληαο ηελ θαηαλφεζε ελφο πεξηβαιινληηθνχ πξνβιήκαηνο απφ ηα κέιε κηαο θνηλφηεηαο θαη ζπλεπψο ηε δξαζηεξηνπνίεζή ηνπο γηα ηελ επίιπζή ηνπ. Ζ δεχηεξε παξάκεηξνο, ησλ θνηλσληθώλ δηθηύσλ, έρεη εμίζνπ ζεκαληηθφ ξφιν θαη αθνξά ηφζν ηελ ππθλόηεηά ηνπο φζν θαη ηε κνξθή ηνπο (θάζεηα ή νξηδφληηα δίθηπα) (Πίλαθαο 4.1). Γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ησλ επηπηψζεσλ απφ ηα θνηλσληθά δίθηπα είλαη ρξήζηκε ε δηάθξηζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζε γεθπξσηηθφ, δηαζπλδεηηθφ θαη ζπγγεληθφ (Woolcock, 1998; Putnam, 2000: 22; Woolcock & Narayan, 2000). ζνλ αθνξά ην ζπγγεληθό θαη γεθπξσηηθό θνηλσληθφ θεθάιαην κηαο θνηλφηεηαο νη πνιίηεο απνηεινχλ βαζηθή θνηλσληθή νκάδα γηα ηελ αλάδεημε δεκφζησλ πξνβιεκάησλ (Dye, 1995: 298). Σν επίπεδν θαη ε κνξθή απηψλ ησλ δηθηχσλ κπνξεί λα θαζνξίζεη ηε δπλακηθφηεηα ησλ θηλεηνπνηήζεσλ γηα ηελ επίιπζε ηνπηθψλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ κέζσ ηνπ ξφινπ ηνπο σο θαλάιηα πιεξνθφξεζεο αιιά θαη σο κέζα ελδπλάκσζεο ηεο θηλεηνπνίεζεο ησλ πνιηηψλ. Σα θνηλσληθά δίθηπα ζε απηή ηελ πεξίπησζε κπνξεί λα αλαθέξνληαη ηφζν ζε ηππηθά φζν θαη ζε άηππα (Putnam, 1998) παξνπζηάδνληαο δηαθνξεηηθά επίπεδα νξγάλσζεο. Ζ πιεξνθφξεζε 54

55 πνπ παξέρεηαη κέζσ απηψλ ησλ δηθηχσλ κπνξεί λα αθνξά ην ίδην ην πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα θαζψο επίζεο θαη ηηο δξάζεηο γηα ηελ θηλεηνπνίεζε ηνπ πιεζπζκνχ κε ηειηθφ ζηφρν ηε κεηαθνξά ηνπ πξνβιήκαηνο ζηε δεκφζηα αηδέληα. ηα πιαίζηα ηνπ γεθπξσηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ππάγεηαη θαη ν ξφινο ησλ νξγαληζκψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ νη νπνίεο απνηεινχλ «παξάγσγν» ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Fukuyama, 2001; Newton, 2001) θαη εληάζζνληαη νπζηαζηηθά ζηα ηππηθά θνηλσληθά δίθηπα. Ο ξφινο ηνπο εζηηάδεη ζηελ πιεξνθφξεζε ησλ πνιηηψλ θαζψο θαη ζηε δξαζηεξηνπνίεζε θαη νξγάλσζε ηεο θνηλφηεηαο γηα θηλεηνπνηήζεηο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην δηαζπλδεηηθό θνηλσληθφ θεθάιαην (linking social capital) (Halpern, 2005: 25) κπνξεί λα επεξεάζεη θαη λα θαζνξίζεη ηελ χπαξμε κεραληζκψλ έηζη ψζηε έλα δεκφζην πξφβιεκα λα αλαδεηρζεί θαη λα κπνξέζεη λα θηάζεη κέρξη ηνπο αξκφδηνπο θπβεξλεηηθνχο θνξείο. Ζ ζεκαληηθφηεηα ησλ δηθηχσλ ζε απηφ ην αξρηθφ ζηάδην ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο εζηηάδεη ζηε ξνή πιεξνθφξεζεο εθ ησλ θάησ, δειαδή απφ ηνπο πνιίηεο πξνο ην θξάηνο. Σε ζεκαληηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ηνλίδεη θαη ε ζεσξία ησλ πνιιαπιψλ ξνψλ πνιηηηθήο (Zahariadis, 1999) θαζψο αθνξά ην βαζκφ ζπλεξγαζίαο δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ κε ηειηθφ ζηφρν ηελ αλάδεημε ελφο δεηήκαηνο ζηε ζεζκηθή εκεξήζηα δηάηαμε. ε απηφ ην πιαίζην ζα πξέπεη λα ηνληζηεί ην ελδερφκελν χπαξμεο θάζεησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ ηα νπνία κπνξεί λα έρνπλ ηδηαίηεξα αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο (Putnam, 1993). πγθεθξηκέλα, κέζσ απηψλ ησλ δηθηχσλ πξνσζνχληαη ζπκθέξνληα ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ (ειίη) ησλ νπνίσλ ε δχλακε κπνξεί λα πεγάδεη απφ νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά πιενλεθηήκαηα θαζψο θαη απφ ηελ θαηνρή ζηξαηεγηθψλ ζέζεσλ θαη πφξσλ (Cobb & Edler, 1976) θαη νη νπνίεο κπνξνχλ λα δηαηεξήζνπλ έλα δήηεκα ζηελ πνιηηηθή αηδέληα (π.ρ. αθαδεκατθνί ή θπβεξλεηηθνί θνξείο) (Kingdon, 1976). Πειαηεηαθά δίθηπα απηνχ ηνπ ηχπνπ κπνξνχλ λα δεκηνπξγεζνχλ απφ ηελ χπαξμε ελφο θξάηνπο πάηξσλα, απφ ηα πνιηηηθά θφκκαηα (Cobb & Edler, 1976) θαζψο θαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο πνιηηηθνχο πνπ κέζσ ηεο επηξξνήο ηνπο θαζνξίδνπλ ηα ζέκαηα πνπ ζα θηάζνπλ ζηε δεκφζηα αηδέληα (Kingdon, 1976; Baumgartner & Jones, 1993). Κιείλνληαο, ζα πξέπεη λα αλαθέξνπκε φηη ε ππθλφηεηα ηνπ δηαζπλδεηηθνχ (αιιά θαη ηνπ γεθπξσηηθνχ) θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αθνξά θαη ηε δηθηχσζε κεηαμχ ησλ θξαηηθψλ θνξέσλ επεξεάδνληαο ην επίπεδν απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο ζπλεξγαζίαο ηνπο. ζν πην ππθλά θαη νξηδφληηα είλαη ηα δίθηπα ηφζν πην εχθνιε ζα είλαη ε δηάρπζε ηεο πιεξνθφξεζεο θαη ε ζπλεξγαζία κεηαμχ ηνπο πξνθεηκέλνπ λα αμηνινγεζεί ε ζεκαληηθφηεηα ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο θαη λα απνθαζηζηεί ε εηζαγσγή ηνπ ή κε ζηε δεκφζηα αηδέληα. Έλαο ηξίηνο ζεκαληηθφο παξάγνληαο είλαη ην επίπεδν ηεο γεληθεπκέλεο εκπηζηνζύλεο πνπ δηακνξθψλεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηε γεληθφηεξε ηάζε γηα ζπιινγηθή δξάζε (Putnam, 1993) θαη ην επίπεδν ηεο εζεινληηθήο ζπκκεηνρήο (Gachter et al., 2004). ηα πιαίζηα ηεο πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο έρεη ππνζηεξηρζεί φηη ε αληίιεςε γηα θνηλή δξάζε ησλ κειψλ 55

56 κηαο θνηλφηεηαο επεξεάδεη θαη ηελ αηνκηθή πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά (Pretty, 2003; Rydin & Hardin, 2004). Οη πνιίηεο επεξεάδνληαη απφ ηελ γεληθφηεξε ηάζε πεξηβαιινληηθήο θηλεηνπνίεζεο πνπ παξαηεξνχλ ζηελ θνηλσλία ηνπο (Lubell 2002) θαζψο θαη ην επίπεδν ζπλεξγαζίαο γηα ηελ επίιπζε ζπιινγηθψλ πξνβιεκάησλ (Bowles & Gintis 2002). πλεπψο, απηή ε πεπνίζεζε θαηά ηηο δηαδηθαζίεο ζέζπηζεο δεκφζηαο αηδέληαο ελδέρεηαη λα ελζαξξχλεη ζεκαληηθά ηε δξαζηεξηνπνίεζε γηα ηελ αλάδεημε ελφο πξνβιήκαηνο ζε δεκφζην. Απηφ ζπλδέεηαη θαη κε ηελ θπξηαξρνχζα αληίιεςε γηα ην ζπιινγηθφ φθεινο θαη ηε ζπιινγηθή δξάζε (Πίλαθαο 4.1). Πίλαθαο 4.1. Κνηλσληθό θεθάιαην θαη δηακόξθσζε δεκόζηαο αηδέληαο Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθνί Καλόλεο Δπίπησζε ζηε δηακόξθσζε ηεο δεκόζηαο αηδέληαο Αληίιεςε γηα θνηλή δξάζε αληηκεηψπηζεο ησλ ζπιινγηθψλ πξνβιεκάησλ απφ ηνπο ζπκπνιίηεο Δκπηζηνζχλε γηα ηελ απνηειεζκαηηθή αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο Απνδνρή ηεο πιεξνθφξεζεο απφ αξκφδηνπο ζεζκνχο γηα ηελ χπαξμε ελφο πεξηβαιινληηθνχ πξνβιήκαηνο (π.ρ. Τπνπξγεία, ΜΚΟ) Πιεξνθφξεζε γηα ηελ χπαξμε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ (δίθηπα κεηαμχ πνιηηψλ θαη ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ-ζπγγεληθφ θαη γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) Αλάδεημε ηνπ πεξηβαιινληηθνχ πξνβιήκαηνο πξνο ηνπο αξκφδηνπο θνξείο (δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) Δλδπλάκσζε ηεο δξαζηεξηνπνίεζεο ησλ πνιηηψλ γηα ηελ αλάδεημε ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο Αμίεο γηα ηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα (επίπεδν πεξηβαιινληηθήο επαηζζεηνπνίεζεο) Τπάξρνληεο θαλφλεο θαη ζπλήζεηεο δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ Σειεπηαίνο παξάγνληαο επηξξνήο είλαη ε εκπηζηνζύλε ζηνπο ζεζκνύο (Πίλαθαο 4.1). Αξρηθά, γηα ηε δεκηνπξγία ζεκάησλ ζηε δεκφζηα αηδέληα είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ε ζηαζεξφηεηα θαη ηζνξξνπία ησλ ζεζκψλ πνπ ραξαθηεξίδνπλ κηα θνηλσλία (Baumgartner & Jones, 1993). ε ζρέζε κε ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή ε εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο πνπ ζρεηίδνληαη ηφζν κε ζέκαηα δηαρείξηζεο πεξηβάιινληνο φζν θαη κε ηε γεληθφηεξε δηαδηθαζία αλάδεημεο ηεο δεκφζηαο αηδέληαο. Απηνί νη ζεζκνί είλαη θπξίσο πνιηηηθνί θαη πεξηιακβάλνληαη νη δεκφζηνη νξγαληζκνί θαη νη δεκφζηνη ππάιιεινη πνπ ππάγνληαη ζε απηνχο, ε θπβέξλεζε σο ζχλνιν, ην θνηλνβνχιην, ε ηνπηθή απηνδηνίθεζε θαη ηα πνιηηηθά θφκκαηα. Ο βαζκφο εκπηζηνζχλεο ζε απηνχο ηνπο ζεζκνχο θαζνξίδεη ηελ αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα δηαδηθαζηψλ αλάδεημεο πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη κπνξεί λα επεξεάζεη ην επίπεδν θηλεηνπνίεζεο πνπ παξαηεξείηαη ζε κηα θνηλσλία. Αληίζεηα, ε θπβεξλεηηθή αλαπνηειεζκαηηθφηεηα κπνξεί λα απνζαξξχλεη ηελ πεξηβαιινληηθή θηλεηνπνίεζε (Lubell, 2002). Μία δεχηεξε θαηεγνξία 56

57 ζεζκψλ πνπ κπνξεί λα έρνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο δεκφζηαο αηδέληαο αθνξά ηνπο ζεζκνχο πνπ απνηεινχλ ηαπηφρξνλα θαη πεγή πιεξνθφξεζεο. πγθεθξηκέλα, ηα ΜΜΔ θαη νη νξγαλψζεηο ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ (π.ρ. ΜΚΟ) ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη κε εκπηζηνζχλε απφ ηνπο πνιίηεο πξνθεηκέλνπ λα ζεσξεζεί αμηφπηζηε ε πιεξνθφξεζε πνπ παξέρνπλ γηα ηελ χπαξμε ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο θαη λα πξνθαιέζνπλ ηελ θηλεηνπνίεζε γηα ηελ αλάδεημή ηνπ ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε Γηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ θαη δηακόξθσζε πνιηηηθήο χκθσλα κε ηνλ Anderson (2006) ηα ζηάδηα ηεο δηακφξθσζεο πνιηηηθήο θαη ηεο ιήςεο απνθάζεσλ απνηεινχλ δηαθξηηέο δηαδηθαζίεο ζηα πιαίζηα ηεο αλάιπζεο δεκφζηαο πνιηηηθήο. Παξ φια απηά, γηα ηελ αλάιπζε ησλ επηπηψζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζα κειεηεζνχλ σο εληαίν ζηάδην ππφ ηελ νπηηθή ησλ αιιεπάιιεισλ δηαδηθαζηψλ ιήςεο απνθάζεσλ. Οη πεξηζζφηεξεο αλαιχζεηο γηα ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ δίλνπλ ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζην ξφιν ησλ αξκφδησλ θπβεξλεηηθψλ θνξέσλ ηνπνζεηψληαο ηνπο πνιίηεο ζε πεξηθεξεηαθέο ζέζεηο (π.ρ. Knoke, ). Απηφ δηθαηνινγείηαη απφ ηελ θπξηαξρία ησλ θξαηηθψλ ζεζκψλ ζε απηέο ηηο απνθάζεηο ηφζν ζε ζεσξεηηθφ φζν θαη ζε πξαθηηθφ επίπεδν. Παξ φια απηά, νη εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ηνλίδνπλ ηελ αλάγθε ελδπλάκσζεο ηνπ ξφινπ ησλ πνιηηψλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ (Agenda 21 άξζξν 36; Tuler & Webler, 1999). Ζ ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ εληζρχεη ηε δηακφξθσζε πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ νη νπνίεο βαζίδνληαη ζηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο ηεο θνηλφηεηαο πνπ απεπζχλεηαη (Ostrom et al., 1999) θαη απνηεινχλ έλα απφ ηα ιίγα κέζα κε ηα νπνία κπνξνχλ λα εθθξάζνπλ θαη ηα δηθά ηνπο ζπκθέξνληα (Lein, 2003). ε απηφ ην πιαίζην έρνπλ δεκηνπξγεζεί κηα ζεηξά ηερληθψλ πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ (Bishop & Davis, 2002; Beierle, 1998; Tuler & Webler, 1999) κεηψλνληαο ην πξφβιεκα ηνπ δεκνθξαηηθνχ ειιείκκαηνο θαη ελδπλακψλνληαο ηε λνκηκφηεηα ησλ πνιηηηθψλ απνθάζεσλ (Barnes et al., 2003). Δπηπιένλ, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 90 θαη χζηεξα έρνπλ απμεζεί ηα εξγαιεία δεκφζηαο πνιηηηθήο πνπ πεξηνξίδνπλ ζεκαληηθά ην ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη βαζίδνληαη ζε δηαθνξεηηθά πιαίζηα ιεηηνπξγίαο (π.ρ. εζεινχζηεο ζπκθσλίεο θαη πιαίζηα ζπλ-δηαρείξηζεο) αλαδεηθλχνληαο κηα ζηξνθή απφ ην government ζην governance (Dietz et al., 2003). Απηά 18 Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη ην ρσλί ηνπ Knoke (1993). Ο Knoke αλέιπζε ηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ παξνκνηάδνληάο ηελ κε έλα ρσλί φπνπ ε θαηεχζπλζε πξνο ην πην θιεηζηφ κέξνο αληηπξνζσπεχεη θαη ηελ θαηεχζπλζε ιήμεο ησλ δηαδηθαζηψλ γηα ηελ ηειηθή απφθαζε. χκθσλα κε απηή ηε ζεσξία ζην πην αλνηρηφ κέξνο ηνπ ρσληνχ βξίζθνληαη νη απινί πνιίηεο θαη δηάθνξεο άηππεο ζπιινγηθφηεηεο (π.ρ. θνηλσληθέο ηάμεηο, θνηλφηεηεο). Αθνινπζνχλ νη νξγαλσκέλεο νκάδεο ζπκθεξφλησλ θαη νξηζκέλεο ελψζεηο (ή ζπλεηαηξηζκνί) θνξπθήο (π.ρ. ηαηξηθνί ζχιινγνη) νη νπνίνη ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπο εκπιέθνληαη ζπρλά ζε δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ. Σέινο, ζην πην θιεηζηφ κέξνο ηνπ ρσληνχ βξίζθνληαη νη θξαηηθνί θνξείο ρσξίο ηε ζπκκεηνρή ησλ νπνίσλ κηα πνιηηηθή δελ κπνξεί λα πινπνηεζεί 57

58 ηα εξγαιεία αλακέλεηαη λα έρνπλ ζεκαληηθά νθέιε γηα ηε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ (Beierle, 1998) κεηψλνληαο ηηο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ελψ ηαπηφρξνλα ιεηηνπξγνχλ σο κεραληζκνί ελδπλάκσζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Dietz et al., 2003). ην ίδην πιαίζην έρνπλ αλαπηπρζεί θαη νη ελαιιαθηηθέο κνξθέο δηαρείξηζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ (Pretty, 2003) νη νπνίεο βαζίδνληαη ζηελ χπαξμε ή ελδπλάκσζε θαλφλσλ πνπ πξνσζνχλ ηε ζπιινγηθή δηαρείξηζε (π.ρ. Pinto da Silva, 2004; Pomeroy, 1995). Παξ φια απηά πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε πιεηνςεθία ησλ εθαξκνγψλ ησλ εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο θαη νπζία μεθηλάλε απφ ην θξάηνο αθφκα θαη αλ βαζίδνληαη ζε εζεινληηθέο δηαδηθαζίεο. ηα πιαίζηα ησλ ζεσξηψλ αλάιπζεο ηεο δηαδηθαζίαο δηακφξθσζεο πνιηηηθήο θαη ιήςεο απνθάζεσλ έρνπλ εκθαληζηεί ζεκαληηθέο ζεσξίεο. Δλδεηθηηθά παξνπζηάδνληαη ηέζζεξηο θαηεγνξίεο νη νπνίεο θπξηαξρνχλ ζην πεδίν ηεο αλάιπζεο πνιηηηθήο: Πξψηνλ, ε ζεσξία ησλ πλαζπηζκψλ Τπεξάζπηζεο (Advocacy Coalition Framework) πνπ αλαγλσξίδεη ηελ χπαξμε νκάδσλ κε θνηλέο αμίεο ζε κηα θνηλφηεηα νη νπνίεο ππνζηεξίδνπλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο γηα ηελ επίιπζε ελφο δεκφζηνπ πξνβιήκαηνο (Sabatier & Jenkins-Smith, 1999). Γεχηεξνλ, νη ζεσξίεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηα δίθηπα γηα ηελ αλάδεημε αηηηαθψλ ζπλδέζεσλ κε ζηφρν ηελ θαηαλφεζε θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θαηλνκέλσλ (Heclo, 1978; Wilks & Wright, 1987; Carlsson, 2000) θαη αλαθέξνληαη ζε δηάθνξνπο ηχπνπο δηθηχσλ (π.ρ. δίθηπα πνιηηηθήο, θνηλφηεηεο πνιηηηθήο). Σξίηνλ, νη ζεσξίεο πνπ εληάζζνληαη ζην λέν-ζεζκηζκφ 19 (bounded rationality, rational choice, rational comprehensive theory) (Hall & Taylor, 1996; Ostrom, 1999a; Anderson, 2006:123; Ross, 2000). Σέηαξηνλ, ε ζεσξία ηνπ Πξνζαπμεηηζκνχ (Incrementalism) (Lindblom & Woodhouse, 1993 in Parsons, 2001:22) πνπ ππνζηεξίδεη φηη ε δηαδηθαζία επηινγήο ηεο πνιηηηθήο ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπκβηβαζκνχο κεηαμχ ησλ ιεπηψλ απνθάζεσλ θαη απηέο νη απνθάζεηο είλαη νπζηαζηηθά πξνζαπμήζεηο ηεο ππάξρνπζαο θαηάζηαζεο (Howlett & Ramesh, 1995: 141). Η επίπηφζε ηοσ θοηλφληθού θεθαιαίοσ ζηης δηαδηθαζίες ιήυες-απόθαζες ε ζρέζε κε ηηο επηκέξνπο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, κία απφ ηηο πην ζεκαληηθέο επηπηψζεηο γηα ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ πξνέξρεηαη απφ ηα θνηλσληθά 19 Σα θεληξηθά ζεκεία ηεο ζεσξίαο ηνπ λέν-ζεζκηζκνχ είλαη (Hall & Taylor, 1996): Πξψηνλ, νη νληφηεηεο έρνπλ ζπγθεθξηκέλεο πξνηηκήζεηο θαη ιεηηνπξγνχλ κε ζηφρν ηελ επίηεπμε απηψλ ησλ πξνηηκήζεσλ, Γεχηεξνλ, ε πνιηηηθή γίλεηαη αληηιεπηή σο κηα ζεηξά απφ δηιήκκαηα ζπιινγηθήο δξάζεο. Σξίηνλ, επεξεάδνπλ ηελ έθβαζε ηεο πνιηηηθήο γλσζηνπνηψληαο νπζηαζηηθά εθ ησλ πξνηέξσλ ηελ αληαπφθξηζε ησλ ππφινηπσλ κειψλ ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ (κεηαηξέπνληαο ηελ δειαδή ζε αλακελφκελε). Σέηαξηνλ, νη ζεζκνί δηακνξθψλνληαη θαη πξνέξρνληαη απφ εζεινληηθέο ζπκθσλίεο γηα ηελ επίηεπμε ζηφρσλ κέζα απφ απηή ηε ζπλεξγαζία. 58

59 δίθηπα (Πίλαθαο 4.2). Απηφ δηαθαίλεηαη θαη απφ ηηο ππάξρνπζεο ζεσξίεο δηθηχσλ (π.ρ. Wilks & Wright, 1987; Dowding, 1995; Carlsson, 2000, Anderson, 2006:70). Ο ξφινο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο αθνξά αξρηθά ηε ιεηηνπξγία ηνπο σο θαλάιηα πιεξνθφξεζεο δηεπθνιχλνληαο ηε ζπλεξγαζία (Jones, 2006; Yaffee, 1997) αιιά θαη σο κέζα ελδπλάκσζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ. Ζ ππθλφηεηα ησλ δηθηχσλ θαζνξίδεη ην βαζκφ πνπ ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο κπνξνχλ λα εθθξαζηνχλ κέζσ νξγαλσκέλσλ ζπιινγηθνηήησλ γηα ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή (π.ρ. Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο-ΜΚΟ). Απηή ε ξνή πιεξνθνξίαο απφ ηνπο πνιίηεο πξνο ην θξάηνο εληάζζεηαη ζηα πιαίζηα ηνπ γεθπξσηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Δπηπιένλ, κέζσ ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ελζαξξχλεηαη ε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζηηο δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο θαη ιήςεο απνθάζεσλ (Rydin & Pennington, 2000). Ζ πιεξνθφξεζε κπνξεί λα αθνξά θαη πξαθηηθά δεηήκαηα φπσο ηξφπνπο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ θαη ηφπνπο ζπλαληήζεσλ γηα ηηο δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο. Μία ηξίηε ιεηηνπξγία ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ αθνξά ηε δηεπθφιπλζε ηεο ζπλεξγαζίαο γηα ην ζπιινγηθφ φθεινο ηφζν κεηαμχ ησλ πνιηηψλ φζν θαη κεηαμχ ησλ θξαηηθψλ θνξέσλ επεξεάδνληαο ηε δπλακηθφηεηα ηεο ζπκκεηνρήο. Σέινο, κέζσ ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ νη πνιίηεο κπνξνχλ λα ελεκεξσζνχλ γηα ηηο δηαδηθαζίεο θαη ηελ πξφνδν ησλ δηαβνπιεχζεσλ, ησλ δηαδηθαζηψλ ιήςεο-απνθάζεσλ θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ (Davenport et al., 2007) γηα ηελ επηινγή κηαο πνιηηηθήο κε ζηφρν ηελ επίιπζε ελφο ηνπηθνχ ή εζληθνχ πεξηβαιινληηθνχ πξνβιήκαηνο. Απηή ε ηειεπηαία κνξθή πιεξνθφξεζεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο θαζψο κπνξεί λα επεξεάζεη θαη ην επίπεδν απνδνρήο κηαο δεκφζηαο πνιηηηθήο απφ ηνπο πνιίηεο. Δθηφο απφ ηα δίθηπα πνπ ελψλνπλ ηνπο πνιίηεο κε ην θξάηνο είλαη ζεκαληηθφ λα ππάξρνπλ αληίζηνηρα δίθηπα θαη κεηαμχ ησλ αξκφδησλ θνξέσλ πξνθεηκέλνπ λα δηεμαρζεί νκαιά θαη ηαρχηεξα ε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ (Yaffee, 1997). Απφ ηα πξναλαθεξφκελα αλαδεηθλχεηαη ε ζεκαληηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ. Παξ φια απηά ζα πξέπεη λα ηνληζηεί θαη ε πηζαλή αξλεηηθή επίπησζε απφ ηα πειαηεηαθά θαη θάζεηα δίθηπα (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην). Ζ χπαξμε θνξέσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ κε ζηξαηεγηθφ ηξφπν κπνξεί λα νδεγήζεη ζε πξάμεηο πνπ πξνζπαζνχλ λα πξνζπεξάζνπλ ηνπο ππάξρνληεο ζεζκνχο γηα ηελ επίηεπμε σθειηκηζηηθψλ ζηφρσλ (Agrawal & Gibson, 1999). Αλάκεζα ζηηο νληφηεηεο πνπ επηδηψθνπλ ζπγθεθξηκέλα ζπκθέξνληα, πεξηιακβάλνληαη θαη θξαηηθνί θνξείο (Barnett & Terrell, 2000). ε αθξαίεο πεξηπηψζεηο, απηέο νη θνηλσληθέο νκάδεο κπνξεί αθφκα θαη λα παξεκπνδίζνπλ ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ ζπιινγηθήο δξάζεο γηα σθειηκηζηηθνχο ζθνπνχο (Rydin & Pennington, 2000). Δπηπιένλ, ελδέρεηαη λα ππάξρεη αληαγσληζκφο κεηαμχ ησλ θνξέσλ γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ ξφινπ ηνπο ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ (Nicholson-Crotty, 2005). Σέινο, θαηά ηηο δηαδηθαζίεο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ ελδέρεηαη ζεκαληηθφ κέξνο ηεο θνηλσλίαο λα ραξαθηεξίδεηαη απφ απάζεηα θαη ε 59

60 ελεξγνπνίεζε λα αθνξά κφλν ζπγθεθξηκέλα άηνκα ή θνηλσληθέο νκάδεο ηα νπνία είλαη κέιε θάζεησλ δηθηχσλ (Abel & Stephan, 2000). Δμίζνπ ζεκαληηθή παξάκεηξνο ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ είλαη νη θνηλσληθνί θαλόλεο θαη αμίεο (λόξκεο) (Πίλαθαο 4.2). Σν γεληθφηεξν πιαίζην αμηψλ (Anderson, 2006: 129) θαη θαλφλσλ πνπ ππάξρεη ζε κηα θνηλσλία θαζνξίδεη ηε δηακφξθσζε ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο θαζψο νη αληίζηνηρεο δηαδηθαζίεο πξαγκαηνπνηνχληαη εληφο απηνχ. Παξ φια απηά είλαη ζεκαληηθφ λα εμεηάδνληαη νη θαλφλεο πνπ πξαγκαηηθά ρξεζηκνπνηνχληαη (rules in use) θαη φρη κφλν νη ηππηθνί θαλφλεο (rules in form) (Ostrom, 1999a). εκαληηθή ζπκβνιή ζηελ θαηαλφεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ θαλφλσλ είλαη ε ζεσξία ηεο bounded rationality (Marsh & Simon, 1958 ζην Parsons, 2001: 300; Ross, 2000) πνπ πξνήιζε σο θξηηηθή ζην νξζνινγηθφ ππφδεηγκα (Ross, 2000) θαη απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηε δεκηνπξγία ηεο ζεσξίαο Punctuated Equilibrium (True et al., 1999). χκθσλα κε απηή ηε ζεψξεζε νη επηινγέο ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο θαζνξίδνληαη απφ ηελ ππάξρνπζα νξγαλσζηαθή δνκή. Ζ αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα πεξηνξίδεηαη (bounded) απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο θαλφλεο θαη ηηο λφξκεο ηεο. Ζ χπαξμε δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ ζηα πιαίζηα θνηλσληθψλ νκάδσλ ή νιφθιεξσλ θνηλνηήησλ κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ. Κεληξηθφο ζηφρνο ησλ δηαδηθαζηψλ δηαβνχιεπζεο είλαη ε κείσζε απηψλ ησλ ζπγθξνχζεσλ κε ζηφρν ηηο θαιχηεξεο απνθάζεηο (Beierle, 1998). ε ζρέζε κε ην ξφιν ησλ ζεζκψλ, ε δνκή ηνπο κπνξεί λα θαζνξίζεη ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο (Blom-Hansen, 1999). πλεπψο, ην επίπεδν εκπηζηνζύλεο πξνο ηνπο ζεζκνύο πνπ εκπιέθνληαη ζε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο ζα επεξεάζεη θαη ην ηειηθφ απνηέιεζκα (Πίλαθαο 4.2). Γηα παξάδεηγκα, ζε θνηλσλίεο φπνπ ην θξάηνο έρεη ηδηαίηεξα ηζρπξφ ξφιν ε πιεηνςεθία ησλ πνιηηηθψλ απνθάζεσλ ιακβάλεηαη απφ ηνπο θπβεξλεηηθνχο θνξείο. πκπεξαζκαηηθά ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο είλαη ζεκαληηθφ λα ππάξρεη θαη έλα απμεκέλν επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνθεηκέλνπ νη πνιίηεο λα απνδέρνληαη ηελ ηειηθή απφθαζε θαη ηελ επηινγή ηνπ εξγαιείνπ. ε απηφ ην πιαίζην ε επίπησζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο κπνξεί λα εζηηαζηεί ζε δπν δεηήκαηα (Davenport et al., 2007): Αξρηθά, ζηελ ηθαλφηεηα ηεο δηαρείξηζεο θαη δεχηεξνλ, ζην πξνζδνθψκελν επίπεδν απνηειεζκαηηθφηεηαο απφ ηελ πξνηεηλφκελε πνιηηηθή. Δπηπιένλ, ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ θνξέσλ (θπβεξλεηηθψλ θαη κε θπβεξλεηηθψλ) κπνξεί λα θαζνξίζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηελ εκθάληζε ζπγθξνχζεσλ θαη ζπλεπψο ηελ επίιπζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ (Nie, 2003). Αληίζηνηρα ε εκπηζηνζχλε κπνξεί λα επεξεάζεη θαη ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ θαζψο ηα ρακειά επίπεδα ζεζκηθή εκπηζηνζχλεο ελδερνκέλσο νδεγήζνπλ ζε απμεκέλα επίπεδα απάζεηαο. 60

61 Πίλαθαο 4.2. Κνηλσληθό θεθάιαην θαη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθνί Καλόλεο Δπίπησζε ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ θαη δηαβνύιεπζεο Γηακφξθσζε ηνπ θφζηνπο ζπλεξγαζίαο Αληίιεςε γηα ηελ επηδίσμε ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο πκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο Δπίπεδν ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ θνξέσλ Απνδνρή πιεξνθφξεζεο πξνεξρφκελε απφ ηνπο αξκφδηνπο θνξείο γηα ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο Αληίιεςε γηα ηε λνκηκφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ θαη απνδνρή ηνπο Δπίπεδν ζπκκεηνρήο ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο θαη ζχζηαζε ησλ νκάδσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ Δπίπεδν ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ (δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο) Πιεξνθφξεζε γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ δηαδηθαζηψλ (δηαβνπιεχζεηο θαη πιεξνθφξεζε ζηελ ηνπηθή θνηλσλία) Δλεκέξσζε γηα ηελ πξφνδν ησλ δηαβνπιεχζεσλ Καζνξηζκφο ηνπ πιαηζίνπ εληφο ηνπ νπνίνπ ιακβάλνληαη νη απνθάζεηο (bounded rationality) Δπίπησζε απφ ηνπο θαλφλεο ζπλεξγαζίαο θαη επίηεπμεο ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο Σέινο, φζνλ αθνξά ζηελ επίπησζε ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζύλεο (Πίλαθαο 4.2) κηα αξρηθή δηαπίζησζε είλαη φηη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εζεινληηθή ζπλεξγαζία κεηψλνληαο ηηο σθειηκηζηηθέο ηάζεηο θαη ην θφζηνο ζπλεξγαζίαο (Boix & Posner, 1998; Putnam, 2000: 135; Maloney et.al., 2000; Woolcock & Narayan, 2000; Παξαζθεπφπνπινο, 2001). πλεπψο ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε κπνξεί λα επεξεάζεη φιεο ηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ. ε πξψην επίπεδν, απηφ αθνξά ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο (Lubell, 2002) γεγνλφο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αληίιεςε ηεο θνηλήο δξάζεο ησλ ππνινίπσλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο θαη ηε ζπρλφηεηα εκθάληζεο θαηλνκέλσλ ησλ ιαζξεπηβαηψλ. Ζ δηαπξνζσπηθή εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο αξκφδηνπο εθπξνζψπνπο θνξέσλ πνπ εκπιέθνληαη ζε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο είλαη εμίζνπ ζεκαληηθή γηα ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ (Davenport et al., 2007). ε δεχηεξν επίπεδν ε εκπηζηνζχλε επεξεάδεη ηε ζπλεξγαζία ζπλνιηθά ησλ θνξέσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ θαη ηε δηακφξθσζε πνιηηηθήο. πσο έρεη ηνληζηεί θαη απφ ηε ζεσξία ησλ ζπλαζπηζκψλ ππεξάζπηζεο, ζηε δεκφζηα πνιηηηθή νη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπγθξνχζεηο ιφγσ ηεο επηδίσμεο αληηθξνπφκελσλ ζπκθεξφλησλ (Sabatier & Jenkins-Smith, 1999). Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζθάικαηα πνπ εκθαλίζηεθε ζηε ζπγθεθξηκέλε ζεσξία είλαη φηη αθφκα θαη φηαλ ππάξρνπλ νκάδεο κε θνηλέο αληηιήςεηο απηφ δελ ζπλεπάγεηαη φηη ζα πξαγκαηνπνηεζεί επηδίσμε ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο (Kubler, 2001; Sabatier & Jenkins-Smith, 1999). Αλάκεζα ζηηο νκάδεο πνπ επηδηψθνπλ ζπγθεθξηκέλα ζπκθέξνληα κπνξεί λα πεξηιακβάλνληαη θαη νη αξκφδηνη θξαηηθνί θνξείο (π.ρ. 61

62 νθέιε γηα ηελ θπβέξλεζε) (Barnett & Terrell, 2000). πλεπψο ε απμεκέλε εκπηζηνζχλε ηφζν κεηαμχ ησλ πνιηηψλ φζν θαη κεηαμχ ησλ αξκφδησλ θνξέσλ κπνξεί λα δηεπθνιχλεη ζεκαληηθά ηελ ζπλεξγαζία (κεηψλνληαο ην θφζηνο ζπλεξγαζίαο) γηα ηελ πηνζέηεζε κηαο ηειηθήο απφθαζεο δεκφζηαο πνιηηηθήο κε κεγάιεο πηζαλφηεηεο επηηπρεκέλεο εθαξκνγήο. Κιείλνληαο ηελ αλαθνξά ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη εθηφο απφ ηελ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ελδέρεηαη λα ππάξρεη θαη επηξξνή αληίζεηεο θαηεχζπλζεο, ελδπλακψλνληαο ή απνδπλακψλνληαο ην θνηλσληθφ θεθάιαην. Σν πην ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα πξνέξρεηαη απφ ηελ εθαξκνγή ζπκκεηνρηθψλ δηαδηθαζηψλ. Ζ εθαξκνγή ηερληθψλ δηαβνχιεπζεο ζε κηα θνηλσλία είλαη πηζαλφ λα απμήζεη ζεκαληηθά ην θνηλσληθφ θεθάιαην κηαο θνηλφηεηαο πξνσζψληαο ηε ζπκκεηνρή ζηα δίθηπα θαη απμάλνληαο ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο αξκφδηνπο ζεζκνχο αιιά θαη κεηαμχ ησλ πνιηηψλ. Σαπηφρξνλα νη απνηειεζκαηηθέο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο κπνξνχλ λα ελδπλακψζνπλ ην δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην θπξίσο σο πξνο ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ θνξέσλ κεηψλνληαο ζεκαληηθά ην θφζηνο ζπλεξγαζίαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο πνπ απνθιείνπλ ηνπο πνιίηεο θαηά ηε δηεμαγσγή ηνπο, ή δελ παξέρνπλ ηελ θαηάιιειε πιεξνθφξεζε έηζη ψζηε λα ζπκκεηέρνπλ νη πνιίηεο, είλαη πηζαλφλ λα κεηψζνπλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην θαζψο δελ πξνθαινχλ ηε ζπκκεηνρή θαη ηελ θηλεηνπνίεζε θαη ηαπηφρξνλα ελδέρεηαη λα θαιιηεξγήζνπλ έλα αίζζεκα αλαμηνπηζηίαο σο πξνο ηε λνκηκφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ κεηψλνληαο ηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε H εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Σν ζηάδην ηεο εθαξκνγήο νπζηαζηηθά αθνξά ηελ πινπνίεζε ηεο επηιεγκέλεο πνιηηηθήο, πνπ δηακνξθψζεθε θαη απνθαζίζηεθε ζηα πξνεγνχκελα ζηάδηα, γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο (Anderson, 2006: 200). Καζψο νη θεληξηθνί απνδέθηεο κηαο πνιηηηθήο είλαη νη πνιίηεο, ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο είλαη ηαπηφρξνλα θαη ζηάδην εξκελείαο ησλ ζεζκηθψλ θαη ξπζκηζηηθψλ πξνβιέςεσλ ζηελ πξάμε. Ζ εξκελεία ησλ θαλνληζκψλ πνπ επηθέξεη ε εθαξκνγή κηαο λέαο πνιηηηθήο εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλσλίαο θαη ζπλεπψο ζπλαξηάηαη κε ην πεδίν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ σο ζπζηαηηθνχ ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο θνπιηνχξαο ησλ πνιηηψλ. ε απηφ ην πιαίζην ε απνηειεζκαηηθφηεηαο κηαο δεκφζηαο πνιηηηθήο εμαξηάηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ην επίπεδν απνδνρήο ηεο απφ ηνπο πνιίηεο θαη απφ ην ζπλεπαγφκελν επίπεδν ζπλεξγαζίαο θαη ζπκκφξθσζεο πξνο απηήλ. Οη ζεσξίεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί θαη αθνξνχλ απηφ ην ζηάδην ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο αλαιχνπλ θπξίσο ηνλ ηξφπν ηεο εθαξκνγήο θαη έρνπλ δχν βαζηθέο θαηεπζχλζεηο: top-down (εθ ησλ άλσ) θαη bottom-up (εθ ησλ θάησ), ελψ έρνπλ εκθαληζηεί θαη ζεσξίεο πνπ 62

63 εληάζζνληαη ζηνλ ελδηάκεζν ρψξν (Anderson, 2006:202; Howlett & Ramesh, 1995: 156; Barrett & Fudge, 1981 in Parsons, 2001: 471). Ζ βαζηθή δηαθνξά κεηαμχ ησλ δχν πξνζεγγίζεσλ αθνξά ην επίπεδν αλάιπζεο θαζψο ε δεχηεξε εζηηάδεη θαη ζην ξφιν ησλ θνξέσλ πνπ δελ αλήθνπλ ζηηο πςειέο βαζκίδεο θπβεξλεηηθψλ ζηειερψλ (street-level bureaucracy) (Parsons, 2001: 465) 20. Μειεηψληαο ηηο δηαδηθαζίεο εθαξκνγήο κηαο πνιηηηθήο ην βαζηθφ ελδηαθέξνλ εζηηάδεηαη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο επηιεγκέλεο πνιηηηθήο. Παξά ην γεγνλφο φηη έρνπλ αλαγλσξηζηεί πιεζψξα παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ην βαζκφ επηηπρίαο κηαο πνιηηηθήο (Howlett & Ramesh, 1995:154), ν ζεκαληηθφηεξνο αθνξά ην επίπεδν απνδνρήο απφ ηνπο πνιίηεο. Ο πην δηαδεδνκέλνο ηξφπνο ζπκκφξθσζεο ησλ πνιηηψλ κε ηηο δεκφζηεο πνιηηηθέο είλαη νη θπξψζεηο πνπ πξνέξρνληαη εθ ησλ άλσ κέζσ ηεο λνκνζεζίαο. Παξ φια απηά πνιινί αλαιπηέο αλαγλσξίδνπλ ηελ χπαξμε άιισλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ ηειηθή απνδνρή ή κε ηεο πνιηηηθήο θαη δελ ζπλδένληαη άκεζα κε ηηο θξαηηθέο θπξψζεηο. Γηα παξάδεηγκα, νη Meier & Morgan (1992) ηνλίδνπλ φηη νη πνιίηεο απνηεινχλ ηνπο ηειηθνχο δηαρεηξηζηέο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ θαη ε ππαθνή ηνπο ζα εμαξηεζεί απφ ηελ αηνκηθή ζπλάξηεζε: [θεινο απφ ζπκκφξθσζε-κφζηνο απφ ηε ζπκκφξθσζε] > [θεινο απφ ηε κε ζπκκφξθσζε-κφζηνο απφ ηε κε ζπκκφξθσζε] Αληίζηνηρα θαη ν Anderson (2006:242) ηνλίδεη φηη ε ππαθνή πεγάδεη απφ ηελ ελαξκφληζε ησλ αηνκηθψλ ζπκθεξφλησλ (νηθνλνκηθά) κε ηηο επηηαγέο ηεο πνιηηηθήο αιιά ππνγξακκίδεη φηη απηφ δχζθνια κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί έμσ απφ ην δίπνιν νηθνλνκίαο-πνιηηηθήο (policy). Σέινο, θαη ν Etzioni (1961, ζην Parsons, 2001: 517) αλαγλσξίδεη ηξεηο βαζηθνχο ιφγνπο πνπ ηα άηνκα κπνξεί λα αθνινπζήζνπλ κηα λέα πνιηηηθή: α. ππαθνή ζηα πιαίζηα κηαο ζπκθσλίαο, αγάπεο ή εζηθήο. πλεπψο ζε απηή ηελ πεξίπησζε ε ζπκθσλία επέξρεηαη απφ 20 Ζ πην ζπλεζηζκέλε κνξθή αλάιπζεο εθαξκνγήο δεκφζησλ πνιηηηθψλ είλαη ε εθ ησλ άλσ πξνζέγγηζε. χκθσλα κε απηή ηελ πξνζέγγηζε νη θεληξηθέο απνθάζεηο πξνέξρνληαη απφ θπβεξλεηηθνχο θνξείο θαη ζηε ζπλέρεηα δηαρένληαη ζηνλ αληίζηνηρν δηνηθεηηθφ κεραληζκφ (Howlett & Ramesh, 1995: 156). Ζ αλάιπζε εζηηάδεη «ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ησλ αλψηεξσλ αξκφδησλ θνξέσλ, ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, ζην αλ νη ζηφρνη επηηεχρζεθαλ θαη ζην αλ ε πνιηηηθή αλαδηακνξθψζεθε κε βάζε ηελ εκπεηξία» (Anderson, 2006:202). Έλα ζεκαληηθφ πξφβιεκα ηεο εθ ησλ άλσ πξνζέγγηζεο είλαη φηη εζηηάδεη ζε ιήπηεο απνθάζεσλ νη νπνίνη ελδέρεηαη λα έρνπλ απιά πεξηθεξεηαθφ ξφιν ζε ζρέζε κε πθηζηάκελνπο ππαιιήινπο θαη πνιίηεο θαη ππνζέηεη φηη νη πνιηηηθέο έρνπλ ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο (Howlett & Ramesh, 1995: 157). Ζ αλάιπζε εθ ησλ θάησ εληάζζεηαη ζε κηα πην δηεπξπκέλε νπηηθή θαζψο δηεξεπλά δηάθνξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θαηψηεξσλ θνξέσλ θαη ππαιιήισλ πνπ εληάζζνληαη ζε απηή ηε δηαδηθαζία (Anderson, 2006: 202). ηε ζπλέρεηα ε αλάιπζε θηλείηαη πξνο ηα πάλσ γηα λα δηεξεπλήζεη ηα επηπιένλ ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ πινπνίεζε ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο (Howlett & Ramesh, 1995: 157). εκαληηθφ πιενλέθηεκα απηήο ηεο πξνζέγγηζεο είλαη φηη δίλεη έκθαζε ζηα δίθηπα πνιηηηθήο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ εθαξκνγή (Howlett & Ramesh, 1995: 157). 63

64 ηελ επηζπκία ησλ ίδησλ ησλ πνιηηψλ, β. ζπκκφξθσζε απφ θφβν θαη γ. ζπκκφξθσζε ιφγσ νηθνλνκηθνχ νθέινπο θαη αληακνηβψλ. Η επίπηφζε ηοσ θοηλφληθού θεθαιαίοσ ζηελ εθαρκογή περηβαιιοληηθώλ ποιηηηθώλ Ζ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθαξκνγήο κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο πεγάδεη θπξίσο απφ ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ πνιηηψλ (Howlett & Ramesh, 1995: 154; Anderson, 2006; Meier & Morgan, 1992; Isham & Kahkonen; 1999) (Πίλαθαο 4.3). Αξρηθά, θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο είλαη νη θνηλσληθνί θαλόλεο θαη αμίεο κηαο θνηλφηεηαο θαη ε ππάξρνπζα ηάζε ζπκκφξθσζεο κε απηνχο (Pretty & Ward, 2001). Μία απφ ηηο πξψηεο δεκνζηεχζεηο ζε απηφ ην πεδίν (Bullock & Rodgers, 1976) ζπλέδεζε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο κε ηα θφζηε θαη νθέιε ηεο παξάβαζεο ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο. Οη ζπγγξαθείο ππνζηήξημαλ φηη ζε θνηλσλίεο φπνπ ε κε ζπκκφξθσζε ζπλεπάγεηαη θαη πςειφηεξα θφζηε γηα ηα άηνκα ηφηε ππάξρεη κεγαιχηεξε πηζαλφηεηα ζπκκφξθσζεο. Απηφ ην επίπεδν θφζηνπο κπνξεί λα επεξεαζηεί απφ δπν βαζηθνχο παξάγνληεο πνπ ζπλδένληαη κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο: Αξρηθά, νη θνηλσληθνί θαλφλεο θαζνξίδνπλ ηα δεηήκαηα ζσζηνχ θαη ιάζνπο ζε κηα θνηλσλία (Coleman,1990: 242) θαη ζπλεπψο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ην επίπεδν επηηπρίαο θαηά ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο (Fell, 2008). Γεχηεξνλ, νξηζκέλνη θαλφλεο αιιειεγγχεο ελζαξξχλνπλ ηνλ εζσηεξηθφ έιεγρν κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο θνηλφηεηαο (Pretty, 1998) θαη ζπλεπψο δεκηνπξγνχλ καθξνρξφληεο δεζκεχζεηο (Pretty, 2003). πσο ελδεηθηηθά αλαθέξνπλ νη Bowles & Gintis (2002): «Έλαο άλζξσπνο πνπ ηείλεη ζε ζεκαληηθό βαζκό λα είλαη αληαπνδνηηθόο, είλαη θαη πξνδηαηεζεηκέλνο λα ζπλεξγάδεηαη κε ηνπο άιινπο θαη λα ηηκσξεί απηνύο πνπ δελ ζπλεξγάδνληαη αθόκα θαη όηαλ απηή ε ζπκπεξηθνξά δελ κπνξεί λα αηηηνινγεζεί κε όξνπο πξνζσπηθνύ ελδηαθέξνληνο». Ζ χπαξμε ελφο έληνλνπ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ ππνλνεί θαη κηα κηθξφηεξε αλάγθε γηα εμσηεξηθφ έιεγρν απφ ηνπο αληίζηνηρνπο ζεζκνχο φπσο είλαη ε αζηπλνκία θαη ην δηθαζηηθφ ζχζηεκα. Έλα επηπιένλ ζέκα πνπ ζπλδέεηαη κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο αθνξά ηνπο αδηάθνξνπο πνιίηεο σο πξνο ηε δεκφζηα πνιηηηθή φπνπ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο αληηπξνζσπεχνπλ ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ (Anderson, 2006:242). Ζ ζπκπεξηθνξά απηήο ηεο κεξίδαο πνιηηψλ ζα επεξεαζηεί απφ ηε γεληθφηεξε ηάζε πνπ ππάξρεη ζηελ θνηλφηεηά ηνπο γηα ζπκκφξθσζε θαη ζπλεξγαζία κε ηηο αιιαγέο πνπ επηθέξεη κηα πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή (Lubell & Fulton, 2008). Σέινο, ζε πεξίπησζε πνπ νη αιιαγέο πνπ επηθέξεη ε πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή έξρνληαη ζε αληίζεζε κε ηηο ππάξρνπζεο αμίεο θαη ηνπο θαλφλεο ηεο θνηλσλίαο ηφηε ε εθαξκνγή είλαη πηζαλφλ λα ζπλαληήζεη ζεκαληηθά εκπφδηα. Έλα ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα παξνπζηάδεηαη ζηε κειέηε ηεο Beall (1997) φπνπ έλα εζεινληηθφ πξφγξακκα δηαρσξηζκνχ ζηεξεψλ απνβιήησλ ζηελ Ηλδία ζπλάληεζε ζεκαληηθά εκπφδηα 64

65 θαζψο ιφγσ ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο ησλ θαζηψλ ππήξρε ε πεπνίζεζε φηη κφλν ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ (απφ ζπγθεθξηκέλεο θάζηεο) ζα πξέπεη λα ζπκκεηέρνπλ ζε ηέηνηνπ ηχπνπ δξαζηεξηφηεηεο. ε ζρέζε κε ην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζύλεο θαη θπξίσο ηεο γεληθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο, έλα βαζηθφ ζπκπέξαζκα ζηε βηβιηνγξαθία είλαη φηη νη πνιίηεο ηείλνπλ λα πξάηηνπλ γηα ην θνηλφ ζπκθέξνλ φηαλ ζεσξνχλ φηη θαη ηα ππφινηπα κέιε ηεο θνηλσλίαο ηνπο ζπκπεξηθέξνληαη κε αληίζηνηρν ηξφπν (Pretty & Ward, 2001). πκπεξαζκαηηθά ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο ζα επεξεάζεη ηε ζπρλφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ ιαζξεπηβαηψλ (Coleman, 1990) ε ζπρλή εκθάληζε ηνπ νπνίνπ ζεσξείηαη βαζηθφ εκπφδην γηα ηελ επίηεπμε ηεο βέιηηζηεο πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο (Olson, 1965; Ostrom, 1990). ε θνηλσλίεο κε πςειά επίπεδα εκπηζηνζχλεο αλακέλεηαη ην επίπεδν απνδνρήο θαηά ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο λα είλαη απμεκέλν θαζψο γίλνληαη πεξηζζφηεξν αληηιεπηά ηα νθέιε πνπ πεγάδνπλ ζε αηνκηθφ θαη ζπιινγηθφ επίπεδν. Δπηπιένλ, ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε ιεηηνπξγεί σο ζηνηρείν ελδπλάκσζεο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ επεξεάδνληαο ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε πεξηβαιινληηθέο νκάδεο θαη ζπλεπψο ηελ επίιπζε ζπιινγηθψλ πξνβιεκάησλ (Sonderskov, 2008). Ζ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζε πεξίπησζε πνπ αλαθεξφκαζηε ζε πιαίζηα ζπλ-δηαρείξηζεο φπνπ ν ξφινο ηνπ θξάηνπο πεξηνξίδεηαη ζεκαληηθά θαη απαηηείηαη ε ζπλεξγαζία δηαθνξεηηθψλ νληνηήησλ κε άμνλα δξάζεο ην ζπιινγηθφ φθεινο (e.g. Adger, 2003; Bowles & Gintis, 2002). Δμίζνπ ζεκαληηθή είλαη θαη ε επίπησζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζύλεο θαηά ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο. Απηή ε επίπησζε ζα εμαξηεζεί απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαιείνπ (απφ ην επίπεδν ππνρξεσηηθφηεηαο) θαζψο επίζεο θαη απφ ην βαζκφ εκπινθήο ησλ θξαηηθψλ ζεζκψλ ζε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο (Rydin & Pennington, 2000). Ζ επίπησζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο παξνπζηάδεηαη ηφζν θαηά ηε δηάξθεηα φζν θαη κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο θαη απνηππψλεηαη κε δηάθνξνπο ηξφπνπο (Cvetkovich & Winter, 2003, Groothuis & Miller, 1997). Δηδηθφηεξα, ε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ θαηά ηελ εθαξκνγή επεξεάδεηαη απφ ηηο αληηιήςεηο ηνπο πξνο ηνπο θνξείο πνπ ζπκκεηείραλ ζηα ζηάδηα ζρεδηαζκνχ θαη ιήςεο απνθάζεσλ (Bullock & Rodgers, 1976) θαη ηελ αληίιεςε γηα ηε λνκηκφηεηα απηψλ ησλ δηαδηθαζηψλ (Anderson, 2006). Δπηπιένλ, επεξεάδεηαη απφ ην αίζζεκα αμηνπηζηίαο (Dietz et al. 2003) θαη ην επίπεδν ζεβαζκνχ πξνο ηνπο αξκφδηνπο ζεζκνχο (Meier & Morgan, 1992; Anderson 2006: 241). ε απηφ ην πιαίζην αλαδεηθλχεηαη ε ζεκαληηθφηεηα ηεο παξνρήο πιεξνθφξεζεο πξνο ηνπο πνιίηεο θαηά ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ ηερληθψλ δηαβνχιεπζεο θαη ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ. Αληίζηνηρα θαη ην επίπεδν ζεβαζκνχ πξνο ηνπο θνξείο πνπ είλαη αξκφδηνη γηα ηελ εθαξκνγή είλαη εμίζνπ ζεκαληηθφ θαη κπνξεί λα επεξεαζηεί απφ πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο εθαξκνγήο πνιηηηθψλ θαη ην επίπεδν απνηειεζκαηηθφηεηάο ηνπο (Davenport et al., 2007). Παξφκνηα, θαη ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο ζεζκνχο ηάμεο θαη αζθάιεηαο νη νπνίνη είλαη ππεχζπλνη γηα ηε ζπκκφξθσζε ησλ πνιηηψλ κε λέεο λνκνζεζίεο 65

66 επεξεάδεη ην ηειηθφ επίπεδν απνδνρήο ηεο πνιηηηθήο. Αλ απηνί νη ζεζκνί ζεσξνχληαη αλαπνηειεζκαηηθνί ηφηε ηα ππνθείκελα κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε ηάζε παξαβίαζεο θαη παξάβιεςεο ησλ επηηαγψλ απφ ηηο εθάζηνηε πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο (Anderson, 2006: 241). Σέινο, ε απνδνρή ηεο πιεξνθνξίαο ζρεηηθά κε δεηήκαηα ηεο πνιηηηθήο ζα εμαξηεζεί ζεκαληηθά απφ ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο θνξείο πνπ είλαη αξκφδηνη γηα ηελ παξνρή πιεξνθφξεζεο (e.g. Groothuis & Miller, 1997). Ζ ππθλφηεηα θαη ν ηχπνο ησλ θνηλσληθώλ δηθηύσλ επεξεάδεη ζεκαληηθά ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο. Απηά ηα δίθηπα αλαθέξνληαη ζην δηαζπλδεηηθό θνηλσληθφ θεθάιαην ζπλδένληαο ηελ θπβέξλεζε κε ηνπο πνιίηεο θαζψο επίζεο θαη ζην ζπγγεληθό θαη γεθπξσηηθό θνηλσληθφ θεθάιαην πνπ αθνξνχλ ηηο δηαζπλδέζεηο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ θαζψο θαη νξγαληζκψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ. Ζ ππθλφηεηα απηψλ ησλ δηθηχσλ κεηψλεη ηελ πηζαλφηεηα κε ζπκκφξθσζεο θαη ειιηπνχο ζπλεξγαζίαο ιφγσ άγλνηαο ή κε θαηαλφεζεο λέσλ κέηξσλ πνιηηηθήο (Anderson, 2006; Meier & Morgan, 1992). Παξφκνηα κε άιιεο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ηα θνηλσληθά δίθηπα έρνπλ ζεκαληηθέο επηπηψζεηο φηαλ αλαθεξφκαζηε ζε πιαίζηα ζπλ-δηαρείξηζεο (Adger, 2003) θαζψο ηα ηζρπξά δίθηπα δηεπθνιχλνπλ ηε ζπλεξγαζία αλάκεζα ζην θξάηνο θαη ηνπο πνιίηεο. Δπηπιένλ, κέζσ ηεο ζπκκεηνρήο ζε θνηλσληθά δίθηπα (γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) παξέρεηαη πιεξνθφξεζε γηα ηηο ελαιιαθηηθέο πνιηηηθέο θαη ηξφπνπο θαιχηεξεο δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ (Cramb, 2005) απμάλνληαο ηηο δξάζεηο ησλ πνιηηψλ (Lubell & Fulton, 2008). Δθηφο απφ ηα ηππηθά δίθηπα πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ, άιινη ηχπνη δηθηχσλ κπνξεί επίζεο λα επεξεάζνπλ ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο. Αξρηθά, ηα άηππα δίθηπα φπσο είλαη νη ζπλδέζεηο κε ηνπο γείηνλεο (ζπγγεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην), ηα νπνία δηακνξθψλνπλ ηε ζπκπεξηθνξά εληφο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πιαηζίσλ (e.g. Miller & Buys, 2008). Γηα παξάδεηγκα, ε δηαρείξηζε ησλ απνξξηκκάησλ απφ ηα λνηθνθπξηά επεξεάδεηαη απφ ηε δηθηχσζε πνπ ππάξρεη κε ηνπο γείηνλεο θαζψο επίζεο θαη απφ ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πνπ έρεη δηακνξθσζεί κέζα ζε απηά ηα δίθηπα. Δμίζνπ ζεκαληηθφο παξάγνληαο θαηά ηε δηαδηθαζία εθαξκνγήο κηαο πνιηηηθήο είλαη ηα δίθηπα πνπ ππάξρνπλ ζηνπο δηνηθεηηθνχο κεραληζκνχο (δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) θαη ζπλεπψο ε νξγάλσζε πνπ ηα ραξαθηεξίδεη (Howlett & Ramesh, 1995:154). Ζ ιεηηνπξγηθφηεηα απηψλ ησλ δηθηχσλ θαζνξίδεη θαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα πνιιψλ δξαζηεξηνηήησλ θαηά ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο Ζ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε εζηίαζε ζε επηκέξνπο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα λα είλαη επδηάθξηηνο ν ηξφπνο επηξξνήο ηνπ θάζε ζηνηρείνπ. Παξ φια απηά ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ παξακέηξσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ φπσο αλαιχζεθε ζην θεθάιαην 2. Σν πην ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε ζχλδεζε εκπηζηνζχλεο θαη ζπκκεηνρήο ζηα θνηλσληθά δίθηπα φπνπ ππάξρεη ζεκαληηθή αιιειεπίδξαζε. πλεπψο, ζα πξέπεη θαηά ηε δηεξεχλεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ λα ιακβάλνληαη ππφςε θαη νη πηζαλέο αιιειεπηδξάζεηο. 66

67 Πίλαθαο 4.3. Δθαξκνγή πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθό θεθάιαην Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθνί Καλόλεο Δπίπησζε θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Αληίιεςε γηα ηελ θνηλή δξάζε (ζπκκφξθσζε θαη ζπλεξγαζία) ησλ ζπκπνιηηψλ ζηα πιαίζηα ηεο πνιηηηθήο Αληίιεςε γηα ηελ πηζαλφηεηα εκθάληζεο θαηλνκέλσλ ησλ ιαζξεπηβαηψλ Πεπνίζεζε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο (εκπηζηνζχλε ζηνλ αξκφδην θνξέα) Αληίιεςε γηα ηε λνκηκφηεηα ηνπ θνξέα λα αλαιάβεη ηε δηαρείξηζε ηνπ πεξηβαιινληηθνχ αγαζνχ θαζψο θαη ηε λνκηκφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ ιήςεο απφθαζεο Αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ εμσηεξηθνχ ειέγρνπ (ζεζκνί ηάμεο θαη αζθάιεηαο) Δλεκέξσζε γηα ηηο αιιαγέο απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο (αιιαγή ζπλεζεηψλ) Πιεξνθφξεζε γηα βξαρπρξφληα θαη καθξνρξφληα θφζηε θαη νθέιε απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο Πιεξνθφξεζε γηα ηα αίηηα εθαξκνγήο Γξαζηεξηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ θαη πεξηβαιινληηθή επαηζζεηνπνίεζε Γεληθή ηάζε ζπκκφξθσζεο/ ζπλεξγαζίαο κε ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή αλάινγα κε ηε γεληθφηεξε ηάζε ηεο θνηλσλίαο Δπηξξνή ζηνπο αδηάθνξνπο πνιίηεο (αληίιεςε θνηλήο δξάζεο) Γηακφξθσζε ηνπ ππνθεηκεληθνχ θφζηνπο παξάβαζεο Δπίπεδν εζσηεξηθνχ ειέγρνπ κεηαμχ ησλ πνιηηψλ Σα παξαπάλσ ζπκπεξάζκαηα εζηηάδνπλ θπξίσο ζηε ζεηηθή ζρέζε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Θα πξέπεη φκσο λα ζεκεησζνχλ θαη νξηζκέλα δεηήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ην αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην. Δηδηθφηεξα, έρεη παξαηεξεζεί φηη ππφ νξηζκέλεο ζπλζήθεο ηα απμεκέλα απνζέκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ αλαπηχζζνληαη ζε θνηλσληθέο νκάδεο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε αξλεηηθέο επηπηψζεηο (Portes & Landolt, 2000). Παξνκνίσο, απηφ ην αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξεί λα επεξεάζεη θαη ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή (Pretty, 2003; Rodriguez & Pascual, 2004; Rydin & Pennington, 2000). Έλα ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε επίπησζε ησλ θάζεησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ ή ησλ ηζρπξψλ άηππσλ δηαζπλδέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ζεκαληηθνχο δεζκνχο κεηαμχ θνηλσληθψλ νκάδσλ. ε απηέο ηηο ζπλζήθεο, νη ζεηηθέο επηπηψζεηο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαηά ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο κεηψλνληαη θαζψο πξνσζνχλ ηα ζπκθέξνληα ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ. Δπηπιένλ, ην αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζηελ χπαξμε θνηλσληθψλ θαλφλσλ πνπ παξεκπνδίδνπλ ηνλ εζσηεξηθφ έιεγρν. Γηα παξάδεηγκα έλαο θαλφλαο ελδέρεηαη λα επηηξέπεη ηε κε άζθεζε εζσηεξηθνχ ειέγρνπ πξνσζψληαο ηε ζπγθάιπςε θαη ππνζηήξημε ησλ ζπκπνιηηψλ ζε πεξίπησζε πνπ παξεκπνδίδνπλ ηελ νκαιή εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. 67

68 4.4. Οη απαηηήζεηο θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Ζ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε αλαδεηθλχεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα ηε ζπλεξγαζία θαη ζπκκφξθσζε ησλ πνιηηψλ θαηά ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Παξ φια απηά, αλάινγα κε ηηο απνθάζεηο ησλ αξκφδησλ θνξέσλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απφθαζεο, ε εθαξκνγή ζα πξαγκαηνπνηεζεί κε ηελ επηινγή ελφο εξγαιείνπ ή ζπλδπαζκνχ εξγαιείσλ πνιηηηθήο. χκθσλα κε ηνλ Howlett (1991) «εξγαιείν πνιηηηθήο είλαη έλαο γεληθόο όξνο πνπ πεξηιακβάλεη πνιιέο ηερληθέο ζηε δηάζεζε ησλ θπβεξλήζεσλ γηα ηελ εθαξκνγή ησλ ζηόρσλ ηεο δεκόζηαο πνιηηηθήο». Απφ απηφ ηνλ νξηζκφ αιιά θαη απφ ηηο επηκέξνπο ζεσξίεο αλάιπζεο δεκφζηαο πνιηηηθήο πνπ αλαθέξζεθαλ είλαη εκθαλέο φηη ην θξάηνο παξακέλεη ν βαζηθφο ρεηξηζηήο ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο παξά ηε δεκηνπξγία εξγαιείσλ πνπ πξνσζνχλ ηηο εζεινληηθέο πξσηνβνπιίεο. Ζ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηα δηαθνξεηηθά εξγαιεία ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο δελ έρεη δηεξεπλεζεί απφ ηε βηβιηνγξαθία. Παξ φια απηά, κε βάζε ηελ αλάιπζε πνπ έρεη πξνεγεζεί, ελδέρεηαη λα ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο σο πξνο ηηο επηπηψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλάινγα κε ην εξγαιείν πνπ εθαξκφδεηαη. ηα πιαίζηα δειαδή ηεο απνηειεζκαηηθήο εθαξκνγήο θάζε εξγαιείνπ είλαη πηζαλφλ λα ππάξρνπλ θαη δηαθνξεηηθέο απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Σα εξγαιεία ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο έρνπλ θαηεγνξηνπνηεζεί κε δηάθνξνπο ηξφπνπο (Richards, 2000; Hood, 2006). Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο παξνχζαο αλάιπζεο ζα δηαθξίλνπκε ηα εξγαιεία πνιηηηθήο ζε 4 θαηεγνξίεο ζχκθσλα κε ην επίπεδν ή ηελ έληαζε ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο πνπ αληηζηνηρεί ζε αλάινγν ην επίπεδν ππνρξεσηηθφηεηαο θαη θαηαλαγθαζκνχ (επίπεδν πεξηνξηζκνχ ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ). Αξρηθά, κηα κεγάιε θαηεγνξία εξγαιείσλ αθνξά ηα εξγαιεία δηαηαγήο θαη ειέγρνπ (ή θαλνληζηηθά ή ξπζκηζηηθά) ηα νπνία είλαη ηδηαίηεξα παξεκβαηηθά θαη ζπλεπάγνληαη έληνλε επίπησζε ζηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο. Γεχηεξνλ, ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία ηα νπνία παξέρνπλ ζεηηθά, αξλεηηθά ή κεηθηά νηθνλνκηθά θίλεηξα. Οξηζκέλα απφ απηά ηα εξγαιεία παξνπζηάδνπλ ρακειφηεξν επίπεδν θαηαλαγθαζκνχ θαη ππνρξεσηηθφηεηαο θαζψο επηηξέπνπλ κεγαιχηεξε ειεπζεξία ζηελ επηινγή ησλ πνιηηψλ. Σξίηνλ, ηα εξγαιεία απηό-δηαρείξηζεο (εζεινληηθά) πνπ εληάζζνληαη ζήκεξα ζηε ζπδήηεζε γηα ηε ζπλ-δηαρείξηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ απφ ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο θαη ην θξάηνο. Σα εζεινληηθά εξγαιεία παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξα ρακειφ επίπεδν θξαηηθήο παξέκβαζεο θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ κεγάιν βαζκφ ειεπζεξίαο γηα ηνπο πνιίηεο. Ζ ηειεπηαία θαηεγνξία εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο είλαη ηα εξγαιεία πιεξνθόξεζεο, ελεκέξσζεο θαη εθπαίδεπζεο ηα νπνία αλεμάξηεηα απφ ην επίπεδν ηεο θξαηηθήο ζπκκεηνρήο είλαη ηδηαίηεξα ήπηα θαη νπζηαζηηθά πεξηνξίδνπλ ειάρηζηα (ή δελ πεξηνξίδνπλ θαζφινπ) ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο. 68

69 Ζ πεξηγξαθή ησλ απαηηήζεσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά εξγαιείν πνπ αθνινπζεί βαζίδεηαη ζε κηα θεληξηθή παξαδνρή: Γηα ηε κέγηζηε απνηειεζκαηηθφηεηα απφ ηελ εθαξκνγή ησλ εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο είλαη απαξαίηεηα φια ηα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. πσο φκσο ζα αλαδεηρζεί ζηελ επφκελε ελφηεηα ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλνη ζπλδπαζκνί θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη εξγαιείνπ νη νπνίνη είλαη πνιχ ζεκαληηθνί γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Καλνληζηηθά εξγαιεία (Γηαηαγήο θαη Διέγρνπ) Σα εξγαιεία δηαηαγήο θαη ειέγρνπ ζεσξνχληαη ηα πην ζθιεξά εξγαιεία (Eckerberg, 1997) θαη είλαη απφ ηα πξψηα πνπ εθαξκφζηεθαλ ζηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή. Παξ φια απηά, γξήγνξα απνδείρηεθαλ αλεπαξθή γηα ηε κείσζε ηεο πεξηβαιινληηθήο ππνβάζκηζεο ιφγσ ησλ πνιιαπιψλ πξνβιεκάησλ πνπ πξνέθππηαλ θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπο (Helm, 1998), ηελ αδπλακία ηνπο λα δηαρεηξηζηνχλ πεξίπινθα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, ηελ έληνλε γξαθεηνθξαηία πνπ ηα ζπλνδεχεη θαη ηελ αδπλακία εμέιημήο ηνπο θαηά ηελ εθαξκνγή (Hillary, 1995). ηε ζεκεξηλή επνρή ππάξρεη πιεζψξα πνιηηηθψλ πνπ εζηηάδνπλ ζηνπο πνιίηεο θαη εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ησλ θαλνληζηηθψλ εξγαιείσλ. Δλδεηθηηθά παξαδείγκαηα είλαη ε δεκηνπξγία εζληθψλ πάξθσλ κε ηε λνκνζεζία πεξί πεξηνξηζκψλ πνπ ηα ζπλνδεχεη, νη πεξηνξηζκνί ζηελ αιηεία θαη ηε ζήξα, ε δεκηνπξγία θνξέσλ δηαρείξηζεο θ.α. Έλα βαζηθφ πξφβιεκα θαηά ηελ αλάιπζή ησλ ππνρξεσηηθψλ εξγαιείσλ είλαη ε ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε πνπ παξνπζηάδνπλ ηφζν σο πξνο ην επίπεδν ππνρξεσηηθφηεηαο φζν θαη ζε εχξνο εθαξκνγήο. Γηα παξάδεηγκα, ε απνμήξαλζε κηαο ιίκλεο απνηειεί κηα πνιηηηθή κε ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο. Αληίζεηα, ε δεκηνπξγία θνξέσλ δηαρείξηζεο ζε έλα εζληθφ πάξθν κπνξεί λα έρεη επηπηψζεηο ρακειφηεξεο έληαζεο. ζνλ αθνξά ηηο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, παξά ηελ χπαξμε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνβιήκαηνο, κπνξνχκε λα δηαηππψζνπκε νξηζκέλεο γεληθέο δηαπηζηψζεηο ιακβάλνληαο ππφςε φηη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ θαλνληζηηθψλ εξγαιείσλ είλαη ε πςειή θξαηηθή παξεκβαηηθφηεηα θαη νη απαγνξεχζεηο ή νη πεξηνξηζκνί ησλ πνιηηψλ. Δθηφο απφ ην γεληθφηεξν επίπεδν θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ απαηηείηαη γηα ηελ θαιχηεξε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πνιηηηθήο, ζηα ππνρξεσηηθά εξγαιεία ππάξρεη απμεκέλε απαίηεζε γηα εκπηζηνζχλε ζηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο θαη εηδηθά γηα εθείλνπο ηνπο θνξείο πνπ εκπιέθνληαη άκεζα κε ηε δηαρείξηζε. ε δηαθνξεηηθή πεξίπησζε απμάλεηαη ε πηζαλφηεηα εκθάληζεο θαηλνκέλσλ παξάλνκεο ζπκπεξηθνξάο. Σαπηφρξνλα ε αληίιεςε φηη νη ζεζκνί ηάμεο θαη αζθάιεηαο ιεηηνπξγνχλ κε άξηην ηξφπν επεξεάδεη ηε ζπκκφξθσζε ησλ πνιηηψλ. Σν δεχηεξν ζηνηρείν πνπ ζα πξέπεη λα ππάξρεη είλαη ε ηάζε ζπκκφξθσζεο κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο ησλ πνιηηψλ. ε απηή ηελ ηάζε ζεκαληηθή επίπησζε έρεη θαη ε 69

70 ζχγθιηζε ηεο πνιηηηθήο κε ηνπο ήδε ππάξρνληεο ηππηθνχο θαη άηππνπο θαλφλεο ή ν βαζκφο πνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε απηνχο. ηελ πεξίπησζε πνπ ππάξρεη δηάρπην ην αίζζεκα κε ζπκκφξθσζεο ηφηε ε θνηλσληθή επηβάξπλζε απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο αλακέλεηαη λα είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξή θαη ζπλεπψο ην επίπεδν ζπκκφξθσζεο κεησκέλν Οηθνλνκηθά εξγαιεία Ζ απνηπρία ησλ θαλνληζηηθψλ εξγαιείσλ νδήγεζε ζηελ αλαδήηεζε ελαιιαθηηθψλ ηξφπσλ εθαξκνγήο πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ. ε απηφ ην πιαίζην απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 θαη χζηεξα άξρηζαλ λα εκθαλίδνληαη εξγαιεία πνπ βαζίδνληαη ζηε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο (market-based instruments) (Stavins, 2003; Helm, 1998; Daugbjerg & Svendsen, 2003) θαη εληάζζνληαη ζην πιαίζην ησλ νηθνλνκηθψλ ηεο επεκεξίαο (Baumol & Oates, 1988; Tietenberg et al., 1999) 22. Βαζηθά πιενλεθηήκαηα ησλ νηθνλνκηθψλ εξγαιείσλ είλαη: αξρηθά, φηη είλαη απνηειεζκαηηθά απφ άπνςε θφζηνπο (Stavins, 2003: 361), δεχηεξνλ, δηεπθνιχλνπλ ζεκαληηθά ηελ ηειηθή δηακφξθσζε ηνπ εξγαιείνπ θαζψο νπζηαζηηθά ζέηνπλ κηα ηηκή θαη αθήλνπλ ηελ αγνξά λα ξπζκίζεη ηα ππφινηπα (Helm, 1998), ηξίηνλ, παξέρνπλ θίλεηξα γηα ηελ αλάπηπμε θαη δηάρπζε ηεο ηερλνινγίαο (Stavins, 2003: 361) θαη ηέηαξηνλ αληηκεησπίδνπλ ην ζθάικα παξνρήο (supply bias) θαζψο αθήλνπλ ζηελ αγνξά λα ξπζκίζεη ηηο ζπλεηζθνξέο ηνπ θαζελφο βξαρπρξφληα θαη καθξνρξφληα (Helm, 1998). Έλα ζεκαληηθφ κέξνο ησλ νηθνλνκηθψλ εξγαιείσλ βαζίδεηαη ζηα θίλεηξα ηηκψλ (pricebased instrument) (Driesen, 2006). Σα θίλεηξα απηά κπνξεί λα είλαη ζεηηθά, αξλεηηθά ή κεηθηά (Driesen, 2006). Σα ζεηηθά θίλεηξα αθνξνχλ ηελ απφθηεζε ρξεκάησλ, ηα αξλεηηθά αθνξνχλ ηε κείσζε θφξσλ ελψ ηα κεηθηά κπνξνχλ λα ζπλδπάδνπλ θαη ηηο δχν κνξθέο θηλήηξσλ. Δλδεηθηηθά παξαδείγκαηα εξγαιείσλ αξλεηηθψλ θηλήηξσλ είλαη νη θφξνη ξχπαλζεο νη νπνίνη είλαη γλσζηνί θαη σο νηθν-θφξνη (eco-taxes) (π.ρ. θφξνο ζθνππηδηψλ, Calcott & Walls, 2005). Ζ ιεηηνπξγία φκσο απηψλ ησλ εξγαιείσλ βαζίδεηαη ζηελ πξνυπφζεζε φηη ζα απνπζηάδνπλ νη παξάλνκεο ζπκπεξηθνξέο. ε πεξίπησζε εκθάληζεο παξάλνκσλ ζπκπεξηθνξψλ ηφηε ην εμσηεξηθφ θφζηνο ή ηα θφζηε πνπ ζπλδένληαη κε ηελ επηπιένλ επίβιεςε, ελδπλάκσζε θαη ζπιινγή ησλ παξάλνκα ηνπνζεηεκέλσλ απνξξηκκάησλ κπνξεί λα μεπεξάζεη ηα νθέιε ηεο πνιηηηθήο (Palmer & Walls, 1997). ζνλ αθνξά ηα εξγαιεία 22 Ζ αξρηθή ηδέα γηα ηε δεκηνπξγία απηψλ ησλ εξγαιείσλ κπνξεί λα ηνπνζεηεζεί ζηε δεθαεηία ηνπ 1920 φηαλ ν νηθνλνκνιφγνο Pigou αλαθέξζεθε ζηελ έλλνηα ηεο εμσηεξηθφηεηαο (ζην Andersen, 2001). Σν βαζηθφ επηρείξεκα ηνπ Pigou ήηαλ φηη φηαλ ε ξχπαλζε παξακέλεη κηα εμσηεξηθφηεηα ρσξίο ηηκή ζηηο αγνξαίεο ζπλαιιαγέο, ζα θαηαιήμεη ζε κηα ιηγφηεξν βέιηηζηε θαηαλνκή ησλ πφξσλ απφ φηη αλ ε ξχπαλζε ηηκνινγεζεί θαλνληθά. Τπνζηήξημε φηη κε ηελ πξνζζήθε ελφο θφξνπ ξχπαλζεο είλαη εθηθηφ, ηνπιάρηζηνλ ζεσξεηηθά, λα ηζνζθειηζηεί ην θαζαξφ ηδησηηθφ νξηαθφ θφζηνο κε ην θαζαξφ νξηαθφ θνηλσληθφ θφζηνο θαη ζπλεπψο λα εμαζθαιίζεη φηη νη αγνξαίεο ζπλαιιαγέο νδεγνχλ ζε απνηειέζκαηα πνπ είλαη βέιηηζηα θαηά Pareto. 70

71 ζεηηθψλ νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα είλαη νη επηδνηήζεηο θαη ηα δάλεηα 23. Παξ φια απηά, ν ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο εξγαιείνπ έρεη επηθξηζεί θπξίσο γηα ηελ θαηεχζπλζε ησλ θξαηηθψλ επηδνηήζεσλ πξνο ζπγθεθξηκέλεο βηνκεραλίεο (γηα παξάδεηγκα ε Γεξκαλία έρεη επηθξηζεί γηα ηελ επηδφηεζε ηεο βηνκεραλίαο άλζξαθα) θαη φηη ελζαξξχλνπλ ηελ ππεξπαξαγσγή (Driesen, 2006). ζνλ αθνξά ηα εξγαιεία κεηθηψλ θηλήηξσλ ην πην γλσζηφ παξάδεηγκα είλαη ηα ζπζηήκαηα θαηάζεζεο-απνδεκίσζεο (deposit-refund systems) (Palmer & Walls, 1997) πνπ κπνξεί λα αθνξνχλ επηζηξνθή άδεησλ θηαιψλ ή ην δχγηζκα ζθνππηδηψλ. Μία δεχηεξε θαηεγνξία νηθνλνκηθψλ εξγαιείσλ είλαη ην εκπφξην δηθαησκάησλ (tradeable environmental rights) (Driesen, 2006). Ζ πην γλσζηή εθαξκνγή απηνχ ηνπ εξγαιείνπ είλαη ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κηφην πνπ πξνσζεί ην εκπφξην εθπνκπήο ξχπσλ κεηαμχ ρσξψλ ελψ κία βαζηθή θξηηηθή ηνπ εξγαιείνπ είλαη φηη νπζηαζηηθά αλαγλσξίδεη ην δηθαίσκα ηεο ξχπαλζεο (Wurzel et al., 2003). Απφ ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία πνπ αλαθέξζεθαλ ζεκαληηθφ κέξνο αθνξά άκεζα ηνπο πνιίηεο. Δλδεηθηηθά παξαδείγκαηα είλαη ηα ζπζηήκαηα θαηάζεζεοαπνδεκίσζεο (π.ρ. επηζηξνθή θηαιψλ), νη νηθνινγηθνί θφξνη (π.ρ. βελδίλε) θαη ε θνξνινγία αλά κνλάδα (π.ρ. δχγηζκα θαη ηηκνιφγεζε απφζεζεο απνξξηκκάησλ). ζνλ αθνξά ηε ζχλδεζε κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο νκνηφηεηεο κε ηα θαλνληζηηθά ζε ζρέζε κε ηηο απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Αξρηθά, φζνλ αθνξά ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φηη ζηα πεξηζζφηεξα εξγαιεία ν ηειηθφο απνδέθηεο θαη δηαρεηξηζηήο ησλ ρξεκάησλ πνπ ζπιιέγνληαη είλαη ην θξάηνο. πλεπψο, απαηηείηαη απμεκέλε εκπηζηνζχλε ζην ζεζκφ πνπ είλαη αξκφδηνο γηα απηέο ηηο δξάζεηο. Αληίζηνηρα απαηηείηαη θαη απμεκέλε εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο ηάμεο θαη αζθάιεηαο φζνλ αθνξά ηελ επηβνιή ησλ αληίζηνηρσλ πνηλψλ ζηνπο παξαβάηεο. Παξά ηε ζεκαληηθή εμάξηεζε απφ ηνπο ζεζκνχο, αθφκα πην ηζρπξή είλαη ε απαίηεζε γηα θνηλσληθή εκπηζηνζχλε. Έλα βαζηθφ πξφβιεκα ησλ νηθνλνκηθψλ εξγαιείσλ είλαη ηα θαηλφκελα ησλ ιαζξεπηβαηψλ (Olson, 1965). Ζ ζπρλή εκθάληζε ηέηνησλ θαηλνκέλσλ ζπλεπάγεηαη θαη ηε κεησκέλε απνηειεζκαηηθφηεηα έσο θαη νπζηαζηηθή θαηάξγεζε ηνπ νηθνλνκηθνχ εξγαιείνπ. Γηα ηελ απνθπγή ηέηνησλ θαηλνκέλσλ πνπ κεηαθέξνπλ ην θφζηνο απφ ην αηνκηθφ ζην ζπιινγηθφ επίπεδν απαηηείηαη ηζρπξή θνηλσληθή εκπηζηνζχλε θαη ε αληίιεςε φηη νη ππφινηπνη ζπκπνιίηεο ζπκκνξθψλνληαη κε ηα αληίζηνηρα κέηξα. Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε επηβνιή ηνπ θφξνπ απνξξηκκάησλ αλάινγα κε ηνλ φγθν. Έλα νηθνλνκηθφ κέηξν ηέηνηνπ ηχπνπ κπνξεί λα είλαη απνηειεζκαηηθφ ζε θνηλσλίεο φπνπ ηα θαηλφκελα ησλ ιαζξεπηβαηψλ είλαη κεησκέλα θαη ζπλεπψο δελ ζα παξνπζηάδνληαη παξάλνκεο ζπκπεξηθνξέο (ηνπνζέηεζε απνξξηκκάησλ ζε άιιεο γεηηνληέο) κεηαθέξνληαο ην αηνκηθφ νηθνλνκηθφ θφζηνο ζε ζπιινγηθφ επίπεδν. 23 Οη επηδνηήζεηο αθνξνχλ ρξήκαηα απφ ηελ θπβέξλεζε γηα ηε κείσζε ηνπ ηδησηηθνχ θφζηνπο ζπγθεθξηκέλσλ αγαζψλ ή ππεξεζηψλ. Παίξλνπλ πνιιέο κνξθέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ επηδνκάησλ θαη επλντθνχο φξνπο δαλείσλ (Driesen, 2006). 71

72 Δζεινληηθά εξγαιεία ην πεδίν ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ε πην πξφζθαηε πξνζζήθε είλαη ηα εξγαιεία απην-δηαρείξηζεο (Jordan et al., 2005; Jordan et al., 2003). Ζ ζηξνθή ζηα λέα απηά εξγαιεία (εηδηθά ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε) αληηπξνζσπεχεη ηελ πξνζέγγηζε κέηξσλ απηφ-δηαρείξηζεο (Rittberger & Richardson, 2003) θαη εληάζζεηαη ζην γεληθφηεξν πιαίζην απνκάθξπλζεο απφ ηε ζθιεξή θξαηηθή δηαρείξηζε ( government ) πξνο πνιηηηθέο δηαθπβέξλεζεο ( governance ) (π.ρ. corporate government, New Public Management) (Rhodes, 1996; Jordan et al., 2003; Jordan et al., 2005). Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πιενλεθηήκαηα ησλ εζεινληηθψλ εξγαιείσλ είλαη φηη ζπλνδεχνληαη απφ ρακειφηεξν δηνηθεηηθφ θφζηνο ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. (Golub, 1998 in Rottberger & Richardson, 2003; Collier, 1998 in Rittberger & Richardson, 1993). Δπηπιένλ, απαηηνχλ ιηγφηεξε πξνεηνηκαζία απφ φηη νη θαλνληζηηθέο πξνζεγγίζεηο θπξίσο ζην επίπεδν ηεο αλάδεημεο ελφο πξνβιήκαηνο θαη εμεχξεζεο ιχζεσλ (OECD, 2002). Παξ φια απηά, ην δηνηθεηηθφ απηφ θφζηνο κνηξάδεηαη νπζηαζηηθά ζε πεξηζζφηεξνπο θνξείο θαη ζε εθείλνπο πνπ ζπκκεηέρνπλ εζεινληηθά ζηελ πνιηηηθή. Σα ηειεπηαία ρξφληα έρνπλ εκθαληζηεί πξσηνπνξηαθά εζεινληηθά εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Ζ πιεηνςεθία απηψλ αθνξά νξγαληζκνχο θαη επηρεηξήζεηο. Μία απφ ηηο πην γλσζηέο κνξθέο εζεινληηθψλ εξγαιείσλ είλαη νη εζεινύζηεο ζπκθσλίεο (voluntary agreements) (Borkey et al., 1998; Karamanos, 2001; Cabugueira, 2001; Lyon & Maxwell, 2004). χκθσλα κε ηελ Δπξσπατθή Έλσζε νη εζεινχζηεο ζπκθσλίεο αθνξνχλ ζπκθσλίεο αλάκεζα ζηε βηνκεραλία θαη ηηο δεκόζηεο αξρέο γηα ηελ επίηεπμε πεξηβαιινληηθώλ ζηόρσλ (COM [96] 561 final, ζει. 5). Απνηέιεζκα είλαη λα πξνσζείηαη ε ξνή πιεξνθφξεζεο θαη λα απμάλεηαη ε επειημία γηα ηελ επίηεπμε ησλ πεξηβαιινληηθψλ ζηφρσλ ησλ νξγαληζκψλ (Bailey & Rupp, 2005). Ο ΟΟΑ (1999) (ζην OECD, 2002) δηαθξίλεη 4 ηχπνπο ζπκθσληψλ κε βάζε ηε ζεκαληηθφηεηα ησλ δεκφζησλ αξρψλ: α. απφ ηελ ίδηα ηελ επηρείξεζε, β. κεηαμχ ηεο επηρείξεζεο θαη απηψλ πνπ δέρνληαη ηε ξχπαλζε, γ. κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ ηνκέα θαη δ. ζπκθσλίεο απφ δεκφζηνπο θνξείο ζηηο νπνίεο θαινχληαη λα ζπκκεηέρνπλ νη επηρεηξήζεηο 24. Έλαο δεχηεξνο ηχπνο εξγαιείσλ είλαη εθείλα πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ απηφ-δηαρείξηζε 24 ζνλ αθνξά ηα θίλεηξα νη εζεινχζηεο ζπκθσλίεο κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζε 2 θαηεγνξίεο: πξψηνλ, ζε εθείλεο πνπ πξνθαινχλ ηε ζπκκεηνρή παξέρνληαο ζεηηθά θίλεηξα φπσο είλαη ν επηκεξηζκφο ηνπ θφζηνπο (ε πξνζέγγηζε ηνπ θαξφηνπ) θαη δεχηεξνλ, εθείλεο πνπ πξνθαινχλ ηε ζπκκεηνρή απεηιψληαο φηη δηαθνξεηηθά ζα ππάξρεη έλα πην ζθιεξφ απνηέιεζκα (π.ρ. λνκνζεζία) αλ δελ δεκηνπξγεζεί κηα εζεινληηθή ζπκθσλία (ε πξνζέγγηζε κε ην καζηίγην) (Segerson & Miceli, 1998). Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηα ησλ εζεινχζησλ ζπκθσληψλ είλαη ε κεγάιε πηζαλφηεηα εκθάληζεο ιαζξεπηβαηψλ (OECD, 2002). Παξ φια απηά, θαη απηφ ην πξφβιεκα κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί σο έλα βαζκφ κε ηηο θαηάιιειεο ξπζκίζεηο. Δπηπιένλ, νη εζεινχζηεο ζπκθσλίεο έρνπλ απμεκέλα δηνηθεηηθά θαη νξγαλσζηαθά θφζηε (OECD, 1997) θαη απαηηνχλ ηελ χπαξμε ηζρπξψλ δηθηχσλ ζηελ θνηλσλία γηα λα εμαζθαιίζνπλ ηε ζπκκεηνρή πνιιψλ θνξέσλ. 72

73 νξγαληζκψλ κε πην γλσζηά παξαδείγκαηα ην EMAS θαη ην ISO (Nash & Ehrenfeld, 1997). Παξά ην γεγνλφο φηη ηα ζπγθεθξηκέλα εξγαιεία είλαη εζεινληηθά, νη νξγαληζκνί αλαγθάδνληαη πνιιέο θνξέο λα ηα εθαξκφζνπλ ιφγσ ησλ πηέζεσλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ αγνξά (Jordan et al., 2005). Δθηφο απφ ηα εζεινληηθά εξγαιεία γηα ηνλ ηνκέα ησλ επηρεηξήζεσλ, έρεη μεθηλήζεη θαη κηα ζπδήηεζε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία γηα ηε δπλαηφηεηα εζεινληηθψλ πιαηζίσλ δηαρείξηζεο πνπ αθνξνχλ θαη ηνπο πνιίηεο (Pretty, 2003) φπσο είλαη ηα πιαίζηα ζπλ-δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ (π.ρ. Adger, 2003; Olsson et al., 2004). Απηά ηα ήπηα εξγαιεία κπνξνχλ λα παξέρνπλ ιχζεηο ζε κηα ζεηξά απφ πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάδνληαη ζηηο ξπζκηζηηθέο πνιηηηθέο (Beierle, 1998). Ζ έιιεηςε γλψζεο γηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα, ν κε ζπλππνινγηζκφο ησλ αμηψλ θαη θαλφλσλ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο απφ ηνπο αξκφδηνπο θνξείο πνπ εκπιέθνληαη ζην ζρεδηαζκφ θαη ηα ρακειά επίπεδα εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο, είλαη νξηζκέλα απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ κπνξνχλ λα αληηκεησπηζηνχλ κε ηελ εθαξκνγή εζεινληηθψλ εξγαιείσλ. Δπηπιένλ, απηά ηα εξγαιεία κπνξεί λα εκθαλίζνπλ κεησκέλεο σθειηκηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο ζε ζρέζε κε ηα θαλνληζηηθά εξγαιεία πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ έληνλν ζεζκηθφ έιεγρν (Cardenas et al., 2000) ελψ ηαπηφρξνλα κπνξεί λα ιεηηνπξγήζνπλ θαη σο κεραληζκνί ελδπλάκσζεο γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην κηαο θνηλφηεηαο (Dev et al., 2003). ζνλ αθνξά ηε ζχλδεζε κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην είλαη ηδηαίηεξα έληνλε ε αλάγθε γηα ππθλά θνηλσληθά δίθηπα. Γηα παξάδεηγκα, είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα ππάξρεη εζεινληηθή αλαθχθισζε εάλ δελ ππάξρεη πιεξνθφξεζε γηα ηελ χπαξμή ηεο θαη γηα ηα νθέιε απφ ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ. πλεπψο απαηηείηαη, αξρηθά, ηζρπξφ ζπγγεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην (θνηλσληθά δίθηπα) γηα ηε ξνή ηεο πιεξνθνξίαο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ. Παξ φια απηά, εμίζνπ απαξαίηεηα, θαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο αθφκα πην ζεκαληηθά, είλαη ηα δίθηπα πνπ ελψλνπλ δηαθνξεηηθέο νκάδεο ζε κηα θνηλσλία. Απηά αθνξνχλ ηφζν ηε ζχλδεζε ησλ πνιηηψλ κε ΜΚΟ θαζψο επίζεο θαη ηε ζχλδεζε κε ηνπο θξαηηθνχο θνξείο νη νπνίνη παξέρνπλ ηελ πιεξνθνξία (δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ηα ππθλά θνηλσληθά δίθηπα, θπξίσο ζε επίπεδν ζπγγεληθνχ θαη γεθπξσηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ελδπλακψλνπλ ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε ζπιινγηθέο δξαζηεξηφηεηεο φπσο είλαη κηα πνιηηηθή πνπ βαζίδεηαη ζηελ εζεινληηθή ζπκκεηνρή (Martin et al., 2006). Δπηπιένλ γηα ηε ζσζηή ιεηηνπξγία ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ είλαη απαξαίηεηε ε χπαξμε εκπηζηνζχλεο πξνο ηνλ ηειηθφ θνξέα δηαρείξηζεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πεξίπησζε ηεο αλαθχθισζεο είλαη ζεκαληηθφ λα ζεσξνχλ νη πνιίηεο φηη ν θνξέαο πνπ ζπγθεληξψλεη ηα πιηθά ηα ζηέιλεη πξάγκαηη ζε θάπνην θέληξν αλαθχθισζεο. 73

74 Δξγαιεία Πιεξνθόξεζεο Μία ηειεπηαία θαηεγνξία εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο είλαη ηα εξγαιεία πιεξνθφξεζεο (Information instruments). ε νξηζκέλεο αλαιχζεηο απηά ηα εξγαιεία εληάζζνληαη ζηα εζεινληηθά θαη κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ηα πην ήπηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο (Eckerberg, 1997). Κχξηνο ζηφρνο είλαη ε δηάρπζε ηεο γλψζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο θαη ζπλήζσο ρξεζηκνπνηνχληαη ζε ζπλδπαζκφ κε θάπνηνλ απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο ηχπνπο εξγαιείσλ (Eckerberg, 1997). Σα ζπλδπαζηηθά απηά εξγαιεία νλνκάδνληαη θαη Υβξηδηθά (Hybrid instruments) (Rittberger & Richardson, 2003). Ζ λνκνζεζία ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (90/313/EEC) θαζηζηά ππνρξεσηηθή ηελ ελεκέξσζε ησλ πνιηηψλ γηα ηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα έρνληαο πξνσζήζεη ηελ αληίζηνηρε ξχζκηζε ζε θάζε θξάηνο-κέινο. Σα πην ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα εξγαιείσλ πιεξνθφξεζεο είλαη νη νηθνεηηθέηεο (eco-labelling) πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ πιεξνθφξεζε ηνπ θαηαλαισηή ζε ζρέζε κε ην πξντφλ πνπ πξνκεζεχεηαη (Jordan et al., 2005), ε δεκνζηνπνίεζε ζηνηρείσλ γηα πεξηβαιινληηθέο επηπηψζεηο απφ ηηο επηρεηξήζεηο (Driesen, 2006) θαζψο θαη νη θακπάληεο πιεξνθφξεζεο θαη πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο. Ζ πιεηνςεθία ησλ εξγαιείσλ πιεξνθφξεζεο αθνξνχλ ηνπο πνιίηεο θαη είλαη ρξήζηκν λα ρξεζηκνπνηνχληαη ζπλδπαζηηθά κε άιια εξγαιεία. Αλ ηα απνκνλψζνπκε γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο αλάιπζεο κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε δχν βαζηθέο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ πεξηζζφηεξν ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο. Πξψηνλ, ηα θνηλσληθά δίθηπα πνπ νπζηαζηηθά πξνσζνχλ ηελ πιεξνθφξεζε θαη ελζαξξχλνπλ ηε ζπκκεηνρή. ηελ πεξίπησζε ησλ εξγαιείσλ πιεξνθφξεζεο απηά αθνξνχλ φιεο ηηο κνξθέο δηθηχσλ, ηφζν κεηαμχ θνξέσλ εμνπζίαο (δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) φζν θαη εληφο κηαο θνηλφηεηαο (ζπγγεληθφ θαη γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην). Σα δίθηπα πξνσζνχλ ηελ πιεξνθνξία πνπ πξνέξρεηαη απφ ην θνξέα πιεξνθφξεζεο θαη ζηε ζπλέρεηα κέζσ νξγαληζκψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, αιιά θαη απιψλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο, δηαρένληαη ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο. Γηα παξάδεηγκα, νη νηθν-εηηθέηεο, σο εξγαιείν πιεξνθφξεζεο πξνο ηνπο πνιίηεο (θαηαλαισηέο), γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθέο ρξεηάδνληαη δίθηπα ηφζν κεηαμχ ησλ πνιηηψλ (ζπγγεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) φζν θαη κε νξγαλψζεηο ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, φπσο είλαη ε έλσζε θαηαλαισηψλ (δηαζπλδεηηθφ-γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην). Έλαο επηπιένλ ζεκαληηθφο παξάγνληαο είλαη ε εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο θαη εηδηθά ζε εθείλνπο πνπ απνηεινχλ ηελ πεγή ηεο πιεξνθφξεζεο. Απηφ αθνξά ηφζν ηελ αξρηθή πεγή, ε νπνία πνιιέο θνξέο είλαη ην θξάηνο, φζν θαη ηνπο ελδηάκεζνπο θνξείο πιεξνθφξεζεο (π.ρ. ΜΚΟ, νηθνγέλεηα, ΜΜΔ) νη νπνίνη πξνσζνχλ ηελ πιεξνθφξεζε πξνο ηα 74

75 θάησ. ζν πην πςειή είλαη ε εκπηζηνζχλε ηφζν πην κεγάιε αλακέλεηαη λα είλαη ε απνδνρή ηεο πιεξνθνξίαο Ζ επίπησζε ησλ εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζην θνηλσληθό θεθάιαην Ζ παξαπάλσ αλάιπζε αλέδεημε ηηο πνιιαπιέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ησλ εξγαιείσλ ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη απνηειεί κηα ζεκαληηθή ζεσξεηηθή ζπκβνιή. Παξ φια απηά είλαη ρξήζηκν λα αλαδεηήζνπκε πηζαλέο ζπλδέζεηο απφ ηελ αληίζεηε νπηηθή, δειαδή ηελ επίπησζε απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζην θνηλσληθφ θεθάιαην. Μία αξρηθή ηδέα γηα απηή ηε ζχλδεζε δηαηππψζεθε απφ ηνλ Putnam (2000:413) ν νπνίνο ππνζηήξημε ηελ αλάγθε πξαγκαηνπνίεζεο κειεηψλ επηπηψζεσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απφ ηελ εθαξκνγή δεκφζησλ πνιηηηθψλ. Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα ζε απηφ ην πιαίζην είλαη ε κειέηε ηνπ Uphoff (1998) φπνπ θαηά ηε δηάξθεηα εθαξκνγήο κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο παξαηεξήζεθε δεκηνπξγία λέσλ θαλφλσλ θαη θνηλσληθψλ ξφισλ νη νπνίνη κε ηε ζεηξά ηνπο βνήζεζαλ ζηελ νκαιή εθαξκνγή. Αληίζηνηρα θαη νη Dev et al. (2003) ππνζηήξημαλ φηη δεκηνπξγήζεθε θνηλσληθφ θεθάιαην απφ ηελ εθαξκνγή ελφο πξνγξάκκαηνο δηαρείξηζεο δαζψλ. Παξφκνηνπο ηζρπξηζκνχο γηα ην γεθπξσηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην αλαδεηθλχνληαη θαη ζηηο κειέηεο ησλ Cramb (2005) θαη Magigi & Majani (2006). Δμεηάδνληαο δηεμνδηθά ηελ θάζε παξάκεηξν ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κηα αξρηθή ππφζεζε είλαη φηη ε εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο έρεη επηπηψζεηο ζηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο κηαο θνηλφηεηαο (Smith et al., 2007). Ζ εθαξκνγή ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ ζπλεπάγεηαη, αξρηθά, ηε δεκηνπξγία λέσλ ηππηθψλ θαλφλσλ πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ (Bruckmeier and Teherani-Kronner, 1992). πλεπψο κηα πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή ελδέρεηαη λα αιιάμεη (ελδπλακψλνληαο ή απνδπλακψλνληαο) ην θνηλσληθφ θεθάιαην κηαο πεξηνρήο. Σα εξγαιεία πνπ ζπρλά έρνπλ ηέηνηεο επηπηψζεηο είλαη ηα νηθνλνκηθά θαζψο εζηηάδνπλ ζηε δηαρείξηζε ελφο δεκφζηνπ αγαζνχ κε κέηξα ηεο αγνξάο. Δπηπιένλ, νξηζκέλα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ελδέρεηαη λα ελδπλακψζνπλ ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο θνηλσληθψλ δηθηχσλ. Απηφ παξαηεξείηαη πεξηζζφηεξν ζηα ήπηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη εηδηθφηεξα ζηα εξγαιεία απηφ-δηαρείξηζεο ηα νπνία κπνξεί λα ελδπλακψζνπλ ζεκαληηθά ην θνηλσληθφ θεθάιαην (Wagner and Fernandez- Gimenez, 2008). Γηα παξάδεηγκα, νη εζεινχζηεο ζπκθσλίεο δεκηνπξγνχλ ζεκαληηθέο δηθηπψζεηο ζε δηαζπλδεηηθφ επίπεδν ελψ νη εθαξκνγέο ζπλ-δηαρείξηζεο πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ απφ ηνπο πνιίηεο εληζρχνπλ ην ζπγγεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην. Αληίζηνηρα απηά ηα εξγαιεία ελδέρεηαη λα έρνπλ ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζην επίπεδν ηεο εκπηζηνζχλεο, ηφζν 25 ην ίδην πιαίζην εληάζζεηαη θαη ε εκπηζηνζχλε πξνο ηηο επηρεηξήζεηο εηδηθά ζηελ πεξίπησζε ησλ νηθν-εηηθεηψλ. ζν πην πςειή είλαη ε εκπηζηνζχλε πξνο ηηο επηρεηξήζεηο ηφζν κεγαιχηεξε ζα είλαη θαη ε απνδνρή θαη ην αίζζεκα αμηνπηζηίαο πξνο ην ζπγθεθξηκέλν κέηξν απφ ηνπο θαηαλαισηέο. 75

76 κεηαμχ θνξέσλ φζν θαη κεηαμχ πνιηηψλ. Απηφ ην ζπκπέξαζκα εμάγεηαη απφ ηελ αιιειεπίδξαζε δηθηχσλ θαη εκπηζηνζχλεο πνπ έρεη δηαπηζησζεί θαη πνπ βνεζάεη ηφζν ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ νληνηήησλ φζν θαη ηε ξνή πιεξνθφξεζεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ζα πξέπεη λα ιάβνπκε ππφςε φηη θαη ηα πην ζθιεξά εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ελδέρεηαη λα έρνπλ επηπηψζεηο ζηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε. Μία πνιηηηθή πνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ππάξρνληεο θαλφλεο αλακέλεηαη λα απνδπλακψζεη ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο αξκφδηνπο θνξείο. Αληίζεηα, ζε θνηλσλίεο κε πςειή ζεζκηθή εκπηζηνζχλε θαη έληνλν θξαηηζκφ, φπνπ ππάξρεη ζεκαληηθή εμάξηεζε ησλ πνιηηψλ απφ ην θξάηνο, ε εθαξκνγή ελφο εξγαιείνπ δηαηαγήο θαη ειέγρνπ ελδέρεηαη λα απμήζεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ εκπηζηνζχλε πξνο νξηζκέλνπο ζεζκνχο. Παξά απηέο ηηο πηζαλέο ζπλδέζεηο ζεσξνχκε φηη ε ζεκαληηθφηεηα ηεο ζπζρέηηζεο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ζα πξέπεη ζε πξψην ζηάδην λα εζηηάδεηαη ζηελ επίπησζε πνπ πξνέξρεηαη απφ ην θνηλσληθφ θεθάιαην θαη ραξαθηεξίδεη έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα. Ζ αληίζεηε ξνή επίδξαζεο κπνξεί λα απνηειέζεη ζεκαληηθφ πεδίν έξεπλαο αιιά απαηηείηαη πξψηα ε δηακφξθσζε ελφο νινθιεξσκέλνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ην νπνίν ζα θαηαγξάθεη φιεο ηηο επηπηψζεηο απφ ηελ θνηλσλία πξνο ηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή. ε δεχηεξν επίπεδν αλάιπζεο ε αληίζεηε δηεξεχλεζε είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζηε δεκηνπξγία ελφο επξέσο απνδεθηνχ εξγαιείνπ κέηξεζεο επηπηψζεσλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ην νπνίν ζα εληαρζεί ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ Σν θνηλσληθό θόζηνο πεξηνξηζκνύ θαη θνηλσληθό όθεινο ησλ εξγαιείσλ πνιηηηθήο Ζ εθαξκνγή θάζε εξγαιείνπ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο έρεη δηαθνξεηηθά επίπεδα απνηειεζκαηηθφηεηαο ζε δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο. Ζ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε αλαδεηθλχεη φηη απηέο νη δηαθνξνπνηήζεηο κπνξνχλ λα εμεγεζνχλ σο έλα βαζκφ απφ ην θνηλσληθφ θεθάιαην κηαο θνηλφηεηαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε θαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ επηπηψζεσλ απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ. Ζ δηαθνξνπνίεζε απηψλ ησλ επηπηψζεσλ πξνθχπηεη «από ηελ θαηά βάζε αηνκνθξαηηθή ππόζηαζε ηνπ αλζξώπνπ θαη γνληκνπνηείηαη από ηνλ απξόβιεπην πινπξαιηζκό ηεο πξνζσπηθόηεηάο ηνπ» (νθνχιεο, 2008). Ζ πξνζπάζεηα επηβνιήο πξνθαηαζθεπαζκέλσλ ζρεκάησλ ζπκπεξηθνξάο κέζσ κηαο δεκφζηαο πνιηηηθήο απνηειεί παξαβίαζε ηεο ειεπζεξίαο θαη ζπλεπψο δεκηνπξγεί ζε αηνκηθφ θαη ζπιινγηθφ επίπεδν αξλεηηθέο επηπηψζεηο (νθνχιεο, 2008). Απηέο νη αιιαγέο ζε αμίεο, λφξκεο θαη ζπκπεξηθνξέο γίλνληαη αληηιεπηέο σο πεξηνξηζκνί ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ, ή σο επηβαιιφκελε εθ ησλ άλσ κεηαβνιή ηνπ αμηαθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο (πνιίηεο) ζηελ νπνία επηθεληξψλεηαη ε πνιηηηθή. Απηέο ηηο επηπηώζεηο ζηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο ηηο νλνκάδνπκε Κνηλσληθά Κόζηε Πεξηνξηζκνύ (ΚΚΠ) (ή κε νηθνλνκηθά θνηλσληθά θόζηε). Οξηζκέλνη ζπγγξαθείο 76

77 έρνπλ ππνγξακκίζεη ηελ χπαξμε ηχπσλ θφζηνπο πνπ δελ κπνξνχλ λα κεηξεζνχλ κε ρξεκαηηθνχο φξνπο (Meier & Morgan, 1992; Rydin & Pennington 2001; νθνχιεο, 2008) θαη νη νπνίεο ιεηηνπξγνχλ σο θίλεηξν γηα ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ. Ζ παξνχζα δηαηξηβή ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ πξνθεηκέλνπ λα δηαθξίλεη απηφ ην θφζηνο απφ ηα θνηλσληθά θφζηε πνπ αλαιχνληαη ζε άιινπο επηζηεκνληθνχο θιάδνπο 26. Σν επίπεδν ηνπ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ κπνξεί λα επεξεαζηεί απφ ηελ αιιαγή ζηε λννηξνπία ηνπ αηφκνπ γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ πεξηβαιινληηθνχ πφξνπ (π.ρ. κέζσ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο) ή λα κεησζεί (αθφκα θαη λα εμνπδεηεξσζεί) απφ ηα νθέιε ηεο πνιηηηθήο (νθνχιεο, 2008). Σα Κνηλσληθά Οθέιε (ΚΟ) αθνξνύλ ηηο ζεηηθέο επηπηώζεηο πνπ αληηιακβάλεηαη ην άηνκν θαηά ηελ εθαξκνγή κηαο δεκόζηαο πνιηηηθήο. Απηά ηα νθέιε γίλνληαη επίζεο αληηιεπηά ηφζν ζε αηνκηθφ επίπεδν (π.ρ. βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο ηνπ αηφκνπ) φζν θαη ζε ζπιινγηθφ (π.ρ. δηαηήξεζε ηνπ πεξηβάιινληνο γηα ηηο επφκελεο γεληέο) θαη κπνξνχλ επίζεο λα απμνκεησζνχλ αλάινγα κε ην θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ. Απηό πνπ ζα επηδηώμνπκε λα ηεθκεξηώζνπκε ζεσξεηηθά ζε απηή ηελ ελόηεηα είλαη όηη ε ππνθεηκεληθή αληίιεςε γηα ηα θνηλσληθά θόζηε θαη νθέιε ησλ πνιηηώλ δηαθνξνπνηείηαη αλάινγα κε ην θνηλσληθό θεθάιαην ην νπνίν απνηειεί ηελ θνηλσληθή βάζε πάλσ ζηελ νπνία εθαξκόδεηαη κηα πνιηηηθή. Δηδηθφηεξα, ην ΚΚΠ επεξεάδεηαη ζεκαληηθά απφ δχν βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαιείνπ πνιηηηθήο: ην επίπεδν ηεο θξαηηθήο παξεκβαηηθφηεηαο θαη ην εχξνο ηνπ ζπλεπαγφκελνπ θαηαλαγθαζκνχ. πλεπψο, ηα ΚΚΠ ησλ εξγαιείσλ πνιηηηθήο κπνξνχλ λα δηαθνξνπνηεζνχλ ζεκαληηθά. Έρνληαο ππφςε ηε δηάθξηζε ησλ εξγαιείσλ ζχκθσλα κε ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ (φπσο παξνπζηάζηεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα) κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη φζν πην έληνλνο είλαη ν πεξηνξηζκφο ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ ηφζν πην κεγάιν ζα είλαη ην θφζηνο γηα ηνπο πνιίηεο. πλεπψο αλ ζπγθξίλνπκε ηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ππφ ίδηεο ζπλζήθεο (ηελ εθαξκνγή ζην ίδην ρξνληθφ πιαίζην θαη ζηελ ίδηα θνηλσλία) ηα θαλνληζηηθά θαη ηα 26 Αλαθεξφκαζηε θπξίσο ζην θνηλσληθφ θφζηνο φπσο ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ βηβιηνγξαθία ησλ πεξηβαιινληηθψλ νηθνλνκηθψλ (Coase, 1960). χκθσλα κε ηελ νηθνλνκηθή ζεσξία (νηθνλνκηθά ηεο επεκεξίαο) ην θνηλσληθφ θφζηνο ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ησλ εμσηεξηθνηήησλ θαη ησλ αηειεηψλ ηεο αγνξάο. Ωο εμσηεξηθφηεηα (ζεηηθή ή αξλεηηθή) νξίδεηαη ε θαηάζηαζε φπνπ «ε επεκεξία θάπνηνπ, επηρείξεζεο ή λνηθνθπξηνύ, εμαξηάηαη άκεζα από ηηο δηθέο ηνπ δξαζηεξηόηεηεο θαζώο θαη από ηηο δξαζηεξηόηεηεο πνπ βξίζθνληαη ππό ηνλ έιεγρν θάπνηνπ άιινπ ππνθεηκέλνπ» (Tietenberg, 2002: 86). Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα είλαη νη αξλεηηθέο εμσηεξηθφηεηεο απφ ηε ιεηηνπξγία κηαο επηρείξεζεο, πνπ ζπλεπάγνληαη ζεκαληηθά θνηλσληθά θφζηε γηα ην ζχλνιν ηεο θνηλσλία (πεξηβαιινληηθή επηβάξπλζε). Απηά ηα θνηλσληθά θφζηε θαη νθέιε ζεσξνχληαη αηέιεηεο ηεο αγνξάο θαη παξνπζηάδνληαη ζηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή ιφγσ ηεο δεκφζηαο θχζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ. Ζ εθηίκεζε ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο θαη νθέινπο απφ ηε ζθνπηά ησλ νηθνλνκηθψλ επηζηεκψλ έρεη εμειηρζεί ζεκαληηθά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίαο. Μία ζεηξά ηερληθψλ απνηίκεζεο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εθηηκεζνχλ ρξεκαηηθά ηα θφζηε θαη νθέιε (ηερληθέο πξνζπκίαο πιεξσκήο θαη απνδεκίσζεο) ρξεζηηθψλ θαη κε ρξεζηηθψλ αμηψλ (Mitchell & Carsons, 1995; Tietenberg, 2002) κε κεγάιν εχξνο εθαξκνγψλ ζηε βηβιηνγξαθία ηφζν ζε δηεζλέο επίπεδν (e.g. Aadland & Caplan, 2003; Goffe, 1995) φζν θαη ζηελ Διιάδα (e.g. Jones et al., 2008c; Damigos & Kaliampakos, 2003). 77

78 νηθνλνκηθά εξγαιεία αλακέλεηαη λα έρνπλ ηδηαίηεξα απμεκέλν ΚΚΠ γηα ηνπο πνιίηεο. Αληίζεηα, ηα εξγαιεία πνπ δελ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά απηέο ηηο αηνκηθέο αμίεο αιιά ε αλάπηπμή ηνπο βαζίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ αηνκηθή ειεπζεξία αλακέλεηαη λα παξνπζηάδνπλ πνιχ ρακειφηεξν ΚΚΠ (ρήκα 3). Απφ ηελ άιιε πιεπξά ζηελ πεξίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ νθέινπο ε δηαθνξνπνίεζή ηνπ ζα βαζηζηεί ζηελ εκβέιεηα ησλ ζεηηθψλ επηπηψζεσλ πνπ ζπλνδεχνπλ ηελ εθαξκνγή αιιά θαη ζην ΚΚΠ ηνπ αληίζηνηρνπ εξγαιείνπ. Δηθόλα 3. Δπίπεδν πεξηνξηζκνύ εξγαιείσλ πνιηηηθήο Τςειφ Γηαηαγήο θαη Διέγρνπ Οηθνλνκηθά Δπίπεδν πεξηνξηζκνχ Δζεινληηθά Υακειφ Πιεξνθφξεζεο Παξά απηέο ηηο γεληθέο δηαπηζηψζεηο γηα ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ κεγεζψλ ΚΚΠ θαη ΚΟ, ιακβάλνληαο ππφςε ηελ αλάιπζε πνπ έρεη πξνεγεζεί γηα ην θνηλσληθφ θεθάιαην, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ην θνηλσληθφ θεθάιαην ζα ιεηηνπξγήζεη σο θίιηξν θαηά ηελ εθαξκνγή ελφο εξγαιείνπ πνιηηηθήο θαη ζα επεξεάζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηα ΚΚΠ θαη ΚΟ. Σν θνηλσληθφ θεθάιαην δειαδή απνθηά σο έλα βαζκφ ην ξφιν ηνπ ξπζκηζηή απηψλ ησλ κεγεζψλ. πλεπψο ην ΚΚΠ θαη ΚΟ είλαη ζπλάξηεζε ηφζν ηνπ εξγαιείνπ ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο φζν θαη ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ηεο θνηλφηεηαο ζηελ νπνία πξαγκαηνπνηείηαη ε εθαξκνγή. Μηα γεληθή ππφζεζε πνπ κπνξνχκε λα δηαηππψζνπκε ζε απηφ ην ζεκείν είλαη φηη θαηά ηελ εθαξκνγή ελόο εξγαιείνπ ζε θνηλσλίεο κε κεγαιύηεξα απνζέκαηα θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ αλακέλνληαη ρακειόηεξα επίπεδα ΚΚΠ ζε ζύγθξηζε κε ηα επίπεδα πνπ δηαπηζηώλνληαη ζε θνηλσλίεο ρακειόηεξνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ. Οη πνιίηεο δειαδή 78

79 ζηελ πξψηε πεξίπησζε ζα αηζζαλζνχλ κηθξφηεξν πεξηνξηζκφ ζε ζρέζε κε ηνπο πνιίηεο ηεο δεχηεξεο θνηλσλίαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε αληίζεηε ζρέζε αλακέλεηαη λα ηζρχεη γηα ην ΚΟ. Όζν απμάλεηαη ην θνηλσληθό θεθάιαην ηόζν κεγαιύηεξα ζα είλαη ηα ΚΟ πνπ αληηιακβάλνληαη νη πνιίηεο από ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Απνηέιεζκα απηψλ ησλ ζεσξεηηθψλ δηαπηζηψζεσλ είλαη φηη ηα ΚΚΠ θαη ΚΟ ζα επεξεάζνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο ηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηώλ θαη ζπλεπώο ηελ απνηειεζκαηηθόηεηα ησλ πεξηβαιινληηθώλ πνιηηηθώλ. πλεπψο, ην ΚΚΠ θαη ΚΟ απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο δελ είλαη κφλν απνηέιεζκα ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ εξγαιείνπ θαη ηνπ εχξνπο ησλ επηπηψζεψλ ηνπ ζε επίπεδν θνηλσληθψλ νκάδσλ, αιιά θαη ηεο αιιειεπίδξαζήο ηνπ κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην. ε απηφ ην ζεκείν ζα πξέπεη λα ηνληζηνχλ δπν βαζηθά δεηήκαηα. Αξρηθά, φηη δελ απνθιείεηαη ε επίπησζε θαη άιισλ παξαγφλησλ ζην ΚΚΠ θαη ΚΟ (π.ρ. νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο). Ζ εζηίαζε ζην θνηλσληθφ θεθάιαην πεγάδεη, αξρηθά, απφ ηε γεληθφηεξε θαηεχζπλζε ηεο δηαηξηβήο ζε θνηλσληθά δεηήκαηα θαζψο επίζεο θαη απφ ηελ αλαγλψξηζε ηεο ηδηαίηεξεο βαξχηεηαο πνπ έρεη σο επεμεγεκαηηθφο παξάγνληαο γηα ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο. Γεχηεξνλ, ζηα πιαίζηα ηεο ζεσξίαο, ηα ΚΚΠ θαη ΚΟ είλαη νπζηαζηηθά ππνθεηκεληθέο αληηιήςεηο θαη ζπλεπψο γηα λα κεηξεζνχλ ζα πξέπεη λα δηεξεπλεζνχλ ζε αηνκηθφ επίπεδν. Παξ φια απηά, φπσο ζε πνιιέο θνηλσληθέο έλλνηεο (π.ρ. θνηλσληθέο λφξκεο), νη αηνκηθέο αληηιήςεηο ζπλδένληαη κε ηηο ζπιινγηθέο θαζψο ππάξρεη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπο. Γηα ηε ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηνπ ηζρπξηζκνχ πνπ ζπλδέεη ηα ΚΚΠ θαη ΚΟ κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο είλαη απαξαίηεηε ε αλαιπηηθή δηεξεχλεζε ησλ επηπηψζεσλ ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ (Πίλαθαο 4.4 θαη 4.5). Αξρηθά, φπσο έρεη ήδε δηαηππσζεί, ε θνηλσληθή εκπηζηνζύλε επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ εληζρχνληαο ηελ αηνκηθή αληίιεςε φηη ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο θνηλφηεηαο δξνπλ κε άμνλα ην ζπιινγηθφ φθεινο. πλεπψο φζν απμάλεηαη ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε αλακέλεηαη κείσζε ηνπ αηζζήκαηνο ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο ειεπζεξίαο ιφγσ ηεο αληίιεςεο γηα θνηλή δξάζε. Αληίζεηα φζν πςειφηεξν είλαη ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο ηφζν ζα απμάλεηαη θαη ην ΚΟ πνπ πξνέξρεηαη απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο, ην νπνίν επίζεο νθείιεηαη ζηε γεληθφηεξε αληίιεςε γηα θνηλή δξάζε πνπ δεκηνπξγεί ε εκπηζηνζχλε κεηαμχ ησλ αηφκσλ. Γεχηεξνλ, ηα θνηλσληθά δίθηπα αληηθαηνπηξίδνπλ ηε ζπκκεηνρή ζε δξαζηεξηφηεηεο (κέζσ ησλ ηππηθψλ δηθηχσλ), ην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο ππνζηήξημεο (κέζσ ησλ άηππσλ δηθηχσλ) θαη ηε ξνή ηεο πιεξνθφξεζεο γηα ζέκαηα πνιηηηθήο. ζν πην ππθλά (θαη νξηδφληηα) είλαη ηα θνηλσληθά δίθηπα ηφζν κηθξφηεξν αλακέλεηαη λα είλαη ην ΚΚΠ απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο. Απηφ νθείιεηαη θπξίσο ζην αίζζεκα ηεο ζπκκεηνρήο θαζψο επίζεο θαη ζηελ θαιχηεξε αηηηνιφγεζε γηα ηελ επηινγή θαη εθαξκνγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο. Ζ αληίζηξνθε επίπησζε αλακέλεηαη ζην ΚΟ ην νπνίν γίλεηαη πην έληνλα αληηιεπηφ γηα ηνπο 79

80 πνιίηεο πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηα θνηλά θαη νη αμίεο ηνπο είλαη πιεζηέζηεξεο ζηελ πξνάζπηζε ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο. 27. Σξίηνλ, ε επίπησζε ησλ θνηλσληθώλ θαλόλσλ ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ κπνξεί λα ζπλδεζεί κε δχν θεληξηθά δεηήκαηα. Αξρηθά, κέζσ ηεο γεληθφηεξεο ηάζεο ζπκκφξθσζεο ησλ πνιηηψλ κε θαλφλεο πνπ έρνπλ σο ζηφρν ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ. Αληίζηνηρα κε ηελ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε, νη θνηλσληθνί θαλφλεο αλακέλεηαη λα ζπλδένληαη ζεηηθά κε ην ΚΟ θαη αξλεηηθά κε ην ΚΚΠ. πγθεθξηκέλα, φζν πην κεγάιε είλαη ε ηάζε ζπκκφξθσζεο κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο ηφζν κεγαιχηεξν ζα είλαη θαη ην ΚΟ πνπ αηζζάλνληαη νη πνιίηεο. Δπηπιένλ, ε ζπκκφξθσζε κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο ζπλεπάγεηαη θαη απμεκέλε ηάζε γηα ζπιινγηθή δξάζε κεηψλνληαο ζεκαληηθά ην ΚΚΠ πνπ ζπλνδεχεη ηελ εθαξκνγή κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Παξ φια απηά, γηα ηε ζεκαληηθή κείσζε ηνπ ΚΚΠ απαηηείηαη θαη ε χπαξμε θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο. Γεχηεξνλ, ε ζπκκφξθσζε κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο θαζνξίδεη θαη ην επίπεδν ηνπ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ πνπ ππάξρεη ζε κηα θνηλσλία. Ζ επίπησζε ηνπ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ ζην ΚΚΠ θαη ΚΟ ζα εμαξηεζεί ζεκαληηθά απφ ην γεληθφηεξν πιαίζην αμηψλ ηεο θνηλσλίαο. ε θνηλσλίεο φπνπ ηα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη ηζρπξά, θαη ζπλεπψο παξαηεξείηαη κηα γεληθή ηάζε ζπιινγηθήο δξάζεο, ν εζσηεξηθφο έιεγρνο (κεηαμχ ησλ πνιηηψλ) αλακέλεηαη λα απμήζεη ζεκαληηθά ηα επίπεδα ηνπ ΚΟ ελψ κπνξεί λα επεξεάζεη θαη ηε κείσζε ηνπ ΚΚΠ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζε νκάδεο πνπ παξνπζηάδνπλ ρακειφ θνηλσληθφ θεθάιαην ε αλππαξμία εζσηεξηθνχ ειέγρνπ ελδέρεηαη λα πξνθαιέζεη κείσζε ηνπ ΚΚΠ ιφγσ ηεο αληίιεςεο φηη ε πνιηηηθή (θαη ν έιεγρνο) ζηελ πξάμε δελ ζα εθαξκνζηνχλ. Σέηαξηνλ, ε εκπηζηνζύλε ζηνπο ζεζκνύο ζπλδέεηαη κε ηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ κέζσ ηξηψλ ιεηηνπξγηψλ: Αξρηθά, νη ζεζκνί απνηεινχλ, ζηελ πιεηνςεθία ησλ πεξηπηψζεσλ, ηνλ ηειηθφ θνξέα δηαρείξηζεο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. πλεπψο φζν απμάλεηαη ε αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηαρείξηζεο αλακέλεηαη ζεκαληηθή αχμεζε ηνπ ΚΟ. Γεχηεξνλ, νη ζεζκνί απνηεινχλ θεληξηθνχο θνξείο πιεξνθφξεζεο γηα ηελ αηηηνιφγεζε ηεο εθαξκνγήο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. πλεπψο, φηαλ ππάξρεη εκπηζηνζχλε πξνο ηνλ αξκφδην ζεζκφ θαη αληίζηνηρα ζηελ παξερφκελε πιεξνθφξεζε ηφηε αλακέλνπκε κείσζε ηνπ ΚΚΠ. Δπηπιένλ, απηή ε πιεξνθφξεζε ζπλδέεηαη άκεζα θαη κε ηα ΚΟ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ πνιηηηθή. πλεπψο ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο απέλαληη ζην θνξέα πιεξνθφξεζεο κπνξεί λα απμήζεη ζεκαληηθά ηα ΚΟ πνπ αληηιακβάλνληαη νη πνιίηεο. Έλα ηξίην ζεκείν, πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο ζεζκνχο ηάμεο θαη αζθάιεηαο, είλαη ε αληίιεςε γηα ηνλ απνηειεζκαηηθφ εμσηεξηθφ έιεγρν (π.ρ. αζηπλφκεπζε). ε θνηλσλίεο κε εληζρπκέλα ηα 27 Παξά ηηο ζεηηθέο επηπηψζεηο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε φηη νξηζκέλεο κνξθέο θνηλσληθψλ δηθηχσλ ελδέρεηαη λα έρνπλ ηδηαίηεξα αξλεηηθά απνηειέζκαηα (βι. Πίλαθα 4.2). Σα θνηλσληθά δίθηπα κπνξεί λα έρνπλ αξλεηηθή επίδξαζε ζην ΚΚΠ αλ είλαη αλεπηπγκέλα θαηά ηέηνην ηξφπν πνπ εληζρχνπλ ηε δεκηνπξγία νκάδσλ νη νπνίεο πξνσζνχλ σθειηκηζηηθά ζπκθέξνληα. 80

81 ππφινηπα γλσζηηθά ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλακέλεηαη φηη ε αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαη λνκηκφηεηα ηνπ εμσηεξηθνχ ειέγρνπ ζα εληζρχζεη ην ΚΟ θαζψο ππάξρεη ε πεπνίζεζε φηη κπνξεί λα επηηεπρζεί ν ηειηθφο ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο. Απφ ηελ πιεπξά ηνπ ΚΚΠ, ε απμεκέλε εκπηζηνζχλε ζε απηνχο ηνπο ζεζκνχο κπνξεί λα κεηψζεη ζεκαληηθά ην θφζηνο θαζψο εληζρχεη ηελ αληίιεςε ηεο θνηλήο δξάζεο θαη ζπκκφξθσζεο απφ φινπο ηνπο πνιίηεο φπσο θαη ηα ππφινηπα ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. ζνλ αθνξά ην ηξίην πεδίν ζχλδεζεο πνπ αλαθέξζεθε ζα πξέπεη λα ζεκεησζνχλ δχν βαζηθά δεηήκαηα. Αξρηθά, ζε θνηλσλίεο κε απμεκέλν θνηλσληθφ θεθάιαην ν έληνλνο εμσηεξηθφο έιεγρνο είλαη πηζαλφ λα πξνθαιέζεη ηδηαίηεξα απμεκέλν ΚΚΠ. Παξ φια απηά, απηφ πνπ ζα θαζνξίζεη ηελ αληίιεςε γηα ην θφζηνο ζα είλαη νπζηαζηηθά ε αληίιεςε γηα ηε λνκηκφηεηα ηνπ θνξέα λα αλαιάβεη ηέηνηεο αξκνδηφηεηεο. Δπηπιένλ, είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ε αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα απηψλ ησλ ζεζκψλ. πσο θαη ζηνλ εζσηεξηθφ έιεγρν έηζη θαη ζηνλ εμσηεξηθφ ην ΚΚΠ ελδέρεηαη λα κεησζεί ζε πεξίπησζε πνπ νη πνιίηεο ζεσξνχλ φηη ην κέηξν ζα θαηαξγεζεί ζηελ πξάμε (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην). Πίλαθαο 4.4. Κνηλσληθό Κόζηνο Πεξηνξηζκνύ θαη θνηλσληθό θεθάιαην Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθνί Καλόλεο Κνηλσληθνί Καλόλεο Κνηλσληθνί Καλόλεο Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε- Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθό Κόζηνο Πεξηνξηζκνύ Ζ αληίιεςε γηα θνηλή δξάζε φισλ ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο αλακέλεηαη λα κεηψζεη ζεκαληηθά ην αίζζεκα ηνπ πεξηνξηζκνχ πνπ ζπλεπάγεηαη κηα πνιηηηθή ζν απμάλεηαη ε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά ηφζν κεηψλεηαη ην ΚΚΠ ιφγσ ηεο εληζρπκέλεο αληίιεςεο γηα ζπιινγηθή δξάζε ζν πην ππθλή είλαη ε πιεξνθφξεζε γηα ηελ πνιηηηθή ηφζν κεηψλεηαη ην ΚΚΠ θαζψο γίλνληαη θαιχηεξα αληηιεπηά ηα αίηηα εθαξκνγήο ηεο πνιηηηθήο Ζ χπαξμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ απμάλεη ζεκαληηθά ην ΚΚΠ θαζψο νη πνιίηεο ζεσξνχλ φηη νη απνθάζεηο ζηελ πνιηηηθή ιακβάλνληαη κε σθειηκηζηηθά θξηηήξηα (αξλεηηθφ θνηλ. Κεθ) Πηζαλφηεηα παξνρήο ιαλζαζκέλεο πιεξνθφξεζεο θαη αχμεζεο ηνπο ΚΚΠ (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) ζν πην ηζρπξνί είλαη νη θνηλσληθνί θαλφλεο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ επίηεπμε ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο ηφζν κηθξφηεξν ζα είλαη ην ΚΚΠ Ζ χπαξμε απνηειεζκαηηθνχ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ εληζρχεη ηηο παξακέηξνπο ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο θαη ζηεξίδεη ηελ αίζζεζε ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο κεηψλνληαο ην ΚΚΠ Σν ρακειφ επίπεδν εζσηεξηθνχ ειέγρνπ ελδέρεηαη λα πξνθαιεί κείσζε ηνπ ΚΚΠ ιφγσ ηεο αληίιεςεο φηη ε πνιηηηθή ζα είλαη αλαπνηειεζκαηηθή θαη δελ ζα ππάξρεη νπζηαζηηθφο έιεγρνο (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) ζν πην πςειή είλαη ε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε ηφζν πην εληζρπκέλε ζα είλαη ε αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. πλεπψο ζε απηέο ηηο θνηλσλίεο παξαηεξείηαη κείσζε ηνπ ΚΚΠ Ζ απμεκέλε εκπηζηνζχλε ζηνλ απνηειεζκαηηθφ εμσηεξηθφ έιεγρν θαη ε αληίιεςε γηα ηε λνκηκφηεηα ηνπ θνξέα άζθεζεο ειέγρνπ κπνξεί λα κεηψζεη ζεκαληηθά ην ΚΚΠ γηαηί εληζρχεη ηελ αληίιεςε ηεο ζπκκφξθσζεο φισλ ησλ πνιηηψλ Ζ αληίιεςε αλππαξμίαο εμσηεξηθνχ ειέγρνπ ζε ζπλδπαζκφ κε έλα ρακειφ θνηλσληθφ θεθάιαην (αλππαθνή ζηνπο θαλφλεο, ρακειή εκπηζηνζχλε) ζπλεπάγεηαη θαη κεησκέλν ΚΚΠ ηνπ εξγαιείνπ θαζψο ν πνιίηεο ελδέρεηαη λα ζεσξεί φηη ε πνιηηηθή δελ ζα ηνλ πεξηνξίδεη αθνχ ζηελ πξάμε δελ ζα εθαξκνζηεί (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) 81

82 Πίλαθαο 4.5. Κνηλσληθό όθεινο θαη θνηλσληθό θεθάιαην Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθά Γίθηπα Κνηλσληθνί Καλόλεο Κνηλσληθνί Καλόλεο Κνηλσληθνί Καλόλεο Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθό Όθεινο Σν πςειφηεξν επίπεδν εκπηζηνζχλεο θαη ε αληίιεςε φηη νη ζπκπνιίηεο πξάηηνπλ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν απμάλεη ζεκαληηθά ην ΚΟ απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο ζν απμάλεηαη ην ελδηαθέξνλ θαη ε ζπκκεηνρή γηα ηα θνηλά ηφζν πεξηζζφηεξν γίλεηαη αληηιεπηφ ην ΚΟ κηαο πνιηηηθήο ζν πην ππθλή είλαη ε πιεξνθφξεζε ηφζν πην απμεκέλν ζα είλαη ην ΚΟ θαζψο ζα είλαη θαη πεξηζζφηεξν θαηαλνεηφ ζηνπο πνιίηεο Ζ χπαξμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ ζε κηα θνηλσλία κεηψλεη ζεκαληηθά ην αίζζεκα ηνπ ΚΟ θαζψο νη πνιίηεο ζεσξνχλ φηη νη πνιηηηθέο εμππεξεηνχλ ζπγθεθξηκέλα ζπκθέξνληα (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) ζν πην ηζρπξνί είλαη νη θαλφλεο επίηεπμεο ζπιινγηθψλ δεηεκάησλ ηφζν πην εχθνια αληηιεπηφ θαη εληζρπκέλν ζα είλαη ην ΚΟ Ο ιεηηνπξγηθφο εζσηεξηθφο έιεγρνο ζπλεπάγεηαη ηελ πξνάζπηζε ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο θαη ζπλεπψο ηελ αχμεζε ηεο αληίιεςεο γηα ην ΚΟ Ο αλχπαξθηνο ή ρακειφο εζσηεξηθφο έιεγρνο ζπλεπάγεηαη φηη ζα ππάξρεη δηάρπην ην αίζζεκα ηεο κε ζπκκφξθσζεο ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο κε ηε λέα πνιηηηθή κεηψλνληαο ηειηθά θαη ηα ΚΟ (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) Ζ αληίιεςε γηα ηε ζσζηή ιεηηνπξγία ησλ ζεζκψλ σο πξνο ηε δηαρείξηζε αλακέλεηαη λα απμήζεη ζεκαληηθά ην ΚΟ Ζ αχμεζε ηεο εκπηζηνζχλεο γηα ην θνξέα πιεξνθφξεζεο κπνξεί λα απμήζεη ζεκαληηθά ηα ΚΟ Ο απνηειεζκαηηθφο εμσηεξηθφο έιεγρνο κπνξεί λα απμήζεη ζεκαληηθά ηα ΚΟ απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο θαζψο εληζρχεηαη ε πεπνίζεζε φηη ν ηειηθφο ζηφρνο ζα επηηεπρζεί Ο αδχλακνο εμσηεξηθφο έιεγρνο ζπλεπάγεηαη θαη κεγαιχηεξε ηάζε κε ζπκκφξθσζεο ζηα πην παξεκβαηηθά εξγαιεία άξα θαη κείσζε ηνπ αηζζήκαηνο γηα ην ΚΟ (αξλεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην) 4.6. πκπεξάζκαηα θεθαιαίνπ Μία βαζηθή ζπκβνιή ηνπ ζεσξεηηθνχ ππνδείγκαηνο ηεο δηαηξηβήο είλαη ε ζπζηεκαηνπνίεζε ηεο ρξήζεο ηεο ζεσξίαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Ζ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία ελψλεη ην θνηλσληθφ θεθάιαην, ή επηκέξνπο παξακέηξνπο ηνπ, κε δεηήκαηα πεξηβαιινληηθήο θπξίσο ζπκπεξηθνξάο. Μέζα απφ ηε ρξεζηκνπνίεζε κηαο θαηά ζηάδηα πξνζέγγηζεο θαη ηεο πηνζέηεζεο ηνπ πνιπδηάζηαηνπ νξηζκνχ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ νπζηαζηηθά παξέρεηαη ε δπλαηφηεηα δηεπθξίληζεο ησλ πνιιαπιψλ επηπηψζεσλ κεηαμχ ησλ δχν πεδίσλ ηφζν σο πξνο ην θνηλσληθφ θεθάιαην φζν θαη σο πξνο ηα δηαθνξεηηθά ζηάδηα ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο. Δπηπιένλ, ην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα εηζήγαγε ζηνλ παξαπάλσ ζπιινγηζκφ θαη ηνλ παξάγνληα ησλ εξγαιείσλ. Απηή ε πξνζζήθε επηηξέπεη ηελ αλαιπηηθή δηεξεχλεζε ζε έλα επξχ θάζκα πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ μεθεχγνληαο απφ ηε γεληθή δηαπίζησζε φηη πςειφηεξν θνηλσληθφ θεθάιαην ζπλεπάγεηαη θαη θαιχηεξε πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. Δπηπιένλ, ζην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα αλαιχζεθε ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ θαη ηνπ θνηλσληθνχ νθέινπο. Δηδηθφηεξα, ππνζηεξίδεηαη φηη δελ έρνπλ φια ηα 82

83 εξγαιεία ην ίδην θνηλσληθφ θφζηνο θαη φθεινο γηα ηνπο πνιίηεο θαη ηαπηφρξνλα φηη απηφ ην θφζηνο δηαθνξνπνηείηαη κεηαμχ ησλ πνιηηψλ θαζψο είλαη κηα ππνθεηκεληθή έλλνηα. Καηά ηελ εθαξκνγή ελφο εξγαιείνπ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο ην θνηλσληθφ θφζηνο θαη φθεινο ζα επεξεαζηεί ζεκαληηθά απφ ην θνηλσληθφ θεθάιαην πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ θνηλφηεηα ζηελ νπνία εθαξκφδεηαη ην εξγαιείν. Δηδηθφηεξα, φζν πην ρακειφ είλαη ην απφζεκα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ηφζν πην εληζρπκέλν ζα είλαη ην θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ πνπ γίλεηαη αληηιεπηφ απφ ηνπο πνιίηεο ελψ ηαπηφρξνλα παξνπζηάδεηαη ε αληίζεηε επίπησζε ζην θνηλσληθφ φθεινο. Απηή ε δηαπίζησζε ελδέρεηαη φκσο λα αληηζηξαθεί ζε πεξίπησζε εκθάληζεο αξλεηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Ζ δηακφξθσζε ησλ ππνθεηκεληθά αληηιακβαλφκελσλ κεγεζψλ ηνπ θφζηνπο θαη νθέινπο αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ θαη ηελ ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ, δειαδή ηε ζπκκφξθσζε ή ζπλεξγαζία ηνπο θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Ζ ζπλεηζθνξά απηήο ηεο δηαπίζησζεο θαη ε εκπεηξηθή ηεο δηεξεχλεζε κπνξεί λα αλαγλσξηζηεί ζε ηέζζεξα βαζηθά ζεκεία: Πξψηνλ, απνηειεί κηα πξνζπάζεηα δηακφξθσζεο ελφο ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ γηα ηελ θνηλσληνινγηθή εμήγεζε ηνπ επηπέδνπ απνηπρίαο ή κε κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο μεθεχγνληαο απφ ηελ θπξηαξρία ηεο νηθνλνκηθήο ζεσξίαο θαη ρξεζηκνπνηψληαο ηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Γεχηεξνλ, δίλεη ηε δπλαηφηεηα δηεξεχλεζεο ησλ πηζαλψλ επηπηψζεσλ πξηλ ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο ιακβάλνληαο ππφςε ηηο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαιείνπ πνιηηηθήο. Σξίηνλ, κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ αμηνιφγεζε πνιηηηθψλ (εθ ησλ πζηέξσλ). Σέινο, ε αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε ζπκβάιιεη ζηε γεληθφηεξε πξνζπάζεηα ζην πεδίν ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο γηα ηελ αλάδεημε ησλ θνηλσληθψλ παξακέηξσλ θαη ηεο αλάγθεο πξνζέγγηζεο πνιηηηθψλ πνπ δηακνξθψλνληαη ζχκθσλα κε ην πνιηηηζκηθφθνηλσληθφ-πνιηηηθφ πιαίζην κηαο θνηλφηεηαο. ηφρνο ησλ επφκελσλ θεθαιαίσλ ηεο δηαηξηβήο είλαη ε εκπεηξηθή επαιήζεπζε απηψλ ησλ ζεσξεηηθψλ ηζρπξηζκψλ θαη ε αλάδεημε ηεο ζεκαληηθφηεηαο ηεο ελζσκάησζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηηο δηαδηθαζίεο ζρεδηαζκνχ, ιήςεο απνθάζεσλ θαη δηεξεχλεζεο θνηλσληθψλ επηπηψζεσλ. 83

84 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5. Ζ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ: ΕΖΣΖΜΑΣΑ ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ 5.1. Δηζαγσγή: Κεληξηθέο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο Σειηθφο ζηφρνο ηεο δηαηξηβήο είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ ζεσξεηηθψλ ηζρπξηζκψλ πνπ παξνπζηάζηεθαλ ζην ηέηαξην θεθάιαην, κε ηε δηεμαγσγή εκπεηξηθήο έξεπλαο. Παξά ην γεγνλφο φηη ε ζεσξεηηθή αλάιπζε αθνξνχζε ηηο επηπηψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο ε κεγαιχηεξε βαξχηεηα θαη ε ζεκαληηθφηεξε ζεσξεηηθή ζπκβνιή ηεο δηαηξηβήο βξίζθεηαη ζην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο. πλεπψο, ε εκπεηξηθή έξεπλα εζηίαζε απνθιεηζηηθά ζηελ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ εθαξκνγή εξγαιείσλ πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. ε απηφ ην πιαίζην νη βαζηθνί ζεσξεηηθνί ηζρπξηζκνί πνπ ζα δηεξεπλεζνχλ είλαη: Αξρηθά, φηη ην θνηλσληθφ θεθάιαην επεξεάδεη ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. Γεχηεξνλ, ην θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ θαη ην θνηλσληθφ φθεινο δηαθνξνπνηείηαη ζηα εξγαιεία πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Σξίηνλ, ππάξρνπλ δηαθνξνπνηήζεηο ζηηο απαηηήζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αλά ηχπν εξγαιείνπ πνιηηηθήο. Σέηαξηνλ, ην θνηλσληθφ θεθάιαην απνηειεί ζεκαληηθφ επεμεγεκαηηθφ παξάγνληα γηα ην θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ θαη ην θνηλσληθφ φθεινο πνπ αληηιακβάλνληαη νη πνιίηεο απφ ηελ εθαξκνγή πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ. Πέκπηνλ, ην θνηλσληθφ θφζηνο πεξηνξηζκνχ θαη ην θνηλσληθφ φθεινο ησλ εξγαιείσλ έρεη ζεκαληηθή επίπησζε ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ θαη θαηά ζπλέπεηα ζην επίπεδν απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο Δπηινγή κειέηεο πεξίπησζεο Κξηηήξηα επηινγήο Γηα ηελ εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ησλ ζεσξεηηθψλ ηζρπξηζκψλ επηιέρζεθε κηα κειέηε πεξίπησζεο. Σα βαζηθά θξηηήξηα γηα ηελ επηινγή ηεο πεξηνρήο ήηαλ δχν. Αξρηθά, ε χπαξμε δηαθνξεηηθψλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ κε θνηλφ ζηφρν, νη νπνίεο λα αθνξνχλ ηνπο 84

85 πνιίηεο. Δπηιέγνληαο δηαθνξεηηθέο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο ζηελ ίδηα πεξηνρή παξέρεηαη ε δπλαηφηεηα ζχγθξηζεο ησλ επηπηψζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ηεο ζχλδεζήο ηνπ κε ηα Κνηλσληθά Κφζηε Πεξηνξηζκνχ (ΚΚΠ) θαη ηα Κνηλσληθά Οθέιε (ΚΟ) δηαθνξεηηθψλ εξγαιείσλ. ε απηφ ην πιαίζην, ιφγσ ηεο έιιεηςεο, θπξίσο, εζεινληηθψλ εξγαιείσλ ζηελ Διιάδα ηα νπνία λα απεπζχλνληαη ζηνπο πνιίηεο, επηιέρζεθαλ νη πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο γηα ηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ. Ζ δηαρείξηζε ησλ απνξξηκκάησλ ζηελ Διιάδα πξαγκαηνπνηείηαη κε ηε ρξήζε 3 δηαθνξεηηθψλ εξγαιείσλ: Αξρηθά, κε ηνπο θαλνληζκνχο θαζαξηφηεηαο. Γεχηεξνλ, κε ηελ ππνρξεσηηθή πιεξσκή ηειψλ θαζαξηφηεηαο ηα νπνία έρνπλ αληαπνδνηηθφ ραξαθηήξα. Σξίηνλ, κε ηελ εζεινληηθή αλαθχθισζε πιηθψλ. Δθηφο απφ ηελ χπαξμε ελαιιαθηηθψλ πνιηηηθψλ ζηελ ίδηα πεξηνρή, επηπιένλ θξηηήξην ήηαλ ην κέγεζνο ηνπ πιεζπζκνχ. ηφρνο ήηαλ λα βξεζεί κηα πεξηνρή ε νπνία λα έρεη πιεζπζκφ θαηνίθνπο έηζη ψζηε λα ππάξρεη κηα ηζνξξνπία κεηαμχ ησλ ηππηθψλ θαη άηππσλ δηθηχσλ. Δηδηθφηεξα, ζε πνιχ κηθξέο θνηλσλίεο ηα ηππηθά δίθηπα είλαη ηδηαίηεξα ππθλά ελψ αληίζεηα ζε πνιχ κεγάιεο θνηλσλίεο ηα ηππηθά δίθηπα είλαη ζρεδφλ αλχπαξθηα. πκπεξαζκαηηθά, γηα ηελ επηινγή ηεο κειέηεο πεξίπησζεο αλαδεηήζεθαλ Γήκνη πνπ έρνπλ εθδψζεη θαη δεκνζηνπνηήζεη θαλνληζκνχο θαζαξηφηεηαο ηελ ηειεπηαία 5εηία, ζηνπο νπνίνπο πξαγκαηνπνηείηαη θάπνην πξφγξακκα εζεινληηθήο αλαθχθισζεο θαη ηαπηφρξνλα ν πιεζπζκφο ηνπο εληάζζεηαη ζηα φξηα πνπ πξναλαθέξζεθαλ. Με βάζε απηά ηα θξηηήξηα απνθαζίζηεθε φηη ε πεξηνρή ηεο Μπηηιήλεο (ην Γεκνηηθφ Γηακέξηζκα Μπηηιήλεο) απνηειεί θαηάιιειε πεξηνρή κειέηεο. Παξ φια απηά, ππήξμαλ 3 επηπιένλ δεηήκαηα πνπ ελζάξξπλαλ ηελ επηινγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρήο. Αξρηθά, φηη ε αλαθχθισζε ιεηηνπξγεί απνθιεηζηηθά ζε εζεινληηθή βάζε, κε ηε ζπλεξγαζία δπν ΜΚΟ θαη ηνπ Γήκνπ γεγνλφο πνπ ηε δηαθνξνπνηεί ζεκαληηθά απφ ηα εξγαιεία ηνπ θαλνληζκνχ θαη ησλ ηειψλ θαζαξηφηεηαο. Γεχηεξνλ, ε Μπηηιήλε σο κηα λεζησηηθή πεξηνρή αλακέλεηαη λα έρεη ηδηαίηεξα ηζρπξά θνηλσληθά δίθηπα ζε αληίζεζε κε πνιιέο άιιεο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο φπσο απνδείρζεθε θαη απφ ηε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηηο ειιεληθέο πεξηθέξεηεο (Jones et al., 2008a, θεθάιαην 2). Έλαο ηειεπηαίνο ιφγνο αθνξνχζε ηε ζρέζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ κε ηελ ηνπηθή θνηλσλία. Δηδηθφηεξα, θαηά ηε δηεμαγσγή θνηλσληθψλ εξεπλψλ ζηελ Διιάδα ηα πνζνζηά αληαπφθξηζεο ησλ πνιηηψλ είλαη ηδηαίηεξα ρακειά. Παξ φια απηά, ππήξρε ε πεπνίζεζε φηη ε δηεμαγσγή ηεο κειέηεο ζηε Μπηηιήλε ζα ζπλνδεπφηαλ απφ ζρεηηθά πςειά πνζνζηά αληαπφθξηζεο θαη ζπλεξγαζίαο ησλ πνιηηψλ ιφγσ ηεο θαιήο εηθφλαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ ζηελ ηνπηθή θνηλσλία Πεξηγξαθή κειέηεο πεξίπησζεο Ζ πφιε ηεο Μπηηιήλεο είλαη κηα αζηηθή πεξηνρή κε ζεκαληηθέο αγξνηηθέο θαηαβνιέο. Ζ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηα ηειεπηαία ρξφληα κπνξεί λα απνδνζεί ηφζν ζηελ γεληθφηεξε ηάζε 85

86 αζηηθνπνίεζεο ζην Ννκφ φζν θαη ζηελ αχμεζε ησλ ηκεκάησλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ θαη ησλ αληίζηνηρσλ δηνηθεηηθψλ ππεξεζηψλ. χκθσλα κε ηελ απνγξαθή ν πιεζπζκφο ηεο Μπηηιήλεο (Γεκνηηθφ Γηακέξηζκα) ην 2001 ήηαλ θάηνηθνη. ζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ, παξνπζηάδνληαη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα γεγνλφο πνπ αληαλαθιάηαη ζην ρακειφ επίπεδν θαζαξηφηεηαο ηεο πφιεο. ε κηα πξνζπάζεηα βειηίσζεο ησλ ζπλζεθψλ ν Γήκνο Μπηηιήλεο εμέδσζε θαη ςήθηζε θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο ηνλ Ηνχιην ηνπ 2004 ν νπνίνο πεξηειάκβαλε κηα ζεηξά απφ ξπζκίζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ Γήκνπ αιιά θαη ησλ πνιηηψλ γηα ηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ (Παξάξηεκα Γ). Ωο πξνο ηηο ππνρξεψζεηο ησλ πνιηηψλ γηα ηα εζσηεξηθά κε νγθψδε απνξξίκκαηα ν θαλνληζκφο εζηηάδεη: α. ζηε ζπζθεπαζία απνξξηκκάησλ ζε αλζεθηηθνχο πιαζηηθνχο ζάθνπο θαιά θιεηζκέλνπο, β. ζηελ ηνπνζέηεζε απνξξηκκάησλ ζηνπο εηδηθνχο θάδνπο ή ζε άιινπο ρψξνπο απνδεθηνχο απφ ηε δηεχζπλζε πεξηβάιινληνο γ. ζηελ ηνπνζέηεζε ησλ απνξξηκκάησλ λσξίο ην πξσί ηεο εξγάζηκεο εκέξαο πνπ πεξλάεη ην απνξξηκκαηνθφξν ή κεηά ην κεζνλχθηην ηεο πξνεγνχκελεο εκέξαο. δ. ζηε κε ηνπνζέηεζε απνξξηκκάησλ ην αββαηνθχξηαθν, ηηο εκέξεο αξγηψλ θαη φηαλ εηδνπνηεζνχλ απφ ην Γήκν φηη είλαη αδχλαηε ε απνθνκηδή ηνπο, γηα δηάζηεκα φρη κεγαιχηεξν ησλ 10 εκεξψλ κε εμαίξεζε ησλ θεληξηθψλ δξφκσλ ηεο πφιεο. δ. ηνπνζέηεζε ησλ απνξξηκκάησλ ζηνπο εηδηθνχο θάδνπο φπνπ ν Γήκνο εθαξκφδεη ηε κεραληθή απνθνκηδή απνξξηκκάησλ θαη ε. ζηελ επηβνιή πξνζηίκσλ ζε πεξίπησζε πνπ ν πνιίηεο παξαβηάζεη ηνλ θαλνληζκφ, γηα ηελ είζπξαμε ησλ νπνίσλ ππήξμε εηδηθή ξχζκηζε κέρξη ηε δεκηνπξγία Γεκνηηθήο Αζηπλνκίαο. ζνλ αθνξά ηα πξφζηηκα ελδεηθηηθά αλαθέξνπκε: αθνχιεο έμσ απφ ηνλ θάδν: 100 επξψ, Οηθνδνκηθά πιηθά ζε δάζε, πάξθα, ξέκαηα: 5000 επξψ, Καηαζηξνθή θάδσλ: 600 επξψ, Υαξηηά ζηνπο δξφκνπο απφ πεδνχο: 50 επξψ. Αληίζηνηρεο ξπζκίζεηο ππήξραλ θαη γηα ηα νγθψδε απνξξίκκαηα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη βαζηθέο ππνρξεψζεηο ηνπ Γήκνπ είλαη: α. Ζ απνθνκηδή, κεηαθνξά θαη δηάζεζε ησλ απνξξηκκάησλ (νγθσδψλ, κε νγθσδψλ, εηδηθψλ απνξξηκκάησλ θ.α.), β. Ζ θαζαξηφηεηα ησλ εμσηεξηθψλ ρψξσλ θαη γ. ε ελεκέξσζε ησλ δεκνηψλ γηα ηα πξνγξάκκαηα θαη δξνκνιφγηα ησλ απνξξηκκαηνθφξσλ. Ο θαλνληζκφο θαζαξηφηεηαο δηαλεκήζεθε ζηνπο δεκφηεο ηεο πφιεο κέζσ ησλ ινγαξηαζκψλ λεξνχ κε εηδηθφ θπιιάδην. Δθηφο απφ ην θπιιάδην ν Γήκνο έρεη ηνπνζεηήζεη απηνθφιιεηα πάλσ ζηνπο θάδνπο παξνηξχλνληαο ηνπο πνιίηεο λα ηνπνζεηνχλ ηα ζθνππίδηα εληφο απηψλ. Σέινο, ζε πνιιά ζεκεία ηεο πφιεο έρνπλ αλαξηεζεί πηλαθίδεο νη νπνίεο ππελζπκίδνπλ ηελ απαγφξεπζε ξίςεο κπαδψλ θαη ζθνππηδηψλ. Πξαγκαηνπνηψληαο κηα επηζθφπεζε ηεο ππάξρνπζαο θαηάζηαζεο ζηελ πφιε ηεο Μπηηιήλεο θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο δηαπηζηψζεθε φηη ν θαλνληζκφο θαζαξηφηεηαο ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ δελ ιεηηνπξγεί θαζψο παξαβηάδεηαη ηφζν απφ ηνπο πνιίηεο φζν θαη απφ ηνλ ίδην ην Γήκν. Σα βαζηθά δεηήκαηα πνπ παξαηεξήζεθαλ κπνξνχλ λα 86

87 ζπλνςηζηνχλ ζηα παξαθάησ: Αξρηθά, δελ ππάξρνπλ θάδνη ζε φιεο ηηο πεξηνρέο. Απηφ νθείιεηαη είηε ζηε ζηελφηεηα ηνπ δξφκνπ είηε ζηελ αληίδξαζε ησλ πνιηηψλ ζηε ζπγθεθξηκέλε γεηηνληά. ε απηέο ηηο πεξηνρέο νη θάηνηθνη ηνπνζεηνχλ ηα απνξξίκκαηα ζε ζαθνχιεο έμσ απφ ηηο νηθίεο ηνπο ην πξνεγνχκελν βξάδπ ή ηελ εκέξα απνθνκηδήο ησλ απνξξηκκάησλ. Δπηπιένλ, ζε πνιιέο πεξηνρέο νη θάδνη γεκίδνπλ πην γξήγνξα απφ ηε ζπγθνκηδή. Απηφ ην θαηλφκελν κπνξεί λα απνδνζεί ηφζν ζηε ρακειή ζπρλφηεηα απνθνκηδήο ησλ απνξξηκκάησλ θαη ζηνπο ιίγνπο θάδνπο, θαζψο επίζεο θαη ζηε κεησκέλε πξφλνηα ησλ πνιηηψλ γηα κείσζε ηνπ φγθνπ απνξξηκκάησλ. Σξίηνλ, νη θάδνη δελ θαζαξίδνληαη απφ ην Γήκν ζε ηαθηά δηαζηήκαηα γεγνλφο πνπ πξνθαιεί ηδηαίηεξα δπζάξεζηεο νζκέο θαη ελδερφκελν πξφβιεκα πγηεηλήο. Σέηαξηνλ, ζε πνιιέο πεξηνρέο είλαη θαηεζηξακκέλνη νη κεραληζκνί πνπ αλνίγνπλ νη θάδνη ελψ είλαη ηδηαίηεξα ζπρλφ ην θαηλφκελν νη θάδνη λα παξακέλνπλ αλνηρηνί ζπλέρεηα. Πέκπηνλ, αθφκα θαη ζε πεξηπηψζεηο πνπ ν θάδνο δελ είλαη γεκάηνο ππάξρνπλ απνξξίκκαηα γχξσ απφ απηφλ. Έθηνλ, ππάξρνπλ ζε πνιιά ζεκεία ηεο πφιεο πεηακέλα νγθψδε αληηθείκελα θαη κπάδα. Έβδνκνλ, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ν Γήκνο δελ είλαη ζπλεπήο σο πξνο ηε ζπγθνκηδή. γδνν, νη πνιίηεο ηνπνζεηνχλ ηα απνξξίκκαηα ζηνπο θάδνπο θαη ηηο εκέξεο πνπ δελ πεξλάεη ην απνξξηκκαηνθφξν απφ ηελ πεξηνρή ηνπο (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ αξγηψλ). ζνλ αθνξά ηελ εζεινληηθή αλαθχθισζε ε εκπεηξηθή έξεπλα εζηίαζε ζηελ αλαθχθισζε αινπκηλίνπ παξά ην γεγνλφο φηη ην ηειεπηαίν δηάζηεκα έρνπλ αλαπηπρζεί θαη επηπιένλ πξσηνβνπιίεο ζηελ πεξηνρή ηεο Μπηηιήλεο. Απνθαζίζηεθε λα εμεηαζηεί κφλν ε ζπκκεηνρή ζηελ αλαθχθισζε αινπκηλίνπ θαζψο είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηή ζηνπο πνιίηεο θαη ιεηηνπξγεί πεξηζζφηεξα ρξφληα. Ζ εζεινληηθή αλαθχθισζε αινπκηλίνπ ιεηηνπξγεί κε πξσηνβνπιία ηεο κε θεξδνζθνπηθήο εηαηξίαο Τδάιηνο Γάκνο ε νπνία έρεη πξνθχςεη απφ ηε ζπλεξγαζία δπν ΜΚΟ (Τδάηηλνο θαη Ζιηαρηίδα) θαη ηνπ Γήκνπ Μπηηιήλεο. Ζ αλαθχθισζε αινπκηλίνπ ιεηηνπξγεί ζην λεζί ζε εζεινληηθή βάζε φζνλ αθνξά ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ θαη ππάξρνπλ θάδνη ζε δηάθνξα ζεκεία ηεο πφιεο. Με ηελ επηηφπηα παξαηήξεζε ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο θαη κέζσ ησλ ζπλεληεχμεσλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο κπνξνχκε λα ζεκεηψζνπκε δπν δεηήκαηα γηα ην πξφγξακκα αλαθχθισζεο. Αξρηθά, φηη νη πνιίηεο ζεσξνχλ φηη νη θάδνη δελ είλαη αξθεηνί θαη δεχηεξνλ φηη πξαγκαηνπνηείηαη θαη απφξξηςε απιψλ απνξξηκκάησλ εληφο ησλ κπιε θάδσλ. ηα πιαίζηα ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο ηνπ Γήκνπ πξνβιέπεηαη ε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε νινθιεξσκέλν πξφγξακκα αλαθχθισζεο αιιά πξνο ην παξφλ δελ έρεη ππάξμεη θάπνηα αληίζηνηρε πξσηνβνπιία. Παξά ηα πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάδνληαη ζηνλ θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο θαη ζηε ιεηηνπξγία ηεο αλαθχθισζεο θαη νη δχν δηαδηθαζίεο απνηεινχλ πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο πνπ ελ κέξεη ιεηηνπξγνχλ ζηε Μπηηιήλε. Τπάξρνπλ νκάδεο πνιηηψλ νη νπνίεο ηεξνχλ κέξνο ή φιεο ηηο δηαηάμεηο ηνπ θαλνληζκνχ θαη ζπκκεηέρνπλ ζην πξφγξακκα αλαθχθισζεο. 87

88 πλεπψο, παξά ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηα πνπ παξαηεξείηαη ζηελ εθαξκνγή απηψλ ησλ πνιηηηθψλ, ε παξνχζα δηαηξηβή εζηηάδεη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ θαη ζην πσο απηή ε ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα αλαηξέςεη ζεκαληηθά ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. πκπεξαζκαηηθά, ζηφρνο ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο είλαη, αξρηθά, λα δηαπηζηψζεη αλ ην θνηλσληθφ θεθάιαην επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ θαη δεχηεξνλ αλ ζε ελαιιαθηηθέο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο απνξξηκκάησλ αλαδεηθλχνληαη ηα δεηήκαηα θαη νη ζπζρεηίζεηο θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη θφζηνπο-νθέινπο πνπ αλαθέξζεθαλ ζηελ αξρηθή ελφηεηα ηνπ παξφληνο θεθαιαίν θαη αλαιχζεθαλ εθηελψο ζην ηέηαξην θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο. Σα πξναλαθεξφκελα δεηήκαηα αθνξνχλ ηηο πνιηηηθέο θαη ηα πξνβιήκαηα ζηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ θαη εζηηάδνπλ θπξίσο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ. Παξ φια απηά, ζε έλα επξχηεξν πιαίζην ππάξρνπλ επηπιένλ πξνβιήκαηα πνπ αθνξνχλ ην ζπλνιηθφηεξν ζχζηεκα δηαρείξηζεο ησλ απνξξηκκάησλ ζηε Λέζβν φπνπ ελψ έρνπλ δεκηνπξγεζεί νη εγθαηαζηάζεηο ηνπ Υψξνπ Τγεηνλνκηθήο Σαθήο Απνξξηκκάησλ ηαπηφρξνλα ιεηηνπξγνχλ πνιιέο ρσκαηεξέο παξάλνκεο θαχζεο απνξξηκκάησλ 28. Παξά ην γεγνλφο φηη ε έξεπλα δελ εζηηάδεη άκεζα ζε ηέηνηα δεηήκαηα ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φηη ν ηξφπνο δηαρείξηζεο ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ, θαη εηδηθφηεξα ε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ ζε απηφ ην δήηεκα, επεξεάδεη ζεκαληηθά ηφζν ηνλ φγθν φζν θαη ην είδνο ησλ ζθνππηδηψλ πνπ θαηαιήγνπλ ζηνπο ρψξνπο ζπγθέληξσζεο απνξξηκκάησλ. ε απηφ ην πιαίζην έρνπλ πξνηαζεί κηα ζεηξά απφ ελέξγεηεο ζηηο νπνίεο κπνξεί λα πξνβεί ν πνιίηεο, φπσο είλαη ε κείσζε ηνπ φγθνπ ησλ απνξξηκκάησλ (π.ρ. θνχηεο απφ ραξηί), ε απνθπγή θαηαλάισζεο πξντφλησλ κηαο ρξήζεο, ε κε απφξξηςε ηνμηθψλ θαη άιισλ επηθίλδπλσλ νπζηψλ (π.ρ. θαζαξηζηηθά) θαη ε αγνξά πξντφλησλ κε νηθνινγηθά θξηηήξηα (νηθν-εηηθέηεο), ε ζπκκεηνρή ζε πξνγξάκκαηα αλαθχθισζεο θαζψο επίζεο θαη ζε πξνγξάκκαηα θνκπνζηνπνίεζεο. πλεπψο ε δηεξεχλεζε ησλ δεηεκάησλ πνπ εζηηάδεη ε έξεπλα αθνξά ηηο άκεζεο επηπηψζεηο ζε επίπεδν κίθξν θαη κέζν (πνιίηεο-γεηηνληά-πφιε) αιιά ε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ έρεη ζεκαληηθέο πξνεθηάζεηο ζην εχξνο ηεο πεξηβαιινληηθήο ππνβάζκηζεο Μέζνδνη θαη ηερληθέο θνηλσληθήο έξεπλαο Ζ δηεξεχλεζε ησλ ζεσξεηηθψλ ππνζέζεσλ ηεο δηαηξηβήο απαηηεί ηε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ηαπηφρξνλα ηελ θαηαγξαθή ζηάζεσλ, αληηιήςεσλ θαη 28 χκθσλα κε ηε κειέηε ηεο Γηεχζπλζεο ΠΔΥΩ ηεο Πεξηθέξεηο Βνξείνπ Αηγαίνπ γηα ηε δηαρείξηζε απνβιήησλ, ην 2006 νη ρψξνη αλεμέιεγθηεο δηάζεζεο απνξξηκκάησλ ζηε Λέζβν ήηαλ 56. Σν 2008 ππάξρνπλ ζπλνιηθά 22 ρσκαηεξέο νη νπνίεο είηε ζα παξακείλνπλ αλνηρηέο είηε βξίζθνληαη ππφ κειέηε γηα απνθαηάζηαζε (πιεξνθνξίεο χζηεξα απφ πξνζσπηθή επηθνηλσλία κε ηνλ θ. Υξηζηφθνξν Μαλδπιά). 88

89 ζπκπεξηθνξψλ γηα δεηήκαηα πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ. Γηα ηε ζπγθέληξσζε απηψλ ησλ πιεξνθνξηψλ επηιέρζεθε ε ηερληθή ηεο δηαλνκήο θαη ζπκπιήξσζεο εξσηεκαηνινγίσλ. Δπηπιένλ, κεηά ηελ νινθιήξσζε ηεο πνζνηηθήο θνηλσληθήο έξεπλαο δηεμάρζεθαλ θαη πνηνηηθέο ζπλεληεχμεηο (εκη-δνκεκέλεο) γηα ηε δηεξεχλεζε ζε βάζνο επηκέξνπο δεηεκάησλ Γεηγκαηνιεπηηθό πιαίζην, ηερληθή δεηγκαηνιεςίαο θαη δείγκα Σν δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο αθνξνχζε φια ηα λνηθνθπξηά πνπ ππάξρνπλ ζην Γήκν Μπηηιήλεο. Γηα ηελ θαηαγξαθή ηνπ δεηγκαηνιεπηηθνχ πιαηζίνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ν ηειεθσληθφο θαηάινγνο ηεο πεξηνρήο. Ζ επηινγή ρξήζεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαηαιφγνπ έγηλε δηφηη ε Μπηηιήλε έρεη κεγάιν αξηζκφ θαηνίθσλ πνπ δελ είλαη εγγεγξακκέλνη ζην δεκνηνιφγην (π.ρ. εθπαηδεπηηθνί, ζηξαηησηηθνί, θνηηεηέο) θαη νη νπνίνη δηακέλνπλ ζηελ πφιε γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα. Γηα ηελ θαηαγξαθή ησλ αηφκσλ ηνπ δεηγκαηνιεπηηθνχ πιαηζίνπ ρξεηάζηεθε λα δηαγξαθνχλ αξρηθά φια ηα άηνκα πνπ είραλ δηεχζπλζε εθηφο Μπηηιήλεο θαζψο επίζεο θαη εθείλα πνπ είραλ παξαπάλσ απφ κία εγγξαθή. Σν ζπλνιηθφ δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην ήηαλ άηνκα. πσο είλαη θαλεξφ, ην δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο δελ απνηειεί απνγξαθή ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ. Παξ φια απηά, επεηδή ε δηαρείξηζε ησλ απνξξηκκάησλ γίλεηαη ζε επίπεδν λνηθνθπξηνχ, ζηφρνο ήηαλ ε ζπκπιήξσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απφ έλα κέινο ηνπ λνηθνθπξηνχ πνπ ζα επηιερζεί. πλεπψο ζεσξήζεθε φηη ζε επίπεδν λνηθνθπξηψλ ην δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην θάιππηε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ. ζνλ αθνξά ηε δεηγκαηνιεςία επηιέρζεθε ε ηερληθή ηεο απιήο ηπραίαο δεηγκαηνιεςίαο. Κεληξηθφο ζηφρνο ηεο ηπραίαο δεηγκαηνιεςίαο είλαη θάζε κνλάδα ηνπ δεηγκαηνιεπηηθνχ πιαηζίνπ λα έρεη ηελ ίδηα πηζαλφηεηα λα επηιερζεί ζην δείγκα (May, 2001; Dixon et al., 1987). Ο αξηζκφο ηνπ ηειηθνχ δείγκαηνο ήηαλ 300 άηνκα. Ο αξηζκφο ησλ 300 αηφκσλ επηιέρζεθε γλσξίδνληαο εθ ησλ πξνηέξσλ φηη ηα πνζνζηά αληαπφθξηζεο ζηελ Διιάδα ζε απηέο ηηο έξεπλεο είλαη ηδηαίηεξα ρακειά. Δπηπιένλ, επηιέρζεθαλ 150 άηνκα σο αλαπιεξσκαηηθνί ζε πεξίπησζε πνπ ν εξσηψκελνο ή ε θαηνηθία δελ κπνξεί λα βξεζεί (π.ρ. αιιαγή θαηνηθίαο, δηαθνπέο). πγθεθξηκέλα επηιέρζεθαλ νη εξσηψκελνη αλά 29 άηνκα ζηε ιίζηα πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ηνλ ηειεθσληθφ θαηάινγν. Κιείλνληαο, ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο απνηειεί θεληξηθφ δήηεκα ζηηο θνηλσληθέο έξεπλεο αιιά δελ απνηειεί κνλαδηθφ θξηηήξην. Έλα κεγάιν κε αληηπξνζσπεπηηθφ, σο πξνο ηα ραξαθηεξηζηηθά, δείγκα είλαη ιηγφηεξν ρξήζηκν γηα ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ ζε ζρέζε κε έλα κηθξφ αιιά αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα (May, 2001). Δπηπιένλ ην δείγκα πξνζδηνξίδεηαη θαη κε βάζε ην ζρεδηαζκφ ηεο επεμεξγαζίαο ησλ δεδνκέλσλ (de Vaus, 1998). 89

90 Γηαλνκή θαη ζπκπιήξσζε εξσηεκαηνινγίσλ Ζ ζπκπιήξσζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί κε πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο (face-to-face), κε ηειεθσληθέο ζπλεληεχμεηο, κε ηελ απνζηνιή εξσηεκαηνινγίνπ κέζσ ηαρπδξνκείνπ θαη κέζσ δηαδηθηχνπ (Frankfort-Nachmias, 1992; May, 2001; de Vaus, 1998; Umbach, 2004; Couper, 2001). ηα πιαίζηα ηεο έξεπλαο ηεο δηαηξηβήο επηιέρζεθε ε δηαλνκή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ θπξίσο κε δηαλνκή θαθέισλ νη νπνίνη πεξηειάκβαλαλ ην εξσηεκαηνιφγην, κηα ζπλνδεπηηθή επηζηνιή (ε νπνία ελεκέξσλε ηνπο πνιίηεο γηα ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο, ην ρξφλν ζπκπιήξσζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαη ηνλ ππεχζπλν θνξέα πινπνίεζεο ηεο έξεπλαο) θαη έλα θάθειν κε πξνπιεξσκέλν ηέινο γηα ηελ απνζηνιή ηνπ ζπκπιεξσκέλνπ εξσηεκαηνινγίνπ ζην παλεπηζηήκην. Οη ηαρπδξνκηθέο έξεπλεο ζπλνδεχνληαη απφ πιενλεθηήκαηα θαη κεηνλεθηήκαηα. ηα κεηνλεθηήκαηα (de Vaus, 1998; May, 2001; Trinkoff & Storr, 2007) πεξηιακβάλνληαη ε άγλνηα γηα ηελ θαηαιιειφηεηα ηνπ εξσηψκελνπ, ε δπζθνιία ειέγρνπ ηεο έξεπλαο κεηά ηελ απνζηνιή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαη ην ρακειφ επίπεδν αληαπφθξηζεο. Δπηπιένλ, έλα βαζηθφ πξφβιεκα ησλ θνηλσληθψλ εξεπλψλ κε εξσηεκαηνιφγηα θαη εηδηθά ησλ ηαρπδξνκηθψλ είλαη φηη είλαη πηζαλφλ λα απαληήζνπλ νη εξσηψκελνη πνπ παξνπζηάδνπλ απμεκέλν ελδηαθέξνλ γηα ην ζέκα ηεο έξεπλαο κε απνηέιεζκα λα ππάξρεη ζθάικα ζηε δεηγκαηνιεςία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη ηαρπδξνκηθέο έξεπλεο έρνπλ θαη ζεκαληηθά πιενλεθηήκαηα φπσο είλαη ην ρακειφ θφζηνο (ζε ζχγθξηζε κε ηηο πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο), ε παξνρή αξθεηνχ ρξφλνπ ζηνλ εξσηψκελν γηα ηε ζπκπιήξσζε ησλ εξσηήζεσλ, ε δπλαηφηεηα δηεξεχλεζεο εζηθά ή πνιηηηθά επαίζζεησλ ζεκάησλ θαη ε απνπζία ηνπ ζθάικαηνο ζπλεληεπθηή (May, 2001; Faria & Dickinson, 1992, 1996; Frankfort-Nachmias & Nachmias, 1992). Ο βαζηθφο ιφγνο πνπ επηιέρζεθε ε ζπγθεθξηκέλε ηερληθή ζηα πιαίζηα ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο ήηαλ γηα λα παξέρεηαη ν δηαζέζηκνο ρξφλνο ζηνλ εξσηψκελν λα ζπκπιεξψζεη ην εξσηεκαηνιφγην θπξίσο ιφγσ ηεο χπαξμεο ησλ εξσηήζεσλ θφζηνπο/ νθέινπο. Καηά ηελ έλαξμε ηεο έξεπλαο (4 Ηνπλίνπ 2008) πξνζεγγίζηεθαλ άηνκα απφ ην δείγκα θαη κέζσ ηειεθψλνπ γηα λα πξνγξακκαηηζηνχλ πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο. Σαπηφρξνλα μεθίλεζε ε δηαλνκή ησλ επηζηνιψλ. Απηή ε δηεξεπλεηηθή πξαθηηθή ζηελ αξρή ηεο έξεπλαο πξαγκαηνπνηήζεθε δηφηη ζηελ Διιάδα ηα ηαρπδξνκηθά εξσηεκαηνιφγηα δελ ρξεζηκνπνηνχληαη επξέσο θαη ππάξρνπλ ζεκαληηθνί πξνβιεκαηηζκνί γηα ηελ εθαξκνγή ηνπο. ηφρνο ήηαλ λα απαληήζεη ζην εξσηεκαηνιφγην έλα κέινο ηνπ λνηθνθπξηνχ άλσ ησλ 18 εηψλ. Μεηά ην πέξαο 4 εβδνκάδσλ απφ ηελ έλαξμε ηεο έξεπλαο (30 Ηνπλίνπ) δηαπηζηψζεθε φηη ην πνζνζηφ αληαπφθξηζεο ησλ ηαρπδξνκηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ έθηαλε ην 30%, ην νπνίν είλαη έλα ηθαλνπνηεηηθφ πνζνζηφ γηα ηα ειιεληθά δεδνκέλα. Σν πνζνζηφ αληαπφθξηζεο έρεη απνδεηρζεί φηη επεξεάδεηαη απφ ηνλ απνζηνιέα. Δηδηθά φηαλ ην εξσηεκαηνιφγην πξνέξρεηαη απφ εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ηα πνζνζηά αληαπφθξηζεο είλαη απμεκέλα ζε ζχγθξηζε κε ηα 90

91 αληίζηνηρα πνζνζηά ζε έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη απφ εηαηξίεο (Faria & Dickinson, 1992, 1996; Greer & Lohtia, 1994). πλεπψο, ππνζέηνπκε φηη ζην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο ην πνζνζηφ αληαπφθξηζεο επεξεάζηεθε ζεκαληηθά απφ ην γεγνλφο φηη ν απνζηνιέαο ήηαλ ην ηκήκα Πεξηβάιινληνο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ, έλαο θνξέαο πνπ είλαη γλσζηφο ζηνπο πνιίηεο ηεο Μπηηιήλεο. Δπηπιένλ δηαπηζηψζεθε φηη ε ζπκπιήξσζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ γηλφηαλ νκαιά ρσξίο λα ππάξρνπλ θελέο απαληήζεηο γεγνλφο πνπ πηζαλφηαηα νθείιεηαη ζηελ θαηαιιειφηεηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαζψο νη εξσηήζεηο ήηαλ θιεηζηέο, απαξαίηεην ζηνηρείν γηα ηε δηεμαγσγή κηαο ηαρπδξνκηθήο έξεπλαο (Frankfort-Nachmias & Nachmias, 1992). Δπηπξφζζεηα, δηαπηζηψζεθε κηα θαιή δηαθνξνπνίεζε ζηηο απαληήζεηο ησλ εξσηήζεσλ ηνπ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ πνπ πηζαλφηαηα νθείιεηαη ζην πιενλέθηεκα ησλ ηαρπδξνκηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ ηεο παξνρήο ρξφλνπ ζηνλ εξσηψκελν λα ζθεθηεί ηελ απάληεζή ηνπ θαζψο θαη ζηελ αλσλπκία πνπ παξέρεηαη. Σαπηφρξνλα, ζηα αξρηθά εξσηεκαηνιφγηα πνπ παξαιήθζεθαλ δελ δηαπηζηψζεθε θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ηάζε ησλ εξσηψκελσλ (π.ρ. φινη νη εξσηψκελνη λα παξνπζηάδνπλ έληνλα θηινπεξηβαιινληηθέο ζπκπεξηθνξέο). πλεπψο απνθαζίζηεθε λα ζπλερηζηεί ε έξεπλα απνθιεηζηηθά κε ηε δηαλνκή επηζηνιψλ. Γηα ηελ αχμεζε ηνπ ηειηθνχ πνζνζηνχ αληαπφθξηζεο έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο ηερληθέο ζηε βηβιηνγξαθία (follow-up), φπσο είλαη ε απνζηνιή θάξηαο ππελζχκηζεο, ε ηειεθσληθή επηθνηλσλία θαη ε επαλαπνζηνιή νιφθιεξνπ ηνπ θαθέινπ (Faria & Dickinson, 1996; Jobber & O Reilly, 1998; Fox et al., 1998). ηα πιαίζηα ηεο έξεπλαο επηιέρζεθε ε επαλαπνζηνιή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ ε νπνία πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 80 λνηθνθπξηά θαη ε ηειεθσληθή επηθνηλσλία θαηά ηελ νπνία δφζεθε ε επηινγή ζηνπο εξσηψκελνπο λα γίλεη παξαιαβή ηνπ ζπκπιεξσκέλνπ εξσηεκαηνινγίνπ απφ ηνλ ίδην ηνλ εξεπλεηή. Καηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο ζπιιέρζεθαλ ζπλνιηθά 140 εξσηεκαηνιφγηα εθ ησλ νπνίσλ 10 ζπκπιεξψζεθαλ κέζσ πξνζσπηθψλ ζπλεληεχμεσλ, 110 επηζηξάθεθαλ ηαρπδξνκηθά θαη ζε 20 έγηλε παξαιαβή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απφ ηνλ εξεπλεηή. Γηα ηελ αλαγλψξηζε ηεο πξνέιεπζεο ησλ ηαρπδξνκηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ νη θάθεινη πξνπιεξσκέλνπ ηέινπο είραλ θσδηθνπνηεζεί. Σν πνζνζηφ αληαπφθξηζεο (45%) κε δεδνκέλε θαη ηε δηεμαγσγή ηαρπδξνκηθήο έξεπλαο είλαη ηθαλνπνηεηηθφ θαη πηζαλφηαηα νθείιεηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηελ θαιή εηθφλα ηνπ παλεπηζηεκίνπ πξνο ηελ ηνπηθή θνηλσλία θαη ζην γεγνλφο φηη ην παλεπηζηήκην απνηειεί έλαλ νηθεία θνξέα γηα ηνλ πνιίηε ηεο Μπηηιήλεο. Σέινο, γηα ηε δηεμαγσγή ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ ζηε ηειεπηαία θάζε ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο επηιέρζεθαλ 14 άηνκα απφ ην ππάξρνλ δείγκα ηα νπνία είραλ δειψζεη θαη ηε δηαζεζηκφηεηά ηνπο γηα πξνζσπηθή ζπλέληεπμε θαηά ηε ζπκπιήξσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ επηινγή ησλ 14 αηφκσλ βαζίζηεθε ζηηο απαληήζεηο ηνπο ζηηο εξσηήζεηο πεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο ζε κηα πξνζπάζεηα λα δηεξεπλεζνχλ νη απφςεηο αηφκσλ κε δηαθνξεηηθέο ζπλήζεηεο σο πξνο ηε δηαρείξηζε ησλ απνξξηκκάησλ. 91

92 Αληηπξνζσπεπηηθόηεηα ηνπ δείγκαηνο Σν επίπεδν αληαπφθξηζεο ζηελ έξεπλα εμαζθαιίδεη σο έλα βαζκφ ηελ αληηπξνζσπεπηηθφηεηα ηνπ δείγκαηνο. ε ζρέζε κε ην ζθάικα αληαπφθξηζεο, δηεξεπλήζεθαλ ηα δεκνγξαθηθά ζηνηρεία πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζεί ν βαζκφο χπαξμήο ηνπ (May, 2001). Δηδηθφηεξα, φζνλ αθνξά ην θχιν, νη γπλαίθεο αληηπξνζσπεχνπλ ην 50,7% θαη νη άλδξεο ην 49,3% ηνπ δείγκαηνο πνζνζηά πνπ είλαη αληηπξνζσπεπηηθά σο πξνο ηα πξαγκαηηθά πνζνζηά ηνπ πιεζπζκνχ ζε επίπεδν Ννκνχ. Ο κέζνο φξνο ειηθίαο ηνπ δείγκαηνο ήηαλ 42,4 θαη ππήξρε ζεκαληηθή δηαζπνξά ζην δείγκα. Ο κεγαιχηεξνο ειηθηαθά εξσηψκελνο έρεη γελλεζεί ην 1927 θαη ν κηθξφηεξνο ην ην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, 46,8% ηνπ δείγκαηνο είλαη απφθνηηνη Λπθείνπ, 29,7% βξίζθνληαη ή έρνπλ νινθιεξψζεη ηε κεηαδεπηεξνβάζκηα ή ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, 8,9% έρεη νινθιεξψζεη κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο θαη 14,6% έρεη νινθιεξψζεη ην Γπκλάζην ή ην Γεκνηηθφ. ε ζρέζε κε ηα πξαγκαηηθά δεκνγξαθηθά ζηνηρεία φζνλ αθνξά ηελ εθπαίδεπζε ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαδεπηεξνβάζκηαο θαη ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο είλαη απμεκέλν θαζψο ην αληίζηνηρν πνζνζηφ απφ ηελ Δζληθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία Διιάδνο (ΔΤΔ) γηα ην Ννκφ είλαη 11,68%. Παξ φια απηά ην πνζνζηφ ηεο ΔΤΔ αθνξά απνθιεηζηηθά ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ελψ ζχκθσλα κε ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ζην εξσηεκαηνιφγην κεηξήζεθαλ θαη ζπνπδέο νη νπνίεο είλαη πάλσ απφ ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε αιιά δελ εληάζζνληαη ζηελ ηξηηνβάζκηα (π.ρ. δεκφζηα θαη ηδησηηθά ΗΔΚ, ζρνιέο ΟΑΔΓ, ζρνιέο κεηαθξαζηψλ). Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο (Jowell, 2003) ζηελ νπνία κεηξήζεθαλ ηα ρξφληα εθπαίδεπζεο θαη φρη θαηεγνξίεο, πάλσ απφ 20% ηνπ δείγκαηνο ζηελ πεξηθέξεηα Βνξείνπ Αηγαίνπ έρεη νινθιεξψζεη ρξφληα εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα. Δπηπξφζζεηα ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φηη ηα πνζνζηά ηεο ΔΤΔ θαη ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο αθνξνχλ αζηηθέο θαη αγξνηηθέο πεξηνρέο καδί. Παξά απηά ηα δεηήκαηα, πνπ αηηηνινγνχλ σο έλα βαζκφ ηε δηαθνξνπνίεζε ηνπ δείγκαηνο σο πξνο ηε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία εθπαίδεπζεο, ζα πξέπεη λα αλαγλσξίζνπκε φηη απηή νθείιεηαη θαη ζηελ ηάζε ησλ αηφκσλ πςειφηεξεο εθπαίδεπζεο λα είλαη πην δεθηηθνί ζε απηέο ηηο έξεπλεο. Σέινο ζε ζρέζε κε ηελ πεξηνρή θαηνηθίαο ζηελ πφιε ηεο Μπηηιήλεο παξαηεξήζεθε φηη ν ηειηθφο πιεζπζκφο πνπ ζπκκεηείρε ζηελ έξεπλα είρε θαιή δηαζπνξά. πκπεξαζκαηηθά, παξά ην δήηεκα ηνπ πςεινχ πνζνζηνχ ζηελ ηξηηνβάζκηα θαη κεηα-δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ιφγσ ηεο θαιήο αληηπξνζσπεπηηθφηεηαο σο πξνο ηα ππφινηπα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηε γεσγξαθηθή δηαζπνξά ζεσξήζεθε φηη ην δείγκα ηεο έξεπλαο είλαη επαξθψο αληηπξνζσπεπηηθφ. 92

93 Ζ δηακόξθσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Ζ δηακφξθσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κε ζηφρν λα απαληεζνχλ ηα βαζηθά επηζηεκνληθά εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο. Οη εξσηήζεηο δεκηνπξγήζεθαλ ζχκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία γηα ηε δηεξεχλεζε αληίζηνηρσλ ζεκάησλ θαη ηνπο θαλφλεο ζχληαμεο εξσηεκαηνινγίσλ (Κπξηαδή, 2000; de Vaus, 1998; May, 2001). Πξηλ ηελ ηειηθή δηακφξθσζε πξαγκαηνπνηήζεθε πξν-έξεπλα φπνπ ην εξσηεκαηνιφγην δηαλεκήζεθε ζε κε ηπραίν δείγκα 30 αηφκσλ. ηελ πξψηε ζειίδα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ (Παξάξηεκα Β) θαη πξηλ ηελ έλαξμε ησλ εξσηήζεσλ πξνζηέζεθε κηα εηζαγσγηθή παξάγξαθνο κε θχξην ζηφρν ηελ ελεκέξσζε ησλ εξσηψκελσλ γηα ηελ χπαξμε ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο θαη ηνπ πξνγξάκκαηνο αλαθχθισζεο ζηε Μπηηιήλε. Απηέο νη πιεξνθνξίεο εηζαρζήθαλε γηα λα κπνξεί ν εξσηψκελνο λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο ηνπ πξψηνπ κέξνπο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ πνπ αθνξνχζαλ ηελ αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ, ηε ζπκκφξθσζε ή ζπλεξγαζία ησλ ζπκπνιηηψλ ηνπ θαη άιια δεηήκαηα γηα ηα νπνία ήηαλ απαξαίηεηε ε χπαξμε βαζηθψλ γλψζεσλ. Δηζαγσγηθό θείκελν εξσηεκαηνινγίνπ ηελ πεξηνρή ζαο ηζρχεη θαλνληζκόο θαζαξηόηεηαο θαη πξνζηαζίαο πεξηβάιινληνο. ηα πιαίζηα ηνπ θαλνληζκνχ θαζνξίδνληαη νη αξκνδηφηεηεο ηνπ δήκνπ θαζψο επίζεο θαη νη ππνρξεψζεηο ησλ πνιηηψλ. χκθσλα κε απηφ ηνλ θαλνληζκφ νη πνιίηεο είλαη ππνρξεσκέλνη: Να απνξξίπηνπλ ηα ζθνππίδηα ηνπο ζε πιαζηηθέο αλζεθηηθέο ζαθνύιεο Να απνξξίπηνπλ ηα ζθνππίδηα ηνπο εληόο ησλ θάδσλ απνξξηκκάησλ Να κε βγάδνπλ ηα απνξξίκκαηά ηνπο ηηο αξγίεο Σαπηφρξνλα ζηελ πεξηνρή ζαο ιεηηνπξγεί πξόγξακκα αλαθύθισζεο ζπζθεπαζηώλ αινπκηλίνπ απφ ηελ Αζηηθή Με Κεξδνζθνπηθή Οξγάλσζε Τδάιηνο ΓΑΜΟ (Τδάηηλνο- Ζιηαρηίδα-Γήκνο Μπηηιήλεο). Με απηφ ην πξφγξακκα νη πνιίηεο κπνξνχλ λα ξίρλνπλ ζπζθεπαζίεο αινπκηλίνπ ζηνπο εηδηθνχο κπιε θάδνπο πνπ βξίζθνληαη ζε δηάθνξα ζεκεία ηεο πφιεο. ηφρνο ηεο πνιηηηθήο είλαη ε κείσζε ηνπ ζπλνιηθνχ φγθνπ απνξξηκκάησλ πνπ θαηαιήγνπλ ζηηο ρσκαηεξέο θαη ε επαηζζεηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ. Α κέρος: Περηβαιιοληηθές ζηάζεης, ζσκπερηθορές θαη αληηιήυεης Ζ πξψηε ελφηεηα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αθνξνχζε δεηήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ γηα ηηο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο αζηηθψλ απνξξηκκάησλ. Δηδηθφηεξα, ε αξρηθή εξψηεζε (Α1) αθνξνχζε ηε γλψζε γηα ηελ χπαξμε απηψλ ησλ πνιηηηθψλ θαζψο επίζεο θαη ηελ πεγή απηήο ηεο πιεξνθνξίαο. ηφρνο ήηαλ λα δηεξεπλεζεί ν 93

94 ξφινο θπξίσο ησλ ηππηθψλ θαη άηππσλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ αιιά θαη ησλ ηνπηθψλ ΜΜΔ γηα ηε ξνή απηήο ηεο πιεξνθνξίαο θαζψο αλακέλεηαη λα έρνπλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ξφιν ζε κηα θιεηζηή λεζησηηθή θνηλσλία φπσο ε Μπηηιήλε. ηε ζπλέρεηα δηεξεπλήζεθαλ νη πεξηβαιινληηθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ εξσηψκελσλ ζηα πιαίζηα ησλ δπν πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ (θαλνληζκφο θαζαξηφηεηαο θαη αλαθχθισζε). Δηδηθφηεξα παξνπζηάζηεθαλ 7 ζπκπεξηθνξέο (εξψηεζε Α2): 1. Απφξξηςε ζθνππηδηψλ ζε θιεηζηέο πιαζηηθέο αλζεθηηθέο ζαθνχιεο, 2. Απφξξηςε ζθνππηδηψλ εληφο ηνπ θάδνπ, 3.Απφξξηςε ζθνππηδηψλ ηηο εκέξεο πνπ πεξλάεη ην απνξξηκκαηνθφξν απφ ηε γεηηνληά, 4.Σνπνζέηεζε ζθνππηδηψλ δίπια ζηνλ θάδν φηαλ απηφο είλαη γεκάηνο, 5. Απφξξηςε ζθνππηδηψλ ηελ Κπξηαθή, 6. Γηαρσξηζκφο ζπζθεπαζηψλ αινπκηλίνπ θαη απφξξηςε ζηνπο κπιε θάδνπο, 7. Μείσζε ηνπ φγθνπ απνξξηκκάησλ (π.ρ. ζηηο ράξηηλεο ζπζθεπαζίεο). Γηα φιεο ηηο ζπκπεξηθνξέο δηεξεπλήζεθε ε ζπρλφηεηα πνπ νη πνιίηεο ηηο πξαγκαηνπνηνχλ (Πάληα, Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο, Οξηζκέλεο θνξέο, Πνηέ). Ζ ηξίηε εξψηεζε (Α3) αθνξνχζε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο θαη ηεο αλαθχθισζεο θαη νη εξσηψκελνη ηηο αμηνινγνχζαλ ζε κία θιίκαθα 4 ζεκείσλ: Πνιχ, Αξθεηά, Λίγν, Καζφινπ. Ζ ζπγθεθξηκέλε εξψηεζε εληάρζεθε ζην εξσηεκαηνιφγην θαζψο αλακέλεηαη λα ζπλδεζεί κε ηελ ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ αιιά θαη κε ηελ αληίιεςε γηα ηε ζπκκφξθσζε θαη ζπλεξγαζία ησλ ππνινίπσλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο. Οη ηξεηο επφκελεο εξσηήζεηο (Α4, Α5 θαη Α6) αθνξνχζαλ ηελ άζθεζε εζσηεξηθνχ ειέγρνπ. πσο δηαηππψζεθε θαη απφ ην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα ηεο δηαηξηβήο ν εζσηεξηθφο έιεγρνο απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα κηαο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο θαη ζπλδέεηαη κε ηνπο άηππνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο πνπ ππάξρνπλ ζε κηα θνηλσλία. Οη εξσηήζεηο Α5 θαη Α6 δηεξεπλνχλ ηελ πξφζεζε ηνπ εξσηψκελνπ λα θάλεη παξαηήξεζε ζε θάπνηνλ ζπκπνιίηε ηνπ ζε πεξίπησζε πνπ παξαβηάδεη ηνλ θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο ή εκπνδίδεη ηελ νκαιή ιεηηνπξγία ηεο αλαθχθισζεο. Δπηπιένλ ε εξψηεζε Α7 αθνξά ηελ αληίζεηε δηάζηαζε, αλ δειαδή ν εξσηψκελνο έρεη δερηεί πνηέ παξαηήξεζε γηα θάπνηα αληίζηνηρε πξάμε. ην πξψην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ εμεηάζηεθε θαη ε αληίιεςε γηα ηε ζπκκφξθσζε ησλ ζπκπνιηηψλ (Α7, Α8). Οη εξσηήζεηο απηέο έρνπλ σο ζηφρν λα εμεηάζνπλ ην αίζζεκα θνηλήο δξάζεο πνπ ππνζηεξίδεηαη απφ ηε ζεσξία φηη επεξεάδεη θαη ηελ αηνκηθή δξάζε ησλ πνιηηψλ. Γηα ηε κέηξεζε ηνπ Κνηλσληθνχ Κφζηνπο Πεξηνξηζκνχ θαη ηνπ Κνηλσληθνχ Οθέινπο, δεκηνπξγήζεθαλ 2 ελφηεηεο κε ππν-εξσηήζεηο. Γηα λα γίλεη κηα φζν ην δπλαηφλ πην ζσζηή αμηνιφγεζε ηνπ θφζηνπο θαη ηνπ νθέινπο ησλ εξγαιείσλ ε νπνία ζηε ζπλέρεηα ζα κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ζπγθξηηηθνχο ζθνπνχο απνθαζίζηεθε λα επαλαδηαηππσζεί ην δήηεκα ηεο εθαξκνγήο ησλ πνιηηηθψλ. Δηδηθφηεξα, νη εξσηψκελνη θιήζεθαλ λα αμηνινγήζνπλ 94

95 θφζηε θαη νθέιε ππφ ηελ πξνυπφζεζε φηη ζα γηλφηαλ αλαδηακφξθσζε ησλ πξνεγνχκελσλ πνιηηηθψλ. Με απηφ ηνλ ηξφπν αηηηνινγείηαη θαη ε εηζαγσγή επηπιένλ κέηξσλ εηδηθά ζηελ πεξίπησζε ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο. Σν θφζηνο πεξηνξηζκνχ αμηνινγήζεθε ζε θιίκαθα Likert 1-5 φπνπ ην 1 αληηπξνζσπεχεη ην ζεκαληηθφ πεξηνξηζκφ θαη ην 5 ην κεδεληθφ πεξηνξηζκφ. Έλα ζπρλφ πξφβιεκα ζηηο θιίκαθεο απηέο είλαη φηη ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ εξσηψκελσλ επηιέγεη ηε κεζαία βαζκνινγία (ζε απηή ηελ πεξίπησζε ην 3). Παξ φια απηά, ν ηχπνο ησλ εξσηήζεσλ θφζηνπο αιιά θαη νθέινπο, ιφγσ ηεο ηδηαηηεξφηεηαο ηεο εξψηεζεο δελ παξνπζίαζε ηέηνηνπ ηχπνπ πξνβιήκαηα. Σν θφζηνο πεξηνξηζκνχ δηεξεπλήζεθε γηα 6 πξάμεηο: 1. Ο πνιίηεο είλαη ππνρξεσκέλνο λα ηνπνζεηεί ηα ζθνππίδηα ηνπ ζε πιαζηηθέο αλζεθηηθέο ζαθνχιεο, 2. Ο πνιίηεο είλαη ππνρξεσκέλνο λα ηνπνζεηεί ηα ζπλήζε (κε αλαθπθιψζηκα) απνξξίκκαηα ΔΝΣΟ ηνπ θάδνπ απνξξηκκάησλ, 3. Ο πνιίηεο είλαη ππνρξεσκέλνο λα ελεκεξψλεηαη γηα ηηο εκέξεο πνπ πεξλάεη ην απνξξηκκαηνθφξν θαη λα ηνπνζεηεί ηα ζθνππίδηα ζηνλ θάδν εθείλεο ηηο εκέξεο, 4. Οη πνιίηεο ελζαξξύλνληαη λα δηαρσξίδνπλ ηα απνξξίκκαηά ηνπο ζε αλαθπθιψζηκα θαη κε αλαθπθιψζηκα, 5. Οη πνιίηεο πξέπεη λα κεηψλνπλ ηνλ φγθν ησλ απνξξηκκάησλ ηνπο (π.ρ. ζηηο ζπζθεπαζίεο). Δπηπιένλ δηεξεπλήζεθε θαη ην ΚΚΠ απφ ηελ πιεξσκή αληαπνδνηηθψλ ηειψλ θαζαξηφηεηαο. Ζ επηινγή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πξάμεσλ γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ θφζηνπο βαζίζηεθε ζηα 3 εξγαιεία πνπ ήδε εθαξκφδνληαη θαη ζπλεπψο κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηα γλσξίδεη. Μέζσ ηεο δηαηχπσζεο απηψλ ησλ πξνηάζεσλ ζηφρνο είλαη λα ηνληζηεί ε δηαθνξνπνίεζε σο πξνο ηνλ ππνρξεσηηθφ ή κε ραξαθηήξα ησλ εξγαιείσλ. Οη δχν πξψηεο θαηεγνξίεο νπζηαζηηθά αθνξνχλ πξάμεηο πνπ αλακέλεηαη λα είλαη γλσζηέο ζηνπο πεξηζζφηεξνπο πνιίηεο. πλεπψο, πεξηζζφηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ε πξφηαζε γηα ηελ ππνρξεσηηθή ελεκέξσζε γηα ηηο εκέξεο θαη ψξεο πνπ πεξλάεη ην απνξξηκκαηνθφξν θαη ηελ ηνπνζέηεζε απνξξηκκάησλ ηηο αληίζηνηρεο εκέξεο, θαζψο επίζεο θαη ε κείσζε ηνπ φγθνπ απνξξηκκάησλ. Σειηθφο ζηφρνο απηψλ ησλ αμηνινγήζεσλ είλαη λα ζπγθξηζνχλ ηα θφζηε κεηαμχ ησλ εξγαιείσλ θαη λα ζπλδεζνχλ ηφζν κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην φζν θαη κε ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά. Με αληίζηνηρεο εξσηήζεηο δηεξεπλήζεθε θαη ην θνηλσληθφ φθεινο (Α10). Γηα θάζε εξγαιείν πνιηηηθήο επηιέρζεθαλ ζπγθεθξηκέλα νθέιε πνπ ζπλνδεχνπλ ηελ νινθιεξσκέλε εθαξκνγή ηνπ. Γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο απηά αθνξνχλ ηε βειηίσζε ζην ζπλνιηθφ επίπεδν θαζαξηφηεηαο ηεο πφιεο, ηε κείσζε ησλ δπζάξεζησλ νζκψλ θαη ηε δηαηήξεζε ηνπ πεξηβάιινληνο γηα ηηο επφκελεο γεληέο. Γηα ηε ζπκκεηνρή ζηελ αλαθχθισζε νη εξσηψκελνη αμηνιφγεζαλ ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ νθέινπο απφ ηε κείσζε ηνπ φγθνπ απνξξηκκάησλ, ηελ ελεξγή ζπκκεηνρή ηνπ πνιίηε (ιφγσ ηνπ δηαρσξηζκνχ ησλ αλαθπθιψζηκσλ απνξξηκκάησλ θαη ηελ ηνπνζέηεζε ζηνπο αληίζηνηρνπο θάδνπο) θαη δχν νθέιε θνηλά κε ηνλ θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο: ηε βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ θαζαξηφηεηαο θαη ηε δηαηήξεζε ηνπ πεξηβάιινληνο γηα ηηο επφκελεο γεληέο. Ζ αμηνιφγεζε ηνπ νθέινπο 95

96 πξαγκαηνπνηήζεθε ζε θιίκαθα Likert 1-5 φπνπ ην 1 αληηπξνζσπεχεη ην ειάρηζην φθεινο θαη ην 5 ην κέγηζην. ηφρνο ησλ πνιιαπιψλ εξσηήζεσλ νθέινπο είλαη ε ζχγθξηζε ηνπο κεηαμχ ησλ εξγαιείσλ θαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζχλδεζεο κε δεηήκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, πεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο αιιά θαη ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο πεξηνξηζκνχ. Β κέρος: Υποζεηηθή περηβαιιοληηθή ποιηηηθή ην αξρηθφ κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ δηεξεπλήζεθαλ δεηήκαηα γηα ηηο πνιηηηθέο πνπ ήδε εθαξκφδνληαη ζηελ πεξηνρή ηεο Μπηηιήλεο ηα νπνία ζηηο εξσηήζεηο θφζηνπο- νθέινπο ηνπνζεηήζεθαλ ζε έλα ππνζεηηθφ πιαίζην αλαδηακφξθσζεο θαη επαλαεθαξκνγήο. Καηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο θξίζεθε απαξαίηεην, ηαπηφρξνλα κε ηηο ππφινηπεο πνιηηηθέο, λα δηεξεπλεζεί θαη κηα επηπιένλ ππνζεηηθή πνιηηηθή πνπ αληηπξνζσπεχεη ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία. ηφρνο ησλ εξσηήζεσλ πνπ αθνξνχλ ηε ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή είλαη ε ζχγθξηζε κε ηα εξγαιεία πνπ δηεξεπλήζεθαλ ζην αξρηθφ κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ επηινγή ηνπ ππνζεηηθνχ εξγαιείνπ έγηλε ζχκθσλα κε παξεκθεξή κέηξα πνπ έρνπλ εθαξκνζηεί ζε άιιεο ρψξεο φπσο είλαη ηα απηνθφιιεηα απνξξηκκάησλ (Διβεηία) θαη ε δχγηζε θαη θνξνιφγεζε ησλ ζθνππηδηψλ (Αγγιία). Σν ππνζεηηθφ εξγαιείν πνπ δεκηνπξγήζεθε νλνκάζηεθε έμππλνη θάδνη θαη απνηειεί κηα παξαιιαγή ηνπ εξγαιείνπ δπγίζκαηνο ζθνππηδηψλ θαη ηεο επηβνιήο θφξνπ αλάινγα κε ην βάξνο, πξνζαξκνζκέλν ζηα ειιεληθά δεδνκέλα (ιφγσ ηεο αλππαξμίαο θάδσλ ζε θάζε θαηνηθία ζηελ Διιάδα). Δηδηθφηεξα, ζην εξσηεκαηνιφγην παξνπζηάζηεθε κηα αλαιπηηθή πεξηγξαθή ηνπ εξγαιείνπ ησλ έμππλσλ θάδσλ : Υποζέζηε όηη ζηελ πεξηνρή ζαο εθαξκόδεηαη κηα λέα πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή πνπ ζα ζπλδπάδεηαη κε ηελ ύπαξμε ελόο νινθιεξσκέλνπ ζπζηήκαηνο αλαθύθισζεο (ραξηί, γπαιί, αινπκίλην θ.α.) θαη ζα έρεη σο ζηόρν ηε κείσζε ηνπ ζπλνιηθνύ όγθνπ ησλ νηθηαθώλ απνξξηκκάησλ θαη ηελ αύμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ αλαθύθισζε. Η πνιηηηθή απηή βαζίδεηαη ζηελ αξρή ν ξππαίλσλ πιεξώλεη θαη ζα αληηθαηαζηήζεη ηα δεκνηηθά ηέιε θαζαξηόηεηαο πνπ ππνρξεσηηθά πιεξώλνπλ όινη νη πνιίηεο. Δηδηθόηεξα, νη θάδνη απνξξηκκάησλ ηεο πεξηνρήο ζαο ζα αληηθαηαζηαζνύλ από ζύγρξνλνπο έμππλνπο θάδνπο πνπ ζα αλνίγνπλ κε εηδηθέο θάξηεο πξνπιεξσκήο. Οη πνιίηεο ζα πξνκεζεύνληαη απηέο ηηο θάξηεο θαη ζα ηηο ρξεζηκνπνηνύλ θάζε θνξά πνπ ηνπνζεηνύλ ηα ζθνππίδηα ηνπο ζηνλ θάδν. Ο «έμππλνο» θάδνο ζα δπγίδεη απηόκαηα ηελ πνζόηεηα ησλ απνξξηκκάησλ θαη ηνλ όγθν ηεο ζαθνύιαο θαη ζα αθαηξεί ην πνζό από ηηο «κνλάδεο» ηεο θάξηαο ε νπνία έρεη πξνπιεξσζεί. Σπλεπώο, όζν πην πνιιά ζθνππίδηα ηνπνζεηνύληαη ζηνλ θάδν ηόζν πην πνιιά ρξήκαηα ζα πιεξώλεη ν πνιίηεο. 96

97 Αξρηθά δηεξεπλήζεθε ε αληίιεςε γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πνιηηηθήο (B1) ζηελ αληίζηνηρε θιίκαθα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ζηηο πξνεγνχκελεο πνιηηηθέο (Πνιχ, Αξθεηά, Λίγν, Καζφινπ). ηε ζπλέρεηα κειεηήζεθε αλ νη εξσηψκελνη ζεσξνχλ φηη νη πεξηζζφηεξνη ζπκπνιίηεο ηνπο ζα ζπκκνξθψλνληαλ κε ηε ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή ή αλ ζα έβξηζθαλ ηξφπνπο λα ηελ απνθχγνπλ (Β2). Ζ εξψηεζε απηή είλαη αληίζηνηρε κε ηελ αληίιεςε γηα ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ζπκπνιηηψλ πνπ παξνπζηάζηεθε ζην πξψην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ ηξίηε εξψηεζε (Β3) αθνξνχζε ην θφζηνο απφ ην ζπγθεθξηκέλν εξγαιείν θαη εηδηθφηεξα ηνλ πεξηνξηζκφ απφ ηελ πιεξσκή αλάινγα κε ην βάξνο ησλ απνξξηκκάησλ. Ζ θιίκαθα ήηαλ ίδηα κε απηή πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ εξψηεζε Α9 έηζη ψζηε λα κπνξεί λα εληαρζεί ζηε ζπγθξηηηθή αλάιπζε θαη ην νηθνλνκηθφ εξγαιείν. Αληίζηνηρα, ην θνηλσληθφ φθεινο κεηξήζεθε κε 4 εθδνρέο ζε θιίκαθα 1-5 (αληίζηνηρα κε ηελ θιίκαθα νθέινπο ζην πξψην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ). Δηδηθφηεξα, ηα νθέιε πνπ δηεξεπλήζεθαλ (εξψηεζε Α10) ήηαλ ε κείσζε ηνπ φγθνπ απνξξηκκάησλ, ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ αλαθχθισζε, ε δηαηήξεζε ηεο πεξηβαιινληηθήο πνηφηεηαο γηα ηηο επφκελεο γεληέο θαη ε βειηίσζε ηνπ ζπλνιηθνχ επηπέδνπ θαζαξηφηεηαο. Σέινο, κειεηήζεθε θαη ε πξνζπκία πιεξσκήο ησλ πνιηηψλ αλά ζαθνχια απνξξηκκάησλ (Γ5) κε ηελ παξνπζίαζε θάξηαο ελαιιαθηηθψλ πνζψλ ε νπνία δεκηνπξγήζεθε ζχκθσλα κε ηηο αληίζηνηρεο απαληήζεηο ηεο πξν-έξεπλαο. Γ Μέρος: Δρφηήζεης θοηλφληθού θεθαιαίοσ Σν ηξίην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ είρε σο ζηφρν ηε κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Ζ επηινγή ησλ εξσηήζεσλ πξαγκαηνπνηήζεθε ζχκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία θαζψο θαη απφ ηηο αληίζηνηρεο εθαξκνγέο κέηξεζεο πνπ είραλ ήδε γίλεη ζηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο (Jones et al., 2008a,b). Αξρηθά, γηα ηε κέηξεζε ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο, δηεξεπλήζεθαλ 5 δεηήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηφζν ηε γεληθεπκέλε φζν θαη ηελ εμεηδηθεπκέλε εκπηζηνζχλε. ζνλ αθνξά ηε γεληθεπκέλε εκπηζηνζχλε (Γ1) επηιέρζεθε ε εξψηεζε πνπ ρξεζηκνπνηείηαη κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία: Γεληθά ζα ιέγαηε όηη ηα πεξηζζόηεξα άηνκα κπνξείηε λα ηα εκπηζηεπηείηε ή πξέπεη λα είζηε επηθπιαθηηθόο/ή 29 (e.g. Paxton, 1999; Newton & Norris 2000; Beugelsdijk & van Schaik 2005; Jones et al., 2008b). Δπηπιένλ, δηεξεπλήζεθε ην αίζζεκα ηηκηφηεηαο κε ηελ εξψηεζε Γ2: Γεληθά ζα ιέγαηε όηη νη πεξηζζόηεξνη άλζξσπνη είλαη δίθαηνη ή πξνζπαζνύλ λα ζαο εθκεηαιιεπηνύλ (π.ρ. Paxton, 1999; Narayan & Cassidy 2001; Jones et al., 2008a). ηε ζπλέρεηα εμεηάζηεθε ε εμεηδηθεπκέλε εκπηζηνζχλε (Γ3) (Uslaner & Conley, 2003) γηα ηξεηο νκάδεο: ηνπο γείηνλεο, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο. ιεο νη 29 Ζ κεηάθξαζε ησλ εξσηήζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ βαζίδεηαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζηηο αληίζηνηρεο κεηαθξάζεηο πνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί απφ ην Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο. 97

98 εξσηήζεηο κεηξήζεθαλ ζε θιίκαθα 0-10 αληίζηνηρα κε ηελ θιίκαθα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα (Jowell, 2003, 2005) Γηα ηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε δεκηνπξγήζεθε κηα εξψηεζε (Γ5) ζχκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (π.ρ. Newton & Norris 2000; Narayan & Cassidy 2001) ε νπνία πεξηειάκβαλε 9 ζεζκνχο: Κπβέξλεζε, ΤΠΔΥΩΓΔ, Γεκνηηθή Αξρή, Δπξσπατθή Έλσζε, Αζηπλνκία, Γηθαζηηθφ χζηεκα, Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο, Πνιηηηθνχο, Πνιηηηθά Κφκκαηα. Ζ επηινγή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζεζκψλ έγηλε πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ε εκπηζηνζχλε ζε πνιηηηθνχο ζεζκνχο (εζληθνχο θαη ηνπηθνχο), ζε ζεζκνχο ηάμεο θαη αζθάιεηαο, ζε δηεζλείο ζεζκνχο θαη ηέινο ζε θπβεξλεηηθνχο ζεζκνχο (ΜΚΟ). Αληίζηνηρα κε ηηο εξσηήζεηο ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο νη απαληήζεηο γηα ηνπο ζεζκνχο κεηξήζεθαλ ζε θιίκαθα Σα θνηλσληθά δίθηπα εμεηάζηεθαλ ηφζν σο πξνο ηελ άηππε φζν θαη ηελ ηππηθή κνξθή ηνπο (Krishna & Shrader 2002). Γηα ηα άηππα δίθηπα δεκηνπξγήζεθαλ δπν εξσηήζεηο (Γ4) νη νπνίεο κεηξνχζαλ ηε ζπρλφηεηα ζπλάληεζεο κε θίινπο θαη ζπγγελείο. Ζ εξψηεζε δηακνξθψζεθε ζχκθσλα κε ηελ αληίζηνηρε εξψηεζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο. ζνλ αθνξά ηα ηππηθά θνηλσληθά δίθηπα δηεξεπλήζεθε αλ ν εξσηψκελνο είλαη κέινο ή έρεη πξνζθέξεη εζεινληηθή εξγαζία ηνπο ηειεπηαίνπο 12 κήλεο ζε θάπνηα νξγάλσζε ή ζχιινγν (Γ9). Δπηπιένλ κειεηήζεθαλ δπν δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ζπκκεηνρή ζηα δίθηπα. Αξρηθά, ε ζπλεξγαζία κε ηνπο ζπκπνιίηεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ (Γ10) θαη ε γλψζε γηα ην πνπ κπνξεί λα απεπζπλζεί ν πνιίηεο ζε πεξίπησζε πνπ δηαπηζηψζεη θάπνην πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα (Γ11). ηελ πξψηε πεξίπησζε ζηφρνο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζπκκεηνρήο ελψ ζηε δεχηεξε ε ξνή ηεο πιεξνθνξίαο ζηα πιαίζηα ηνπ δηαζπλδεηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Ζ απνδνρή ή κε ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ δηεξεπλήζεθε γηα 6 πξάμεηο ζε θιίκαθα 1-5 φπνπ 1 ήηαλ ε απφιπηα δηθαηνινγεκέλε θαη 5 ε απφιπηα αδηθαηνιφγεηε ελέξγεηα (Γ8). Δηδηθφηεξα δηεξεπλήζεθε πφζν ιάζνο ζεσξεί ν εξσηψκελνο νξηζκέλεο γεληθέο πξάμεηο: θνξνδηαθπγή, δσξνδνθία δεκνζίσλ ππαιιήισλ, ξίςε κπαδψλ ζε απαγνξεπκέλν ρψξν θαη ρηίζηκν απζαίξεηνπ νηθνδνκήκαηνο. Δπηπιένλ, πξνζηέζεθαλ θαη δπν πεξηβαιινληηθέο πξάμεηο νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ηε κειέηε πεξίπησζε: ε απφξξηςε ζθνππηδηψλ εθηφο ηνπ θάδνπ απνξξηκκάησλ θαη ε απφξξηςε κε αλαθπθιψζηκσλ πιηθψλ εληφο ηνπ κπιε θάδνπ αλαθχθισζεο. Σειεπηαία παξάκεηξνο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ κειεηήζεθε είλαη ην ελδηαθέξνλ θαη ε ζπκκεηνρή γηα ηα θνηλά (εξσηήζεηο Γ6 θαη Γ7). Αξρηθά, νη εξσηψκελνη ζπκπιήξσζαλ ην επίπεδν ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πνιηηηθή (Καζφινπ, Λίγν, Αξθεηά, Πνιχ) φπσο αληίζηνηρα έρεη κεηξεζεί ζε πνιιέο ειιεληθέο θαη δηεζλείο κειέηεο (Jones et al., 2008a). Δπηπιένλ δηεξεπλήζεθε αλ ν εξσηψκελνο έρεη πξαγκαηνπνηήζεη θάπνηα πξάμε ηνπο ηειεπηαίνπο 12 κήλεο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά: εξγαζία ζε θάπνην πνιηηηθφ θφκκα, νξγάλσζε ή ζχιινγν, ππνγξαθή αηηήκαηνο ή έθθιεζεο, ζπκκεηνρή ζε δηαδήισζε, αγνξά 98

99 πξντφλησλ γηα πνιηηηθνχο, εζηθνχο ή πεξηβαιινληηθνχο ιφγνπο θαη κπντθνηάξηζκα πξντφλησλ. Ζ επηινγή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πξάμεσλ έγηλε ζχκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία κέηξεζεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη ησλ αληίζηνηρσλ εξσηήζεσλ ηεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο (Green & Fletcher, 2003; Grootaert et al., 2004; Hjollund & Svensen, 2003; Jowell, 2003). Γ Μέρος: Γεκογραθηθά ζηοητεία Οη εξσηήζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ ηνπνζεηήζεθαλ ζην ηέινο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ φπσο πξνηείλεηαη ζηηο θνηλσληθέο έξεπλεο (Sudman & Bradburn, 1982) ελψ ζηελ εηζαγσγή ηνπ ηέηαξηνπ κέξνπο πξνζηέζεθε θαη κηα ππελζχκηζε γηα ην απφξξεην ησλ δεδνκέλσλ κεηά ηε ζπιινγή ηνπο. Δηδηθφηεξα, ζπγθεληξψζεθαλ ζηνηρεία γηα ην θχιν ηνπ εξσηψκελνπ, ηελ ειηθία, ην εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, ην εηήζην νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα, ηελ απαζρφιεζε θαη ηνλ αξηζκφ ησλ αηφκσλ ζην λνηθνθπξηφ. ηελ πεξίπησζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κηα αιιαγή απφ ηελ ηππνπνηεκέλε θιίκαθα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη σο πξνο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο ιφγσ ηνπ πςεινχ πνζνζηνχ ησλ αηφκσλ πνπ έρνπλ νινθιεξψζεη ηε κεηα-δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε ζήκεξα ζηελ Διιάδα (π.ρ. ΗΔΚ, ΚΔ) Ζ δηακόξθσζε ησλ πνηνηηθώλ ζπλεληεύμεσλ Μεηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο κε εξσηεκαηνιφγηα θαη ηελ νινθιήξσζε ηεο ζηαηηζηηθήο επεμεξγαζίαο ησλ δεδνκέλσλ απνθαζίζηεθε λα εμεηαζηνχλ πεξαηηέξσ νξηζκέλα δεηήκαηα πνπ ε πνζνηηθή θνηλσληθή έξεπλα κε ηε κέζνδν ησλ εξσηεκαηνινγίσλ δελ παξέρεη ηε δπλαηφηεηα λα δηεξεπλεζνχλ ζε βάζνο. Ο βαζηθφο ζηφρνο ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο κε εκηδνκεκέλεο ζπλεληεχμεηο ζε βάζνο ήηαλ ε δηεξεχλεζε ησλ λνεκάησλ πνπ απνδίδνληαη απφ ηα ίδηα ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε κηα ζεηξά απφ θαηλφκελα θαη δηαδηθαζίεο θαζψο θαη ε έκθαζε ζηηο ππνθεηκεληθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη εξκελείεο. Δπηπξφζζεηα βαζηθφο ζηφρνο ήηαλ ε αμηνπνίεζε ηνπ ιφγνπ ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζηελ πιήξε ηνπ κνξθή δίρσο ηελ αλαγσγή θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ ζε κεηαβιεηέο έηζη ψζηε λα δηεξεπλεζνχλ νη ελλνηνινγηθέο θαηεγνξίεο ησλ ίδησλ ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ νη νπνίεο κπνξεί λα απνθιίλνπλ ζεκαληηθά απφ ηηο επηζηεκνληθέο θαηεγνξίεο ή απφ ηηο ζπλεζηζκέλεο θαηεγνξίεο ηεο ιεγφκελεο θνηλήο ινγηθήο (common knowledge categories) (Mishler, 1996; Rubin & Rubin, 2005; Ησζεθίδεο & ππξηδάθεο, 2006; Ησζεθίδεο, 2008). Απηή ε δηεξεχλεζε πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηελ ηερληθή ησλ εκη-δνκεκέλσλ ζπλεληεχμεσλ ζε βάζνο, ζε 14 άηνκα ηνπ δείγκαηνο πνπ επηιέρζεθαλ ζχκθσλα κε ηηο απαληήζεηο ηνπο ζηηο εξσηήζεηο πεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο. 99

100 ηηο εκη-δνκεκέλεο ζπλεληεχμεηο ππάξρνπλ πξνθαζνξηζκέλεο εξσηήζεηο πνπ απεπζχλνληαη ζε φινπο ηνπο εξσηψκελνπο θαη ζπλεπψο κπνξνχλ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ θαη ζπγθξίζεηο ζηηο απαληήζεηο ηνπο (May, 2001). Παξ φια απηά, ν ζπλεληεπθηήο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα πξαγκαηνπνηήζεη επηπιένλ εξσηήζεηο ζηνλ εξσηψκελν γηα δηεπθξηλίζεηο θαη λα δηεξεπλήζεη δεηήκαηα πνπ ζεσξεί φηη πξνθχπηνπλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζπλέληεπμεο (Ησζεθίδεο, 2008: 112; May, 2001). Με απηφ ηνλ ηξφπν επηηπγράλεηαη ε ηζνξξνπία κεηαμχ ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ θαη ηεο απαηηνχκελεο επειημίαο θαηά ηελ δηάξθεηα ησλ ζπλεληεχμεσλ. Γηα ηε δηεμαγσγή ησλ ζπλεληεχμεσλ, δεκηνπξγήζεθε ν αληίζηνηρνο νδεγφο ζπλέληεπμεο. Αξρηθά δηεξεπλήζεθαλ νξηζκέλα γεληθά δεηήκαηα φζνλ αθνξά ηελ αληίιεςε ηνπ αηφκνπ γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ έλλνηα ηεο θηιν-πεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο θαζψο επίζεο θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ αηφκνπ ζε θάπνηα πεξηβαιινληηθή δξαζηεξηφηεηα. ηε ζπλέρεηα δεκηνπξγήζεθαλ εξσηήζεηο νη νπνίεο δηεξεπλνχζαλ δεηήκαηα πνπ εληάζζνληαη ζηα πιαίζηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Αξρηθά, ζρεκαηίζηεθαλ δχν εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηελ άπνςε θαη ηηο πξνζδνθίεο ηνπ εξσηψκελνπ γηα ηνπο ζεζκνχο πνπ είλαη ππεχζπλνη γηα ηε δηαρείξηζε ησλ απνξξηκκάησλ ζηε Μπηηιήλε (ην Γήκν Μπηηιήλεο θαη ηηο ηνπηθέο ΜΚΟ). Απηέο νη εξσηήζεηο εληζρχνπλ ηελ θαηαλφεζε, πξψηνλ, ησλ ζηάζεσλ ησλ πνιηηψλ απέλαληη ζηηο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο θαη δεχηεξνλ ηεο βαζκνιφγεζεο ζηελ θιίκαθα εκπηζηνζχλεο (0-10) γηα ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ζεζκνχο. ηα πιαίζηα ηεο εμέηαζεο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ δηεξεπλήζεθε ε εμέιημε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ηνπ εξσηψκελνπ ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ. Απηή ε εξψηεζε ζπκβάιιεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ δηαζπλδέζεσλ ησλ πνιηηψλ θαη ηεο ζεκαληηθφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο. ε άκεζε ζρέζε κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην, δεκηνπξγήζεθε κηα εξψηεζε πνπ αθνξνχζε ηελ αληίιεςε ησλ εξσηψκελσλ γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία αιιά θαη γηα ηελ θνηλσλία ηεο Μπηηιήλεο εηδηθφηεξα. ηφρνο απηήο ηεο εξψηεζεο ήηαλ λα εληζρχζεη ηελ θαηαλφεζε ησλ απαληήζεσλ ζε επηκέξνπο εξσηήζεηο ηεο πνζνηηθήο έξεπλαο πνπ αθνξνχζαλ ηελ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε θαζψο επίζεο θαη ηελ ηάζε ζπκκφξθσζεο κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο. Δπηπιένλ, ζηα πιαίζηα ηεο πνζνηηθήο έξεπλαο κεηξήζεθε ζε θιίκαθα Likert ην επίπεδν εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο ζπλαλζξψπνπο. Μέζσ ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ δηεξεπλήζεθε πεξαηηέξσ ε έλλνηα πνπ απνδίδνπλ νη εξσηψκελνη ζηελ εκπηζηνζχλε πξνθεηκέλνπ λα εμεηαζηεί αλ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζην λφεκα πνπ ηεο απνδίδνπλ θαζψο επίζεο θαη αλ ρξεζηκνπνηείηαη ζην ίδην πιαίζην πνπ αλαιχεηαη ζηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα. Οη ηειεπηαίεο εξσηήζεηο γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αθνξνχζαλ ηε ζπκκεηνρή θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηα θνηλά θαη ηελ πνιηηηθή θαζψο επίζεο θαη ηελ ελεκέξσζε γηα ηηο πνιηηηθέο ηνπ Γήκνπ. Ο ηξφπνο ελεκέξσζεο γηα ηηο πνιηηηθέο κπνξεί λα βνεζήζεη ζεκαληηθά ζηε δηεξεχλεζε ηνπ δηαζπλδεηηθνχ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ην νπνίν αθνξά θαη ηε ξνή πιεξνθφξεζεο απφ ην θξάηνο πξνο ηνπο πνιίηεο. 100

101 ην ηειεπηαίν κέξνο ηεο ζπλέληεπμεο εληάρζεθαλ νη εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηηο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ. Αξρηθά κειεηήζεθε ε γλψζε ηνπ εξσηψκελνπ ζε ζρέζε κε ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ γηα ηνλ θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο. Οη επφκελεο εξσηήζεηο αθνξνχζαλ ηηο αληηιήςεηο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ (θαλνληζκφο θαζαξηφηεηαο, αλαθχθισζε θαη ππνζεηηθφ εξγαιείν). Καηά απηφ ηνλ ηξφπν κειεηήζεθε πεξηζζφηεξν ε αληίιεςε γηα απηφ ην δήηεκα ε νπνία ζηα πιαίζηα ηεο πνζνηηθήο έξεπλαο είρε κειεηεζεί ζε κηα 4βάζκηα θιίκαθα (Πνιχ, Αξθεηά, Λίγν, Καζφινπ Απνηειεζκαηηθή). Δπηπιένλ, δεκηνπξγήζεθαλ εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο ησλ απνξξηκκάησλ ζην λνηθνθπξηφ θαη ηελ αληίιεςε γηα ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζηελ αλαθχθισζε. Ζ δεχηεξε εξψηεζε είρε ζηφρν λα κειεηεζεί πεξαηηέξσ ην δήηεκα ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο θαζψο επίζεο θαη ην αληίζηνηρν επίπεδν νθέινπο πνπ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζε απηφ ην εζεινληηθφ εξγαιείν. Ζ ηειεπηαία εξψηεζε ηεο εκη-δνκεκέλεο ζπλέληεπμεο αθνξνχζε ηνλ εζσηεξηθφ έιεγρν θαη εηδηθφηεξα ηελ άπνςε ηνπ εξσηψκελνπ γηα ηα άηνκα πνπ παξαβαίλνπλ ηνλ θαλνληζκφ ή παξεκπνδίδνπλ ηελ νκαιή ιεηηνπξγία ηεο αλαθχθισζεο. Υξεζηκνπνηψληαο απηή ηελ εξψηεζε ζπλδπαζηηθά κε ηηο αληίζηνηρεο εξσηήζεηο θνηλσληθνχ ειέγρνπ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ κπνξεί λα γίλεη πεξηζζφηεξν θαηαλνεηή ε άζθεζε ή κε εζσηεξηθνχ ειέγρνπ θαζψο επίζεο θαη ηα αίηηα πνπ ζεσξνχλ νη εξσηψκελνη φηη νδεγνχλ ζε ηέηνηνπ ηχπνπ ζπκπεξηθνξέο. Οη πνηνηηθέο ζπλεληεχμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ην επηέκβξην ηνπ Ζ ψξα θαη ν ηφπνο ηεο ζπλέληεπμεο θαζνξηδφηαλ χζηεξα απφ ηειεθσληθή επηθνηλσλία κε ηνλ εξσηψκελν. Γέθα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηελ νηθία ηνπ εξσηψκελνπ ή ζηνλ εξγαζηαθφ ηνπ ρψξν θαη νη ππφινηπεο ηέζζεξηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε γξαθείν ηνπ ηκήκαηνο Πεξηβάιινληνο, ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ. Ζ δηάξθεηα ησλ ζπλεληεχμεσλ θπκάλζεθε αλάινγα κε ηελ ηάζε ηνπ εξσηψκελνπ λα αλαπηχμεη ηα δεηήκαηα ηεο έξεπλαο. Ζ πην ζχληνκε ζπλέληεπμε πξαγκαηνπνηήζεθε ζε ρξνληθφ δηάζηεκα 20 ιεπηψλ θαη ε κεγαιχηεξε ζε 55 ιεπηά. πλνιηθά ν κέζνο φξνο δηάξθεηαο ησλ πξνζσπηθψλ ζπλεληεχμεσλ ήηαλ 30 ιεπηά. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ζπλέληεπμεο ν ζπλεληεπθηήο άιιαδε ηε ζεηξά ησλ εξσηήζεσλ αλάινγα κε ηε ξνή ηνπ ιφγνπ ηνπ εξσηψκελνπ θαη ηα ζέκαηα πνπ αλαθέξνληαλ. Σαπηφρξνλα πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαη επηπιένλ εξσηήζεηο πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζνχλ πεξαηηέξσ νξηζκέλα δεηήκαηα ή λα ελζαξξπλζεί ν εξσηψκελνο λα αλαπηχμεη πεξηζζφηεξν ηηο απφςεηο ηνπ. Σέινο, νη ζπλεληεχμεηο καγλεηνθσλήζεθαλ (εθηφο απφ έλαλ εξσηψκελν ν νπνίνο πξνηίκεζε λα κε ρξεζηκνπνηεζεί θαζεηφθσλν) θαη ζηε ζπλέρεηα θαηεγνξηνπνηήζεθαλ νη απαληήζεηο αλά εξψηεζε γηα λα πξαγκαηνπνηεζεί ε αλάιπζε. 101

102 Οδεγόο ζπλέληεπμεο Γεληθέο εξσηήζεηο 1. Ση ζεκαίλεη γηα εζάο πεξηβάιινλ; 2. Ση είλαη γηα ζαο θηιν-πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά ; Πείηε καο κεξηθά παξαδείγκαηα. 3. Έρεηε εκπιαθεί πνηέ πξνζσπηθά ζε θάπνηα δξαζηεξηφηεηα πνπ ζρεηίδεηαη κε ην πεξηβάιινλ; Αλαθεξζείηε ζηηο εκπεηξίεο ζαο; Δξσηήζεηο Κνηλσληθνύ Κεθαιαίνπ 4. Πνηα είλαη ε άπνςε ζαο γηα ηελ ιεηηνπξγία ηεο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο (Γήκνο Μπηηιήλεο); Αλαθεξζείηε ζε πξνζσπηθέο ζαο εκπεηξίεο, πξνβιήκαηα θαη πξνζδνθίεο; 5. Πνηα είλαη ε άπνςε ζαο γηα ηελ ιεηηνπξγία ησλ ΜΚΟ ζε ηνπηθφ επίπεδν; Αλαθεξζείηε ζε πξνζσπηθέο ζαο εκπεηξίεο, πξνβιήκαηα θαη πξνζδνθίεο; 6. Πσο έρνπλ εμειηρζεί ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ νη θνηλσληθέο ζαο ζρέζεηο; (ζρέζεηο κε ηελ νηθνγέλεηα, ηνπο θίινπο, ηελ επξχηεξε θνηλσλία θηι). 7. Πνηεο είλαη νη απφςεηο ζαο γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία γεληθά θαη γηα ηελ θνηλσλία ηεο Μπηηιήλεο εηδηθφηεξα; 8. Ση ζεκαίλεη γηα εζάο εκπηζηνζχλε; 9. Δλδηαθέξεζηε γηα ηελ πνιηηηθή; 10. Με πνην ηξφπν ελεκεξψλεζηε γηα ηηο πνιηηηθέο ηνπ Γήκνπ; Δξσηήζεηο γηα ηηο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ησλ αζηηθώλ απνξξηκκάησλ 11. Ση αθξηβψο γλσξίδεηε απφ ην πεξηερφκελν ηνπ θαλνληζκνχ θαζαξηφηεηαο ηνπ Γήκνπ Μπηηιήλεο; 12. Θεσξείηε απνηειεζκαηηθέο ηηο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο απνξξηκκάησλ θαη αλαθχθισζεο ηνπ Γήκνπ Μπηηιήλεο ή φρη θαη γηαηί; 13. Πνηα ε γλψκε ζαο γηα ην ππνζεηηθφ εξγαιείν ησλ έμππλσλ θάδσλ; 14. Πσο δηαρεηξίδεζηε ηα απνξξίκκαηα ζην λνηθνθπξηφ ζαο; 15. Πσο βιέπεηε γεληθά ηελ αλαθχθισζε θαζψο θαη ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε απηή; 16. Ση λνκίδεηε γηα θάπνηνλ/α πνπ δελ ηεξεί ηνλ θαλνληζκφ θαζαξηφηεηαο ή αλαθχθισζεο ηνπ Γήκνπ ελψ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ην θάλεη; Θα παξεκβαίλαηε πξνζσπηθά ζε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο; 102

103 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ: Ζ επίπησζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθώλ απνξξηκκάησλ από ηνπο πνιίηεο ζην Γήκν Μπηηιήλεο 6.1. Δηζαγσγή Ζ πεξηγξαθή ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο ζα πξαγκαηνπνηεζεί κε ζηφρν ηε ζηαδηαθή δηεξεχλεζε ησλ εξεπλεηηθψλ ππνζέζεσλ ηεο δηαηξηβήο. Αξρηθά, ζα παξνπζηαζηνχλ ηα απνηειέζκαηα πνπ αθνξνχλ δεηήκαηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. ηε δεχηεξε ελφηεηα ζα αλαιπζνχλ νη ζπλδέζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ κε ηελ πεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ. Δπηπιένλ ζηελ ίδηα ελφηεηα ζα δηεξεπλεζεί ε ηάζε άζθεζεο εζσηεξηθνχ ειέγρνπ θαζψο θαη δεηήκαηα γλψζεσλ θαη αληηιήςεσλ γηα ηηο πεξηβαιινληηθέο πνιηηηθέο. ηελ ηξίηε ελφηεηα ζα πξαγκαηνπνηεζεί ε αλάιπζε ησλ δεηεκάησλ θφζηνπο θαη νθέινπο απφ ηελ εθαξκνγή ησλ πεξηβαιινληηθψλ πνιηηηθψλ θαη ε δηαθνξνπνίεζή ηνπο κεηαμχ ησλ εξγαιείσλ. ηελ ηέηαξηε ελφηεηα ζα ζπζρεηηζηνχλ ηα Κνηλσληθά Κφζηε Πεξηνξηζκνχ (ΚΚΠ) θαη ηα Κνηλσληθά Οθέιε (ΚΟ) κε δεηήκαηα θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Σέινο, ε πέκπηε ελφηεηα αθνξά ηε ζχλδεζε ησλ πξναλαθεξφκελσλ ελνηήησλ κε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο κέζα απφ ηε ζπζρέηηζε ΚΚΠ- ΚΟ θαη ζπκπεξηθνξάο Μέηξεζε ηνπ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ ζηελ πεξηνρή έξεπλαο Γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπλνιηθά 29 εξσηήζεηο νη νπνίεο κπνξνχλ λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ ζε 5 παξάγνληεο: θνηλσληθή εκπηζηνζχλε, ζεζκηθή εκπηζηνζχλε, θνηλσληθά δίθηπα, θνηλσληθνί θαλφλεο θαη ζπκκεηνρή ζηα θνηλά. ηηο επφκελεο ππν-ελφηεηεο ζα παξνπζηαζηνχλ ηα απνηειέζκαηα μερσξηζηά γηα θάζε παξάγνληα θαη ζηε ζπλέρεηα ζα δηεξεπλεζνχλ πηζαλέο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Ζ θνηλσληθή εκπηζηνζχλε κεηξήζεθε κε 5 εξσηήζεηο νη νπνίεο αθνξνχζαλ δεηήκαηα γεληθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο θαη δηθαηνζχλεο/ ηηκηφηεηαο (πξνο ηνπο ζπλαλζξψπνπο γεληθά) θαζψο επίζεο θαη εμεηδηθεπκέλεο εκπηζηνζχλεο (particularized trust) πξνο ηνπο γείηνλεο, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο. Οη απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ ήηαλ ζε θιίκαθα Likert (0-10) αληίζηνηρα κε ηελ θιίκαθα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα (ΔΚΔ). 103

104 Απφ ηηο απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ δηαπηζηψλνπκε φηη ν ρακειφηεξνο κέζνο φξνο (3,73) παξαηεξείηαη ζην δήηεκα ηεο δηθαηνζχλεο/ ηηκηφηεηαο. Δλδηαθέξνλ είλαη φηη ε εκπηζηνζχλε ζηνπο γείηνλεο έρεη ρακειφηεξν κέζν φξν (3,77) απφ ηελ εκπηζηνζχλε ζηνπο αλζξψπνπο γεληθά (3,83) (γεληθεπκέλε εκπηζηνζχλε). Σέινο, φπσο ζε φιεο ηηο κειέηεο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ, ε εκπηζηνζχλε ζηελ νηθνγέλεηα είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξή (8,71) (Πίλαθαο 6.1). Σα απνηειέζκαηα γηα ηε γεληθεπκέλε εκπηζηνζχλε είλαη αληίζηνηρα κε απηά πνπ έρνπλ παξνπζηαζηεί ζηηο κεηξήζεηο ηεο ΔΚΔ φπνπ ν κέζνο φξνο ζηελ Διιάδα ήηαλ 3,64 (Jones et al.,2008a). Πίλαθαο 6.1. Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Κνηλσληθή Δκπηζηνζύλε Μέζνο Σα πεξηζζφηεξα κπνξείηε λα ηα εκπηζηεπηείηε ή πξέπεη λα είζηε επηθπιαθηηθφο/ή 3,83 Σα πεξηζζφηεξα άηνκα είλαη δίθαηα ή πξνζπαζνχλ λα ζαο εθκεηαιιεπηνχλ 3,73 Δκπηζηνζχλε ζηνπο γείηνλεο 3,77 Δκπηζηνζχλε ζηελ νηθνγέλεηα 8,71 Δκπηζηνζχλε ζηνπο θίινπο 7,04 Δπηπιένλ, ζηα πιαίζηα ηεο έξεπλαο δηεξεπλήζεθε ην λφεκα πνπ απνδίδνπλ ηα άηνκα ζηελ έλλνηα ηεο εκπηζηνζχλεο κέζα απφ ηε δηεμαγσγή πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ. Απφ ηηο απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ γίλεηαη θαλεξφ φηη νη πεξηζζφηεξνη ζπλδένπλ ηελ εκπηζηνζχλε κε ηελ έλλνηα ηεο ερεκχζεηαο θαη ηεο ηηκηφηεηαο. Απφ ηε κηα πιεπξά, ε εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο ζπκπνιίηεο ζπλδέεηαη κε ηε δπλαηφηεηα εθκπζηήξεπζεο θάπνηαο πξνζσπηθήο θαηάζηαζεο ρσξίο λα ππάξρεη ν θφβνο φηη απηή πξφθεηηαη λα δεκνζηνπνηεζεί ή ζα ρξεζηκνπνηεζεί κειινληηθά ελαληίνλ ηνπ. Σαπηφρξνλα ε εκπηζηνζχλε ζπλδέεηαη κε ην αίζζεκα φηη νη ζπκπνιίηεο ζα δξάζνπλ αλάινγα κε ηηο πξνζδνθίεο ηνπ εξσηψκελνπ. Σν άηνκν δειαδή αηζζάλεηαη φηη νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ εκπηζηνζχλε ιεηηνπξγνχλ ζχκθσλα κε θνηλνχο θαλφλεο θαη φηη ηα άηνκα ζπλδένληαη κε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά σο πξνο ηνλ ηξφπν αληίδξαζήο ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο θαηαζηάζεηο. Απηή ε αληίδξαζε εληάζζεηαη ζε πιαίζηα ηηκηφηεηαο, ερεκχζεηαο θαζψο θαη αληαπφδνζεο θαη αιιειεγγχεο. Ζ εξκελεία πνπ απνδίδεηαη απφ ηνπο εξσηψκελνπο γηα ηελ έλλνηα ηεο εκπηζηνζχλεο απνδεηθλχεη φηη ηαπηίδεηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαη εηδηθά ζηε ζχλδεζή ηνπ κε πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα. Δηδηθφηεξα, ε απμεκέλε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ θαζψο ζπλδέεηαη κε ηελ πεπνίζεζε φηη θαη ηα ππφινηπα κέιε ηεο θνηλφηεηαο πξάηηνπλ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν. πλεπψο, ηα κεησκέλα επίπεδα εκπηζηνζχλεο πνπ παξαηεξνχληαη ηφζν ζηνλ πιεζπζκφ ηεο Μπηηιήλεο αιιά θαη ηεο Διιάδαο γεληθφηεξα, ππνλννχλ θαη ην ζπλαίζζεκα φηη νη πεξηζζφηεξνη ζπκπνιίηεο δελ είλαη ηίκηνη θαη δελ πξάηηνπλ ζχκθσλα κε ηηο πξνζδνθίεο ησλ εξσηψκελσλ θαη κε άμνλα ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ. 104

105 Υαξαθηεξηζηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Δκπηζηνζύλε ζεκαίλεη λα κπνξείο ζε θάπνηνπο αλζξώπνπο λα κηιήζεηο θαη λα εθθξαζηείο ειεύζεξα ρσξίο λα πηζηεύεηο αθελόο όηη ζα ην δεκνζηνπνηήζνπλ θαη αθεηέξνπ όηη ζα ην εθκεηαιιεπηνύλ ζην κέιινλ ελδερνκέλσο γηα λα ζε απνδπλακώζνπλ» «Σεκαίλεη ην λα κπνξείο λα γπξίζεηο ηελ πιάηε ζνπ ζηνλ άιιν θαη λα μέξεηο όηη δελ ζα ζε καραηξώζεη» «Όηαλ δε ρξεηάδεηαη λα βάδεηο ζπλερώο θαλόλεο γηα λα επηθνηλσλήζεηο κε ηνπο άιινπο» «Δκπηζηνζύλε ζεκαίλεη λα κπνξείο λα ζηεξηρζείο ζε θάπνηνλ θαη λα εκπηζηεύεζαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ. Γειαδή λα κπνξείο λα ηνπ πεηο πέληε πξάγκαηα θαη λα πεξηκέλεηο όηη ζα είλαη ζσζηόο απέλαληί ζνπ, ζα ζε βνεζήζεη, ζα ζνπ πεη ηελ εηιηθξηλή άπνςή ηνπ» «Πεξηκέλσ όηη ν άιινο ζα θάλεη ην ζσζηό, ζα θάλεη ην θαιό» «Σε εκπηζηεύνκαη θαη από ηε ζηηγκή πνπ ζε εκπηζηεύνκαη κπνξώ θαη λα ζνπ δώζσ θαη λα πάξσ από εζέλα» Δκπηζηνζύλε ζηνπο ζεζκνύο Ζ ζεζκηθή εκπηζηνζχλε κεηξήζεθε γηα 9 δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο ζεζκψλ (Πίλαθαο 6.2). Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο αλαδεηθλχνπλ ηα πνιχ ρακειά επίπεδα εκπηζηνζχλεο πξνο ηνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο (πνιηηηθνί, πνιηηηθά θφκκαηα, θπβέξλεζε, ΤΠΔΥΩΓΔ) φπσο αληίζηνηρα έρνπλ εκθαληζηεί θαη ζηε ζπλνιηθή κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα (Jones et al., 2008). Πίλαθαο 6.2. Θεζκηθή Δκπηζηνζύλε Θεζκνί Μέζνο Πνιηηηθνί 1,70 Πνιηηηθά θφκκαηα 1,76 Κπβέξλεζε 2,41 ΤΠΔΥΩΓΔ 2,77 Γήκνο 3,19 Αζηπλνκία 4,00 Γηθαζηηθφ ζχζηεκα 4,54 Δπξσπατθή Έλσζε 4,75 ΜΚΟ 5,44 105

106 Τςειφηεξνο κέζνο φξνο παξαηεξείηαη ζηελ αζηπλνκία θαη ζην δηθαζηηθφ ζχζηεκα, ελψ ν κεγαιχηεξνο κέζνο εκθαλίδεηαη ζηηο Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο (ΜΚΟ). πγθξίλνληαο ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο κε ηα απνηειέζκαηα ηεο δεχηεξεο Δπξσπατθήο Κνηλσληθήο Έξεπλαο (2 ν θεθάιαην δηαηξηβήο) παξαηεξνχκε φηη ζπλνιηθά ε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε είλαη ηδηαίηεξα κεησκέλε. Απηφ ελδέρεηαη λα νθείιεηαη θαη ζηηο αληηιήςεηο πνπ επηθξαηνχλ ζηε ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία πνπ κειεηήζεθε. Παξ φια απηά ε ζεκαληηθή κείσζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο κπνξεί λα απνδνζεί θαη ζηα ζεκαληηθά θξνχζκαηα δηαθζνξάο πνπ έρνπλ παξνπζηαζηεί ηα ηειεπηαία ρξφληα ζε δηάθνξνπο ζεζκνχο (θπβέξλεζε, δηθαζηηθφ ζχζηεκα θ.α.). Δλδεηθηηθά αλαθέξνπκε φηη ν κέζνο φξνο ηεο παξνχζαο έξεπλαο γηα ηνπο πνιηηηθνχο θαη ηα πνιηηηθά θφκκαηα είλαη 1,70 θαη 1,76 αληίζηνηρα, ελψ ζηελ Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα ηα ίδηα λνχκεξα ήηαλ 3,65 θαη 3,55. ε απηφ ην ζεκείν είλαη ρξήζηκν λα πξνζζέζνπκε θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ πνιηηψλ γηα ηνπο δχν ζεζκνχο πνπ δηεξεπλήζεθαλ θαηά ηε δηεμαγσγή ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ: ην Γήκν θαη ηηο ηνπηθέο ΜΚΟ. ζνλ αθνξά ηηο αληηιήςεηο πξνο ην Γήκν, απφ ηηο απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ δηαπηζηψλεηαη φηη νη πνιίηεο αλαγλσξίδνπλ ηελ χπαξμε ζπγθεθξηκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηα νπνία αληηθαηνπηξίδνπλ ηε δπζαξέζθεηά ηνπο πξνο ην ζπγθεθξηκέλν ζεζκφ. Αξρηθά, νη πνιίηεο πνπ δνπλ γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζηελ πφιε ηεο Μπηηιήλεο ηνλίδνπλ κηα ζηαζηκφηεηα σο πξνο ηα έξγα πνπ γίλνληαη αλαγλσξίδνληαο φηη απαηηείηαη κεγαιχηεξε πξνζπάζεηα ιφγσ ησλ αιιαγψλ ζηηο αλάγθεο θαη ηηο απαηηήζεηο ηεο ζεκεξηλήο επνρήο. Δπηπιένλ, κηα ζεκαληηθή δηαπίζησζε απφ ηηο αλαιχζεηο ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ, πνπ ζπλδέεηαη κε ηε δπζαξέζθεηα πξνο ηε δεκνηηθή αξρή, αθνξά ηε ζρέζε ηνπ δήκνπ κε ηνπο πνιίηεο εηδηθά θαηά ηελ πεξίνδν ησλ εθινγψλ θαη ηελ αλαμηνπηζηία πνπ ηε ραξαθηεξίδεη. Δθθξάδεηαη ε άπνςε φηη νη δεκνηηθέο αξρέο νπζηαζηηθά εθκεηαιιεχνληαη ηνπο δεκφηεο ηεο Μπηηιήλεο ζηηο πεξηφδνπο ησλ εθινγψλ αλαδεηψληαο ηελ ςήθν ηνπο, παξέρνληαο σο αληάιιαγκα ςεπδείο ππνζρέζεηο γηα δεκνηηθά έξγα. ηελ νπζία φκσο κεηά ηελ πάξνδν ηεο εθινγηθήο πεξηφδνπ, ην νπζηαζηηθφ έξγν ηεο εθάζηνηε δεκνηηθήο αξρήο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζεηείαο ηεο είλαη αλεπαξθέο. Υαξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Όιν ην ζέκα είλαη θαζαξά πνιηηηθό. Γειαδή όινη θόπηνληαη θαη ξάπηνληαη όηαλ έξζεη ε επνρή γηα λα ςεθίζνπκε ηειηθά εθηόο από ςήγκαηα θηηαμίκαηνο όια ηα άιια ζηελ πόιε παξακέλνπλ ίδηα εδώ θαη πάξα πνιιά ρξόληα» ε άκεζε ζρέζε κε ηα παξαπάλσ, κηα άιιε δηάζηαζε ηεο δπζιεηηνπξγίαο ηνπ ζεζκνχ αθνξά ηελ αιιαγή ησλ αξκφδησλ ππαιιήιψλ θαηά ηελ ελαιιαγή πνιηηηθήο εμνπζίαο γεγνλφο 106

107 πνπ έρεη δηαπηζησζεί θαη σο γεληθφηεξν πξφβιεκα ηεο ειιεληθήο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο. Μέζα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο ηνλίδεηαη ην ζηνηρείν ησλ πειαηεηαθψλ ζρέζεσλ θαζψο ν Οξγαληζκφο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο (ΟΣΑ) γίλεηαη αληηιεπηφο σο κεραληζκφο δηεπθνιχλζεσλ πξνο ζπγθεθξηκέλεο θαηεπζχλζεηο κε ελδεηθηηθφηεξν παξάδεηγκα ηνλ εξγαζηαθφ ηνκέα. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ δήκνπ θαζψο δελ κπνξνχλ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ έξγα ηα νπνία βαζίδνληαη ζην πιενλέθηεκα ηεο καθξνρξφληαο εκπεηξίαο ησλ αξκφδησλ ππαιιήισλ. Αληίζεηα ηα θνκκαηηθά ζπκθέξνληα πνπ παξεκβάιινληαη παξεκπνδίδνπλ ζεκαληηθά ην έξγν ηεο δεκνηηθήο αξρήο. Υαξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Ο δήκνο δελ πξόθεηηαη λα βειηησζεί από ηε ζηηγκή πνπ ην κόλν κέιεκα θάζε δεκνηηθήο αξρήο είλαη λα απνιύζεη ηνπο ζπκβαζηνύρνπο ηεο πξνεγνύκελεο δεκνηηθήο αξρήο θαη λα πξνζιάβεη ηνπο δηθνύο ηεο» Απφ ηηο πνηνηηθέο ζπλεληεχμεηο αλαδεηθλχεηαη θαη ε χπαξμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ γεγνλφο πνπ κπνξεί λα αηηηνινγήζεη επηπιένλ ηα ρακειά επίπεδα εκπηζηνζχλεο πξνο ην Γήκν Μπηηιήλεο. Δηδηθφηεξα, νη ΟΣΑ απνηεινχλ έλαλ απφ ηνπο πιεζηέζηεξνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο ζηνλ πνιίηε θαζψο νη αξκνδηφηεηέο ηνπο αθνξνχλ γεσγξαθηθά ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο. Γηα ηελ θαιή ιεηηνπξγία ηνπο ζπλεπψο απαηηείηαη ε χπαξμε θνηλσληθψλ δηθηχσλ πξνθεηκέλνπ λα πξαγκαηνπνηεζεί θαη ε αληίζηνηρε παξνρή πιεξνθφξεζεο ε νπνία κπνξεί λα βειηηψζεη ζεκαληηθά ην έξγν ηνπ Γήκνπ. Παξ φια απηά κέζα απφ ηηο πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο αθφκα θαη ζε απηφ ην επίπεδν πνπ αθνξά ην δηαζπλδεηηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην δηαπηζηψλεηαη ε χπαξμε πειαηεηαθψλ δηθηχσλ. Ο πνιίηεο αληηιακβάλεηαη φηη πξνθεηκέλνπ λα κπνξέζεη λα εηζάγεη ζε απηά ηα δίθηπα ηελ πιεξνθνξία θαη λα ηνλίζεη ηελ χπαξμε θάπνηνπ δεκφζηνπ ή ηδησηηθνχ πξνβιήκαηνο, απαηηνχληαη νη θαηάιιειεο δηαζπλδέζεηο. Απηά ηα πειαηεηαθά δίθηπα, ηα νπνία πηζαλφηαηα βαζίδνληαη θαη ζε θνκκαηηθά ζπκθέξνληα, απνηεινχλ θαη κηα βαζηθή πξνυπφζεζε πξνθεηκέλνπ έλα δήηεκα λα κπνξέζεη λα θηάζεη ζηνπο αξκφδηνπο θνξείο θαη λα αλαδεηεζνχλ νη ελαιιαθηηθνί ηξφπνη επίιπζήο ηνπ. Δπηπιένλ είλαη ζεκαληηθφ φηη ε αλάδεημε ελφο πξνβιήκαηνο γίλεηαη αληηιεπηή σο κηα πξνζπάζεηα ππνρξεσηηθήο επηβνιήο κηαο άπνςεο κέζσ ησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ θαη φρη σο κηα δεκνθξαηηθή δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία ην πξφβιεκα ζα αμηνινγεζεί απφ ηνλ αξκφδην θνξέα θαη ζηε ζπλέρεηα ζα απνθαζηζηεί ην αλ ζα επηιπζεί θαη κε πνην ηξφπν. 107

108 Υαξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο πνηνηηθέο ζπλεληεχμεηο: «Ο δήκνο ηεο Μπηηιήλεο θαη ζήκεξα θαη ζην παξειζόλ ιεηηνπξγεί κε θνκκαηηθά θξηηήξηα. Αλ ζέιεηο λα πεηύρεηο θάηη ζα πξέπεη λα βξεηο ηνλ αλάινγν πνιηηηθό ν νπνίνο ζα έρεη ηε δύλακε λα επηβάιεη ηελ άπνςε ζνπ» Έλα επηπιένλ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο ζθελήο είλαη ην ζπγθεληξσηηθφ θξάηνο ην νπνίν ηνλίδεηαη θαη ζηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε πεξίπησζεο. Δηδηθφηεξα, ελψ νη πεξηζζφηεξνη εξσηψκελνη ζεσξνχλ ην Γήκν σο αλαπνηειεζκαηηθφ θαη αλαμηφπηζην, κεηαβηβάδνπλ κέξνο ησλ επζπλψλ γηα απηή ηελ θαηάζηαζε ζε θεληξηθνχο θνξείο. Τπνγξακκίδεηαη δειαδή ε αδπλακία ησλ Γήκσλ λα δηαζθαιίζνπλ ηελ θαιή ιεηηνπξγία ηνπο αλεμάξηεηα απφ ηνλ θεληξηθφ θξαηηθφ κεραληζκφ έηζη ψζηε λα κπνξέζνπλ λα αληηκεησπίζνπλ απνηειεζκαηηθφηεξα ηα ηνπηθά δεηήκαηα. Δλδεηθηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Γεληθώο πηζηεύσ όηη (ε δεκνηηθή αξρή) είλαη.παξαπεηακέλε από ηελ θεληξηθή πνιηηηθή ζθελή όζνλ αθνξά ηα ρξήκαηα πνπ δίλνληαη θαη επνκέλσο δελ έρεη πνιιέο δπλαηόηεηεο λα θάλεη πνιιά πξάγκαηα» Σέινο, παξά ηελ έκθαζε ζηα αξλεηηθά ζηνηρεία ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο (δηαθζνξά, πειαηεηαθά δίθηπα, θνκκαηηθά ζπκθέξνληα) θαηά ηε δηεμαγσγή ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ αλαγλσξίζηεθε θαη ε επζχλε ησλ ίδησλ ησλ πνιηηψλ. Σν ρακειφ ελδηαθέξνλ απφ ηνπο πνιίηεο θαη ε κηθξή θηλεηνπνίεζε ηνπο γηα ηελ επίιπζε ησλ ηνπηθψλ πξνβιεκάησλ νδεγεί ζε αδξάλεηα ηνπ Γήκνπ θαη θαηά ζπλέπεηα ζηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηά ηνπ. Δλδεηθηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «ε νπζία είλαη όηη ν Γήκνο όπσο θαη θάζε πνιηηηθή εγεζία είλαη αληαλάθιαζε ησλ πνιηηώλ. Οη πνιίηεο είκαζηε αδξαλείο θαη είλαη θαη νη δεκνηηθνί άξρνληεο αδξαλείο» ζνλ αθνξά ηηο Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο (ΜΚΟ) ε ζηάζε ησλ πνιηηψλ είλαη γεληθά ζεηηθή πξνο απηέο θαη ζεσξνχλ φηη παξάγνπλ ζεκαληηθφ έξγν γηα ηελ ηνπηθή θνηλσλία. Απφ ηηο ζπλεληεχμεηο είλαη ρξήζηκν λα ηνληζηνχλ ηα πξνβιήκαηα πνπ αλαγλσξίδνπλ νη πνιίηεο ζηε ιεηηνπξγία απηψλ ησλ νξγαλψζεσλ είηε σο κέιε ηνπο είηε σο απινί πνιίηεο. Απηά ηα πξνβιήκαηα κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ θαη κε ην επίπεδν ηεο εκπηζηνζχλεο πξνο ηηο ΜΚΟ 108

109 θαζψο, παξά ην γεγνλφο φηη είλαη ν ζεζκφο κε ην πςειφηεξν (ζπγθξηηηθά) κέζν επίπεδν εκπηζηνζχλεο, απηφ παξακέλεη ζρεηηθά ρακειφ. Έλα αξρηθφ δήηεκα αθνξά ηνλ θιεηζηφ ραξαθηήξα ησλ ΜΚΟ. Παξά ην γεγνλφο φηη ζηε Μπηηιήλε ππάξρνπλ Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο νη νπνίεο παξνπζηάδνπλ κεηαμχ ηνπο δηθηχσζε, νη πνιίηεο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ζεσξνχλ φηη ζε νξηζκέλεο απφ απηέο παξνπζηάδεηαη κηα ηάζε εζσζηξέθεηαο θαη δελ πξαγκαηνπνηνχληαη πξνζπάζεηεο αχμεζεο ησλ κειψλ ηνπο. Γελ πξνζθαινχλ δειαδή ηνπο πνιίηεο λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο αιιά αληίζεηα παξέρνπλ έλα ειάρηζην επίπεδν πιεξνθφξεζεο γηα ην έξγν ηνπο θαη ηνπο ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο ζπκκεηνρήο ζηηο δξάζεηο ηνπο. Απνηέιεζκα είλαη αθφκα θαη νη πνιίηεο πνπ επηζπκνχλ λα δξαζηεξηνπνηεζνχλ, λα κελ ελζαξξχλνληαη γηα λα εθδειψζνπλ απηφ ην ελδηαθέξνλ ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Βιέπσ όηη είλαη πνιύ θιεηζηόο θύθινο Θα ήζεια λα πξνζπαζήζνπλ λα πξνζειθύζνπλ θόζκν. Δγώ πηζηεύσ όηη ππάξρνπλ άηνκα πνπ ζέινπλ λα βνεζήζνπλ αιιά δελ μέξνπλ πσο. Γελ έρνπλ όινη ην ζάξξνο λα πάλε μαθληθά ζε κηα νξγάλσζε θαη λα πνύλε εγώ είκαη εδώ πείηε κνπ ηη κπνξώ λα θάλσ. Έλα άλνηγκα απηώλ ησλ νξγαλώζεσλ πηζηεύσ ζα βνεζνύζε» Δίλαη ελδηαθέξνλ φηη απηφο ν θιεηζηφο ραξαθηήξαο γίλεηαη αληηιεπηφο αθφκα θαη απφ ηελ νπηηθή ησλ ίδησλ ησλ κειψλ ησλ ηνπηθψλ ΜΚΟ. πγθεθξηκέλα αλαθέξεηαη φηη ελδερνκέλσο απνηειεί θαη επηινγή ησλ ίδησλ ησλ νξγαλψζεσλ θαη αηηηνινγείηαη απφ ην θφβν ησλ επηπηψζεσλ απφ ην άλνηγκα ησλ δηθηχσλ ηνπο πξνο ηνπο πνιίηεο σο πξνο ηε ιεηηνπξγία ηνπο θαζψο δελ κπνξνχλ λα γλσξίδνπλ ηηο πξνζδνθίεο θαη ηε ζπκπεξηθνξά λέσλ κειψλ. Υαξαθηεξηζηηθφ απφζπαζκα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Απηνί νη ζύιινγνη δπζηπρώο απνιακβάλνπλ ηελ κνλαμηά ηνπο θαη απηό ην θάλνπλ θαη ζπλεηδεηά Δπίζεο ππάξρεη ζνβαξό πξόβιεκα θαη ζηεξνύλ ζην θνηλσληθό ηνπο πξόζσπν...από ηελ άιιε πάιη είλαη θαη πξόβιεκα ζε έλαλ ηέηνην ζύιινγν λα κπαίλνπλ πνιινί κέζα. Μπαίλνπλ θαη πνιιά όληα ηα νπνία ζέινπλ λα θαηαζηξέςνπλ ην ζύιινγν» Απηέο νη δηαπηζηψζεηο κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ άκεζα θαη κε ηε δπζπηζηία πνπ εθθξάδεηαη απφ νξηζκέλνπο πνιίηεο πξνο απηέο ηηο νξγαλψζεηο. Απηφ εθθξάδεηαη ηφζν σο πξνο ην ζεζκηθφ ηνπο ραξαθηήξα φζν θαη σο πξνο ηνλ θνηλσληθφ ηνπο ξφιν θαη ηηο πξνζέζεηο ηνπο γηα ηελ ηνπηθή θνηλσλία. Ζ άγλνηα δειαδή γηα ηελ χπαξμή ηνπο δεκηνπξγεί εξσηήκαηα ζηνπο 109

110 πνιίηεο σο πξνο ηνλ πξαγκαηηθφ ηνπο ξφιν αιιά θαη ηελ ίδηα ηελ χπαξμή ηνπο. Δθθξάδνληαη ακθηβνιίεο σο πξνο ην ηη κπνξνχλ λα πξνζθέξνπλ ζηελ ηνπηθή θνηλσλία θαη αλ ηειηθά ν ξφινο ηνπο είλαη λα θαιχςνπλ ηηο αδπλακίεο ηνπ θξάηνπο. ηαλ νη ΜΚΟ γίλνληαη αληηιεπηέο απφ απηή ηελ νπηηθή ηφηε ζε θαηαζηάζεηο έληνλνπ θξαηηζκνχ, φπσο είλαη ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, απηφ έρεη ζαλ απνηέιεζκα λα αλαπηχζζεηαη κηα αξλεηηθή ζηάζε απέλαληί ηνπο θαζψο ε δηαρείξηζε ησλ δεκφζησλ αγαζψλ είλαη ζπλδεδεκέλε κε ηηο θξαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Απηή ε θαρππνςία ζέηεη ζε ακθηβνιία ηε δξάζε ηνπο θαζψο αλαθχπηνπλ εξσηεκαηηθά γηα ην θαηά πφζν νη ζηφρνη ηνπο ραξαθηεξίδνληαη απφ σθειηκηζηηθά ζηνηρεία. Υαξαθηεξηζηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «ΜΚΟ, όια απηά είλαη δίθνπα καραίξηα. Από ηε κηα πιεπξά εθθξάδνπλ πηζαλόηαηα ην ελδηαθέξνλ θάπνησλ αλζξώπσλ λα ιύζνπλ θάπνηα πξνβιήκαηα θαη από ηελ άιιε πιεπξά επηηείλεη ηελ αδηαθνξία ηεο πνιηηείαο πνπ ήηαλ ππνρξέσζή ηεο λα ιύζεη εθείλε απηά ηα πξνβιήκαηα. Γειαδή, ηειηθά ηη ζα θάλνπκε; ζα εμαιείςνπκε ηειείσο ην θνηλσληθό θξάηνο θαη ζα ηα αθήζνπκε ζηα ρέξηα ηδησηώλ; Οπόηε είκαη ελ ακθηβόισ Γελ μέξσ ηειηθά αλ απηνί νη άλζξσπνη (ζηηο ΜΚΟ) λνηάδνληαη γηα θάπνηα πξνβιήκαηα θαη όρη γηα ην ζπκθέξνλ ηνπο». «Τηο ΜΚΟ αλ ππάξρνπλ θαη δξαζηεξηνπνηνύληαη ζην λεζί, δελ ηηο έρσ δεη εγώ πξνζσπηθά παξόιν πνπ επηθνηλσλώ κε αξθεηό θόζκν δελ έρσ δεη νύηε έλα θπιιάδην νύηε θάηη πνπ λα καο θαιεί θάπνπ, ηίπνηα απνιύησο. Αλ ππάξρνπλ, πξνθαλώο πξόθεηηαη γηα θάπνην γξαθείν ζην νπνίν θάζεηαη θάπνηνο θύξηνο ή θάπνηα θπξία θαη απιώο ζα ιέλε όηη είκαζηε κε θπβεξλεηηθή νξγάλσζε. Γελ έρσ δεη απηό πνπ ιέλε πξαγκαηηθή δξαζηεξηόηεηα ηεο νξγάλσζεο» Κνηλσληθά Γίθηπα Ζ κέηξεζε ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηα πιαίζηα ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ δηαρσξίδεηαη ζπλήζσο ζε ηππηθά θαη άηππα δίθηπα. Ζ πξψηε πεξίπησζε αθνξά ηε ζπκκεηνρή θπξίσο ζε νξγαλψζεηο ελψ ζηε δεχηεξε πεξίπησζε δηεξεπλάηαη ε ζπκκεηνρή ζε κε νξγαλσκέλεο ζπιινγηθφηεηεο. Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζπζρεηίζεσλ κε πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα ηππηθά δίθηπα. Παξ φια απηά γηα κηα νινθιεξσκέλε κειέηε θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ απαηηείηαη ε δηεξεχλεζε θαη ησλ άηππσλ δηθηχσλ. Σα ηππηθά θνηλσληθά δίθηπα ζην δείγκα είλαη ηδηαίηεξα ππθλά ζε ζχγθξηζε κε ηηο αληίζηνηρεο κεηξήζεηο ζηελ Διιάδα. χκθσλα κε ηελ πξψηε Δπξσπατθή Κνηλσληθή Έξεπλα (Jowell, 2003) ε ζπκκεηνρή σο κέινο ζε νξγάλσζε ζε παλειιαδηθφ επίπεδν ήηαλ 24,8% θαη 110

111 ν εζεινληηζκφο 6% ελψ ζηελ έξεπλα γηα ηε Μπηηιήλε ηα αληίζηνηρα πνζνζηά είλαη 45% θαη 39,3%. Ζ απμεκέλε ζπκκεηνρή κπνξεί λα απνδνζεί ζην λεζησηηθφ ραξαθηήξα ηεο πεξηνρήο θαη ζηε γεληθφηεξε ππθλφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηελ πεξηνρή ηνπ Αηγαίνπ (Jones et al., 2008a). ζνλ αθνξά ηα άηππα δίθηπα παξαηεξνχκε φηη είλαη πνιχ κεγαιχηεξε ε ζπρλφηεηα θαζεκεξηλήο επαθήο κε θίινπο (25,9%) ζε ζρέζε κε ηνπο ζπγγελείο (9,4%). πλνιηθά ηα άηππα δίθηπα κε θίινπο είλαη ηζρπξά θαζψο 73,3% ηνπ δείγκαηνο ζπλαληά ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα ηνπο θίινπο ηνπ ελψ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ γηα ηελ νηθνγέλεηα είλαη 43,2%. πλεπψο, παξαηεξνχκε φηη θαη ζηε Μπηηιήλε ε ζπρλφηεηα ζπλάληεζεο κε ηνπο ζπγγελείο είλαη κεησκέλε φπσο αληίζηνηρα ζεκεηψζεθε ζηε ζπλνιηθή κέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ζηελ Διιάδα (Jones et al., 2008a). πσο αλαθέξζεθε θαη ζην δεχηεξν θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο ην γεγνλφο φηη ε νηθνγέλεηα δελ έρεη πιένλ ηφζν ηζρπξφ ξφιν ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ Διιήλσλ είλαη κηα ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε απφ ηε κέρξη ηψξα αληίιεςε, ρσξίο απηφ λα ππνβηβάδεη ηε ζεκαληηθφηεηά ηεο σο ζεζκφ γηα ηνπο πνιίηεο. ηα πιαίζηα ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ απνθαζίζηεθε λα δηεξεπλεζνχλ πεξαηηέξσ ηα άηππα δίθηπα. Απηφ πνπ παξαηεξήζεθε είλαη φηη ε πιεηνςεθία ησλ αηφκσλ φηαλ αλέιπαλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο αλαθέξζεθαλ ζηνπο θίινπο θαη φρη ζηνπο ζπγγελείο γεγνλφο πνπ αλαδεηθλχεη ηε ζεκαληηθφηεηα ησλ θηιηθψλ δηθηχσλ ζηηο θαζεκεξηλέο επαθέο ζε ζρέζε κε ηα νηθνγελεηαθά, φπσο αληίζηνηρα έρεη παξαηεξεζεί θαη ζηε κειέηε γηα ην ειιεληθφ θνηλσληθφ θεθάιαην (Jones et al.,2008a). Βαζηθφ ηξφπνο γηα ηελ εμέιημε ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ηνπ αηφκνπ ζεσξνχληαη νη θνηλέο δξαζηεξηφηεηεο ή ηα θνηλά πεδία δξάζεο. Σα θνηλά ελδηαθέξνληα θαη νη παξφκνηεο αζρνιίεο απνηεινχλ, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, θαη ην βαζηθφ κέζν δηαζχλδεζεο ησλ πνιηηψλ ζηελ πεξηνρή ηεο Μπηηιήλεο. Δηδηθά ζηηο πεξηπηψζεηο αηφκσλ πνπ ε Μπηηιήλε απνηειεί κηα λέα βάζε θαηνηθίαο, ε χπαξμε θνηλσληθψλ δηθηχσλ παξνπζηάδεη ζρεδφλ απφιπηε εμάξηεζε κε ηηο εμσ-επαγγεικαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. πκπεξαζκαηηθά, ε θνηλσληθή δηθηχσζε ησλ αηφκσλ κπνξεί λα ζεσξεζεί ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο θαη σο επηθαλεηαθή θαζψο δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα ζηαζεξφηεηα θαη απφ βαζηά δηακνξθσκέλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Αληίζεηα, ε δηαθνπή ησλ δξαζηεξηνηήησλ ελδέρεηαη λα επηθέξεη αξαίσζε ή θαη θαηάξγεζε ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ. Δλδεηθηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Πηζηεύσ όηη αλ ζπκκεηέρεηο ζε δηάθνξα πξάγκαηα γλσξίδεηο θάπνηνπο αλζξώπνπο παξαπάλσ κε ηνπο νπνίνπο κνηξάδεζαη θάπνηα ελδηαθέξνληα Οη γλσζηνί κνπ ζπλδένληαη κε δξαζηεξηόηεηεο. Σηακαηάλε νη δξαζηεξηόηεηεο, ζηακαηάλε θαη νη γλσζηνί» 111

112 «ζεσξώ όηη αλ ζεο λα μεθηλήζεηο από ηελ αξρή, ζηηο θνηλέο δξαζηεξηόηεηεο βξίζθεηο έδαθνο γηαηί βξίζθεηο αλζξώπνπο πνπ έρνπλ θνηλά ελδηαθέξνληα θαη κπνξείο λα επηθνηλσλήζεηο θαιύηεξα Αλάινγα κε ηα ελδηαθέξνληα ζνπ βξίζθεηο θαη ηα άηνκα, ηαπηίδεζαη, πξνρσξάο, δεκηνπξγείο θηιίεο» πκκεηνρή ζηα θνηλά θαη πνιηηηθό ελδηαθέξνλ Ο ηέηαξηνο παξάγνληαο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ αθνξά ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά. Σν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή κεηξήζεθε ζε θιίκαθα 4 ζεκείσλ πνιχ, αξθεηά, ιίγν, θαζφινπ - θαη ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ εκθαλίζηεθε ζηελ επηινγή ελδηαθέξνκαη αξθεηά (Πίλαθαο 6.3). Σν ρακειφ πνζνζηφ ζηελ θαηεγνξία πνιχ θαη ην αληίζηξνθα πςειφ πνζνζηφ ζηελ επηινγή θαζφινπ είλαη παξφκνηα κε ηα πνζνζηά πνπ εκθαλίδνληαη ζηηο πξφζθαηεο έξεπλεο ηεο ΔΚΔ (Jones et al., 2008a). Πίλαθαο 6.3. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή Δλδηαθέξνλ % Πνιχ 11,4 Αξθεηά 35,7 Λίγν 25,7 Καζφινπ 27,1 Μέζα απφ ηε δηεμαγσγή ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ κειεηήζεθε πεξαηηέξσ ην ρακειφ ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή. Απηή ε αδηαθνξία γηα ηα θνηλά απνδίδεηαη απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζηελ απνγνήηεπζε γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πνιηηηθήο ζθαίξαο. Απηά αθνξνχλ, αξρηθά, ηνλ ηζρπξφ ξφιν ησλ θνκκάησλ πνπ ιεηηνπξγνχλ κε άμνλα ην φθεινο ηνπ θφκκαηνο θαη φρη ην ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ. Αληίζηνηρα θαη ε δπζαξέζθεηα πξνο ηνπο ίδηνπο ηνπο πνιηηηθνχο πξνθαιεί ηελ αξλεηηθή ζηάζε ησλ πνιηηψλ γηα ηελ ελαζρφιεζή ηνπο κε ηα θνηλά. Απηφ ζα πξέπεη λα ζπλδεζεί θαη κε ηελ ηδηαίηεξα ρακειή εκπηζηνζχλε πξνο ηνπο πνιηηηθνχο πνπ θάλεθε θαη ζηελ πνζνηηθή αλάιπζε ηεο ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο. ε απηφ ην πιαίζην, ηδηαίηεξν ξφιν παίδνπλ θαη ηα Μέζα Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο (ΜΜΔ) σο κεηαδφηεο πιεξνθνξηψλ. Καηά ηε δηεμαγσγή ησλ ζπλεληεχμεσλ δηαπηζηψζεθε φηη έλα βαζηθφ αίηην δπζαξέζθεηαο θαη κε ελαζρφιεζεο κε ηελ πνιηηηθή είλαη θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ηα ΜΜΔ πξνβάιινπλ ηηο εμειίμεηο ζην πνιηηηθφ ζχζηεκα. Απηφ αθνξά ηφζν ηε ιεηηνπξγία ησλ πειαηεηαθψλ δηθηχσλ, θαζψο ηα θφκκαηα επεξεάδνπλ ηηο εηδήζεηο πνπ πξνβάιινληαη, φζν θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη ίδηνη νη πνιηηηθνί ρξεζηκνπνηνχλ ηα ΜΜΔ νδεγψληαο ζε κηα απαμίσζε ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηνλ πνιίηε. 112

113 Υαξαθηεξηζηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Γελ αζρνινύκαη κε ηα θνηλά γηαηί ηα θόκκαηα κόλν λα πξνβάιινληαη μέξνπλ» «Ννκίδσ ιόγσ ηνπ πνιηηηθνύ ζπζηήκαηνο γεληθά ν θόζκνο δελ ελδηαθέξεηαη θαη ίζσο θαη ηα θαλάιηα δελ βνεζνύλ ζε απηό. Τα δειηία εηδήζεσλ είλαη θαη θάπσο θαηεπζπλόκελα δελ βιέπεη ν θόζκνο λα αιιάδεη θάηη λα γίλεηαη θάηη ζνβαξό.. θαη έηζη δελ ελδηαθέξεηαη» «Γεληθά δε αζρνινύκαη κε ηελ πνιηηηθή νύηε έρσ πάξεη κέξνο ζε δηαβνπιεύζεηο.. θάπνπ επζύλνληαη νη πνιηηηθνί γηαηί ηα γεινηνπνηνύλ όια θαη νθείιεηαη θαη ζηα ΜΜΔ ζε όιε ηελ Διιάδα» ζνλ αθνξά ζπγθεθξηκέλνπο ηξφπνπο ζπκκεηνρήο ζηα θνηλά, δηεξεπλήζεθε ε ζπκκεηνρή ή κε ηνπ εξσηψκελνπ ηνπο ηειεπηαίνπο 12 κήλεο ζε 4 δεηήκαηα: Αξρηθά, ζηελ αγνξά πξντφλησλ γηα εζηθνχο/ πνιηηηθνχο ιφγνπο, δεχηεξνλ, ε ζπκκεηνρή ζε θάπνηα δηαδήισζε, ηξίηνλ ε ππνγξαθή αηηήκαηνο θαη ηέινο ε εζεινληηθή εξγαζία ζε θάπνην πνιηηηθφ θφκκα ή ζχιινγν. ηε ζπλέρεηα δεκηνπξγήζεθε κηα λέα κεηαβιεηή (πκκεηνρή ζηα θνηλά) ε νπνία απνηππψλεη ηε ζπκκεηνρή ηνπ εξσηψκελνπ ζε ηνπιάρηζηνλ κία απφ ηηο πξναλαθεξφκελεο ελέξγεηεο. ε απηή ηε λέα κεηαβιεηή ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ έρεη πξνβεί ζε ηνπιάρηζηνλ κηα απφ απηέο ηηο πξάμεηο είλαη 73,6% ελψ νη πεξηζζφηεξνη ζπκπιήξσζαλ ηελ αγνξά πξντφλησλ γηα εζηθνχο/ πνιηηηθνχο ιφγνπο (65%). Απφ ηηο πνηνηηθέο ζπλεληεχμεηο αλαδείρζεθε θαη ε επηζπκία νξηζκέλσλ πνιηηψλ γηα αχμεζε ησλ ζπκκεηνρηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη δηαβνπιεχζεσλ ζηα πιαίζηα ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο. Απηφ αθνξά, αξρηθά, ηε ξνή πιεξνθνξίαο απφ ην Γήκν πξνο ηνπο πνιίηεο ζε ζρέζε κε ηα έξγα πνπ πξαγκαηνπνηεί έηζη ψζηε λα κεηψλεηαη ε δπζαξέζθεηα ησλ πνιηηψλ απφ ηελ φριεζε πνπ πξνθαινχλ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ν πνιίηεο ζα ελεκεξψλεηαη γηα ηηο εμειίμεηο ζηελ πεξηνρή ηνπ θαη ηαπηφρξνλα κπνξεί λα ππάξμεη κηα θαιχηεξε νξγάλσζε θαη γηα ηνλ ίδην ην Γήκν. Δπηπιένλ, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή είλαη θαη ε ελεκέξσζε ησλ πνιηηψλ θαη ε ζπκκεηνρή ηνπο ζηα πιαίζηα ησλ δεκνηηθψλ θαη λνκαξρηαθψλ ζπκβνπιίσλ. Παξά ην γεγνλφο φηη ππάξρεη ε δπλαηφηεηα ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ ζε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο, αλαγλσξίδεηαη ε έιιεηςε θνηλνπνίεζεο ησλ ζεκάησλ πξνο ζπδήηεζε ζηελ ηνπηθή θνηλσλία. Απηή ε ελεκέξσζε ζα πξέπεη λα αθνξά ηφζν ηα ζέκαηα πνπ ζα ζπδεηεζνχλ φζν θαη ηηο απνθάζεηο πνπ έρνπλ ήδε ιεθζεί δηαζθαιίδνληαο ηε δηαθάλεηα ησλ δηαδηθαζηψλ θαη εληζρχνληαο ην αίζζεκα ηεο δέζκεπζεο ηνπ δήκνπ πξνο ηνπο πνιίηεο. Καηά απηφ ηνλ ηξφπν κεηψλεηαη θαη ε εμάξηεζε ηνπ πνιίηε απφ ηα ΜΜΔ ηα νπνία φπσο ήδε πξναλαθέξζεθε ζεσξνχληαη φηη κέρξη έλα βαζκφ επεξεάδνληαη θαη αλαπαξάγνπλ ηα κεηνλεθηήκαηα ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. Έλα ηειεπηαίν ζεκείν αθνξά ηελ πιεξνθφξεζε ηνπ Γήκνπ γηα ηηο ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ 113

114 πνιηηψλ ζε ζπγθεθξηκέλα δεηήκαηα κε κηα πην επηζηεκνληθή ηερληθή φπσο είλαη ε δηαλνκή θαη ζπιινγή εξσηεκαηνινγίσλ γηα ζπγθεθξηκέλα δεηήκαηα. Απφ απηέο ηηο πξνηάζεηο απνθαιχπηεηαη κηα έληνλε επηζπκία γηα δηαβνχιεπζε ε νπνία πεγάδεη απφ ηε δπζαξέζθεηα πξνο ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηεο απμεκέλεο αλάγθεο γηα δηαθάλεηα κε ηειηθφ ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ δεκφζησλ πνιηηηθψλ. Αλαδεηθλχεηαη ζπλεπψο ε αλάγθε γηα κηα νπζηαζηηθφηεξε ζπκκεηνρηθή δεκνθξαηία. Δλδεηθηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «Μηα πνιύ σξαία ελέξγεηα γηα παξάδεηγκα είλαη όηαλ ν δήκνο είλαη λα πξνβεί ζε κηα ελέξγεηα πνπ αθνξά ηελ όριεζε κηαο νιόθιεξεο ζπλνηθίαο λα δηνξγαλώζεη, κηα αλνηθηή ζπγθέληξσζε, θαη λα ηνπο ιέεη (ζηνπο πνιίηεο) μέξεηε απηό πνπ βιέπεηε θαη ζαο θαηαζηξέθεη ην δξόκν ζαο, ραιάεη ηα ηάδε πεδνδξόκηα θ.η.ι. ζα νδεγήζεη αξγόηεξα εθεί» «ζα ήζεια λα ππάξρεη κηα εθεκεξίδα πνπ λα ιέεη ηη ζπδεηήζεθε ζην λνκαξρηαθό ή δεκνηηθό ζπκβνύιην θαη πνηα ζέκαηα ζα ζπδεηεζνύλ. Να είλαη δηαζέζηκν γηα θάζε πνιίηε» «Θα κπνξνύζε ν Γήκνο λα είλαη πην ζπκκεηνρηθόο. Να ζπλνδεύεη π.ρ. ηνπο ινγαξηαζκνύο κε εξσηεκαηνιόγηα ηα νπνία ζα απαληάλε νη πνιίηεο θαη ζα ηα επηζηξέθνπλ κε ην ινγαξηαζκό θαη λα βγάδεη ζπκπεξάζκαηα γηα ηε ζέιεζε ησλ πνιηηώλ πάλσ ζε θάπνηα δεηήκαηα» Κνηλσληθνί Καλόλεο Οη θνηλσληθνί θαλφλεο αλαθέξνληαη ηφζν ζε ηππηθνχο θαλφλεο πνπ είλαη ζεζκνζεηεκέλνη φζν θαη ζε άηππεο ζπκπεξηθνξέο πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί ζε κηα θνηλσλία κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ. Ζ ηάζε ζπκκφξθσζεο κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο κεηξήζεθε ζε θιίκαθα 1-5 φπνπ ην 1 αληηπξνζψπεπε ηελ ηειείσο δηθαηνινγεκέλε ζπκπεξηθνξά θαη ην 5 ηελ ηειείσο αδηθαηνιφγεηε. Πίλαθαο 6.4. Κνηλσληθνί θαλόλεο Πόζν αδηθαηνιόγεηεο ζεσξείηε ηηο παξαθάησ πξάμεηο Μέζνο Φνξνδηαθπγή 3,68 Υηίζηκν απζαίξεηνπ νηθνδνκήκαηνο 4,41 Γσξνδνθία δεκνζίσλ ππαιιήιψλ 4,51 Απφξξηςε κπαδψλ ζε απαγνξεπκέλν ρψξν 4,72 Απφξξηςε απνξξηκκάησλ εθηφο θάδνπ 4,24 Απφξξηςε ζην κπιε θάδν κε αλαθπθιψζηκσλ πιηθψλ 4,40 Απφ ηνλ Πίλαθα 6.4 παξαηεξνχκε φηη ε θνξνδηαθπγή είλαη ε πην δηθαηνινγεκέλε πξάμε κε κέζν φξν 3,68 ελψ αθνινπζεί ε απφξξηςε απνξξηκκάησλ εθηφο ηνπ θάδνπ (4,24) θαη ε 114

115 απφξξηςε ζηνλ κπιε θάδν κε αλαθπθιψζηκσλ πιηθψλ (4,40). Αληίζηνηρα ρακειφο είλαη θαη ν κέζνο φξνο γηα ην ρηίζηκν απζαηξέησλ (4,41). Ζ κέηξεζε ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ φπσο πξαγκαηνπνηείηαη κε ηηο παξαπάλσ πνζνηηθέο εξσηήζεηο απνηειεί νπζηαζηηθά έλα δείθηε ηεο ηάζεο ηνπ εξσηψκελνπ λα ζπκκνξθψλεηαη κε απηνχο. Μέζσ ησλ πνηνηηθψλ ζπλεληεχμεσλ αλαδείρζεθε θαη ε αληίιεςε ησλ πνιηηψλ γηα ηελ ηάζε πνπ παξαηεξείηαη ζην ζχλνιν ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Βαζηθφ ζεκείν απφ ηελ αλάιπζε ησλ ζπλεληεχμεσλ είλαη φηη απηή ε αδηαθνξία γηα ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο θαη ε κε ζπκκφξθσζε απνηειεί έλα γεληθφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ειιεληθνχ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. Κεληξηθά ραξαθηεξηζηηθά είλαη ηα θαηλφκελα δηαθζνξάο, ηα ζθάλδαια θαη ηα πειαηεηαθά δίθηπα. Οη εξσηψκελνη ηνλίδνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπ σθειηκηζηηθνχ ζηνηρείνπ ζηε ζεκεξηλή επνρή θαη ηε δεκηνπξγία ελφο ζπζηήκαηνο πνπ ηειηθά ζηεξίδεηαη απφ πνιιέο νκάδεο αλζξψπσλ. Ζ έιιεηςε δηθαηνζχλεο, νη αληηθνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο θαη ε δξάζε γηα ην ζηελφ αηνκηθφ ζπκθέξνλ απνηεινχλ ηα βαζηθά θαη δηαρξνληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζεκεξηλήο θνηλσλίαο ζχκθσλα κε ηνπο εξσηψκελνπο. Υαξαθηεξηζηηθά απνζπάζκαηα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο: «(Οη Έιιελεο) είλαη άλζξσπνη αδηάθνξνη. Άλζξσπνη πνπ δπζθνιεύνληαη λα αγαπήζνπλ ην γείηνλά ηνπο, ην ζπλάλζξσπό ηνπο. Άλζξσπνη πνπ είλαη έηνηκνη γηα θαζαξία, γηα θαπγά πνπ λνκίδνπλ όηη ζίγνληαη κόλν ηα ζπκθέξνληά ηνπο θαη όρη ηα ζπκθέξνληα ησλ ππνινίπσλ Καη λνκίδσ βιέπεηε θαη ηελ πνιηηηθή ζθελή. Βιέπεηε όια απηά πνπ νλνκάδνπκε ζθαλδαινινγία, νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα, είλαη κηα πεξηξξένπζα θαηάζηαζε πνπ όζν πάεη δείρλεη όηη ρεηξνηεξεύεη, δελ θαιπηεξεύεη» «Γελ έρνπκε ηίπνηα ζηαζεξό, θάηη λα εκπηζηεπζνύκε. Παξαζπξάθηα, εμαηξέζεηο» «Δίλαη έλα ζύζηεκα νκπξεισηό. Μαο θαιύπηεη απόιπηα θαη εκείο ην θαιύπηνπκε απόιπηα.γελ ππάξρεη επξσπατθή ρώξα πνπ λα κελ έρεη θαηαδηθάζεη θαηά θαηξνύο θάπνηνλ πνιηηηθό είηε ιέγεηε ππνπξγόο είηε Γεληθόο Γξακκαηέαο, γηα θάπνηα αηαζζαιία. Γελ είπα εγώ όηη κόλν νη έιιελεο θιέβνπλ, όινη θιέβνπλ. Αιιά εθεί ππάξρνπλ δίθεο θαη θαηαδίθεο. Δδώ ζπκίζηε κνπ έλαλ ν νπνίνο έρεη πάεη θπιαθή» «Όηαλ βιέπεηο ην αληηθνηλσληθό, ην θαθό θαη όια απηά λα ζενπνηνύληαη θαη ζεσξείηαη ε λέα κνξθή επηβίσζεο, ηη αμίεο λα έρεη (ν λένο); είλαη δπλαηόλ λα έρεηο ηηο αμίεο ηεο δηθαηνζύλεο, ηεο θνηλσληθήο ηζόηεηαο; γηαηί λα ηηο έρεηο; Αθνύ βιέπεηο όηη ε επηβίσζή ζνπ δελ κπνξεί λα δηαζθαιηζηεί από απηά» 115

116 «Υπάξρεη κηα ζηαζηκόηεηα. Βιέπσ ηα πξάγκαηα όπσο ήηαλ ζηηο αξρέο δεθαεηίαο 90. Αο πνύκε ζηελ πνιηηηθή, ηα ίδηα θόκκαηα ηόηε θαη ηώξα, ηα ίδηα πξνγξάκκαηα, ηα ίδηα ζθάλδαια πνπ είραλ ηόηε έρνπλ θαη ηώξα» πζρεηίζεηο κεηαβιεηώλ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Έλα βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ είλαη νη ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ παξακέηξσλ πνπ ην απνηεινχλ. Πνιχ κηθξφ θνκκάηη ηεο βηβιηνγξαθίαο αζρνιείηαη απνθιεηζηηθά κε απηέο ηηο ζπζρεηίζεηο ζε εκπεηξηθφ επίπεδν (π.ρ. Newton, 2001; Delhey & Newton, 2003; van Deth, 2000). ηα πιαίζηα ηεο δηαηξηβήο θαη ζχκθσλα κε ηνλ πνιπδηάζηαην νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ ρξεζηκνπνηείηαη, ππνζηεξίρζεθε φηη νη ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξέο. ηνλ πίλαθα πνπ αθνινπζεί (Πίλαθαο 6.5) παξαηεξνχκε φηη πξάγκαηη ππάξρνπλ ηζρπξέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ πεξηζζφηεξσλ κεηαβιεηψλ ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ. Αξρηθά, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο παξάγνληεο ππάξρεη εζσηεξηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ. Γηα παξάδεηγκα νη ηξεηο δείθηεο ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηνλ πίλαθα ζπζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο. Αληίζηνηρα ζπζρεηίδεηαη θαη ε ζπκκεηνρή σο κέινο κε ηνλ εζεινληηζκφ ζηα πιαίζηα ησλ ηππηθψλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ. ζνλ αθνξά ηηο ζπλδέζεηο ησλ κεηαβιεηψλ πνπ εληάζζνληαη ζε δηαθνξεηηθέο παξακέηξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ δηαπηζηψλεηαη φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο γηα ηηο πεξηζζφηεξεο κεηαβιεηέο. Μηα αξρηθή δηαπίζησζε είλαη ε ζρέζε θνηλσληθήο θαη ζεζκηθήο εκπηζηνζχλεο νη νπνίεο ζπλδένληαη ζεηηθά. Σαπηφρξνλα, ε ζεζκηθή θαη ε θνηλσληθή εκπηζηνζχλε ζπλδένληαη ζρεδφλ κε φιεο ηηο κεηαβιεηέο ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ πνπ κεηξήζεθαλ. Οη ιηγφηεξεο ζπζρεηίζεηο παξνπζηάδνληαη κε ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο ηεο θνξνδηαθπγήο (ΦΟ) θαη ηεο δσξνδνθίαο (ΓΩ) νη νπνίεο δελ ζπζρεηίδνληαη κε ην αίζζεκα ηηκηφηεηαο (ΓΚ), κε ηελ εκπηζηνζχλε ζε δηάθνξνπο πνιηηηθνχο ζεζκνχο θαζψο επίζεο θαη κε ηελ εζεινληηθή ζπκκεηνρή ζε νξγαλψζεηο (ΔΘ). Ζ χπαξμε ζπζρεηίζεσλ κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ αλαδεηθλχεη θαη ηε ρξεζηκφηεηα εμαγσγήο ζπλνιηθψλ δεηθηψλ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ ηφζν γηα ηνπο επηκέξνπο παξάγνληεο φζν θαη γηα ην ζπλνιηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην φπσο ζα παξνπζηαζηεί ζηελ επφκελε ελφηεηα. 116

117 Πίλαθαο 6.5. πζρεηίζεηο κεηαβιεηώλ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ KE ΓΚ 0,71 ** ΓΔΗ 0,65 ** ΚΤΒ 0,37 ** ΤΠ 0,44 ** ΓΖ 0,44 ** ΔΔ 0,43 ** ΑΣ 0,41 ** ΜΚΟ 0,31 ** ΠΛ 0,44 ** ΠΚ 0,45 ** ΔΝΓ 0,43 ** Τ 0,30 ** ΦΟ 0,18 * ΓΩ 0,16 * ΜΔ 0,30 ** ΔΘ 0,22 ΚΔ ΓΚ ΓΔΗ ΚΤ ΤΠ ΓΖ ΔΔ ΑΣ ΜΚ ΠΛ ΠΚ ΔΝ Τ ΦΟ ΓΩ ΜΔ 0,55 ** 0,38 0,31 ** ** 0,33 0,35 0,77 ** ** ** 0,41 0,47 0,54 0,69 ** ** ** ** 0,34 0,38 0,55 0,63 0,47 ** ** ** ** ** 0,38 0,47 0,50 0,54 0,60 0,54 ** ** ** ** ** ** 0,27 0,31 0,20 0,34 0,31 0,47 0,43 ** ** ** ** ** ** ** 0,52 0,41 0,63 0,65 0,54 0,49 0,59 0,24 ** ** ** ** ** ** ** ** 0,50 0,41 0,60 0,63 0,60 0,45 0,54 0,26 0,79 ** ** ** ** ** ** ** ** ** 0,34 0,44 0,34 0,30 0,34 0,35 0,35 0,18 0,49 0,43 ** ** ** ** ** ** ** * ** ** 0,20 0,25 0,17 0,22 0,25 0,22 0,30 0,31 0,10 0,08 0,12 ** ** * ** ** ** ** ** 0,13 0,18 0,17 0,27 0,14 0,19 0,12 0,12 0,12 0,12 0,09 * * ** * * 0,09 0,13 0,09 0,11 0,16 0,17 0,20 0,24 0,14 0,21 0,48 0,11 0,11 0,10 * * ** ** * ** ** 0,27 0,18 0,26 0,26 0,28 0,27 0,31 0,20 0,28 0,32 0,30 0,22 0,16 ** * ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** * 0,14 0,17 0,15 0,26 0,22 0,19 0,18 0,20 0,27 0,20 0,34 0,25 0,14 ** * * ** ** * * ** ** ** ** ** 0,08 0,03 **sig<0,01,*sig<0,5. ΚΔ: Κνηλσληθή Δκπηζηνζχλε, ΓΚ: Αίζζεκα δηθαηνζχλεο, ΓΔΗ: Δκπηζηνζχλε ζηνπο γείηνλεο, ΚΤΒ: Δκπηζηνζχλε ζηελ Κπβέξλεζε, ΤΠ: Δκπηζηνζχλε ΤΠΔΥΩΓΔ, ΔΔ: Δκπηζηνζχλε ζηελ ΔΔ, ΑΣ: Δκπηζηνζχλε ζηελ Αζηπλνκία, ΜΚΟ: Δκπηζηνζχλε ζηηο ΜΚΟ, ΠΛ: Δκπηζηνζχλε ζηνπο πνιηηηθνχο, ΠΚ: Δκπηζηνζχλεο ηνπο πνιηηηθνχο, ΔΝΓ: Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή, Τ: πκκεηνρή ζηα θνηλά, ΦΟΡ: Φνξνδηαθπγή, ΓΩ: Γσξνδνθία, ΜΔ: Μέινο ζε νξγάλσζε, ΔΘ: Δζεινληήο. 0,54 ** Μέηξεζε ζπγθεληξσηηθώλ δεηθηώλ θνηλσληθνύ θεθαιαίνπ Γηα ηνλ έιεγρν ησλ επηζηεκνληθψλ εξσηεκάησλ ηεο δηαηξηβήο ζεσξήζεθε απαξαίηεηε ε δεκηνπξγία κέζσ παξαγνληηθήο αλάιπζεο (Confirmatory Factor Analysis, κε ην ζηαηηζηηθφ παθέην LISREL 8.80) λέσλ κεηαβιεηψλ (παξαγφλησλ) νη νπνίεο αληηπξνζσπεχνπλ επηκέξνπο ζηνηρεία ηνπ θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ θαζψο θαη έλα ζπλνιηθφ λνχκεξν (score) θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ γηα θάζε άηνκν ηνπ δείγκαηνο. Ζ ζπγθεθξηκέλε κεζνδνινγία θαη ε επηινγή ησλ αξρηθψλ κεηαβιεηψλ ηνπ κνληέινπ έρεη ρξεζηκνπνηεζεί θαη ζηηο ήδε δεκνζηεπκέλεο εξγαζίεο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζηα πιαίζηα ησλ κεζνδνινγηθψλ θαη ζεσξεηηθψλ αλαδεηήζεσλ ηεο δηαηξηβήο (Jones et al., 2008a,b). Οη κεηαβιεηέο πνπ εληάρζεθαλ ζην κνληέιν ήηαλ 13 θαη 117

118 θαηεγνξηνπνηήζεθαλ ζε 5 παξάγνληεο (ΚΟΗΝΩΝΗΚΖ ΔΜΠΗΣΟΤΝΖ, ΘΔΜΗΚΖ ΔΜΠΗΣΟΤΝΖ, ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΗ ΚΑΝΟΝΔ, ΚΟΗΝΩΝΗΚΑ ΓΗΚΣΤΑ θαη ΤΜΜΔΣΟΥΖ ΣΑ ΚΟΗΝΑ). Απηνί νη παξάγνληεο ζηε ζπλέρεηα ελψζεθαλ ζε κία ηειηθή κεηαβιεηή πνπ αληηπξνζσπεχεη ην ζπλνιηθφ θνηλσληθφ θεθάιαην (ΚΟΗΝΩΝΗΚΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ) (Πίλαθαο 6.6, Δηθφλα 4) 30. Δηδηθφηεξα, γηα ηνλ παξάγνληα ηεο θνηλσληθήο εκπηζηνζχλεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη δχν κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ γεληθά ηνπο ζπκπνιίηεο (εκπηζηνζχλε θαη αίζζεκα ηηκηφηεηαο) θαζψο επίζεο θαη ε εκπηζηνζχλε ζηνπο γείηνλεο πνπ παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ εηδηθά ζηε δηαρείξηζε ησλ αζηηθψλ απνξξηκκάησλ. Γηα ηε ζεζκηθή εκπηζηνζχλε απνθαζίζηεθε λα εληαρζνχλ 3 κεηαβιεηέο πνπ εθπξνζσπνχλ δηαθνξεηηθνχο ζεζκνχο. Ζ δεκνηηθή αξρή (πνιηηηθφο ζεζκφο), ε Δπξσπατθή Έλσζε (δηεζλήο ζεζκφο) θαζψο επίζεο θαη νη ΜΚΟ (κε θξαηηθφο ζεζκφο). Ο παξάγνληαο ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ πεξηιακβάλεη ηξεηο θαλφλεο πνπ κεξηθψο δηαθνξνπνηήζεθαλ νη απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ θαζψο θαη έλαλ θαλφλα πνπ αθνξά ηελ απφξξηςε απνξξηκκάησλ εληφο ηνπ θάδνπ (ΚΑΓΟ). ζνλ αθνξά ηνλ ηέηαξην παξάγνληα, ηα θνηλσληθά δίθηπα κεηξήζεθαλ κε βάζε ηε ζπκκεηνρή ηνπ εξσηψκελνπ, σο κέινο ή σο εζεινληήο, ζε θάπνηα νξγάλσζε. Σέινο ε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά πεξηειάκβαλε ην επίπεδν ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηε λέα κεηαβιεηή πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ηε ζπκκεηνρή ζε ηνπιάρηζηνλ κηα πξάμε γηα ηα θνηλά. Πίλαθαο 6.6. Μεηαβιεηέο παξαγνληηθήο αλάιπζεο Παξάγνληαο ΚΟΗΝΩΝΗΚΖ ΔΜΠΗΣΟΤΝΖ ΘΔΜΗΚΖ ΔΜΠΗΣΟΤΝΖ ΚΟΗΝΩΝΗΚΟΗ ΚΑΝΟΝΔ ΚΟΗΝΩΝΗΚΑ ΓΗΚΣΤΑ ΤΜΜΔΣΟΥΖ ΣΑ ΚΟΗΝΑ Μεηαβιεηή Γεληθεπκέλε Δκπηζηνζχλε Αίζζεκα Γηθαηνζχλεο/ ηηκηφηεηαο Δκπηζηνζχλε ζηνπο γείηνλεο Γεκνηηθή Αξρή ΜΚΟ Δπξσπατθή Έλσζε Φνξνδηαθπγή Μπάδα Απζαίξεηα Κάδνο Μέινο Δζεινληήο Δλδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηηηθή πκκεηνρή 30 Οη δείθηεο ηνπ κνληέινπ απνδεηθλχνπλ ηελ πνιχ θαιή πξνζαξκνγή ησλ δεδνκέλσλ: RMSEA: 0,053 (Απνδεθηά φξηα θαιήο πξνζαξκνγήο: 0,00-0,06) θαη GFI, AGFI, NNFI, NFI, CFI > 0,90 (Απνδεθηά φξηα θαιήο πξνζαξκνγήο:πάλσ απφ 0,90). Δπηπιένλ, απφ ην path diagram παξαηεξνχκε φηη φινη νη παξάγνληεο ζπλδένληαη κε ην θνηλσληθφ θεθάιαην ελψ ε ρακειφηεξε επηβάξπλζε παξαηεξείηαη ζηε ζπκκεηνρή ζηα θνηλά (0,66). ην κνληέιν ρξεζηκνπνηήζεθε ε Weighted Least Square. 118

119 Δηθόλα 4. Path Diagram. Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε 119