ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Αθανάσιος Παπαδημητρίου Τα πρότυπα των γυναικείων μορφών στο μυθιστόρημα του Απουλήιου και οι λογοτεχνικές μεταμορφώσεις τους Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Δ. Τσιτσικλή Μέλη τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής: Δ. Τσιτσικλή Σ. Φραγκουλίδης Μ. Πλαστήρα-Βαλκάνου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 Πρόλογος- Συγγραφικό πρόγραμμα I. Saga et divina Meroe-soror et bona Panthia: Μάγισσες, Μαινάδες, Μέγαιρες. 24 II. Η Βυρρήνη και ο δρόμος της Αρετής III. Φωτίς: η σκοτεινή πλευρά του ερωτισμού IV. Παμφίλη, ερωτομανής μάγισσα V. Χάρη: η τραγική εποποιία μιας κεχαριτωμένης συζύγου VI. Plotina sanctissima: Μια πραγματική ηρωίδα σε μια πλαστή ιστορία VII. Ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής: μια λογοτεχνική «υπερπαραγωγή» VIII. Η γυναίκα του μυλωνά: το μιλησιακό πρότυπο της «pudica» uxor IX. Dira noverca: Η πιο «τραγική»(;) γυναίκα του μυθιστορήματος X. Η καταδικασμένη γυναίκα: η κατά συρροήν δολοφόνος του μυθιστορήματος.261 XI. Matrona pollens et opulens: περί ελεγειακού έρωτος και άλλων συγγραφικών επιλογών XII. ΙΣΙΣ: Μυριώνυμος, πολυώνυμος, πολύμορφος θεά-πολυειδής λογοτεχνική μορφή 289 ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Βιβλιογραφία

3 Cui dono lepidum novum libellum arido modo pumice expolitum? (Catullus ) Στην επιβλέπουσα Καθηγήτριά μου, Δ.Τσιτσικλή, για τη συμβολή, τη στήριξη και την εμπιστοσύνη της απέναντί μου, θερμές ευχαριστίες. 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Και όταν μπείτε σ αυτή την ιστορία, το συνηθισμένο σκηνικό μπορεί να αλλάξει, πώς να το πω, ενδεχομένως να δείχνουν όλα λίγο διαφορετικά. Σας το λέω από προσωπική εμπειρία δηλαδή. Τα φαινόμενα όμως απατούν. Η πραγματικότητα είναι πάντα μόνο μία». Χαρούκι Μουρακάμι 1Q84 -Βιβλίο Ι 1 Τα παραπάνω λόγια αποτελούν τις συμβουλές ενός οδηγού ταξί στην Αομάμε, την πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος 1Q84, λίγο πριν αυτή εγκαταλείψει το όχημα στη μέση μιας πολυσύχναστης λεωφόρου. Η ηρωίδα κατεβαίνει με προσοχή μια σκάλα, η οποία, λειτουργώντας σαν μια πύλη χωροχρόνου, θα την οδηγήσει σε έναν κόσμο απροσδιόριστο χρονικά, όπου η συγγραφή ενός μυθιστορήματος θα επηρεάσει την πραγματικότητα, έναν κόσμο στον οποίο υπάρχουν δύο φεγγάρια, ένα παράλληλο σύμπαν και ο παιδικός της έρωτας, ο Τένγκο, ένας ερασιτέχνης συγγραφέας. Στο τέλος της τριλογίας οι δύο νέοι, αφού απαρνήθηκαν τον παλιό τους εαυτό, έχουν αλλάξει μετά από δοκιμασίες, έχουν μεταμορφωθεί, έχουν διαρρήξει το κουκούλι της Χρυσαλλίδας του αέρα, όπως τιτλοφορείται το μυθιστόρημα που ουσιαστικά ξαναγράφει ο Τένγκο. Οι νεαροί εραστές στο έργο του Ιάπωνα συγγραφέα, σαν ήρωες των αρχαίων μυθιστοριών, προσπαθούν να σμίξουν παρά τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν. Ωστόσο, ο κόσμος όπου περιπλανιέται η Αομάμε είναι συγκεχυμένος, σχεδόν μαγικός, και για να εξέλθει από αυτόν οφείλει να ακολουθήσει τον δρόμο που της υποδεικνύει ο αρχηγός μιας θρησκευτικής αίρεσης: «Πρέπει να περάσεις μια σκληρή δοκιμασία. Μετά θα μπορείς να τα δεις όλα στην πραγματική διάστασή τους Κανείς δεν ξέρει τι σημαίνει θάνατος πριν επέλθει πραγματικά» 2. Η σύγχυση μεταξύ πραγματικότητας και μυθιστορηματικής αναπαράστασης, όπως και η ψυχική ανάνηψη της νεαρής πρωταγωνίστριας, αφού πρώτα έφθασε στο κατώφλι του θανάτου, είναι γνωρίσματα, τα οποία απομακρύνουν την Αομάμε από τα τυπικά ιδεώδη μυθιστορήματα και τη φέρνουν πιο κοντά στον Λούκιο του λατινικού μυθιστορήματος Metamorphoses. Σε αυτό, ο Λούκιος, ένας νεαρός που ποθεί να γνωρίσει τα μυστικά της μαγικής τέχνης, φθάνει στη θεσσαλική Υπάτη, πόλη περίφημη για τις μάγισσές της, και αρχίζει να νιώθει τη δύναμή τους να πλανάται παντού. Θαρρεί πως όλα γύρω του ήταν μεταμορφωμένα, κάτι άλλο από αυτό που φαίνονταν, και, παρά τις 1 Μουρακάμι, (2012) 1Q84-Βιβλίο Ι Μουρακάμι, (2012) 1Q84-Βιβλίο Ι Ι

5 προειδοποιήσεις από μια συγγενή του να μην είναι εύπιστος, παρασύρεται από την περιέργειά του (curiositas), πέφτει στα δίχτυα της μαγείας, μεταμορφώνεται σε γάιδαρο, αλλάζει διαδοχικά αφεντικά, υφίσταται ταλαιπωρίες και κινδυνεύει να χάσει την ίδια τη ζωή του. Παρόλα αυτά, σε όλη τη διάρκεια των περιπλανήσεών του δεν έχει απολέσει την ανθρώπινη συνείδησή του. Κουρασμένος, απεγνωσμένος από τον κατατρεγμό της σκληρής τύχης και έχοντας φθάσει τόσες φορές κοντά στον θάνατο λυτρώνεται από την Ίσιδα, η οποία τον σπλαχνίζεται και του αποδίδει την αρχική του μορφή με αντάλλαγμα μια αγνή ζωή πλήρως αφιερωμένη σε αυτήν. Έτσι, στα δέκα πρώτα βιβλία του μυθιστορήματος ο ήρωας εξαπατάται συχνά και αδυνατεί να αντιληφθεί την πραγματικότητα πίσω από τα φαινόμενα. Στο ενδέκατο όμως η μύησή του στην ισιακή λατρεία ανασηκώνει το πέπλο της πλάνης από τα μάτια του και του αποκαλύπτει την αλήθεια. «Τα φαινόμενα όμως απατούν. Η πραγματικότητα είναι πάντα μόνο μία» προειδοποιεί ο οδηγός του ταξί την Αομάμε. Τις συστάσεις αυτές όφειλε να έχει υπ όψιν του και ο Λούκιος, που σαν μια άλλη Αομάμε, συχνά παραπλανάται μέσα στον μυθιστορηματικό κόσμο του και παρασύρει ακόμη και τους αναγνώστες των περιπετειών του στην ίδια παγίδα. Ποια είναι όμως αυτή η πραγματικότητα; Ποιο παιχνίδι παίζεται ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι; Ήδη στον πρόλογο του μυθιστορήματος είναι ξεκάθαρη η δήλωση εκ μέρους του αφηγητή πως όσα θα ακολουθήσουν είναι μια ιστορία, μια διήγηση, με ελληνική προέλευση (fabulam graecanicam incipimus Met ) 3. Και πράγματι έχει φθάσει σε εμάς ένα σύντομο ελληνικό κωμικό έργο, ο Λούκιος ή Όνος, που αποδόθηκε στον Λουκιανό, και η υπόθεσή του είναι παρόμοια με αυτή των Μεταμορφώσεων 4. Ωστόσο, το λατινικό μυθιστόρημα είναι εκτενέστερο και υπαινικτικότερο, περιέχει αρκετές ιστορίες που είτε δεν παρουσιάζονται καθόλου στο ελληνικό είτε διαφοροποιούνται σημαντικά, ενώ και ο καθαρά κωμικός τόνος του Όνου μεταβάλλεται πολλαπλώς στις Μεταμορφώσεις. Ο Απουλήιος, βέβαια, ο συγγραφέας των Μεταμορφώσεων, γεννημένος περίπου στα μέσα της δεκαετίας του 120 μ.χ. στα Μάδαυρα της σημερινής Αλγερίας, πρέπει να γνώριζε είτε αυτό το κείμενο είτε μια εκτενέστερη εκδοχή του με τον ίδιο 3 Για τις μυθικές, προφορικές ψυχαγωγικές και άλλες συνδηλώσεις του όρου βλ. OLD s.v. fabula Για μια συνοπτική παρουσίαση των επιχειρημάτων, που αμφισβητούν ότι ο Λουκιανός ήταν ο συγγραφέας του Λούκιου ή Όνου βλ. Mason (2005)

6 τίτλο 5. Υπήρξε άλλωστε πνευματικός άνθρωπος πολυγραφότατος, με ευρύτατη παιδεία λατινική και ελληνική. Η φιλοσοφία ήταν σαφώς η μεγάλη αγάπη του, και οι φιλοσοφικές ενασχολήσεις του πιστοποιούνται από τα διασωθέντα έργα, που με βεβαιότητα αποδίδονται σε αυτόν, δηλαδή το De deo Socratis, το De Platone και το De mundo. Τα συγγράμματα αυτά συνέβαλαν σημαντικά στη διάδοση των ιδεών του Μέσου Πλατωνισμού, στην ιστορία του οποίου ο Απουλήιος κατέχει εξέχουσα θέση 6. Μάλιστα, οι σύγχρονοί του, αλλά και οι μεταγενέστεροι, τον θεωρούσαν λαμπρό ρήτορα, αλλά και μάγο και θαυματοποιό, λόγω της ιδιαίτερης κλίσης του στον μυστικισμό. Επιπλέον, κατηγορήθηκε ότι χρησιμοποίησε μαγγανείες, για να πείσει την Πουδεντίλλη, μια πλούσια χήρα, να τον παντρευτεί. Η Απολογία του (που επιγράφεται και De magia) τον καταξίωσε ως ρήτορα, ενώ μετά την αθώωσή του εγκαταστάθηκε στην Καρχηδόνα, όπου γνώρισε ευρύτερη αποδοχή. Οι δραστηριότητές του στην πόλη αυτή καταγράφονται κυρίως στα Florida, μια συλλογή αποσπασμάτων από δημοσιευμένους λόγους του. Οι Μεταμορφώσεις (Metamorphoses), τέλος, φαίνεται πως είναι όψιμο έργο του και του χάρισαν μεγάλη φήμη από την αρχαιότητα κιόλας μέχρι και τις μέρες μας 7. Εξάλλου, είναι ένα από τα δύο λατινικά μυθιστορήματα που επιβίωσαν 8. Το άλλο είναι τα Σατυρικά του Πετρώνιου, χωρίς όμως να έχει σωθεί ολόκληρο. Κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν οι Μεταμορφώσεις υπήρξαν ανάγνωσμα αγαπητό και έχουν βρεθεί στο επίκεντρο της προσοχής από πολλούς μελετητές. Αρχικά, η σχέση των Μεταμορφώσεων του Απουλήιου με άλλες εκδοχές της ίδιας ιστορίας απασχόλησε έναν μεγάλο αριθμό σχολιαστών, ιδίως του 19 ου και των πρώτων δεκαετιών του 20 ου αι. 9 Η συζήτηση αυτή είχε ως άξονα την άποψη του 5 Αναλυτικά στοιχεία που αφορούν στο βίο αλλά και το περιβάλλον όπου έδρασε και δημιούργησε ο Απουλήιος καταγράφονται από τoν Harrison (2000) Για το φιλοσοφικό ρεύμα του Μέσου Πλατωνισμού, τους εκπροσώπους του, καθώς και τη σημαντική θέση που κατέχει ο Απουλήιος ανάμεσά τους βλ. γενικά Dillon (1977). 7 Η απουσία ξεκάθαρων ιστορικών αναφορών δυσκολεύει την επακριβή χρονολόγηση του μυθιστορήματος. Τη θέση πως είναι έργο της ώριμης ηλικίας του Απουλήιου υποστηρίζει ο Walsh (2000) βασιζόμενος σε ενδοκειμενικές πληροφορίες. Για τις απόψεις μελετητών που προτείνουν μια πιο πρώιμη χρονολόγηση, όπως και αυτών που ισχυρίζονται το αντίθετο βλ. Harrison (2000) Ο Αυγουστίνος (C.D ) μαρτυρεί ότι ο τίτλος με τον οποίο ήταν γνωστό το μυθιστόρημα ήταν Asinus Aureus, προσδίδοντάς του ίσως μια εγκωμιαστική διάσταση και εκφράζοντας τον θαυμασμό των αναγνωστών. Ο Winkler (1985) επιχειρηματολογεί υπέρ της άποψης πως ο πρωτότυπος τίτλος είναι αυτός που παραδίδει ο Αυγουστίνος. Ωστόσο, ο τίτλος των χειρογράφων έχει επικρατήσει σήμερα κυρίως στις στερεότυπες εκδόσεις, ενώ η απόδοση του λατινικού Asinus Aureus, δηλαδή Χρυσός Γάιδαρος ( The Golden Ass) χρησιμοποιείται περισσότερο στις μεταφράσεις, όπως του Adlington (1915) The golden ass: being the Metamorphoses of Lucius στη σειρά Loeb. 9 Για μια εκτενή παρουσίαση της βιβλιογραφίας σχετικά με το ζήτημα αυτό έως το 1938 βλ. Molt (1938) 1-6. Για μεταγενέστερες μελέτες βλ. Schlam ( )

7 Φώτιου σχετικά με ένα έργο που διάβασε ( Ἀnegnώsqh <Loukίou Patre/ws> metamorfώsewn lo/goi dia/foroi. Βιβλ b.) 10. Η επικρατούσα θεωρία διατυπώθηκε από τον Bürger, σύμφωνα με την οποία οι λατινικές Μεταμορφώσεις και ο Όνος προήλθαν ανεξάρτητα από τις χαμένες Μεταμορφώσεις, που μνημονεύει ο Φώτιος, ενώ ο Όνος είναι μια επιτομή τους 11. Με τη θεωρία του συμπορεύτηκαν αρκετοί, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν ο Perry, που ερευνώντας τις παρεμβολές ή τις άλλες αλλαγές που επέφερε ο Απουλήιος προσπάθησε να καταδείξει πώς ο μυθιστοριογράφος επεξεργάστηκε το ελληνικό κείμενο, και ο Junghans, ο οποίος επιχείρησε να υπολογίσει και την έκταση των χαμένων Μεταμορφώσεων (περίπου πέντε σελίδες εκτενέστερες από τον Όνον) 12. O Lesky ισχυρίζεται ότι το ελληνικό πρωτότυπο, που χρησιμοποίησε ο Απουλήιος, περιλάμβανε ορισμένες ιστορίες, οι οποίες παραλείφθηκαν στην ελληνική επιτομή 13. Πιο πρόσφατα, η γενικότερη σχέση του μυθιστορήματος του Απουλήιου με τις ελληνικές πηγές του ερευνάται από τους Mason και Slater 14. Όπως είναι φυσικό, αναζητήθηκε και η σύνδεση των Μεταμορφώσεων με το άλλο λατινικό μυθιστόρημα, τα Σατυρικά. Σε αυτό το πεδίο σημαντική υπήρξε η μελέτη του Ciaffi, ο οποίος επιδίωξε, μέσω της επισήμανσης ομοιοτήτων στη γλώσσα, στη δομή, στο περιεχόμενο, να καταδείξει ότι ο Πετρώνιος χρησίμευσε ως άμεση πηγή για τον Απουλήιο, κυρίως στα τρία πρώτα βιβλία του μυθιστορήματος 15. Οι θέσεις του δέχθηκαν έντονη κριτική, αλλά δεν έχουν απορριφθεί εντελώς, καθώς, όπως υποστηρίζει ο Walsh δεν είναι δυνατό να αποκλειστεί επιρροή των Σατυρικών σε ορισμένες εμβόλιμες ιστορίες στο έργο του Απουλήιου 16. Οι Μεταμορφώσεις και τα Σατυρικά συνεξετάζονται και μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του λογοτεχνικού είδους της μυθιστορίας. Ο Perry, αφού πρώτα αναλύει τα ελληνικά μυθιστορήματα, θεωρεί πως τα έργα του Απουλήιου και του Πετρώνιου αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση, ενώ όσον αφορά στις Μεταμορφώσεις διατυπώνει την καίρια παρατήρηση, ότι δηλαδή ο Απουλήιος χρησιμοποιεί το έτοιμο υλικό των 10 Για μια αναλυτική παρουσίαση της σχέσης των Μεταμορφώσεων του Απουλήιου με τον Όνον, αλλά και τις χαμένες Μεταμορφώσεις βλ. την εισαγωγή από Valette (1956) Bürger (1887). 12 Perry (1923) , Junghans (1932) Lesky (1941) Mason (1978) 1-15 και (2005) 87-95, Slater (2014) , όπου εκτίθεται και αναλυτική βιβλιογραφία. 15 Ciaffi (1960). 16 Walsh (1978)

8 πηγών ως μέσο οικοδόμησης μιας νέας και εκτενέστερης δομής 17. Επιβάλλεται να γίνει αναφορά και στην αξιόλογη μελέτη του Walsh για τη ρωμαϊκή μυθιστορία, όπου ένα ξεχωριστό κεφάλαιο αφιερώνεται στην αναζήτηση των λογοτεχνικών προτύπων και για τα δύο μυθιστορήματα 18. Ακολούθησε ένας μεγάλος αριθμός πραγματειών σχετικά με το μυθιστόρημα στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, οι οποίες είτε αποτελούν γενικές εισαγωγές στην ιστορία του είδους είτε περιλαμβάνουν ειδικότερα μελετήματα 19. Σημαντικό μέρος της έρευνας έχει επικεντρωθεί και στο ερώτημα της ύπαρξης ενότητας ή μη των Μεταμορφώσεων, το οποίο έχει συνδεθεί στενά και με τη συνολικότερη ερμηνεία του μυθιστορήματος, όπως και με τη θέση του ενδέκατου βιβλίου. Έτσι, οι υποστηρικτές της ενότητας διαβλέπουν και μια ισιακή εξήγηση στις περιπέτειες του ήρωα. Ειδικότερα, ο Merkelbach ερμηνεύει την ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής, όπως και αυτή της Χάρης, στη βάση του ισιακού μύθου και γενικότερα αποδίδει έναν έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα στη μυθιστορία 20. Ο Tatum πάλι, χωρίς να παραγνωρίζει ορισμένες ανακολουθίες στην αφήγηση και χωρίς να επιμένει στη θρησκευτική εξήγηση, διαπιστώνει μια αρμονία στη σύνδεση των εμβόλιμων ιστοριών 21. Επίσης, ο Walsh είναι υπέρμαχος ενός πλατωνικού-ισιακού τόνου που διέπει και συνέχει το μυθιστόρημα 22. Άλλωστε, η φιλοσοφική διάσταση του μυθιστορήματος, και κυρίως η σχέση του με την πλατωνική φιλοσοφία, έχει απασχολήσει αρκετούς σχολιαστές 23. Από την άλλη, οι Μεταμορφώσεις έχουν θεωρηθεί και ως ένα είδος πικαρέσκο μυθιστορήματος, που έχει επεισοδιακό χαρακτήρα, κυρίως μετά το τρίτο βιβλίο, ενώ η φαινομενική ενότητά του, σύμφωνα με ορισμένους, οφείλεται στον συνεχή πρωταγωνιστικό ρόλο του αφηγητή ή στην επανάληψη μοτίβων, όπως το σεξ και η μαγεία 24. Το έργο του Winkler υπήρξε επίσης καθοριστικό για την ερμηνευτική και αφηγηματολογική οπτική των Μεταμορφώσεων 25. Εστιάζει κυρίως στο «παιχνίδι» που παίζεται ανάμεσα στον αφηγητή και στον αναγνώστη, καθώς ο δεύτερος θα 17 Perry (1967) Walsh (2000) Ενδεικτικά αναφέρονται τα έργα των Hägg (1992),Holzberg (1995), Schmeling (1996), Hofmann (1999), Harrison (2005), Whitmarsh (2008). 20 Merkelbach (1962) Tatum (1969) και (1979). 22 Walsh (1998) Ενδεικτικά: Schlam (1970) , Heller (1983) , De Filippo (1990) , O Brien (2002). 24 Heine (1978) 25-42, Scobie (1973) 64-83, Sandy (1978) Winkler (1985). 8

9 συνειδητοποιήσει ότι η πρώτη ανάγνωση τον παρασύρει σε εσφαλμένες απόψεις. Η παρερμηνεία στην οποία οδηγείται ο αναγνώστης οφείλεται, κατά τον Winkler, στο αινιγματικό ενδέκατο βιβλίο, το οποίο επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Όσον αφορά στο λογοτεχνικό υπόβαθρο του μυθιστορήματος ενδιαφέρον παρουσιάζει η συσχέτιση των Μεταμορφώσεων με τους Βίους του Αισώπου, όπου εμφανίζεται και εκεί η Ίσις, αλλά και ο μισητός σε αυτή όνος 26. Από την άλλη, η James στη διατριβή της επιχειρηματολογεί υπέρ της ενότητας του έργου που αναδεικνύεται μέσα από την ποικιλομορφία του. Δίνει έμφαση στη μεταμόρφωση τόσο του αφηγητή όσο και της εξέλιξης των ιστοριών, ενώ παράλληλα αναφέρεται στον καθοριστικό ρόλο της μαγείας και της τύχης 27. Επίσης, ο Carl C. Schlam, ερμηνεύοντας τη μύηση του Λούκιου στη λατρεία της Ίσιδος ως προσπάθεια να ξεφύγει ο ήρωας από τα δίχτυα της επιβλαβούς μαγείας, αναφέρεται εκτενώς στις λογοτεχνικές πηγές, από τις οποίες εμπνεύστηκε ο Απουλήιος 28. Τέλος, η Shumate ισχυρίζεται ότι στο μυθιστόρημα παρατηρείται μια προϊούσα ηθική κατάπτωση, γεγονός που οδηγεί τον Λούκιο στη μύησή του και ουσιαστικά στη μεταστροφή του από τον κόσμο της παρακμής στην ισιακή θρησκεία 29. Ειδικότερα, στο θέμα των λογοτεχνικών προτύπων έχουν γραφεί σημαντικές επιμέρους μελέτες, οι οποίες επικεντρώνονται στις επιδράσεις που έχει δεχθεί ο Απουλήιος από συγκεκριμένα είδη της ποίησης και της πεζογραφίας τόσο στην απόδοση ορισμένων χαρακτήρων όσο και στη δόμηση ολόκληρων επεισοδίων. Ενδεικτικά, όσον αφορά στο έπος, από νωρίς ο Forbes επισήμανε γενικές ομοιότητες της Χάρης με τη Διδώ 30. Ο Harrison προχωρεί περισσότερο εντοπίζοντας σχέσεις των Μεταμορφώσεων με σκηνές και πρόσωπα όχι μόνο του ομηρικού αλλά και του βιργιλιανού έπους, ενώ θεωρεί πως η πρόθεση του Απουλήιου είναι συχνά η διακωμώδηση του υψηλού επικού τόνου 31. Ο Φραγκουλίδης ερευνά επισταμένως το επικό υπόβαθρο καθοριστικών ιστοριών στο μυθιστόρημα, όπως της Χάρης ή του Έρωτα και της Ψυχής, καθώς και τις ενδοαφηγηματικές δομικές αντιστοιχίες τους 32. Τέλος, η Finkelpearl στη μονογραφία της, αφού συζητά εκτενώς στην εισαγωγή την 26 Winkler (1985) James (1987). 28 Schlam (1992) Shumate (1996). 30 Forbes ( ) Harrison (1990) και (1997) Ενδεικτικά: Frangoulidis (1990) (1992b) , (1994a)

10 έννοια του υπαινιγμού (allusion) στη λογοτεχνία, αναζητεί παραπομπές των Μεταμορφώσεων σε έργα κυρίως του Βιργίλιου και του Οβίδιου 33. Μέχρι τώρα, ωστόσο, δεν έχει εξεταστεί αναλυτικότερα η επίδραση της ερωτικής ποίησης στο κείμενο των Μεταμορφώσεων. Ελεγειακές συνδηλώσεις έχουν επισημανθεί στην περιγραφή και στον έπαινο της κόμης τόσο της Φωτίδος όσο και της Ίσιδος 34. Η απήχηση των Νεωτέρων ποιητών στην ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής ερευνάται από τη Mattiacci, η οποία εστιάζει περισσότερο στη χρήση ερωτικού λεξιλογίου, ενώ οι ερωτικές ιστορίες των δύο πρώτων βιβλίων αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από τη Mathis 35. Την παρουσία ελεγειακών μοτίβων γενικότερα στο μυθιστόρημα, όπως το servitium amoris, αναζητά και η Hindermann, αλλά και ο Φραγκουλίδης αναφέρεται στη σύγκρουση έρωτα και μαγείας στο μυθιστόρημα, συσχετίζοντάς τη με τη militia amoris 36. Επίσης, οι διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος του Απουλήιου με το δραματικό είδος ανιχνεύονται από τη May, η οποία διαπιστώνει ότι ο μυθιστοριογράφος όχι μόνο παραπέμπει συχνά σε έργα Ελλήνων και Λατίνων τραγικών και κωμικών ποιητών, αλλά επιπλέον δημιουργεί πολλές φορές μια έντονα θεατρική ατμόσφαιρα 37. Η ύπαρξη ενός κωμικού μοντέλου ειδικότερα στην Ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής διερευνάται και από τον Φραγκουλίδη, ενώ η Τσιτσικλή συζητά τη σχέση που πιθανόν έχει με την τραγωδία η περίπτωση της μητριάς στο δέκατο βιβλίο 38. Εκτός των παραπάνω, έχουν πραγματοποιηθεί απόπειρες, για να διαπιστωθούν απηχήσεις της σάτιρας και του μίμου σε μεμονωμένα επεισόδια του μυθιστορήματος 39. Σαφώς, πρέπει να επισημανθεί ότι ένα μεγάλο πλήθος λεκτικών ή θεματικών παράλληλων ανάμεσα στο κείμενο των Μεταμορφώσεων και τα προγενέστερα έργα της ελληνικής και λατινικής λογοτεχνίας έχει καταγραφεί στις σχολιασμένες εκδόσεις κάθε βιβλίου χωριστά. Επιπροσθέτως, ιδιαίτερη μνεία επιβάλλεται να γίνει στις συλλογές μελετημάτων υπό τον τίτλο Aspects of Apuleius Golden Ass. A Collection of Original Papers με εκδότες τους B.L. Hijmans Jr R. και Th. Van der Paardt, και 33 Finkelpearl (1998). 34 Englert, J.- Long, T. (1972/73) Mattiacci (1998) , Mathis (2008) Hindermann (2009a) και (2009b) 75-84, Frangoulidis (2008). 37 May (2006). 38 Frangoulidis (1997b), Τσιτσικλή (2012). 39 Keulen (2006) 43-61, Zimmerman (2006) Greene (2008) Σατιρική διάσταση σε πολλά σημεία των Μεταμορφώσεων, ιδιαίτερα όταν εντάσσονται στην αφήγηση στοιχεία που παραπέμπουν στον υψηλό επικό τόνο, εντοπίζει και ο Harrison (2000). 10

11 Aspects of Apuleius Golden Ass II: Cupid and Psyche των Zimmerman, M., Hunink, V.C., McCreight, T. D., Wesseling, B. D., van Mal Maeder. Η προηγηθείσα συνοπτική επισκόπηση της βιβλιογραφίας έχει κάνει φανερό το γεγονός πως οι μελέτες που αφορούν στις Μεταμορφώσεις έχουν αυξηθεί σημαντικά στα τέλη του περασμένου αιώνα και στις αρχές του παρόντος, και ότι πλέον εστιάζουν σε μια πολυεπίπεδη ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου. Η διαφορετική σκοπιά από την οποία κάθε μελετητής προσεγγίζει το μυθιστόρημα γενικά, αλλά και τα επιμέρους επεισόδια, εξηγεί και το πλήθος των απόψεων που διατυπώνονται και οι οποίες συχνά αντικρούουν η μία την άλλη. Επιπλέον, διαπιστώνεται η απουσία μιας καθολικής μελέτης των γυναικείων χαρακτήρων στο μυθιστόρημα. Εξαίρεση αποτελεί η πραγματεία της Krabbe, η οποία, εκκινώντας από τις οβιδιακές Μεταμορφώσεις και φθάνοντας έως τη σύγχρονη λογοτεχνία, εστιάζει κυρίως στη φύση της μεταμόρφωσης. Όσον αφορά στους γυναικείους τύπους στο μυθιστόρημα του Απουλήιου παρατηρεί πως η πληθώρα τους, με κορυφαία την Ψυχή, αντικατοπτρίζει τα διαφορετικά στάδια της εξέλιξης της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής 40. Ωστόσο, η οπτική από την οποία αντικρίζει τις γυναίκες η Krabbe είναι κυρίως ισιακή, αφού θεωρεί ότι το ενδέκατο βιβλίο λειτουργεί σαν καθρέφτης, όπου αντανακλώνται οι προηγούμενοι χαρακτήρες, και δεν προχωρά περισσότερο στη διερεύνηση του ρόλου τους. Επομένως, παρά το γεγονός πως μεμονωμένα οι γυναικείες μορφές των Μεταμορφώσεων έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών, οι οποίοι έχουν σχολιάσει τη σημασία της παρουσίας τους, δεν έχει επισημανθεί η σπουδαιότητά τους στο σύνολο του έργου. Βέβαια, μια πρώτη ανάγνωση αρκεί, για να σημειωθεί ο μεγάλος αριθμός γυναικείων χαρακτήρων στο μυθιστόρημα. Μάλιστα, αν συγκριθεί και με τον ελληνικό Όνον γίνεται φανερό ότι οι γυναίκες στον Απουλήιο, επώνυμες και ανώνυμες, σαφώς υπερτερούν και αριθμητικά και σημασιολογικά. Δε θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί πως ο πρωταγωνιστής Λούκιος ζει και περιπλανάται σε έναν κόσμο γυναικών. Ακούει γι αυτές, ερωτεύεται, δέχεται τις φροντίδες τους, ξεγελιέται, συγκρούεται μαζί τους, υφίσταται βασανιστήρια και τελικά λυτρώνεται από μια γυναικεία θεότητα. Δεν πρόκειται όμως για πρόσωπα που 40 Krabbe (1989). 11

12 απλώς προωθούν τη δράση. Με τη διερεύνηση των λογοτεχνικών προτύπων τους, θέμα της παρούσας διατριβής, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τη συνεχή πάλη του Απουλήιου να πλάσει τις ηρωίδες του, τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας μας «μεταμορφώνει» υλικά που αντλεί από τη μακραίωνη ποιητική και πεζογραφική παράδοση. Αυτή είναι και η πρωτοτυπία της εργασίας μας, καθώς δεν εντοπίζει απλώς τα παραδοσιακά είδη, που συνθέτουν τα γυναικεία πρόσωπα, πράγμα που έχει πραγματοποιηθεί σε ορισμένο βαθμό με τον σχολιασμό επιμέρους μορφών του μυθιστορήματος, αλλά πραγματεύεται συνολικά τη διαδικασία την οποία ακολουθεί ο συγγραφέας, για να μεταβάλει αυτά τα στοιχεία, καταδεικνύοντας τη μετεξέλιξη των ειδών και τον τρόπο με τον οποίο αυτά συμβάλλουν στη δημιουργία του μυθιστορηματικού είδους. Επιπλέον, η προσπάθειά μας επικεντρώνεται στο να αναδυθεί ο ρόλος των γυναικών ως φορέων του συγγραφικού στόχου του Απουλήιου, που πραγματώνεται με τη σύνθεση ενός νέου λογοτεχνικού είδους, του μυθιστορήματος. Η ολοκλήρωση της ανάλυσης των γυναικείων μορφών θα καταδείξει και πώς ο Απουλήιος μεταμόρφωσε την προγενέστερη λογοτεχνική παράδοση σε ένα καινοφανές για τα ρωμαϊκά γράμματα δημιούργημα, ανταποκρινόμενος σε μια βαθύτερη πνευματική ανάγκη της εποχής του, η οποία μοιάζει έρημη και άνυδρη από λογοτεχνικά δημιουργήματα. Η εποχή των μεγάλων έργων, επικών, ελεγειακών, δραματικών έχει παρέλθει, αλλά η ανάμνησή τους είναι έντονη. Ο συγγραφέας των Μεταμορφώσεων πρόσφερε στο αναγνωστικό κοινό της εποχής και του τόπου του, ένα κοινό εξοικειωμένο με τη λογοτεχνία, όπως φαίνεται και από την Απολογία του, τη δυνατότητα να αναγνωρίσει μέσα στο μυθιστόρημά του τις φωνές των προγενεστέρων δημιουργών και παράλληλα καλεί τους αναγνώστες να διαπιστώσουν τη δική του πρωτότυπη συνεισφορά στην τέχνη. Κατά την άποψή μας, οι γυναικείοι χαρακτήρες των Μεταμορφώσεων ως λογοτεχνικές κατασκευές, δεν εντυπωσιάζουν μόνο λόγω του πλούτου των παραπομπών σε ποικίλα προγενέστερα έργα, αλλά παράλληλα ολοκληρώνονται μέσω της πολυμορφίας τους, καθώς δεν παραμένουν αμετάβλητοι, αλλά διαρκώς αλλάζουν. Η σύνθεσή τους γίνεται με προσεκτικό χειρισμό καθιερωμένων μοτίβων, τα οποία όμως ανανεώνονται και ευφυώς μορφοποιούνται σε ένα νέο είδος γραφής. Αντίθετα, οι ανδρικοί χαρακτήρες, με εξαίρεση τον Λούκιο, που ακολουθεί κυρίως το πρότυπο του Οδυσσέα, δεν παρουσιάζουν το ερμηνευτικό και λογοτεχνικό βάθος των γυναικείων. Συνεπώς, κατά την άποψή μας, ο Απουλήιος μέσα από τις γυναικείες μορφές πετυχαίνει να καταδείξει τον πρωτεϊκό χαρακτήρα του μυθιστορηματικού 12

13 είδους: τα παραδοσιακά λογοτεχνικά είδη «μεταμορφώνονται» παρακολουθώντας τις συνεχείς «μεταμορφώσεις» των γυναικείων χαρακτήρων. Μέσα από την αναδημιουργία των γυναικείων μορφών ο μυθιστοριογράφος φαίνεται να προβαίνει σε μια έμμεση προγραμματική διακήρυξη των συγγραφικών απόψεών του, σε ένα λογοτεχνικό μανιφέστο σχετικά με τον τρόπο συγχώνευσης των προγενέστερων λογοτεχνικών ειδών και τη μεταμόρφωσή τους σε υλικό κατάλληλο για τη δημιουργία ενός μυθιστορήματος. Πράγματι, αυτό που κεντρίζει την προσοχή του αναγνώστη από την αρχή είναι ο τίτλος του έργου, Μεταμορφώσεις. Ο Walsh έχει επισημάνει πως «ο πληθυντικός της λέξης θα ήταν ακατάλληλος, εάν ο ήρωας αφηγητής Λούκιος δεν διασαφήνιζε στον πρόλογο ότι το θέμα του έργου είναι η μεταμόρφωση και η αποκατάσταση της μορφής και του πεπρωμένου των ανθρώπων» 41. Είναι βέβαια αλήθεια πως σε ολόκληρο το μυθιστόρημα υπάρχει μία κύρια μεταμόρφωση, αυτή του Λούκιου σε γάιδαρο. Έχει προηγηθεί αυτή της μάγισσας Παμφίλης σε κουκουβάγια, την οποία παρακολουθεί ο ήρωας και επείγεται να τη μιμηθεί. «Ποιες είναι λοιπόν οι μεταμορφώσεις, που δικαιολογούν τον τίτλο;» μπορεί να αναρωτηθεί ο αναγνώστης. Η απάντηση δίνεται σταδιακά, καθώς, όσο προχωρεί η ανάγνωση του μυθιστορήματος, τόσο πιο φανερό γίνεται πως, ενώ ο πρωταγωνιστής είναι ένας άνδρας, ο Λούκιος, στην ουσία αυτές που κινούν τα νήματα των ιστοριών είναι οι γυναίκες, είτε τις συναντά ο ήρωας στην πορεία των περιπετειών του είτε ακούει για αυτές. Βέβαια, δε θα διαφύγει την προσοχή των αναγνωστών του έργου ότι ο Απουλήιος φιλοτεχνεί τους γυναικείους χαρακτήρες κάνοντας χρήση του ανεξάντλητου λογοτεχνικού οπλοστασίου που διαθέτει. Οι πάμπολλοι υπαινιγμοί στα έργα των προγενεστέρων του έχουν ήδη επισημανθεί και αναλυθεί σε σημαντικό βαθμό, κυρίως από τους συγγραφείς των υπομνημάτων κάθε βιβλίου του μυθιστορήματος. Η παρούσα πραγματεία εκκινεί από τον εντοπισμό και τον σχολιασμό των σημαντικότερων παράλληλων μεταξύ των Μεταμορφώσεων και των εμβληματικών έργων της ελληνικής και λατινικής λογοτεχνίας που χρησίμευσαν ως πηγή έμπνευσης για τον Απουλήιο. Σαφώς δε θα είναι εξαντλητική η καταγραφή ούτε θα στοχεύει στην κατά λέξη παραβολή των κειμένων. Σκοπός της ανάλυσης θα είναι η συστηματοποίηση των προτύπων, για να καταδειχθεί αρχικά η ένταξή τους στο 41 Walsh (1998)

14 ευρύτερο πλαίσιο του μυθιστορηματικού είδους. Διερευνάται στη συνέχεια η τυχόν επικράτηση ενός συγκεκριμένου είδους στην κατασκευή ενός μεμονωμένου ή μιας ομάδας γυναικείων χαρακτήρων. Μέσω της διερεύνησης αυτής επιχειρούμε να ανιχνεύσουμε τις πτυχές του αινιγματικού σχεδίου που ακολουθεί ο Απουλήιος στη συγγραφή του. Έτσι, η ειδολογική ανάλυση των γυναικείων μορφών αποκαλύπτει ότι ο μυθιστοριογράφος κάνει ευρεία χρήση παραδεδομένων λογοτεχνικών μοτίβων, όχι για να επιδείξει την ευρυμάθειά του, αλλά για να τα μεταμορφώσει εντάσσοντάς τα στο είδος που συγγράφει, το μυθιστόρημα. Ο σκοπός επομένως της παρούσας διατριβής, όπως δηλώνει και ο τίτλος της, είναι να καταδείξει αυτή τη μεταμόρφωση των προτύπων που απαρτίζουν τους γυναικείους χαρακτήρες του μυθιστορήματος. Πράγματι, οι γυναίκες αυτές κατά τη διάρκεια της παρουσίας και της δράσης τους μέσα στο έργο μεταβάλλουν συνεχώς τα στοιχεία της προσωπικότητάς τους. Άλλες δίνουν αρχικά την εντύπωση συνηθισμένων ατόμων και στη συνέχεια αποδεικνύονται τρομερές μάγισσες, μεταβάλλοντας την αρχική επική τους διάσταση με την πρόσμειξη στοιχείων από το δράμα και την ελεγεία (Μερόη, Πανθεία, Παμφίλη, Φωτίς). Η επιβλητική, δυναμική Βυρρήνη παρά την επική μεγαλοπρέπειά της αδυνατεί να προστατεύσει τον Λούκιο, ενώ αρχικά φοβισμένες κοπέλες, άμαθες, δειλές, που ομοιάζουν πολύ με τις πρωταγωνίστριες των ελληνικών μυθιστορημάτων, τελικά ξεπερνούν στην ανδρεία και τους άνδρες, καθώς σταδιακά αποκτούν επικά γνωρίσματα (Χάρη, Πλωτίνη, Ψυχή). Σεβαστές θεές του δωδεκαθέου, αναδυόμενες μέσα από το ομηρικό και το βιργιλιανό έπος, μετατρέπονται σε μέγαιρες ή αδυνατούν να βοηθήσουν τους θνητούς αποκτώντας κωμική διάσταση (Αφροδίτη, Ήρα, Δήμητρα). Συχνή είναι επίσης η αποκάλυψη πως μια φαινομενικά πιστή σύζυγος είναι στην πραγματικότητα αδίστακτη μοιχαλίδα, με αντιπροσωπευτικότερη τη γυναίκα του μυλωνά, η οποία πρωταγωνιστεί σε μια μιλησιακή ιστορία. Επιπλέον, δέσποινες και κυρίες της καλής κοινωνίας προσπαθούν να αποπλανήσουν νεαρούς, εκδικούνται αντιζήλους, ξεκληρίζουν οικογένειες ή ικανοποιούν ανόσια πάθη, σε ένα βιβλίο στην αρχή του οποίου ο συγγραφέας διακηρύσσει πως θα ασχοληθεί με το τραγικό είδος (η μητριά, η κατάδικος, η πλούσια κυρία της Κορίνθου). Έξω και στο τέλος του αέναου κύκλου της μεταμόρφωσης, υπεράνω των παραδοσιακών ποιητικών και πεζογραφικών ειδών, παρουσιάζεται να ίσταται η μεγαλόπρεπη θεά Ίσις, η οποία επαναφέρει την ανθρώπινη μορφή στον Λούκιο. 14

15 Οι παραπάνω αλλαγές δεν είναι εξωτερικές, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στις οβιδιακές Μεταμορφώσεις, σημαντική πηγή έμπνευσης για τον Απουλήιο 42. Η διακήρυξη στον πρόλογο είναι ενδεικτική της πρόθεσης του μυθιστοριογράφου: figuras fortunasque hominum in alias imagines conuersas (Met ) 43. Ωστόσο, ο μυθιστοριογράφος στα γυναικεία πρόσωπα προχωρεί περισσότερο και τα μεταμορφώνει μεταλλάσσοντας συνεχώς το «δομικό» υλικό τους. Αυτή θα είναι λοιπόν και η βασική επιδίωξη της έρευνας στην οποία υποβάλλονται τα λογοτεχνικά πρότυπα στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν, να αποκαλυφθεί δηλαδή και να μελετηθεί ο μηχανισμός της μεταμόρφωσής τους και η λειτουργία τους. Η προσπάθειά μας έγκειται σε μια πληρέστερη εξέταση των γυναικείων μορφών και των λογοτεχνικών προτύπων πάνω στα οποία έχουν συντεθεί, με απώτερο στόχο να συνδέσουμε, στο μέτρο του δυνατού, το γενικότερο «μεταμορφωσιακό» κλίμα του μυθιστορήματος με τις λογοτεχνικές προθέσεις του Απουλήιου, όπως αυτές εκφράζονται μέσα σε αυτό. Για να υλοποιήσει αυτή τη χαρακτηρολογική αλλαγή, ο Απουλήιος καταφεύγει στην πλούσια λογοτεχνική του παιδεία. Στοιχεία από το σύνολο σχεδόν των λογοτεχνικών ειδών, ποιητικών και πεζογραφικών, είναι παρόντα στο έργο του. Οι παραπομπές στα παραπάνω άλλοτε είναι ευδιάκριτες και άλλοτε απαιτούν τον έντονο πνευματικό μόχθο του μελετητή, για να εντοπιστούν. Δεν αποτελούν βέβαια απλές αναμνήσεις από τα λογοτεχνικά αναγνώσματα του συγγραφέα. Πρόκειται για ενσυνείδητη επιλογή και χρήση, για συγχώνευσή τους στη μυθιστορηματική χοάνη, όπου ο ρόλος τους ανανεώνεται και συχνά έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή τους λειτουργία. Έτσι, ο μυθιστορηματικός λόγος μετατρέπει και μεταλλάσσει παραδεδομένες μορφές και στερεότυπα. Πράγματι, στην έναρξη του μυθιστορήματος εμβληματική είναι η θέση που κατέχει η έννοια του λόγου- sermo (sermone isto Milesio Met.1.1.1) και η οποία 42 Σημαντικός αριθμός παραπομπών σε έργα του Οβίδιου, οι οποίες εντοπίζονται στις Μεταμορφώσεις του Απουλήιου, καταγράφεται από τη Finkelpearl (1998), ενώ για τη γενικότερη σχέση του Απουλήιου με τον Οβίδιο βλ. Graverini (2004-5) Για τη διαφορά με την αρχή των οβιδιακών Μεταμορφώσεων βλ. Graverini (2004-5) , όπου υποστηρίζεται πως ο Απουλήιος παραπέμπει μάλλον στα Tristia. Ο Perry (1923) 238 διατυπώνει την άποψη πως ο πληθυντικός αριθμός, Μεταμορφώσεις, δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι αναφέρεται σε μια σειρά ιστοριών που αφορούν σε μεταμορφώσεις «but in a generic sense implying some reflections upon and illustration of the general subject». Ωστόσο, δε θεωρώ ότι η εξήγησή του είναι ικανοποιητική, μια και η χρήση του μοτίβου της μεταμόρφωσης δεν αρκεί να εξηγήσει τον τίτλο, παραπέμποντας απλώς σε μια ευρύτερη θεματική, χωρίς να εξειδικεύεται σε συγκεκριμένες αλλαγές. 15

16 μοιάζει να ανακαλεί την ιωνική παράδοση των λόγων, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το έργο του Ηροδότου και όπου συνδυάζεται με την ιστορική αφήγηση 44. Οδηγηθήκαμε λοιπόν στη διαπίστωση πως ανιχνεύοντας τα λογοτεχνικά πρότυπα των γυναικείων μορφών είναι δυνατό να διακρίνουμε στο έργο ευρύτερες θεματικές ενότητες-λόγους, με βάση το λογοτεχνικό είδος που κυριαρχεί στη σύνθεσή τους. Παράλληλα, παρατηρήσαμε ότι, με αφορμή τους γυναικείους τύπους, ο συγγραφέας δίνει ώθηση στην πλοκή και ξετυλίγει το νήμα των περιπετειών του ήρωα. Έτσι, αφ ενός επιχειρούμε να παρακολουθήσουμε τις αλλαγές των γυναικείων χαρακτήρων με τη σειρά, που εμφανίζονται στα βιβλία του μυθιστορήματος, αλλά και να τις ομαδοποιήσουμε με βάση κοινά ειδολογικά χαρακτηριστικά τους. Είναι επίσης απαραίτητο να επισημανθεί πως δεν εξετάζονται όλες οι γυναίκες του μυθιστορήματος, αλλά απουσιάζουν οι δευτερεύοντες γυναικείοι χαρακτήρες, τους οποίους ο συγγραφέας σκιαγραφεί, χωρίς να καταφεύγει σε μια ποικιλία προτύπων, και είναι μονοδιάστατοι. Άλλωστε, και ο ρόλος τους στην εξέλιξη της πλοκής δεν είναι καθοριστικός. Την παρούσα διατριβή απαρτίζουν λοιπόν οι εξής ενότητες: I. Μάγισσες. Οι γυναίκες των τριών πρώτων βιβλίων μοιράζονται το κοινό γνώρισμα της ενασχόλησης με τη μαγεία. Η Μερόη, η φοβερή μάγισσα, για την οποία ο Λούκιος πληροφορείται από τη διήγηση ενός συνοδοιπόρου του, όπως και η αδερφή της Πανθεία εξετάζονται στο πρώτο κεφάλαιο. Οι μορφές τους συγκεντρώνουν τα σημαντικότερα γνωρίσματα, που διακρίνουν τις γυναίκες, που γνωρίζουν μαγικές πρακτικές. Βέβαια, από τις δύο δεσπόζει η Μερόη, που μοιάζει μακρινή απόγονος της οδυσσειακής Κίρκης. Στο πρόσωπό της όμως συμφύρονται και ελεγειακές ιδιότητες, εφόσον το μαγικό στοιχείο συνδυάζεται άρρηκτα και με το ερωτικό-σεξουαλικό. Επιπλέον, με συνεργό την αδερφή της ξεσπά την εκδικητική της μανία απέναντι στον πρώην εραστή της και τον φίλο του, όπως οι προδομένες τραγικές ηρωίδες. Ουσιαστικά όμως αποτελούν κακέκτυπα των παραπάνω λογοτεχνικών ειδών. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Βυρρήνη, μια ιδιότυπη μορφή. Πρόκειται για συγγενή του Λούκιου, την οποία συναντά ο ήρωας την πρώτη ημέρα της διαμονής του στην Υπάτη και τον προειδοποιεί για τις τρομερές δυνάμεις της Παμφίλης, συζύγου του οικοδεσπότη του. Η Βυρρήνη ωστόσο δεν κατορθώνει να 44 Λογοτεχνικό υπόβαθρο του sermo Milesius θεωρείται ο ιωνικός λόγος, ο οποίος αποτελούνταν από δύο είδη αφήγησης, την ιστορία και τη σύντομη διήγηση-νουβέλα, σύμφωνα με τον Perry (1967)

17 προφυλάξει τον περίεργο ανιψιό της, και η αποτυχία της αυτή ίσως οφείλεται στα αυστηρά επικά στοιχεία που συνθέτουν την επιβλητική φιγούρα της. Σαφώς, η ίδια δεν ανήκει στις μάγισσες, αλλά οι γνώσεις της για αυτές και για τις μαγγανείες που μεταχειρίζονται της αποδίδουν μια υπερφυσική διάσταση σαν να πρόκειται για μια καλή μάγισσα, που όμως εμπνέει φόβο στον Λούκιο. Επόμενος γυναικείος χαρακτήρας, στο τρίτο κεφάλαιο, είναι η Φωτίς, υπηρέτρια της Παμφίλης και γνώστρια των μυστικών της κυρίας της, είναι το πρόσωπο καταλύτης για τη μεταμόρφωση του Λούκιου, εφόσον λειτουργεί σαν μαθητευόμενη μάγισσα, αλλά αποτυγχάνει. Ο δεσμός που αναπτύσσει ο πρωταγωνιστής μαζί της ανακαλεί μοτίβα της ερωτικής ποίησης, κυρίως των μεγάλων Λατίνων ελεγειακών ποιητών. Δεν απουσιάζουν όμως και τα άλλα είδη, όπως η Νέα κωμωδία, μια και η θέση της ως υπηρέτριας παραπέμπει σε στερεότυπους ρόλους κωμικών έργων. Την πινακοθήκη των γυναικών που σχετίζονται με τη μαγεία κλείνει στο τέταρτο κεφάλαιο η Παμφίλη, η σύζυγος του Μίλωνα, φαινομενικά υποταγμένη στον άνδρα της, αλλά στην πραγματικότητα μάγισσα με φοβερές δυνάμεις. Αυτήν παρακολουθεί ο Λούκιος να μεταμορφώνεται και προσπαθεί να μιμηθεί με ολέθρια αποτελέσματα. Διαθέτει πολλές κοινές ιδιότητες με τη Μερόη, αλλά ο συγγραφέας, τονίζοντας σε σημείο υπερβολής τόσο την ισχύ της όσο και την ακολασία της, προσδίδει μια έντονη χιουμοριστική διάσταση στο πρόσωπό της. Οι προηγούμενες γυναίκες, με εξαίρεση τη Βυρρήνη, δε διαθέτουν απλά μαγικές δυνάμεις είναι και ερωτικά ακόλαστες. Επομένως, μπορούν να ενταχθούν στο πλαίσιο ενός λόγου περί μαγείας, τον οποίο συνθέτει ο συγγραφέας ακολουθώντας σε μεγάλο βαθμό το είδος των μιλησιακών ιστοριών, σύμφωνα και με τη διακήρυξή του στον πρόλογο του έργου, ότι δηλαδή θα συνθέσει διάφορες ιστορίες sermone isto Milesio (Met ). II. Χάρη-Πλωτίνη: Γενναίες, πιστές γυναίκες. Στο τρίτο βιβλίο πραγματοποιείται η καθοριστική μεταμόρφωση του ήρωα Λούκιου σε γάιδαρο και αρχίζουν οι περιπέτειές του. Στην έναρξή τους, συναντά στο κρησφύγετο των απαγωγέων ληστών τη Χάρη. Η γενναία προσωπικότητά της αποτελεί το αντικείμενο έρευνας του πέμπτου κεφαλαίου. Ξεχωρίζει με την πυκνή και πλούσια διακειμενικότητα του χαρακτήρα της, όπου υπερισχύει η επική διάσταση, αλλά πολύ σημαντική είναι και η συμβολή της τραγωδίας, ιδιαίτερα στην κατάληξη της ιστορίας. 17

18 Η κοπέλα αυτή, μαζί με την Πλωτίνη, την ηρωίδα που επινοεί ο αρραβωνιαστικός της Χάρης, και η οποία εξετάζεται στο έκτο κεφάλαιο, αποτελούν το δίπολο ενός επικού λόγου, όπου οι γυναίκες ξεπερνούν τη φύση τους και δρουν σαν άνδρες. III. Ψυχή: Στο κέντρο του μυθιστορήματος έχει τοποθετηθεί η γοητευτική ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής. Το έβδομο κεφάλαιο της εργασίας μου περιλαμβάνει την εξέταση των γυναικείων χαρακτήρων αυτής της ιστορίας. Και σε αυτή τη διήγηση, παρά την καταλυτική παρουσία του θεού Έρωτα, θα αποδειχθεί πως η αληθινή πρωταγωνίστρια είναι η Ψυχή, μια σαγηνευτική μορφή, που συγκεντρώνει στο πρόσωπό της γνωρίσματα της ελεγειακής puella, της επιβλητικής Διδώς, αλλά και ανδρών ηρώων, όπως του Αινεία, αφού κατεβαίνει μέχρι τον Άδη, για να κερδίσει την αγάπη του υπερνικώντας τα εμπόδια που της θέτει η μητέρα του αγαπημένου της, η Αφροδίτη. Η θεά αυτή διατηρεί πολλά επικά χαρακτηριστικά τόσο της Venus όσο και της Juno του Βιργίλιου, τα οποία συμπλέκονται με κωμικά στοιχεία, με συνέπεια να αποκτά η μορφή της μια έντονα κωμική χροιά. Οι δύο αντίπαλες γυναίκες υποστηρίζονται και από ένα ζεύγος γυναικών. Την Ψυχή θα συνδράμουν έμμεσα η Ήρα και η Δήμητρα, που σπεύδουν να δικαιολογήσουν τον Έρωτα, αλλά αρνούνται να προσφέρουν καταφύγιο στην κατατρεγμένη κοπέλα. Η μεγαλειώδης επική τους εικόνα θα θρυμματιστεί από την αδυναμία τους αυτή. Από την άλλη, οι αδερφές της Ψυχής ουσιαστικά γίνονται εξαιτίας της ζήλειας τους συνεργοί της Αφροδίτης, αφού προκαλούν τον χωρισμό των εραστών. Επιτίθενται σαν πολεμιστές στην ευτυχία της αδερφής τους και βρίσκουν ατιμωτικό θάνατο. Στόχος της ερμηνευτικής ανάλυσης εδώ είναι να δείξει πως η Ψυχή και οι άλλες γυναικείες μορφές της ιστορίας, θεότητες και μη, απαρτίζουν μια άριστη σύνθεση μύθου και λόγου. IV. Μοιχαλίδες: Στο ένατο και δέκατο βιβλίο κυριαρχούν οι γυναίκες, που ουσιαστικά δε σέβονται τον θεσμό του γάμου και της οικογένειας. Αυτές του ένατου είναι αναίσχυντες μοιχαλίδες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, ενώ του δέκατου έχουν κοινωνική επιφάνεια και, μολονότι δεν διαπράττουν μοιχεία με την τυπική σημασία του όρου, δε σέβονται τα γαμήλια δεσμά τους. Οι πρώτες εξετάζονται στο όγδοο κεφάλαιο της εργασίας και η πραγμάτευση των λογοτεχνικών προτύπων τους θα τις εντάξει στο καθαρά μιλησιακό στοιχείο του μυθιστορήματος. Η ανάλυση θα εστιαστεί κυρίως στη γυναίκα του μυλωνά, αφού, όπως θα αποδειχθεί, είναι η πιο αντιπροσωπευτική, καθώς συγκεντρώνει στο πρόσωπό της τα βασικότερα γνωρίσματα του είδους. 18

19 Σε μια κοινή θεματική ενότητα είναι δυνατό να ενταχθούν και οι εμβληματικές γυναικείες μορφές του δέκατου βιβλίου. Απέναντι στο «κατώτερο» είδος των μιλησιακών διηγήσεων που προηγήθηκαν με πρωταγωνίστριες ταπεινής καταγωγής, ο συγγραφέας αντιπαραθέτει την πρόθεσή του «να ανεβεί σε κόθορνο» ( ad coturnum ascendere Met ) και να γράψει τραγωδία επιλέγοντας γυναίκες που διακρίνονται από την υψηλή κοινωνική τους θέση. Η εξαγγελία αυτή, της οποίας η ειλικρίνεια θα διερευνηθεί, καθώς διατυπώνεται στην αρχή του βιβλίου, χαρακτηρίζει σημαντικά όλο το περιεχόμενό του, ώστε να είναι δυνατό να γίνει αναφορά σε ένα λόγο περί δικαίου, τον οποίο αναπτύσσει ο συγγραφέας λίγο πριν το τέλος του μυθιστορήματος. Έτσι, στο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μορφή της μητριάς που ερωτεύεται τον πρόγονό της. Ένα θέμα που από τη μια παραπέμπει σε τραγωδία, από την άλλη όμως θα ερευνηθεί, αν η υπόσχεση του αφηγητή προς τον αναγνώστη, ότι πρόκειται να διαβάσει τραγωδία, πραγματοποιείται (iam ergo, lector optime, scito te tragoediam, non fabulam legere Met ). Άλλωστε, το τέλος της ιστορίας είναι ευτυχές για τον νεαρό-θύμα της μητριάς. Στο δέκατο κεφάλαιο εξετάζεται η μορφή της καταδίκου, μιας γυναίκας αδίστακτης, δολοφόνου, που ξεκληρίζει την οικογένειά της καθώς και όσους στέκουν εμπόδιο στα αιματοβαμμένα σχέδιά της. Με μια τέτοια γυναίκα καλείται ο Λούκιος να συνουσιασθεί δημόσια. Η ιστορία της θα αντιπαραβληθεί με αυτή της μητριάς, ώστε να διαπιστωθούν τα κοινά στοιχεία τους, αλλά και οι διαφορές τους. Επιπλέον, θα ανιχνευθεί και η συμβολή της, στην απόφαση του Λούκιου να αποκτήσει ξανά την ανθρώπινη μορφή του. Το ενδέκατο κεφάλαιο πραγματεύεται μια ιδιαίτερη μορφή, της πλούσιας κυρίας από την Κόρινθο, η οποία ερωτεύεται τον γάιδαρο-λούκιο και συνευρίσκεται μαζί του. Ο ζωώδης έρωτας που νιώθει επιστρατεύει παραδεδομένα ελεγειακά μοτίβα, ενώ συγχρόνως εντάσσεται και στην ευρύτερη θεματική του δέκατου βιβλίου σχετικά με την παραβίαση των ανθρώπινων ορίων για την απόκτηση γνώσης. V. Ίσις: Τέλος, το δωδέκατο κεφάλαιο ασχολείται με την Ίσιδα, η οποία χαρίζει και τη λύτρωση στον πρωταγωνιστή από τα βάσανά του. Η ερμηνεία της λογοτεχνικής της σύνθεσης δεν επικεντρώνεται στον θρησκευτικό της ρόλο ούτε στην διερεύνηση της ειλικρινούς μεταμέλειας του ήρωα. Αντιθέτως, αποσκοπεί, μέσω της αναζήτησης των λογοτεχνικών προτύπων που απαρτίζουν τη μορφή της, στην αναγνώριση της ξεχωριστής θέσης που κατέχει στο μυθιστόρημα όχι μόνο επειδή 19

20 αυτή σώζει τον Λούκιο, αλλά κυρίως γιατί στο πρόσωπό της υλοποιείται η βούληση του συγγραφέα να δώσει νέα πνοή στο μυθιστορηματικό είδος. Κάτω από αυτή την οπτική η θεο-λογική διάσταση του τελευταίου βιβλίου επανερμηνεύεται σε ειδολογικό πλαίσιο. Η παραπάνω κατάταξη αποκάλυψε στην πορεία και την ισορροπημένη δομή του έργου. Διαπιστώσαμε λοιπόν ότι ο Απουλήιος τοποθέτησε σε αντίστιξη τις μάγισσες και την Ίσιδα, φιγούρες με υπεράνθρωπα γνωρίσματα, στην αρχή και το τέλος. Οι γενναίες και πιστές σύζυγοι, αμέσως μετά τις μάγισσες φανερώνουν την ποταπότητα των δεύτερων και αντιπαρατέθηκαν στις μοιχαλίδες και κακούργες συζύγους, οι οποίες ακριβώς πριν τη γαλήνια και επιβλητική Ίσιδα τονίζουν την αξεπέραστη ανωτερότητά της. Η Ψυχή καταλαμβάνει το μέσον της διερεύνησής μας, όπως συμβαίνει και στις Μεταμορφώσεις, και η ιστορία της αποτελεί ένα σημείο καμπής στο μυθιστόρημα, λειτουργώντας σαν κέντρο βάρους που ισοσταθμίζει τα άκρα. Ο αναγνώστης λοιπόν καλείται να εισέλθει σε έναν κόσμο που μοιάζει μαγικός, ρευστός, μεταβλητός. Οι γυναικείοι χαρακτήρες που αναλύονται στην παρούσα εργασία θα λειτουργήσουν σαν οδοδείκτες στην περιπλάνησή του. Οι μεταμορφώσεις τους δε θα πρέπει να τον ξεγελάσουν. Οφείλει να είναι πιο προσεκτικός από τον Λούκιο και πιο υποψιασμένος. Σημαντικό βοήθημα σε αυτή την περιπλάνησή του θα του παράσχει η παρούσα εργασία με τη λογοτεχνική αποκωδικοποίηση των γυναικών που θα συναντήσει. Αρκεί βέβαια να έχει στο νου του τη φράση:«τα φαινόμενα όμως απατούν. Η πραγματικότητα είναι πάντα μόνο μία». Ποια είναι αυτή; Η λογοτεχνική, την οποία χτίζει μεθοδικά ο συγγραφέας με το μυθιστορηματικό υλικό και μας την προσφέρουν οι ηρωίδες του. Το κείμενο που παρατίθεται ακολουθεί κατά κανόνα τη στερεότυπη έκδοση της Oxford από την Zimmerman, M. (Apulei Metamorphoseon Libri XI, Oxford University Press, 2012 ). Τα ελληνικά και λατινικά παραθέματα δίνονται σύμφωνα με την ηλεκτρονική έκδοση του Thesaurus Linguae Graecae et Latinae και τις στερεότυπες εκδόσεις στις οποίες αυτή στηρίζεται. Για τις συντομογραφίες των περιοδικών δημοσιεύσεων ακολουθείται το σύστημα του L Annee Philologique, ενώ οι συντομογραφίες των Ελλήνων και Λατίνων ποιητών γίνονται με βάση το Oxford Classical Dictionary (Οξφόρδη 1968). 20

21 Πρόλογος- Συγγραφικό πρόγραμμα At ego tibi sermone isto Milesio uarias fabulas conseram (Met.1.1.1): Η πρώτη φράση του μυθιστορήματος αποτελεί μια πρωτοπρόσωπη δήλωση από την πλευρά του αφηγητή, ο οποίος συστήνει ειδολογικά το έργο του (sermone isto Milesio) και συγχρόνως πληροφορεί τον αναγνώστη για το δομικό μοντέλο εξιστόρησης, όπου στηρίχτηκε (uarias fabulas conseram). Γνωρίζει βέβαια πως δεν είναι ο πρώτος που επιλέγει τον συγκεκριμένο τρόπο αφήγησης, και έχει επίγνωση ότι υπήρξε μια μακρά σειρά λογοτεχνικών προδρόμων. Είναι ωστόσο χαρακτηριστική η επιλογή του Απουλήιου στη συνέχεια να καταγράψει τη μυθιστορηματική του «γενεαλογία» παραπέμποντας σε εμβληματικούς τόπους 45. Έτσι, έμμεσα δηλώνονται οι ρίζες του μυθιστορηματικού είδους στον γενικότερο χώρο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου (sermone isto Milesio papyrum Aegyptiam argutia Nilotici calami inscriptam). Ο μιλησιακός λόγος- sermo των Ιώνων λογογράφων, αλλά και των φιλοσόφων υποστηρίζεται και εγγράφεται στον Αιγυπτιακό πάπυρο με τη μύτη καλαμιού από τον Νείλο, εφόσον η χώρα αυτή θεωρείται πατρίδα της γραφής, όπως αναφέρεται στον πλατωνικό Φαίδρο (274c-e). Συνεπώς, οι υπαινικτικές παραπομπές στη Μίλητο και στην Αίγυπτο οριοθετούν την αρχή και το τέλος των Μεταμορφώσεων, δημιουργώντας έναν νοητό γεωγραφικό άξονα, γύρω από τον οποίον περιστρέφεται μια πνευματική παράδοση αρκετών αιώνων. Στη συνέχεια, ο αφηγητής περνά στο ύφος του μυθιστορήματος, καθώς εμφανίζεται η πλούσια σε λογοτεχνική παράδοση, κυρίως στο δράμα και τη φιλοσοφία, αττική γη (Hymettos Attica), αλλά η μνεία σε αυτή πραγματοποιείται μέσω ενός βουνού, γνωστού για το μέλι του, του Υμηττού. Το μελίρρυτο ύφος των ρητορικών λόγων, που διέκρινε την Αττική γλώσσα, είναι παρόν και στο λατινικό μυθιστόρημα, δημιούργημα ενός επαγγελματία ρήτορα. Η περιήγηση συνεχίζει με το πέρασμα στον Ισθμό της Κορίνθου, μια τοποθεσία που λειτουργεί συνδετικά ανάμεσα 45 Η προβληματική σχετικά με τη σκοπιμότητα που εξυπηρετεί η αναφορά εκ μέρους του αφηγητή στους συγκεκριμένους χώρους και ιδιαίτερα στην Κόρινθο και τη Σπάρτη εκτίθεται στις μελέτες των Clarke K. (2001) Prologue and Provenance: Quis ille? or Unde ille? , και Innes D. (2001) Why Isthmos Ephyrea? , που περιλαμβάνονται στο A Companion to the Prologue of Apuleius Metamorphoses (2001) των Kahane Α.και Laird Α. Υποστηρίζεται γενικά πως η παρουσία των πόλεων αυτών σχετίζεται με τα ταξίδια του Απουλήιου και εντάσσεται σε μια καθιερωμένη λογοτεχνική πρακτική ή ότι αναφέρονται τα ονόματά τους, επειδή θα αποτελέσουν το σκηνικό δράσης για ορισμένες διηγήσεις στο μυθιστόρημα. Ωστόσο, μια ικανοποιητική απάντηση δε δίνεται και παραμένει το ερώτημα της αναφοράς τους. Η αιτιολόγηση που εκτίθεται στην εργασία μου, ότι δηλαδή προσημαίνουν τις πηγές από όπου θα αντλήσει το υλικό ο συγγραφέας, όπως και τη μέθοδο επεξεργασίας τους, θεωρώ πως εξηγεί πληρέστερα την πρόθεσή του. 21

22 στην Αττική και την Πελοπόννησο (Isthmos Ephyrea). Η αρχαία ονομασία της συγκεκριμένης πόλης, που απαντά ήδη στον Όμηρο ( ἔsti po/lij Ἐfu/rh mux%½ Ἄrgeoj ἰppobo/toio, Ιλ ), έχει θεωρηθεί ότι παραπέμπει αφενός στο επικό υλικό του μυθιστορήματος και αφετέρου στο γεγονός πως στην Κόρινθο εκτυλίσσονται σημαντικά γεγονότα του δέκατου βιβλίου. Επιπλέον, θεωρήθηκε πως, καθώς η αναφορά στην Εφύρα περιλαμβάνεται στον λόγο του Γλαύκου, όπου ο αντίπαλος του Διομήδη εκθέτει τη γενεαλογία του και τη μακρινή καταγωγή του από την Ελλάδα, ο Απουλήιος επιθυμεί να δηλώσει και αυτός την πνευματική συγγένειά του με τον ελληνικό χώρο 46. Όμως, δεν έχει επισημανθεί από τους μελετητές και μια άλλη διάσταση της αναφοράς από τον αφηγητή στην αρχαία Εφύρα. Ο ίδιος ο Γλαύκος αμέσως παρακάτω κάνει μνεία του αρχαίου βασιλιά της πόλης, του Σίσυφου ( ἔnqa de\ Sίsufoj ἔsken, ὃ ke/rdistoj ge/net' a)ndrw½n Ιλ.6.153). Σύμφωνα με τον μύθο ο Σίσυφος δεν ήταν μόνο πασίγνωστος για την πανουργία του, αλλά και πραγματικός πατέρας του Οδυσσέα 47. Ο Απουλήιος μοιάζει να προειδοποιεί τον αναγνώστη και για την ικανότητά που διαθέτει στη λογοτεχνική απάτη, σχολιάζοντας συγχρόνως την ίδια την πηγή έμπνευσής του, εφόσον ο Δίας προκάλεσε σύγχυση στο μυαλό του Γλαύκου και αντάλλαξε τα χρυσά όπλα του με τα χάλκινα του Διομήδη (Ιλ ). Στο έπος η συναλλαγή είναι άνιση, στο μυθιστόρημα ο ήρωας, μια οδυσσειακή φιγούρα, προικισμένος με ακατάπαυστη επιθυμία για γνώση, αλλά όχι και τόσο πολυμήχανος, πληρώνει την περιέργειά του με την αλλαγή της ανθρώπινης μορφής του και γίνεται τελικά ένας χρυσός γάιδαρος (asinus aureus). Τελευταίος σταθμός στον ελληνικό χώρο είναι η Σπάρτη με το περίφημο Ταίναρο (Taenaros Spartiatica). Και στην περίπτωση αυτή η διαδεδομένη δοξασία στην αρχαιότητα, πως στο Ταίναρο υπήρξε είσοδος για τον Άδη, έχει συσχετισθεί με τη διήγηση για την κατάβαση της Ψυχής στον Κάτω Κόσμο που περιγράφεται στο έκτο βιβλίο. Ωστόσο, το Ταίναρο υπήρξε και ο τόπος όπου ο Αρίων διασώθηκε από το δελφίνι και εκεί αφιέρωσε ανάθημα στον Απόλλωνα, πριν αναχωρήσει για την Κόρινθο 48. Η σύνδεση του Αρίωνα με τη μουσική, τον διθύραμβο και γενικότερα τη λυρική ποίηση είναι δυνατό να εκφράζει και την ανάλογη του Απουλήιου με τα είδη αυτά, όπως θα διαφανεί στην εξέλιξη του μυθιστορήματος. 46 Innes (2001) Grimal (1991) s.v. Σίσυφος. 48 Πρβλ. Ηρόδ. Ιστ Βλ. και Grimal (1991) s.v. Αρίων 22

23 Αν συνυπολογίσουμε τους παραπάνω παραλληλισμούς, μπορούμε να εξηγήσουμε και την αινιγματική δήλωση του αφηγητή πως οι προαναφερθείσες πόλεις είναι πλούσιες σε λογοτεχνικά δημιουργήματα (glebae felices aeternum libris felicioribus conditae) και πως αποτελούν τη δική του uetus prosapia. Μάλιστα, με την πραγμάτευση των λογοτεχνικών προτύπων θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε πως ουσιαστικά οι παραπάνω γεωγραφικοί όροι προσημαίνουν την πνευματική περιδιάβαση του συγγραφέα, η οποία θα καταλήξει στον συγκερασμό των παραπάνω ειδών με το λατινικό-ρωμαϊκό στοιχείο, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει στη συνέχεια του προλόγου (Mox in urbe Latia aduena studiorum Quiritium indigenam sermonem aerumnabili labore nullo magistro praeeunte aggressus excolui). Η Ρώμη, η urbs Latia, είναι το τέλος της παραπάνω λογοτεχνικής περιπλάνησης, αλλά και η πόλη όπου σταδιοδρομεί ο αφηγητής στο τέλος του μυθιστορήματος. Φαίνεται λοιπόν ότι ο συγγραφέας στον πρόλογο παρέχει στον αναγνώστη του έναν χάρτη, για να τον προσανατολίσει μέσα στον πλούσιο διακειμενικά χώρο των περιπλανήσεων του ήρωά του. Αν τον αναγνώσουμε σωστά, θα έχουμε τη δυνατότητα να κατανοήσουμε και να αντιληφθούμε όσα θα διαδραματιστούν στις ιστορίες που θα ακολουθήσουν. Ο ίδιος ο Λούκιος θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια ότι συχνά αποτυγχάνει σε αυτή την προσπάθεια και πέφτει θύμα των λανθασμένων εκτιμήσεών του. Η παρούσα διατριβή, λαμβάνοντας ως έναυσμα τις παραπάνω λογοτεχνικές διακηρύξεις, φιλοδοξεί να αναπληρώσει ένα κενό στον έως σήμερα ερμηνευτικό σχολιασμό με το να εξηγήσει τις προθέσεις του Απουλήιου και να αποκαλύψει το συγγραφικό του σχέδιο, όπως αυτό εξυφαίνεται επιδέξια στις μεταμορφώσεις των λογοτεχνικών προτύπων που συνθέτουν τις γυναικείες μορφές του μυθιστορήματος. 23