«Ο έλεος και ο φόβος στο έργο του Αριστοτέλη»

Transcript

1 Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Π Α Τ Ρ Ω Ν ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΚΩΣΤΑΡΑ «Ο έλεος και ο φόβος στο έργο του Αριστοτέλη» Διπλωματική εργασία πρώτου κύκλου (Master) Μεταπτυχιακών Σπουδών Επόπτης Καθηγητής: ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΣΙΤΣΙΡΙΔΗΣ Πάτρα Ακαδημαϊκό έτος

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α I. Εισαγωγή: Προβληματισμοί και επιμέρους ζητήματα... 2 II. Ο έλεος και ο φόβος πριν από τον Αριστοτέλη... 4 III. Η πλατωνική κριτική και η αριστοτελική θέση... 9 IV. Ο έλεος και ο φόβος στην αριστοτελική Ποιητική V. Απόψεις και ερμηνείες των μελετητών περί ελέου και φόβου στην Ποιητική VI. Ευρύτερη εξέταση του ελέου στο έργο του Αριστοτέλη VII. Ευρύτερη εξέταση του φόβου στο έργο του Αριστοτέλη VIII. Αἰδώς - αἰσχύνη, κατάπληξις - ἔκπληξις: Ανάλυση και συσχετισμός τους με τον έλεο και το φόβο IX. Προσδιορισμός της σχέσης ελέου και φόβου μέσα από τη μελέτη του έργου του Αριστοτέλη X. Σχέση ελέου φόβου και οἰκείας ἡδονῆς XI. Συμπεράσματα: Η ερμηνεία του ελέου και φόβου στην Ποιητική και η συμβολή σ αυτή των άλλων έργων του Αριστοτέλη XII. Βιβλιογραφία [ 1 ]

3 Εισαγωγή: Προβληματισμοί και επιμέρους ζητήματα Για τον Αριστοτέλη η τραγική ποίηση αποτελούσε τη σημαντικότερη και τελειότερη από τις μιμητικές τέχνες. Για το λόγο αυτό προφανώς το μεγαλύτερο μέρος της Ποιητικής του (κεφ. 6-22) αφιερώνεται στην εξέταση της τραγωδίας. 1 Με το έκτο κεφάλαιο, 2 από τα πλέον συζητημένα στην ιστορία των κλασικών σπουδών, o Αριστοτέλης αφήνει τη γενική θεωρία της ποιήσεως ως τέχνης μιμητικής, για να περάσει στην εξέταση των ειδών της, αρχίζοντας από την τραγωδία. Τίποτε από όσα είπε ο μεγάλος φιλόσοφος σε όλα του τα έργα δεν προκάλεσε την παραγωγή τόσο μεγάλης βιβλιογραφίας όσο ο ορισμός της τραγωδίας και ιδίως η ακροτελεύτια φράση του: δι ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν. 3 Στον ορισμό αυτό ο Αριστοτέλης καταλήγει, όπως ο ίδιος δηλώνει, κ τῶν εἰρημένων. Ανακεφαλαιώνει δηλαδή τα γενικά περὶ μιμήσεως και προχωρεί ειδικότερα στην τραγική της μορφή. Το ἐκ τῶν εἰρημένων ισχύει, όμως, για όλα τα στοιχεία του ορισμού, πλην της τελικής αυτής αποστροφής για την κάθαρση. Η αναφορά στη δι ἐλέου καὶ φόβου κάθαρσιν δεν απαντά σε κανένα από τα προηγούμενα κεφάλαια. Επιπλέον, δεν ξαναγίνεται πουθενά λόγος παρακάτω, μολονότι ο Αριστοτέλης δηλώνει ρητώς στο όγδοο βιβλίο των Πολιτικῶν ότι θα εξηγήσει την έννοια της κάθαρσης στο Περὶ Ποιητικῆς σύγγραμμά του. 4 Βασικοί όροι στην κατανόηση του ορισμού και κυρίως του σκοπού της τραγωδίας είναι ο έλεος και ο φόβος. Άμεσο αντικείμενο της τραγωδίας αποτελεί η έγερση του ελέου και του φόβου, ώστε να επιτευχθεί μέσω αυτών η κάθαρση, ενώ 1 Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με θέματα και προβλήματα λογοτεχνίας και σε δύο χαμένα σήμερα έργα του: στο Ὁμηρικὰ Προβλήματα και στο Περὶ Ποιητῶν. Βλ. σχετικά R. Pfeiffer, Ιστορία της Κλασσικής Φιλολογίας (από των αρχών μέχρι του τέλους των ελληνιστικών χρόνων), μτφρ. Χ. Σ. Φλωράτος, Αθήνα 1972, Βλ. επίσης I. Düring, Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, μτφρ. Π. Κοτζιά-Παντελή, τομ. α, Αθήνα 1991, Το κεφάλαιο αυτό, όπως αναφέρει ο Ι. Συκουτρής, Αριστοτέλους Περὶ ποιητικῆς, μτφρ. Σ. Μενάρδου, Βιβλιοθήκη Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 1937 (επανειλημμένες ανατυπώσεις), πρέπει να διαβαστεί ως γενική εισαγωγή στα επόμενα (κεφ. 7-22), καθώς καθορίζει τη διάταξη και το περιεχόμενό τους. 3 Για τη μεγάλη συζήτηση που έχει προκληθεί γύρω από το θέμα και τις αντικρουόμενες απόψεις των μελετητών βλ. γενικά Κ. Γ. Χρονόπουλος, Η αριστοτελική τραγική κάθαρσις, Αθήνα 2000, Πολιτικά b 38-40: τί δὲ λέγομεν τὴν κάθαρσιν, νῦν μὲν ἁπλῶς, πάλιν δ' ἐν τοῖς περὶ ποιητικῆς ἐροῦμεν σαφέστερον. [ 2 ]

4 απώτερος σκοπός της είναι η πρόκληση της οἰκείας ἡδονῆς. Τι ακριβώς, όμως, είναι ο έλεος και ο φόβος και γιατί γίνεται η συγκεκριμένη αναφορά τους στον ορισμό της τραγωδίας; Πώς προκαλούνται τα δύο αυτά συναισθήματα, ποιους αφορούν και σε τι αναφέρονται; Ποια η μεταξύ τους σχέση και η σχέση τους με την οἰκεία ἡδονή της τραγωδίας και την κάθαρση; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια σε μια προσπάθεια ουσιαστικότερης προσέγγισης και κατανόησης των δύο όρων. Η ερμηνεία και η ανάλυση του ελέου και του φόβου έχει απασχολήσει ευρέως τους μελετητές στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τον ορισμό της τραγωδίας και να ερμηνεύσουν την έννοια της κάθαρσης. Οι απόψεις και οι ερμηνείες τους, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι πολλές και η έρευνα ανά τους αιώνες δεν έχει καταλήξει σε κάποιο κοινά αποδεκτό συμπέρασμα. Στην παρούσα μελέτη θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τους δύο όρους διερευνώντας τους σε άλλα έργα του Αριστοτέλη. Για να μπορέσουμε να τους ερμηνεύσουμε και κυρίως να εξηγήσουμε γιατί ο Αριστοτέλης αναφέρεται στα συγκεκριμένα αυτά συναισθήματα στον ορισμό της τραγωδίας, θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε πού και πώς χρησιμοποιεί τις συγκεκριμένες έννοιες σε άλλες περιπτώσεις. Αναφορές στον έλεο και το φόβο υπάρχουν σε αρκετά άλλα έργα του φιλοσόφου πλην της Ποιητικής, κυρίως σε ηθικά και βιολογικά. Εκεί, βέβαια, χρησιμοποιούνται και παρουσιάζονται από διαφορετική οπτική κατά περίπτωση. Θα επιχειρήσουμε, όμως, εξετάζοντας τους δύο όρους ευρύτερα στο έργο του να δούμε εάν και σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε σε τυχόν συμπεράσματα και πιθανώς στη βαθύτερη κατανόηση και ερμηνεία τους στην Ποιητική. [ 3 ]

5 Ο έλεος και ο φόβος πριν από τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης δεν είναι ο πρώτος που συνέδεσε τον έλεο και το φόβο με την ποίηση, αλλά ακολουθεί μια παλαιά παράδοση. Ο συσχετισμός αυτός μπορεί να ανιχνευτεί στον Όμηρο, τους τραγικούς, τον Γοργία και τον Πλάτωνα. 5 Στην Ἰλιάδα αναφέρονται περιπτώσεις συμπόνιας προς τους εχθρούς. Ο Αχιλλέας, για παράδειγμα, πριν από το χαμό του Πατρόκλου παρουσιάζεται να χαρίζει τη ζωή σε όσους από τους αιχμαλώτους παραδίνονταν. Αξιοσημείωτη, επίσης, είναι η περίπτωση του ελέου που ο Αχιλλέας έδειξε στον Πρίαμο, τον πατέρα του νεκρού από τα δικά του χέρια Έκτορα (Ω ). Ο Αχιλλέας μετά την ικεσία του Πριάμου συγκινείται, θρηνεί, παρηγορεί και φιλοξενεί τον πονεμένο γέροντα βασιλιά. Στις σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή συναντάμε, επίσης, αντίστοιχα παραδείγματα: η Δηιάνειρα συμπόνεσε την Ιόλη, ο Οδυσσέας τον Αίαντα, ο Νεοπτόλεμος τον Φιλοκτήτη. 6 Ανατρέχοντας, λοιπόν, στον αρχαίο κόσμο, παρά τη γενικότερα καθολική άποψη ότι το μίσος προς τους εχθρούς ήταν αξιέπαινο, στους εχθρούς μάλιστα των φίλων απόδειξη αφοσίωσης, ο έλεος αποτελούσε αντικείμενο θαυμασμού και δείγμα σωφροσύνης, καθώς οι άνθρωποι διέβλεπαν στις συμφορές των άλλων μια προειδοποίηση για την αβεβαιότητα και της δικής τους τύχης. Ο έλεος, επομένως, αποτελούσε βασικό συναίσθημα για τους Έλληνες. 7 Ο Δημοσθένης παρατηρεί ότι μέσα στο ήθος της πόλης συγκαταλεγόταν και το ἐλεεῖν τοὺς ἀσθενεῖς. 8 Η συμπόνια αυτή εκδηλωνόταν έμπρακτα από την πολιτεία με τη χορήγηση βοηθήματος στους 5 Βλ. T. Brunius, Inspiration and Katharsis: The Interpetation of Aristotle s «The Poetics» VI, 1449 b 26, Upsala 1966, τις σχετικές αναφορές στον Πλάτωνα και τον Γοργία στα αρχικά κεφάλαια πριν από την εξέταση της Ποιητικής. Επίσης, βλ. D. W. Lucas, «Pity, Terror and Peripeteia», CQ (1962) Βλ. αντίστοιχα Σοφοκλέους Τραχίνιες, Αἴας, Φιλοκτήτης. Σχετικά με τη λειτουργία του ελέου στην τραγωδία Φιλοκτήτης του Σοφοκλή βλ. S. Halliwell, The Aesthetics of Mimesis, Princeton and Oxford 2002, Βλ. επίσης το ενδιαφέρον άρθρο του C. F. Alford, «Greek Tragedy and Civilization: The Cultivation of Pity», PRQ (1993) , τις σελίδες που αφορούν τον έλεο στην αρχαία ελληνική τραγωδία και συγκεκριμένα στις τραγωδίες Αἴας και Φιλοκτήτης. Το άρθρο πραγματεύεται γενικότερα τον έλεο ως ιδιαίτερο γνώρισμα του ανθρώπου και ως ένα από τα βασικότερα κοινωνικά αισθήματα, το οποίο φανερώνει πολιτισμένες κοινωνίες. Πολύ ενδιαφέρουσα στο συγκεκριμένο άρθρο είναι η ανάπτυξη του τρόπου παρουσίασης του ελέου από τους τρεις τραγικούς. 7 Βλ. W. B. Stanford, Greek Tragedy and the Emotions, London 1983, 21-47, όπου ο έλεος παρουσιάζεται και εξετάζεται ως το βασικό και κεντρικό συναίσθημα στην τραγωδία. Ο Stanford στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του αναλύει γενικότερα τα συναισθήματα που προξενεί η τραγωδία στους θεατές στηριζόμενος κατά βάση στην ανάλυση των συναισθημάτων από τον Αριστοτέλη στη Ρητορική. 8 Βλ. Δημοσθένους Κατὰ Τιμοκράτους [ 4 ]

6 ανάπηρους και ανίκανους για εργασία. Ο Αδύνατος του Λυσία, που έπαιρνε ένα τέτοιο βοήθημα, χαρακτηρίζει τους Αθηναίους ἐλεημονεστάτους. 9 Τον ίδιο χαρακτηρισμό επαναλαμβάνει και ο Ισοκράτης. 10 Περιγραφές, από την άλλη, των εκδηλώσεων του φόβου υπήρχαν και πάλι ήδη από τον Όμηρο. Στην Ἰλιάδα υπάρχει μια σατιρική περιγραφή του δειλού. 11 Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, η περιγραφή του Δόλωνα, του Τρώα κατάσκοπου, ο οποίος αρχίζει να «τραυλίζει» από το φόβο του, ενώ «ακούγονται τα δόντια του να χτυπούν». 12 Ακόμα κι ένας ήρωας, όπως ο Πάρις, παρουσιάζεται να «χλoμιάζει» από τον τρόμο, 13 ενώ ο γέροντας Πρίαμος νιώθει τόσο φοβισμένος, ώστε «σηκώνονται οι τρίχες από τα σκεβρωμένα μέλη του». 14 Και ο γενναίος Έκτορας, όμως, «ακούει την καρδιά του να χτυπά με βία στο στήθος του». 15 Το «τρέμουλο των γονάτων» αποτελούσε, επίσης, ένα τόσο συνηθισμένο σύμπτωμα φόβου, ώστε δηλώνεται με στερεότυπες εκφράσεις. 16 Παρόμοιες αναφορές σε εκδηλώσεις του φόβου απαντούν, επίσης, και στους τρεις τραγικούς και κυρίως στον Αισχύλο. 17 Στον τραγικό κόσμο του Αισχύλου ο φόβος, από όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα, είναι αυτός που γίνεται περισσότερο αισθητός. 18 Με εξαίρεση τις Χοηφόρους και τις Εὐμενίδες, όλοι οι χοροί του Αισχύλου αποτελούνται από τρομαγμένους ανθρώπους. 19 Και το λεξιλόγιο του φόβου είναι 9 Βλ. Λυσίας, Ὑπὲρ τοῦ Ἀδυνάτου Βλ. Ισοκράτης, Περὶ Ἀντιδόσεως 20.4: ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων πραγμάτων ἐλεημονεσ τάτους ὁμολογεῖσθαι καὶ πραοτάτους ἁπάντων εἶναι τῶν Ἑλλήνων. 11 Βλ. Ἰλιάδα Ν , όπου περιγράφονται οι αντιδράσεις του δειλού: το πρόσωπό του παίρνει διαδοχικά διάφορα χρώματα, η ψυχή του δεν τον αφήνει να ησυχάσει στιγμή, συνεχώς αλλάζει θέση, στέκεται μαζεμένος μία στο ένα πόδι μία στο άλλο, η καρδιά του χτυπά δυνατά, ακούγονται μέχρι και τα δόντια του να χτυπούν. 12 Ἰλιάδα Κ Ἰλιάδα Γ Ἰλιάδα Ω Ἰλιάδα Η Ενδεικτικά αναφέρω.: τρόμος ἔλλαβε γυῖα (Γ 34), λῦσε δὲ γυῖα (Δ 469), λύντο δὲ γυῖα (Ζ 12, 16), τρόμος ἔλλαβε φαίδιμα γυῖα (Η 452), ὑπό δ ἔτρεμε γυῖα (Ι 390) κ.λπ. 17 Πολύ ενδιαφέρον για το θέμα αυτό είναι το έργο της J. de Romilly, Ο φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου, μτφρ. Σ. Λουμάνη, Χ. Μαρσέλλος, Αθήνα Γι αυτό στη συνέχεια τα περισσότερα από τα παραδείγματα περιγραφής των συμπτωμάτων του φόβου που αναφέρονται από τους τραγικούς προέρχονται κυρίως από τον Αισχύλο. 19 Ο Χορός των Περσών, για παράδειγμα, αποτελείται από ανθρώπους, οι οποίοι γεμάτοι φόβο και άγχος περιμένουν τις ειδήσεις που πρόκειται να φτάσουν (10, 115, ). Στις Ἱκέτιδες ο Χορός αποτελείται από τα ίδια τα θύματα, που καταδιώκονται από τους γιους του Αιγύπτου εκφράζοντας επανειλημμένα τη φρίκη τους (566: χλωρῷ δείματι, 736: περίφοβον τάρβος δείματι, 786: οἴχομαι [ 5 ]

7 αρκετά πλούσιο όχι μόνο σε λέξεις (π.χ. φόβος, δεῖμα, τάρβος, φροντὶς, μέριμνα κ.λπ.), οι οποίες επανέρχονται συνεχώς απλές ή με τα σύνθετά τους, αλλά και σε μεταφορικές εκφράσεις του φόβου (π.χ. πτοέω, φρίσσω) ή σε περιγραφές των συμπτωμάτων του. Στον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, από την άλλη, τα πρόσωπα δηλώνουν μεν το φόβο τους, σχολιάζουν, μάλιστα, ενίοτε και τους λόγους, για τους οποίους φοβούνται, δεν περιγράφουν όμως, όπως στον Αισχύλο, αυτό που αισθάνονται. 20 Το απλούστερο από τα σημάδια που φανερώνουν αγωνία είναι ο επιταχυνόμενος χτύπος της καρδιάς. Η καρδιά «πάλλεται, χορεύει τρελλά, κλωτσάει τα σωθικά». 21 Από την περιγραφή της απλής ταχυκαρδίας περνάμε συχνά στους τραγικούς σε μεταφορές που καταλήγουν στην προσωποποίηση του οργάνου της καρδιάς, προκειμένου να αποδοθούν οι αντιδράσεις της στα ερεθίσματα του φόβου και της αγωνίας. Στις περιγραφές αυτές κυριαρχεί το ιατρικό λεξιλόγιο. Ο χτύπος, ο «χορός» αυτός της καρδιάς πάνω στο διάφραγμα που την περιβάλλει αναφέρεται και από τον Ιπποκράτη. 22 Άλλα όργανα του σώματος, εκτός από την καρδιά, στα οποία εκδηλώνονται τα συμπτώματα του φόβου, είναι το συκώτι, τα σπλάχνα και η χολή. 23 Η ροή, μάλιστα, της χολής στο σώμα παρομοιάζεται από την Ηλέκτρα με «κύμα που έρχεται να χτυπήσει ένα καράβι». 24 Ο φόβος μπορεί, επίσης, να προκαλέσει ρίγος και φόβῳ). Το Χορό των Ἑπτά ἐπὶ Θήβας αποτελούν οι τρομαγμένες γυναίκες της πολιορκούμενης πόλης, που ζει μέσα στον πανικό που προκαλεί ο εχθρικός στρατός (78, 121, 203, 213, 240, 249, 259, 287 κ.ε., 563, 720, 764, 806, 843). Ο Χορός του Προμηθέως Δεσμώτου διακατέχεται από λύπη ανάμικτη με φόβο (144, 181, , 898, 932). Ιδιαίτερη, μάλιστα, στο έργο αυτό είναι η μορφή της Ιούς, ενός θύματος ανάστατου από τη φρίκη που βιώνει. Στην Ὁρέστεια βρίσκουμε και πάλι την αγωνία σε διαφορετικές μορφές: Στον Ἀγαμέμνονα, ο Χορός είναι γεμάτος αγωνία (975 κ.ε., 1025 κ.ε., 1530 κ.ε.), την οποία συμμερίζονται και άλλοι, όπως ο φρουρός και κυρίως η Κασσάνδρα, η οποία μετατρέπει την αγωνία της σε πραγματικό παραλήρημα. Στις Χοηφόρους κυριαρχούν οι φόβοι που κυνηγούν την Κλυταιμήστρα (32 κ.ε.), αλλά και τον Ορέστη (272 κ.ε., 1024 κ.ε.). Στις Εὐμενίδες, τέλος, αν και ο Χορός δεν εκφράζει φόβο, τον ενσαρκώνει και τον σκορπίζει στους ήρωες και στους θεατές. 20 Για παράδειγμα, στον Οἰδίποδα Τύραννο, μια τραγωδία όπου κατεξοχήν ο φόβος δεσπόζει, ο Οιδίποδας εκφράζει μεν το συναίσθημα αυτό (153 κ.ε., 484, 727 κ.ε., 767, 972 κ.ε), χωρίς όμως να περιγράφει κάποια ιδιαίτερα σωματικά συμπτώματα ή τις επιπτώσεις του. 21 Βλ. π.χ. Αισχύλου Ἱκέτιδες 566: θυμὸν πάλλοντα, 785: κελαινόχρως δὲ πάλλετταί μου καρδία, Χοηφόροι 524: ἐκ τ ὀνειράτων καὶ νυκτιπλάγκτων δειμάτων πεπαλμένη, 167: ὀρχεῖται, 1025: ὑπορχεῖσθαι, Προμηθεύς Δεσμώτης 881: λακτίζει. 22 Βλ. Ιπποκράτους Περὶ Καρδίης Και στη σημερινή ιατρική, εξάλλου, η αίσθηση του άγχους, της αγωνίας και του φόβου εντοπίζεται στο λεγόμενο «περικάρδιο». 23 Ο έντονος φόβος περιγράφεται συχνά να «τρυπά» το συκώτι, ενώ στο σώμα επέρχεται μια απότομη άνοδος της χολής, η οποία θεωρείται ότι αναμιγνύεται με το αίμα ή παίρνει τη θέση του. Βλ. Αισχ. Ἀγαμέμνων 432, 792, Χοηφόροι 183, Εὐμενίδες 135, 158. Επίσης, Σοφ. Αἲας 938, Ευριπ. Ἱκέτιδες Βλ. Αισχ. Χοηφόροι 183: κἀμοὶ προσέστη καρδίᾳ κλυδώνιον χολῆς. [ 6 ]

8 αίσθηση κρύου. Η ανατριχίλα δηλώνεται με το ρήμα φρίσσειν, που σημαίνει το ανατρίχιασμα, καθώς ο φόβος μοιάζει να διαπερνά το σώμα. 25 Την αίσθηση αυτή του παγώματος συνοδεύει και η αλλαγή χρώματος. 26 Επιπλέον, ο φόβος επέρχεται στον άνθρωπο με τη μορφή ενός πόνου που υποβάλλει την ιδέα του «τραυματισμού». Ο Χορός των Ἑπτά ἐπὶ Θήβας νιώθει τα φοβερά λόγια να διεισδύουν στο στήθος του (στ. 563), ο Προμηθέας μιλά για φόβο διάτορον, που διαπερνά δηλαδή την καρδιά σαν να την «τρυπά» (στ. 181), ενώ στους Πέρσες η καρδιά ἀμύσσεται, «σκίζεται» από το φόβο (στ. 115, 161). Μπροστά στη σωματική αυτή σύγχυση, ο φοβισμένος άνθρωπος παύει, κατά κάποιον τρόπο, να είναι ο εαυτός του. Νιώθει να εκμηδενίζεται, αισθάνεται σαν να «πεθαίνει» από το φόβο του. 27 Χάνει, επίσης, τα λόγια του, δεν μπορεί να αρθρώσει τις λέξεις και να μιλήσει. 28 Παράλληλα, το βλέμμα σκοτεινιάζει, μοιάζει να χάνεται προσωρινά η όραση, δεν μπορεί να δει καθαρά, ούτε να συγκρατήσει τα δάκρυά του, τα οποία τον τυφλώνουν. Και οι τρεις τραγικοί μιλούν για «σύννεφα λύπης» που βαραίνουν πάνω στα μέτωπα των περίλυπων ηρωίδων τους. 29 Παρατηρούμε, επομένως, μια αυστηρότητα του φυσιολογικού εντοπισμού του φόβου στο ανθρώπινο σώμα, κάτι που θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια κατά την ανάλυση των έργων του Αριστοτέλη, στα οποία περιγράφει και προσδιορίζει τις σωματικές εκδηλώσεις του συναισθήματος αυτού. Περνώντας, τώρα, σε περιπτώσεις που αφορούν ζητήματα «κριτικής της τέχνης», ο Γοργίας στο Ἑλένης Ἐγκώμιον, 30 αναφερόμενος στην επίδραση που μπορεί να ασκήσει η μιμητική τέχνη, στην οποία περιλαμβάνεται και η τραγική, αναφέρει ότι οι ακροατές της ποίησης, δοκιμάζουν φρίκην περίφοβον, ἔλεον πολύδακρυν καὶ πόθον 25 Για την αίσθηση του παγώματος από το φόβο βλ. Αισχ. Ἑπτά ἐπὶ Θήβας 834, Προμηθεὺς Δεσμώτης 693, Εὐμενίδες 161 κ.λπ. Για το σήκωμα των τριχών από φρίκη βλ. Αισχ. Ἑπτά ἐπὶ Θήβας , Χοηφόροι Βλ. Αισχ. Ἀγαμέμνων 1121: κροκοβαφής σταγών, Ἱκέτιδες 566: χλωρῷ δείματι. 27 Βλ. Αισχ. Ἱκέτιδες 738, 786:παροίχομαι δείματι, οἴχομαι φόβῳ. 28 Η Άτοσσα στους Πέρσες μένει βουβή από την τρομάρα (206), ο Χορός των Ἑπτά ἐπὶ Θήβας δηλώνει ότι ο φόβος του κόβει τη μιλιά (259), η Ιώ στον Προμηθέα δεν μπορεί να κυβερνήσει πλέον τη γλώσσα και τις σκέψεις της (884). 29 Οι Ωκεανίδες στον Προμηθέα του Αισχύλου αισθάνονται μια ομίχλη φόβου γεμάτη δάκρυα να ανεβαίνει στα μάτια τους (144-5), ο Χορός στην Ἀντιγόνη του Σοφοκλή μιλά για την Ισμήνη αναφέροντας ότι ένα σύννεφο πάνω στο μέτωπό της ασχημίζει το ροδαλό πρόσωπό της βρέχοντας τα όμορφα μάγουλά της (528-30), ενώ στον Ἱπόλλυτο του Ευριπίδη ακούμε από το Χορό για τη Φαίδρα ότι ένα σκοτεινό σύννεφο μαζεύεται στο μέτωπό της (172). 30 Βλ. Γοργίας, Ἑλένης Ἐγκώμιον, D-K, fr. 82 [76] B [ 7 ]

9 φιλοπενθῆ, κυριεύονται δηλαδή από «υπερβολικά τρομερό φόβο, μια γεμάτη δάκρυα συμπόνια και θλίψη ανάμεικτη με τρυφερότητα και λαχτάρα». Πρόκειται για μια πραγματικά πολύτιμη πηγή, καθώς μας βεβαιώνει ότι τον 5 ο αιώνα το θέατρο έχει ήδη εξελιχθεί σημαντικά και αρχίζει να εμφανίζεται η φιλοσοφική ερμηνεία και αξιολόγησή του. Στον εσωτερικό κόσμο των θεατών, οι οποίοι από απλοί «θιασώτες» και «πανηγυριστές» μιας θρησκευτικής τελετής, όπως ήταν οι γιορτές του Διονύσου στο ξεκίνημά τους, έχουν γίνει «θεατές» που πλέον απολαμβάνουν τα θεατρικά έργα και τα βραβεύουν ως καλλιτεχνικό άθλο, έχει επέλθει αλλαγή. 31 O Γοργίας, λοιπόν, προσπαθεί να εξηγήσει το παράξενο αυτό φαινόμενο: πώς μπορεί να τέρπεται η ψυχή του ακροατή επικών ποιημάτων ή του θεατή τραγωδιών, όταν ο ραψωδός και οι υποκριτές αντίστοιχα παρουσιάζουν ολοζώντανα μπροστά του φοβερά και θλιβερά γεγονότα; Ο ίδιος καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο ποιητικός λόγος έχει τέτοια δύναμη, ώστε οδηγεί τους θεατές να ζήσουν με μεγάλη ένταση τα ξένα «παθήματα» σαν δικά τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να τους καταλαμβάνει,χωρίς να θέλουν, φρίκη περίφοβος, ἔλεος πολύδακρυς καὶ πόθος φιλοπενθής. Η ανάλυση αυτή του Γοργία, που πιθανότατα αποτελεί απήχηση των συζητήσεων του θέματος από τους σοφιστικούς κύκλους της εποχής, σχετίζεται με την περιγραφή του «ποιητικού παράδοξου» που κάνει με το στόμα του ραψωδού Ίωνα ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογό του. 32 Κατά τον Πλάτωνα ο ραψωδός προκαλεί φόβο στο ακροατήριο, όταν αφηγείται κάτι φοβερὸν και δεινόν. Ο Ίων αφηγείται έκπληκτος πως, όταν απαγγέλλει, βγαίνει εκτός εαυτού, συμπάσχει με τους ήρωες, τρέμει, θλίβεται, δακρύζει και μεταδίδει αυτή την ψυχική ταραχή στους ακροατές των ραψωδιών του, οι οποίοι μεταφέρονται με τη φαντασία τους στο χώρο και το χρόνο του μύθου και ζουν τα «αλλότρια παθήματα» σαν δικά τους. Ο Αριστοτέλης στη συνέχεια θέτει στην Ποιητική του το όλο ζήτημα σε καίριες πλευρές του. Θεωρεί τη δραματική μίμηση 33 αναπαράσταση της ίδιας της ζωής, 31 Βλ. γενικότερα για την εξέλιξη του αρχαίου θεάτρου και της θεατρικής πράξης J. Ch. Moretti, Θέατρο και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ελ. Δημητρακοπούλου, Αθήνα Ἴων 535c 5-8: ἐγὼ γὰρ ὅταν ἐλεινόν τι λέγω, δακρύων ἐμπίμπλανταί μου οἱ ὀφθαλμοί ὅταν τε φοβερὸν ἤ δεινόν, ὀρθαὶ αἱ τρίχες ἵστανται ὑπὸ φόβου καὶ ἡ καρδία πηδᾷ. 33 Η λέξη μίμησις παρουσιάζει ένα εκπληκτικά ευρύ σημασιολογικό φάσμα, το οποίο χρήσιμο και ενδιαφέρον θα ήταν να μελετήσει κανείς τουλάχιστον στη λογοτεχνία του 4 ου αι. π.χ., ώστε να [ 8 ]

10 η οποία επιδιώκει και πετυχαίνει την ψυχική μέθεξη του θεατή στα δρώμενα. Βασικό στοιχείο σ αυτό αποτελεί ο ποιητικός λόγος, που πρέπει να κατορθώνει να ξεσηκώνει αλλά και να κατευνάζει την ψυχή του θεατή. Όπως και ο Πλάτωνας, απαιτούσε από τον άξιο δραματουργό οργάνωση, αρμονική και σύμμετρη συγκρότηση του έργου. Η πλατωνική «ποιητική», όμως, διαφοροποιείται αισθητά, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια, από την αριστοτελική, καθώς καταλήγει σε αυστηρή κριτική της ποίησης, η οποία θεωρεί πως δεν μπορεί να συμβιβαστεί με το ήθος των ανθρώπων της «ιδεώδους πολιτείας» του. 34 Η πλατωνική κριτική και η αριστοτελική θέση Πολλοί μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι μέσα από την Ποιητική δίνεται μια έμμεση απάντηση στις επικρίσεις του Πλάτωνα εναντίον της ποίησης. 35 Ο Πλάτωνας είχε ασκήσει δριμεία επίθεση εναντίον της ποίησης, όπως και της ρητορικής, 36 αρνούμενος σθεναρά να τις χαρακτηρίσει τέχνες. Στον Ἲωνα, την Πολιτεία και τους Νόμους παραθέτει μια λίστα κατηγοριών εναντίον της ποίησης γενικά και της τραγωδίας ειδικότερα. 37 Η ποίηση, κατά τον Πλάτωνα, προκαλώντας συγκινήσεις, κάνει τους ανθρώπους περισσότερο αδύναμους και συναισθηματικούς. 38 Οι ποιητές διαστρέφουν την αλήθεια προβάλλοντας ότι καλοί άνθρωποι μπορούν να γίνουν δυστυχισμένοι και μπορέσει να εξετάσει ουσιαστικότερα τη χρήση της από τον Αριστοτέλη σε σχέση με την ποίηση. Βλ. σχετικά το άρθρο του W. Tatarkiewicz, «Μίμησις», μτφρ. Α. Ζαμάνης, Εκηβόλος 13 (1983) Βλ. επίσης D. W. Lucas, «Μίμησις», μτφρ. Δ. Ι. Ιακώβ, Α. Τζιότζιου, Παλίμψηστον 6-7 (1988) Περισσότερα για τη μίμηση και τη σχέση της με τον έλεο, το φόβο και την τραγική ηδονή αναφέρονται στη συνέχεια της εργασίας. 34 Βλ. ευρύτερα για το θέμα R. Kannicht, Η παλαιά διαμάχη ποίησης και φιλοσοφίας, μτφρ. Δ. Ι. Ιακώβ, Αθήνα Γενικότερα για τις απόψεις Πλάτωνα Αριστοτέλη για την ποίηση και τα συναισθήματα που αυτή εγείρει βλ. M. C. Nussbaum, «Tragedy and self-sufficiency: Plato and Aristotle on fear and pity», στο A. O. Rorty (επιμ.), Essays on Aristotle s Poetics, Princeton 1992, Στον Γοργία και τον Φαῖδρο ο Πλάτωνας αρνείται να δεχτεί τη ρητορική ως τέχνη, καθώς θεωρεί ότι δεν έχει συγκεκριμένο δικό της αντικείμενο. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια «παραπλάνηση της ψυχής», καθώς βασικό μέσο των ρητόρων είναι η κολακεία και η διέγερση των παθών του ακροατηρίου με μοναδικό σκοπό να κερδίσουν τους ακροατές. 37 Αναλυτικότερα για τις «τέσσερις» βασικές αντιρρήσεις του Πλάτωνα σχετικά με την ποίηση βλ. Düring, ό.π. (σημ. 1), Επίσης, στου ιδίου, κεφ. «Υπόβαθρο και στόχος», Πολιτεία d 3-4: ἐνδόντες ἡμᾶς αὐτοὺς ἑπόμεθα ξυμπάσχοντες. [ 9 ]

11 κακοί ευτυχισμένοι. Επιπλέον, καταλογίζει στους ποιητές ότι καλλιεργούν και εκτρέφουν το άλογο στοιχείο της ψυχής στον άνθρωπο κάνοντάς τον να παραδίδεται στα συναισθήματά του, ειδικά αυτά του ελέου και του φόβου. 39 Εξετάζοντας την ποίηση με τα μέτρα της οντολογίας του και της ηθικής του, τη βρίσκει μακριά από το κράτος των «ιδεών» του και την αλήθεια. Η ποίηση, όπως και οι άλλες «καλές τέχνες», είναι μίμηση της αισθητής πραγματικότητας με μέσα αισθητά. Επομένως, τα πρότυπα του ποιητή είναι «είδωλα» και «μιμήματα», όχι «όντως όντα». 40 Η επική και, κυρίως, η δραματική ποίηση παρουσιάζοντας πάθη, μάχες, συγκρούσεις επιθυμιών και συναισθημάτων απεικονίζουν το κατώτερο, το ἄλογον μέρος της ψυχής, το οποίο δεν συμβιβάζεται με το χρηστόν ήθος. 41 Έτσι τέτοιου είδους συγκινήσεις δεν ανήκουν στην περιοχή του υψηλότερου μέρους της ψυχής, δηλαδή του νοητικού. Όσα αναπτύσσει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική θεωρούνται από πολλούς μελετητές ως μια έμμεση αλλά καθαρή απάντηση στις κατηγορίες αυτές του Πλάτωνα για τη βλαπτική επίδραση της ποίησης. 42 Ο Σταγιρίτης θεωρεί τη λογοτεχνία θετικό παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου, καθώς εμπλουτίζει τη γνώση και διευρύνει την εμπειρία του. Έχοντας αναβαθμίσει την έννοια της μίμησης 43 και «εκκοσμικεύσει» το υπερβατικό φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα, υποστηρίζει ότι ο καλλιτέχνης μιμείται απευθείας την πραγματικότητα και όχι μια πραγματικότητα δευτέρου 39 Πολιτεία d 4-5: τρέφει γὰρ ταῦτα ἄρδουσα, δέον αὐχμεῖν. 40 Υπό τις συνθήκες αυτές η τέχνη, κατά τον Πλάτωνα, περιττεύει, αφού ως αντίγραφο του αντιγράφου βρίσκεται σ ένα οντολογικό επίπεδο τρίτον ἀπὸ τῆς ἀληθείας (Πολιτεία e 6-8). Για να κάνει εναργέστερη την άποψή του αυτή ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί την εικόνα του κατόπτρου: ο καλλιτέχνης μοιάζει με περιφερόμενο άνθρωπο που κρατά έναν καθρέπτη και αντιγράφει τον υπαρκτό κόσμο (Πολιτεία d 8-596e 3). 41 Γενικότερα ο Πλάτωνας θεωρούσε τη μίμηση ιδιαίτερα αρνητική. Στο 10 ο βιβλίο της Πολιτείας του είναι απόλυτος στην κρίση του αυτή και ασκεί: α) Οντολογική κριτική (η ποίηση απέχει πολλές βαθμίδες από την αλήθεια), β) παιδαγωγική κριτική (μίμηση κακών προτύπων, π.χ. απάτες θεών, τεχνάσματα ερωτευμένων γυναικών κ.ά.) και γ) ψυχολογική κριτική (η μίμηση οδηγεί στην ταύτιση και καλλιεργεί το συναίσθημα, το λιγότερο λογικό στοιχείο της ψυχής). 42 Βλ. σχετικά για το θέμα G. F. Else, Plato and Aristotle on Poetry, Λονδίνο 1986, Η άποψη δηλαδή που διατυπώνει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική για τη μίμηση διαφέρει αισθητά από αυτή του Πλάτωνα. Κατά τον Αριστοτέλη, όλες οι τέχνες είναι μιμητικές και το αντικείμενό τους είναι οι πράξεις των ανθρώπων. Άρα η μίμηση, κατά τον Σταγιρίτη, είναι μίμησις πράξεως. Αυτή, βέβαια, σχετίζεται με τα ήθη. Από τις μιμήσεις ηθών «προς το σοβαρό» δημιουργείται η τραγωδία, ενώ «προς το μη σοβαρό» η κωμωδία. Η μίμηση, επιπλέον, μπορεί να έχει ένα γνωστικό περιεχόμενο, μπορεί δηλαδή κανείς να μάθει μέσα από τη μίμηση. Παράλληλα, επειδή, όταν μαθαίνουμε, ευχαριστιόμαστε, η μίμηση οδηγεί στην ηδονή. Ορισμό της μίμησης, πάντως, δεν δίνει ο Σταγιρίτης. Βλ. σχετικά P. Woodruff, «Aristotle on Mimesis», στο A. O. Rorty (επιμ.), Essays on Aristotle s Poetics, Princeton 1992, Επίσης, L. Golden, Aristotle on Tragic and Comic Mimesis, Ατλάντα [ 10 ]

12 βαθμού, όπως υποστηρίζει ο Πλάτωνας. Οδηγεί, έτσι, σε μια επανεκτίμηση της αξίας της ποίησης. Όσον αφορά την κριτική του Πλάτωνα σχετικά με την επίδραση της ποίησης στο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου, ο Αριστοτέλης δεν δέχεται τον αυστηρό διαχωρισμό του συναισθηματικού από το λογικό κόσμο, ο οποίος θα πρέπει, κατά τον Πλάτωνα, να ελέγχει και να χαλιναγωγεί τον πρώτο. Αποδίδει στην τέχνη, όπως αναφέραμε, μιμητικό χαρακτήρα, ο οποίος συντελεί στη γνώση, και δέχεται ότι η μάθηση προκαλεί την ευχαρίστηση (ἡδονήν). 44 Στην περίπτωση, μάλιστα, της τραγωδίας η οικεία ηδονή συνίσταται στη διέγερση του ελέου και του φόβου, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Έτσι, λογική και συναίσθημα δεν έχουν σχέση υπαλληλίας, όπως στον Πλάτωνα, αλλά ομότιμης σύμπραξης. Απώτερο αποτέλεσμα, επομένως, της τραγωδίας, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι να μας κάνει περισσότερο συναισθηματικούς. Αντιθέτως, μάλιστα, απομακρύνει τη συγκίνηση διά της καθάρσεως. Έτσι, δεν νιώθουμε έλεο ή φόβο αλλά αποστροφή, όταν ένας καλός άνθρωπος πέφτει σε βάσανα και συμφορές ή όταν ένας αχρείος ευημερεί. Η ίδια η συνείδησή μας «φιλτράρει» αυτά που παρουσιάζονται στο δράμα και παρέχει τον έλεο και το φόβο σε ορισμένες περιπτώσεις, ενώ τα αρνείται σε άλλες. Τα συναισθήματα, επομένως, δεν αφορούν μόνο το άλογο τμήμα της ψυχής, όπως κατηγορούσε ο Πλάτωνας, αλλά έχουν τη δική τους λογική πλευρά ή τουλάχιστον υπάγονται κατά κάποιον τρόπο στη λογική. 45 Η ποίηση, εξάλλου, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, «μιμείται» τη ζωή και τη μοίρα του ανθρώπου όχι κατά τα επουσιώδη και ασήμαντα στοιχεία τους, αλλά κατά το βαθύτερο και ουσιαστικότερο, το 44 Περισσότερα για τη σχέση μίμησης - γνώσης - ευχαρίστησης στην τέχνη βλ. S. Halliwell, «Pleasure, Understanding, and Emotion in Aristotle s Poetics», στο A. O. Rorty (επιμ.), Essays on Aristotle s Poetics, Princeton 1992, και G. M. Sifakis, «Learning from Art and Pleasure in Learning. An interpretation of Aristotle s Poetics b 8-19», στο J. H. Betts, J. T. Hooker & J. R. Green (επιμ.), Studies in honour of T. B. L. Webster, τ. I, Bristol 1986, Βλ. επίσης το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του S. Tsitsiridis, «Mimesis and understanding: an interpretation of Aristotle s Poetics b 4-19», CQ 55.2 (2005) , στο οποίο αντιπαραθέτοντας σε ένα γόνιμο «διάλογο» την επιχειρηματολογία του στις απόψεις του Halliwell και του Σηφάκη αναλύει τη σχέση μίμησης - ευχαρίστησης με αναφορές σε άλλα έργα του φιλοσόφου, υποστηρίζοντας ότι κατά τον Αριστοτέλη η μίμηση στηρίζεται σε μια γνωστική διαδικασία σχετική με τη λειτουργία της μνήμης και ειδικά της ανάμνησης. Βλ. επιπλέον για το θέμα αυτόθι, κεφ. «Σχέση ελέου φόβου και οἰκείας ἡδονῆς», Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Ε. Π. Παπανούτσος, «Παθημάτων Κάθαρσις» στο Φιλοσοφικά προβλήματα, του ιδίου, Αθήνα 1978, , ο οποίος αναφέρει: «Με την κάθαρση των παθών αποβάλλεται το χεῖρον που υπάρχει στα συναισθήματα του ελέου, του φόβου και τα όμοιά τους, δηλαδή το άμετρο και άλογο στοιχείο τους, και μένει το βέλτιον: μια συγκινησιακή ύλη ευγενής, που φέρνει στην ψυχή όχι τη μανία και την αναρχία, αλλά την έλλογη τάξη, το μέτρο και την αρμονία». [ 11 ]

13 καθολικότερο νόημά τους 46 και από αυτή την άποψη βρίσκεται πολύ πιο κοντά προς τη φιλοσοφία και την αλήθεια από την ιστορία, η οποία προσκολλάται σε συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα. Γι αυτό, όπως δηλώνει ο Αριστοτέλης, η ποίηση είναι φιλοσοφώτερον καὶ σπουδαιότερον τῆς ἱστορίας. Ο Nehamas, 47 από την άλλη, θεωρεί ότι όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης για τα συναισθηματικά οφέλη της ποίησης δεν αποτελούν κάποιου είδους απάντηση στον Πλάτωνα. Ο έλεος και ο φόβος μπορούν να επιφέρουν βελτίωση στις κρίσεις και τις αντιδράσεις μας, αυτό όμως είναι κάτι που δεν μπορεί να γενικευτεί και στα υπόλοιπα συναισθήματα. Όπως υποστηρίζει, πουθενά ο Αριστοτέλης δεν δίνει κάποια ένδειξη ότι ο έλεος και ο φόβος είναι αντιπροσωπευτικά όλων των συναισθημάτων. Έτσι, ούτε σε τεχνικό ούτε σε ηθικό επίπεδο τόσο η Ποιητική όσο και η Ρητορική, την οποία ο μελετητής εξετάζει παράλληλα, μοιάζουν να παρέχουν μια ευθεία αντιπαράθεση στις απόψεις του Πλάτωνα, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες περιπτώσεις έργων του Αριστοτέλη. Και τα δύο έργα υπερασπίζονται, βέβαια, το αντικείμενό τους και τη λειτουργία τους ως τέχναι, όχι όμως με την αντιπαράθεση κάποιας συγκεκριμένης επιχειρηματολογίας απέναντι στις απόψεις του Πλάτωνα, αλλά μέσα από τον τρόπο ανάπτυξης και παρουσίασης των αντικειμένων τους αντίστοιχα. Κατά την άποψή μου, μολονότι ο Πλάτωνας δεν μνημονεύεται ονομαστικά ούτε μία φορά στην Ποιητική, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με την αυστηρή κριτική του δασκάλου του, γίνεται προστάτης 48 και ένθερμος υποστηρικτής της ποίησης. Η αρνητική στάση του Πλάτωνα και η επιθυμία του να καθορίσει ακριβέστερα τη φύση και την ειδοποιό διαφορά της λογοτεχνίας από τις άλλες τέχνες και επιστήμες οδήγησαν τον Αριστοτέλη να αφιερώσει μια ειδική πραγματεία στην ποίηση. Η σημαντικότερη πάντως, κατά τη γνώμη μου, προσφορά του είναι ότι με την πραγματεία του αυτή αναγνώρισε την αυτονομία της λογοτεχνίας ως τέχνης με τους δικούς της κανόνες, καθιστώντας την πρώτος αποκλειστικό αντικείμενο έρευνας. Ας μην παραβλέπουμε, εξάλλου, ότι μέχρι τον Αριστοτέλη η 46 Ποιητ b 6-11: ἡ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου ἔπαθεν. 47 Βλ. A. Nehamas, «Pity and Fear in the Rhetoric and the Poetics», στο A. O. Rorty (επιμ.), Essays on Aristotle s Poetics, Princeton 1992, Χρησιμοποιώ τον όρο από την αναφορά στην Πολιτεία d 6: δοῖμεν δέ γέ που ἂν καὶ τοῖς προσ τάταις αὐτῆς [ 12 ]

14 θεωρητική ενασχόληση με την ποίηση ήταν πάντοτε, όπως εντοπίσαμε, έμμεση και εξαρτημένη, ενταγμένη δηλαδή είτε σε ρητορικό (π.χ. Γοργίας) είτε σε φιλοσοφικό (π.χ. Πλάτωνας) πλαίσιο. Ο έλεος και φόβος στην αριστοτελική Ποιητική Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον έλεο και το φόβο, εκτός από τον ορισμό της τραγωδίας, στο 13 ο και 14 ο κεφάλαιο της Ποιητικής. Θεωρεί ότι η σύνθεση της καλλίστης τραγωδίας πρέπει να είναι μιμητικὴ φοβερῶν καὶ ἐλεεινῶν και αναλύει τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να προκληθεί ο έλεος και ο φόβος στην τραγωδία, εξετάζοντας ποια γεγονότα θεωρούνται δεινά καὶ οικτρά και ποια όχι. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η καλλίστη τραγωδία διαθέτει σύνθεσιν πεπλεγμένην, ώστε να δημιουργείται ο έλεος, ο φόβος, το θαυμαστόν και υπό προϋποθέσεις το εκπληκτικόν, 49 τα οποία μπορούν να προκύψουν από το συνδυασμό περιπέτειας και αναγνώρισης. 50 Ο ήρωάς της είναι εκείνος που θα εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για τον έλεο και το φόβο ( a 7-17) και η σύστασίς της είναι σύστασις ἐλεεινῶν καὶ φοβερῶν πραγμάτων του τύπου παθεῖν δεινὰ ἤ ποιῆσαι ( a 17-28). Τα κεφάλαια 13 και 14 είναι συμπληρωματικά μεταξύ τους, καθώς καλύπτουν όλες τις πράξεις που μπορούν να προκαλέσουν έλεο και φόβο. Στα κεφάλαια αυτά αναφέρονται οι πράττοντες ως προς τη μεταβολή εἰς τὴν δυστυχίαν (παθεῖν δεινά) και οι πράττοντες ως προς τη συμμετοχή τους στην πράξη (ποιῆσαι δεινά). Το ζητούμενο, πάντως, και στα δύο κεφάλαια είναι τα φοβερά και ελεεινά. Στο 13 ο κεφάλαιο τα φοβερά και ελεεινά εξετάζονται ως αντικείμενα της μίμησης ( b 32-3) και ως σύστασις πραγμάτων ( a 22-3), ενώ στο 14 ο ως προκύπτοντα ἐξ αὐτῆς τῆς συστάσεως τῶν πραγμάτων ( b 2-3). 49 Ανάλυση των δύο τελευταίων όρων ακολουθεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο στη συνέχεια, βλ. αυτόθι Για την τραγική πλοκή, τη διέγερση του ελέου και φόβου μέσω της περιπέτειας και των αναγνωρίσεων και για τη σύνθεση της καλλίστης τραγωδίας γενικότερα βλ. L. Cooper, The Poetics of Aristotle. Its meaning and influence, New York 1963, [ 13 ]

15 Τι ακριβώς, όμως, είναι ο έλεος και ο φόβος ως αριστοτελικοί όροι στην τραγωδία; Οπωσδήποτε πρόκειται για κάτι διαφορετικό από ένα απλό αίσθημα οίκτου για τον τραγικό ήρωα και φόβου για όσα διαδραματίζονται στη σκηνή. Οι όροι αποδίδονται συνήθως ως «συμπόνια και φόβος» ή «λύπη και φόβος». Κατά τον Schadewaldt, με τον οποίο συμφωνεί και ο Düring, οι όροι πρέπει να αποδοθούν ως «συγκίνηση και φρίκη». 51 Ο φόβος δηλαδή, κατά τον Schadewaldt, στον αριστοτελικό ορισμό θέλει να δηλώσει τη «φρίκη» που προκαλεί το τραγικό γεγονός. Ο έλεος, από την άλλη, δεν είναι απλώς το συμπάσχειν και συναλγεῖν, όπως ανέφερε ο Lessing. Προϋποθέτει, επιπλέον, ότι ο ελεών αντικρίζει κάποιον που υποφέρει χωρίς να το αξίζει. Είναι, επομένως, «πάθος ήθους χρηστού», γι αυτό και δηλώνει την «έντονη συγκίνηση». Η σχέση ελέου φόβου και παθών έχει απασχολήσει ευρέως τους μελετητές. Θα αναφερθούμε σ αυτήν αναλυτικότερα στη συνέχεια. Στα κεφάλαια, ωστόσο, της Ποιητικής που εξετάζουμε εδώ παρατηρούμε ότι τα πάθη εντοπίζονται κυρίως στο πλαίσιο της φιλίας ( b 15-22). Η έννοια της φιλίας 52 που εισάγεται στην Ποιητική συνδέεται τόσο με την ἀναγνώρισιν όσο και με τον έλεο και το φόβο. Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που αναφέρονται στο κεφάλαιο 14, ο όρος φιλία δηλώνει τη συγγενική σχέση (δεσμός εξ αίματος), αλλά και τη συζυγική σχέση (δεσμός εξ αγχιστείας). 53 Η πρᾶξις που μιμείται η τραγωδία, για να προκαλέσει την ἀπὸ ἐλέου καὶ φόβου ἡδονήν, πρέπει να καταστρέφει ή να απειλεί να καταστρέψει τη σχέση αυτή. Το πάθος έγκειται ακριβώς σ αυτό και η ἀναγνώρισις της φιλίας οδηγεί στην ολοκλήρωση της πράξεως. Τα φοβερά και ἐλεεινά, όπως περιγράφονται στο 14 ο κεφάλαιο, περιλαμβάνουν κυρίως φόνους ή απόπειρες φόνων. Το ἀποκτείνῃ ή το 51 Βλ. Düring, ό.π. (σημ. 1), 283. Ο W. A. Kaufmann, Tragedy and philosophy, New York 1968, 46-7, θεωρεί ότι οι όροι ruth και terror είναι πολύ ισχυρότεροι εννοιολογικά από τους ευρέως χρησιμοποιούμενους pity και fear. Ο έλεος και ο φόβος δηλαδή είναι δύο έντονα συναισθήματα που υπαγορεύουν τη συμμετοχή του θεατή στη δυστυχία του ήρωα, όπως και τον πανικό και τον τρόμο που προκαλεί η σκέψη ότι και ο ίδιος θα μπορούσε να περιέλθει σε ανάλογες συμφορές. Οι έννοιες «λύπη» και «φόβος», οι αντίστοιχες δηλαδή του pity και fear στην αγγλική, δεν είναι αρκετά ισχυρές, για να εκφράσουν επαρκώς τα συναισθήματα του θεατή κατά την παρακολούθηση μιας τραγωδίας. 52 Η έννοια της φιλίας, όπως προκύπτει από τα ηθικά συγγράμματα του φιλοσόφου, είναι μεγάλης και καίριας σημασίας στην ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Συζητείται εκτενώς στα βιβλία Θ και Ι των Ἠθικῶν Νικομαχείων και στο Ζ βιβλίο των Ἠθικῶν Εὐδημείων. 53 Βλ. E. S. Belfiore, Tragic Pleasures. Aristotle on Plot and Emotion, Princeton 1992, 73. [ 14 ]

16 μέλλῃ ( b 21) είναι αυτό που θα χαρακτηρίσει τη μεταβολή. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μετάβαση εἰς δυστυχίαν και στη δεύτερη εἰς εὐτυχίαν. Καθώς, όμως, η αναγνώριση θα είναι διαφορετική, ο έλεος και ο φόβος θα έχουν άλλες πηγές. Οι περιπτώσεις, πάντως, της εκτέλεσης του δεινοῦ ἐν ἀγνοίᾳ και στη συνέχεια της αναγνώρισης, όπως και η περίπτωση να προλαμβάνεται το δεινόν λόγω έγκαιρης αναγνώρισης, όσο κι αν διαφέρουν μεταξύ τους, φέρνουν στην επιφάνεια το ζήτημα του ακούσιου ή του εκούσιου της πράξης. Το ακούσιο, που συνεπάγεται έλλειψη γνώσης έστω και κάποιων παραμέτρων της προκαλεί τον έλεον και συνιστά τον ἀνάξιον δυστυχοῦντα. 54 Πιο σύνθετο εμφανίζεται το πρόβλημα της εκτέλεσης της πράξης εκουσίως, εν πλήρει γνώσει. Στην περίπτωση αυτή εντάσσονται και τα πάθη της ἐπιθυμίας και του θυμού. Πολύ βοηθητικά για την κατανόηση του εκουσίου ακουσίου είναι όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης στα Ἠθικά Νικομάχεια. 55 Ο θυμός καθιστά την πράξη εκούσια και σ αυτή την περίπτωση δεν συμβαίνει η καλλίστη ἀναγνώρισις, αφού αυτή προϋποθέτει την άγνοια που θα προκαλέσει το ἐκπληκτικόν ( a 4), τον έλεο και το φόβο ( a 4). Στην περίπτωση που το δεινόν επαπειλείται αλλά δεν πραγματοποιείται τελικά, ο έλεος και ο φόβος απορρέουν από την ίδια την αναγνώριση και όχι από τη μίμηση των φοβερῶν και ἐλεεινῶν. Σε μια τραγωδία με ἁπλοῦν μῦθον 56 χωρίς περιπέτεια και αναγνώριση, η οποία αναγκαστικά θα καταλήγει εἰς δυστυχίαν (διαφορετικά ο έλεος και ο φόβος δεν θα προκύψουν από πουθενά), το θαυμαστόν θα απουσιάζει. Η περίπτωση, τέλος, τὸ μὲν γιγνώσκοντα μελλῆσαι καὶ μὴ 54 Για παράδειγμα στον Οἰδίποδα Τύραννο ο φόνος του Λάιου και οι επακόλουθες πράξεις εκτελέστηκαν εν αγνοία των πραττόντων, ήταν δηλαδή ακούσιες. Σε άλλες περιπτώσεις, για παράδειγμα στις Τραχίνιες, η ἁμαρτία (χρήση του φίλτρου) αφορά στη σύστασιν τῶν πραγμάτων της τραγωδίας ( b 30-34). Η περίπτωση, βέβαια, της Δηιάνειρας ακροβατεί ανάμεσα στο ακούσιο και το εκούσιο. Η ηρωίδα δεν γνωρίζει τις συνέπειες της χρήσης του φίλτρου και το χρησιμοποιεί για άλλο σκοπό. Έχει, όμως, ενδείξεις για την καταστροφή που μπορεί να φέρει και, επιπλέον, δεν φαίνεται απολύτως σίγουρη για την εμπιστοσύνη που πρέπει να έχει στον Κένταυρο Νέσσο. Γι αυτό και υπάρχει αναγνώριση αμέσως μετά το δεινόν. 55 Βλ. Ἠθ. Νικ b b Περισσότερα για τα είδη των τραγωδιών βλ. στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο του D. W. Lucas, «Απλή και πεπλεγμένη τραγωδία», μτφρ. Δ. Ι. Ιακώβ, Θ. Νιφτανίδου, Παλίμψηστον 8 (1989) Βλ., επίσης, και το άρθρο του Lucas, ό.π. (σημ. 5), 57-60, για τη σύνδεση ελέου και φόβου με την περιπέτεια και την αναγνώριση. [ 15 ]

17 πρᾶξαι (π.χ. η περίπτωση του Αίμονα στην Ἀντιγόνη) δεν συζητείται καθόλου, καθώς ως μιαρόν αντιτίθεται στο τραγικόν και στερείται πάθους, ελέου και φόβου. 57 Ο ποιητής, επομένως, ανάλογα με τον τρόπο που θα αναπτύξει το μύθο του δράματος, ώστε να αποκαλυφθεί μια βαθύτερη καθολική αλήθεια, θα προκαλέσει τα συναισθήματα του ελέου και φόβου. Δεν πρόκειται, βέβαια, να παρουσιάσει εικόνες φρίκης και ελεεινότητας, με τις οποίες θα εμφανίζει απλώς τον ήρωα να βασανίζεται επί σκηνής, αλλά εικόνες που θα μπορέσουν να εγείρουν έλλογες συγκινήσεις. Ο άξιος δηλαδή ποιητής, κατά τον Αριστοτέλη, θα πρέπει να οδηγήσει τη δράση σ ένα τέλος που να φαίνεται δικαιολογημένο και επιπλέον να προκαλεί ευχαρίστηση. Ο θεατής, που παρίσταται στα συγκλονιστικά γεγονότα που παρουσιάζονται μπροστά του, θα πρέπει σαν «δικαστής» να εκφέρει κρίση, να αποφανθεί, να αποτιμήσει τη δράση των ηρώων, να πάρει θέση υπέρ ή κατά. 58 Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να αποδώσουμε τον έλεο και το φόβο ως τη «συγκίνηση και φρίκη» που προκαλούν τα διαδραματιζόμενα στα μάτια του θεατή γεγονότα, η οποία συνοδεύεται από τη διενέργεια κάποιας κρίσης. Ο ποιητής εγείροντας τα συναισθήματα αυτά κάνει τον θεατή να νιώσει κοντά στον ήρωα, ο οποίος εξαιτίας κάποιου σφάλματός του (ἁμαρτία) 59 έχει χτυπηθεί από μια μεγάλη συμφορά, να σκεφτεί και να κρίνει τις ενέργειες, τις αποφάσεις και τις πράξεις του, να αισθανθεί ότι η υπόθεση τον αφορά, ότι θα μπορούσε και ο ίδιος να βρισκόταν στη θέση του, ώστε να μπορέσει να επέλθει στη συνέχεια η κάθαρση. 57 Ποιητ b a 1, b a Βλ. G. M. Sifakis, Aristotle on the function of tragic poetry, Ηράκλειο 2001, O θεατής της τραγωδίας ήταν ο Αθηναίος πολίτης που περνούσε τη ζωή του στα δικαστήρια. Και στο θέατρο, όπως στις δίκες, παρίσταται σε συγκλονιστικά γεγονότα, όπου, για παράδειγμα, γιος σκοτώνει τον πατέρα, μητέρα τα παιδιά της κ.λπ. Με φρίκη και συγκίνηση παρακολουθεί αυτά που εξελίσσονται μπροστά στα μάτια του, ακούει τα επιχειρήματα των προσώπων και πρέπει να στοχαστεί και να κρίνει. 59 Για τη σημασία του όρου ἁμαρτία βλ. J. Bremer, Hamartia. Tragic Error in the Poetics of Aristotle and in Greek Tragedy, Άμστερνταμ 1969, καθώς, επίσης, και τη μελέτη του T. G. W. Stinton, «Hamatria in Aristotle and Greek Tragedy», CQ 25 (1975) , η οποία άσκησε μεγάλη επίδραση στην έρευνα για το θέμα αυτό. Βλ. επίσης τη διατριβή του J. A. Hitt, A Study of πρᾶξις in the Major Works attributed to Aristotle: with an application of the findings to an interpretation of πρᾶξις as used by Aristotle in the Poetics in reference to Greek Tragic Poetry, κεφ. «Pity and Fear and their relation to Hamartia», Princeton 1959, , η οποία, αν και παλαιά, είναι ενδιαφέρουσα και με εύστοχες επισημάνσεις. [ 16 ]

18 Απόψεις και ερµηνείες των µελετητών περί ελέου και φόβουστην Ποιητική Καθοριστικές στην ερμηνεία του ορισμού της τραγωδίας γενικότερα αλλά και ειδικότερα των εννοιών του ελέου και φόβου είναι οι λέξεις τοιούτων παθημάτων, οι οποίες έχουν εγείρει ποικίλες συζητήσεις. 60 Στην περίπτωση του τοιούτων την απορία γεννά το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης, ενώ αναφέρεται στα συγκεκριμένα συναισθήματα του ελέου και του φόβου, δεν χρησιμοποιεί το τούτων. 61 Πολλοί μελετητές (Else, Lucas, Παπανούτσος, Ράμφος, Σηφάκης) μεταφράζουν τη δεικτική αντωνυμία ως «τέτοιου είδους». 62 Άλλοι πάλι (Butcher, Bernays, Rostagni) εκλαμβάνουν το τοιούτων με την έννοια του τούτων (=αυτών). 63 H πρώτη ερμηνεία μας οδηγεί να δεχτούμε ότι υπάρχουν και άλλα «τέτοιου είδους» συναισθήματα εκτός από τον έλεο και το φόβο, η δεύτερη ότι ο έλεος και ο φόβος παρουσιάζονται ως τα μόνα τραγικά συναισθήματα. Αναμφισβήτητα, το τοιούτων διαφέρει από το τούτων. Θεωρώ, ωστόσο, ότι η αντωνυμία αναφέρεται κυρίως στον έλεο και το φόβο και σε κάποια, ίσως, παρόμοια συναισθήματα, στενά συνδεδεμένα μ αυτά τα δύο, τα οποία εγείρονται από τα φοβερά και ελεεινά γεγονότα που αναπαριστά η τραγωδία, όπως είναι ο οἶκτος ( b 14) και το φρίττειν ( b 5), όχι όμως σε άλλου είδους συναισθήματα, όπως, για παράδειγμα, η οργή ή η έκπληξη. Εξάλλου, κάτι τέτοιο δεν αναφέρεται 60 Βλ. G. F. Else, Aristotle s Poetics: The Argument, Cambridge 1957, Βλ. επίσης τις βιβλιογραφικές αναφορές στο B. Colera, J. R. Somolinos, «Repertorio Bibliográfico de la Lexicigrafía Griega», στο F. R. Adrados, Diccionario Griego Español, Madrid 1998, 261, 317, Βλ. σχετικά Ε. Π. Παπανούτσος, La Catharsis des passions d après Aristotle, Αθήνα 1953, 6. Ο D. W. Lucas, Aristotle Poetics, Oxford 1968, 97-98, ο οποίος προβαίνει σε λεπτομερή ανάλυση του συγκεκριμένου αριστοτελικού χωρίου, αναφέρει ότι ορισμένοι μελετητές εκλαμβάνουν το τοιούτων ως ταυτόσημο του τούτων, ερμηνεία με την οποία διαφωνεί. Μια άλλη προτεινόμενη άποψη των μελετητών, την οποία επίσης απορρίπτει, είναι ότι το τοιούτων υποδηλώνει πως οι συγκινήσεις που διεγείρονται από την τραγωδία δεν είναι ίδιες με τις συγκινήσεις της πραγματικής ζωής. Ο έλεος και ο φόβος δηλαδή, όπως υποστηρίζουν, εγείρονται από μιμητικές πράξεις, αλλά έχουν «μεταμορφωθεί» λόγω της «αισθητικής απόστασης». 62 Βλ. αντίστοιχα: 1) Εlse, ό.π. (σημ. 60), 228-9, 2) D. W. Lucas, ό.π. (σημ. 61), 97-98, 3) Παπανούτσος, ό.π. (σημ. 45), 236, 4) Σ. Ράμφος, Μίμησις εναντίον μορφής, Αθήνα 1992, 169 και 5) Sifakis, ό.π. (σημ. 58), Βλ. αντίστοιχα: 1) S. H. Butcher, Aristotle s Theory of Poetry and Fine Art, London (1898), 236, 2) J. Bernays, «Aristotle on the Effect of Tragedy», στο J. Barnes, M. Schofield, R. Sorabji (επιμ.), Articles on Aristotle. IV: Psychology and Aesthetics, London 1979, και 3) A. Rostagni, Aristotele. Poetica, Torino , 33. [ 17 ]

19 πουθενά από τον Αριστοτέλη. Όπως αναφέρει ο Lucas, 64 σκοπός της τραγωδίας είναι η κάθαρση από τα συναισθήματα του ελέου και του φόβου, που έχουν εγερθεί κατά την παράσταση. Αυτή η διαδικασία είναι που οδηγεί στην οἰκεία ἡδονή. Ο όρος κάθαρση γενικότερα στον Αριστοτέλη απαντά 161 φορές στα γνήσια αριστοτελικά συγγράμματα, με πυκνότερη παρουσία στα βιολογικά, όπως θα δούμε, έργα του φιλοσόφου. 65 Σημαίνει την απομάκρυνση επικίνδυνων για τον οργανισμό ουσιών και την επαναφορά του στη φυσιολογική κατάσταση. 66 Η γενική με την οποία συντάσσεται η λέξη δηλώνει πάντα το υλικό που απομακρύνεται από το σώμα ή μεταφορικά από την ψυχή. Στην περίπτωση, επομένως, του ορισμού της τραγωδίας αυτά που απομακρύνονται είναι τα παθήματα. Δυσκολία ερμηνείας, όμως, δημιουργεί και η απόδοση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στους όρους έλεος - φόβος και παθήματα. Οι απόψεις των μελετητών είναι πολλές και εκτείνονται σε διάφορες επιμέρους παραμέτρους, καθώς οι δύο έννοιες σχετίζονται άμεσα με την έννοια της κάθαρσης. 67 Θα μπορούσαν, όμως, να συνοψιστούν σε δύο βασικές θέσεις: οι όροι αναφέρονται είτε α) στα συναισθήματα 64 Βλ. D. W. Lucas, «Pity, Fear and Katharsis», στο Aristotle Poetics, Oxford 1968, Για τη στατιστική κατανομή του όρου στο έργο του Αριστοτέλη βλ. Belfiore, ό.π. (σημ. 53), 292. Για την εμφάνιση του όρου ευρύτερα στο αριστοτελικό έργο βλ. H. Bonitz, Aristotelis Opera V: Index Aristotelicus, Berlin 1961, λ. κάθαρσις. 66 Ο όρος κάθαρσις προέρχεται από το ρήμα καθαίρω (=καθαρίζω). Στη γλώσσα της θρησκείας έχει ως αντίθετο τη λέξη μιαρός (=ακάθαρτος, μολυσμένος). Επομένως, καθαρμός εθεωρείτο ο καθαρισμός ενός ανθρώπου από κάθε μίασμα, πριν από την επικοινωνία του με τον θεό. Ο καθαρμός αναφερόταν βέβαια στο σώμα, αλλά συμβολικά σήμαινε τον εξαγνισμό της ψυχής. Στις εισόδους των ναών είχαν περιρραντήρια, δηλαδή δοχεία γεμάτα νερό, για να ραντίζονται πριν από την είσοδό τους στον ιερό χώρο. Καθαρμούς έκαναν και κάθε φορά που θεωρούσαν ότι ήταν ακάθαρτοι, όπως π.χ. αν έρχονταν σε επαφή με νεκρό, αν άγγιζαν αίμα, αν διέπρατταν φόνους ή αν βρίσκονταν σε επαφή με εγκληματίες, οι γυναίκες, επίσης, στην περίοδο της λοχείας τους κ.ο.κ. Ορισμένες φορές τελούσαν καθαρμούς και στρατοί ολόκληροι ή πόλεις, όπως π.χ. η Αθήνα μετά το κυλώνειον άγος. Κατά την έναρξη των εργασιών της Βουλής, επίσης, περιφερόταν στους βουλευτές το καθάρσιον ύδωρ, ενώ οι έδρες τους ραντίζονταν με αίμα θυσίας. Και στα μυστήρια, όπως τα Ορφικά, γινόταν καθαρμοί για τον εξαγνισμό της ψυχής των μυουμένων. Σύμφωνα με την ερμηνεία του όρου, η κάθαρση συνιστά «εκκένωση», δηλαδή «αποβολή των μιαρών στοιχείων». Ο όρος δεν φαίνεται να έχει θρησκευτικό περιεχόμενο. Μόνο τη λέξη καθαρμός χρησιμοποιούσαν οι τραγικοί με θρησκευτική σημασία. Από τη χρήση της προκύπτει ότι σημαίνει πως από ένα συστήμα ή σώμα αποβάλλεται κάτι. Η αποβολή, όμως, αυτή έχει ως αποτέλεσμα την αποκατάσταση της ακεραιότητας, εφόσον το καθαρό πλέον σώμα δεν έχει τίποτε ξένο και εμπεριέχει μόνο τα στοιχεία που συνθέτουν την ουσία του. Κατά τον Düring, ό.π. (σημ. 1), 287, στη βασική σημασία της λέξης κάθαρση ως «εξάλειψη», «απομάκρυνση», ανάγονται όλες οι μεταφορικές χρήσεις της έννοιας. Όπως σχολιάζει, «κάθε κάθαρση εμπεριέχει μια απομάκρυνση, χωρίς να ισχύει όμως και το αντιστρόφο». 67 Για μια επισκόπηση των διαφόρων ερμηνειών βλ. Χρονόπουλος, ό.π. (σημ. 3), [ 18 ]

20 των θεατών είτε β) στα γεγονότα που αναπαρίστανται. Μιλάμε, λοιπόν, αντίστοιχα για κάθαρση των συναισθημάτων (παθών) του φόβου και του ελέου ή για κάθαρση των φοβερών και οικτρών παθημάτων. Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική δεν χρησιμοποιεί με συνέπεια τους όρους πάθος - πάθημα. 68 Προκύπτει, έτσι, το ερώτημα: πάθη και παθήματα ταυτίζονται για τον Αριστοτέλη ή όχι; Κατά τον Schadewalt, με τον οποίο συμφωνεί και ο Düring, πάθη και παθήματα είναι δύο λέξεις συνώνυμες, που δεν μπορούν όμως να ταυτιστούν απόλυτα. 69 Πρόκειται δηλαδή για όρους συνώνυμους και όχι ταυτόσημους. Το πάθος έχει ευρεία σημασία και δεν αναφέρεται μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα πράγματα. Αντίθετα, ο όρος πάθημα αφορά αποκλειστικά και μόνο τον άνθρωπο. Κατά τον J. P. Anton, 70 η λέξη πάθος είναι δυνατόν να σημαίνει και πάθημα, με την έννοια του συμβάντος, του γεγονότος, όχι όμως το αντίστροφο, καθώς η λέξη πάθημα αναφέρεται αποκλειστικά σε γεγονότα και συμβάντα. Ο Lucas 71 στηριζόμενος στον Bonitz αναφέρει ότι, αν και ο τύπος παθημάτων προτιμάται από τον τύπο παθῶν, οι όροι πάθος και πάθημα δεν διαφέρουν ουσιαστικά, ώστε να διαχωρίζουμε τα πάθη από τα οδυνηρά συμβάντα, τα παθήματα. 72 Ο Παπανούτσος, 73 επίσης, μιλά για κάθαρση 68 Βλ. Ποιητ b 1, όπου το οἵων πράξεων αντιστοιχεί στο τοιούτων παθημάτων. Παρακάτω ( b 11-14), διαβάζουμε ότι η συγκίνηση και η φρίκη πρέπει να εμπεριέχονται στην πλοκή ( ν τοῖς πράγμασι μποιητέον), οι διαδικασίες, όμως, αυτές ονομάζονται λίγο μετά ( b 20) πάθη. Ενδιαφέρουσα ανάλυση των παθών στον Αριστοτέλη γίνεται από τον Hitt, ό.π. (σημ. 59), κεφ. «Πάθος (Feeling). The material Cause of Action», 55 κ.ε., όπου ο όρος εξετάζεται ευρύτερα στο έργο του Αριστοτέλη και παρατίθενται όλες οι δυνατές ερμηνείες του. Βλ. επίσης το άρθρο του B. R. Rees, «Pathos in the Poetics of Aristotle», Greece and Rome 19.1 (1972) Βλ. Düring, ό.π. (σημ. 1), 286. Μπορούμε, επομένως, κατά τον Schadewalt, να μεταφράσουμε το τοιούτων παθημάτων είτε ως «πάθη αυτού του είδους» είτε ως «πράξεις που έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά». 70 Βλ. J. P. Anton, «Η Αριστοτελική Ερμηνεία της Τραγωδίας και η Κριτική του Νίτσε», στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 62, 2 (1987), Συγκεκριμένα, κάνει τις ακόλουθες παρατηρήσεις: 1) Ο όρος παθήματα σημαίνει γεγονότα, συμβαίνοντα και ο Αριστοτέλης στην περίπτωση της τραγωδίας εννοεί φοβερά και ελεεινά γεγονότα, των οποίων η θέα προξενεί πάθη ως ψυχικές αποκρίσεις. 2) Τα ειδικά, τα πρέποντα πάθη στην τραγωδία είναι δύο: ο έλεος και ο φόβος. 71 Βλ. Lucas, ό.π. (σημ. 61), Το ίδιο το κείμενο της Ποιητικής αναφέρει εξάλλου: πάθος δέ ἐστι πρᾶξις φθαρτικὴ ἢ ὀδυνηρά ( b 11). Ο Συκουτρής, ό.π. (σημ. 2), 96-7, σχολιάζοντας το χωρίο θεωρεί ότι σημαίνει το τραγικό γεγονός, όπως το εννούμε σήμερα, γι αυτό και αναφέρονται ως παραδείγματα φόνοι, δυνατοί σωματικοί πόνοι, τραυματισμοί (κυρίως τυφλώσεις), τα γηρατειά, οι νόσοι, η δουλεία, οι πόλεμοι κ.λπ. Υποστηρίζει, πάντως, ότι ο φιλόσοφος δεν εννοεί κατ ανάγκην τους επί σκηνής θανάτους, οι οποίοι εξάλλου ήταν και σπανιότατοι, αλλά γενικώς τα παραστατικώς εμφανιζόμενα στους θεατές πάθη με οποιονδήποτε τρόπο (εκκύκλημα, αναγγελία, κραυγές έσωθεν κ.λπ.). 73 Βλ. Παπανούτσος, ό.π. (σημ. 45), 225-6, [ 19 ]