«ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ» «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ»

Transcript

1 ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΤΕΓ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΣΕΧΙΔΗΣ ΛΑΖΑΡΟΣ ΠΑΡΑΛΥΚΙΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ «ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ» «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ» ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗ ΜΑΝΩΛΙΑ Α.Ε.Μ:166 ΔΡΑΜΑ 2009

2 ΤO ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ καταφύγιο ζωής - ορμητήριο ελευθερίας Προστατεύουμε ό,τι αγαπούμε και μπορούμε να αγαπήσουμε μόνο ό,τι γνωρίζουμε Ζακ Υβ Κουστώ 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...8 ΜΕΡΟΣ Ι: ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ..9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Φαράγγι της Σαμαριάς: Στοιχεία ταυτότητας Μέγεθος Θέση...11 Ιδιοκτησιακό και νομικό καθεστώς..12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΓΕΩΛΟΓΙΑ Οι Μαδάρες ή τα Λευκά Όρη Η δημιουργία των βουνών πολλά χρόνια πριν Πετρώματα Η δημιουργία των φαραγγιών Οι πηγές ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Το Τοπίο Ορισμοί Το τοπίο της Σαμαριάς Το τοπίο της Σαμαριάς από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής τοπίου Τα οικοσυστήματα Κλίμα Βιόκλιμα Η χλωρίδα του φαραγγιού Τα δένδρα του φαραγγιού Τα λουλούδια του φαραγγιού Τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά του φαραγγιού Τα ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά Η Πανίδα των Λευκών Ορέων και του φαραγγιού της Σαμαριάς 49 Τα ασπόνδυλα Τα αμφίβια και ερπετά Τα πουλιά Τα θηλαστικά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΓΡΙΜΙ: O ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΑΙΓΑΓΡΟΣ Προέλευση εξέλιξη Το Αγρίμι Χαρακτηριστικά Ζευγάρωμα αναπαραγωγή Βιότοπος Πληθυσμός κίνδυνοι Το αγρίμι στη μυθολογία, στην προϊστορία και στην ιστορία Η προστασία του αγριμιού Οι πρώτες προσπάθειες προστασίας

4 Η ίδρυση του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς ως μέτρο προστασίας του αγριμιού ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ...67 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Άνθρωπος και Σαμαριά: Μία ξεχωριστή σχέση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΙΧΝΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ Από την Προϊστορική Εποχή μέχρι και τα Ρωμαϊκά Χρόνια...71 Το αρχαίο ιερό στο Δρυμό Σαμαριάς...71 Η αρχαία Τάρρα (Αγία Ρουμέλη) Οι εκκλησίες Οι οικισμοί Η Σαμαρία...78 Η Αγία Ρουμέλη Η κατοικία: μορφολογικά στοιχεία Ο πληθυσμός Η πρόσβαση και η διάβαση του φαραγγιού Φαράγγι Σαμαριάς: τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια Οι ασχολίες των κατοίκων Η κτηνοτροφία...93 Η μελισσοκομία...94 Τα δασικά προιόντα...95 Μεταποιήτκες δραστηριότητες...96 Οικοτεχνία...96 Κοινωνική ζωή Οι τελευταίες οικογένειες...97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Ενετοκρατία ( ) Τουρκοκρατία ( ) Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770) Η Επανάσταση του Η Επανάσταση του Μετά των Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΩΣ ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ Το φαράγγι της Σαμαριάς: πόλος έλξης επισκεπτών Περιηγητικός προορισμός Κυνηγετικός προορισμος Ορειβατικός προορισμός Επιστημονικός, ερευνητικός και εκπαιδευτικός προορισμός Τουριστικός προορισμός Η εξέλιξη Η σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη της περιοχής του Δρυμού και της Αγίας Ρουμέλης

5 9.Οι προοπτικές ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ..117 Ιστορική εξέλιξη του θεσμού των προστατευόμενων φυσικών περιοχών.118 Η Ανακήρυξη της Σαμαριάς σε Εθνικό Δρυμό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ Υπάρχοντες κίνδυνοι και τρόποι αντιμετώπισής τους Πυρκαγία Παράνομο κυνήγι Υπηρεσίες αναψυχής επισκεπτών Διαχείρηση Διοίκηση επισκεπτών του Εθνικυ Δρυμου Υπηρεσίες περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Προστασία της βιοποικιλότητας Τα σημαντικότερα προστατευόμενα είδη (φυτά και ζώα) της Σαμαριάς Μελέτες και έργα Η υφιστάμενη κατάσταση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ο ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΣΑΜΑΡΙΑΣ Αρμοδιότητες Η σημερινή κατάσταση Προοπτικές Διαχειριστικές προτάσεις βελτίωσης της περιοχής ώστε να αναδειχθεί και να βελτιωθεί το φαράγγι ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΡΥΜΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΧΑΡΤΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη διάσωσης του φυσικού μας περιβάλλοντος. Αυτό απαιτεί αφενός την ενεργό και ειλικρινή συμμετοχή όλων μας, αφ ετέρου την εξειδικευμένη επιστημονικά γνώση των προβλημάτων των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, η οποία θα μας βοηθήσει να συνδυάσουμε τη βιοποικιλότητα, τον πλούτο, την αρμονία και την ομορφιά της φύσης με τη σύγχρονη τεχνολογία έτσι, ώστε να πετύχουμε την αειφόρο ανάπτυξη της κληρονομιάς του τόπου μας. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αποφύγουμε την πρόκληση ανεπανόρθωτων βλαβών και να κληροδοτήσουμε στα παιδιά μας ένα περιβάλλον πιο υγιές από αυτό που παραλάβαμε.σε αυτές τις αρχές βασίζεται η παρούσα έκδοση του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού της Σαμαριάς, η οποία μπορεί να αποτελέσει μια ερευνητική αφετηρία για τους ειδικούς επιστήμονες, αλλά και μια ευχάριστη εκπαιδευτική περιπλάνηση-ξενάγηση στο φαράγγι για τους απλούς αναγνώστες ή επισκέπτες.το φαράγγι της Σαμαριάς εχει να αντιμετωπίσει τις εξής κύριες αντικειμενικές δυσκολίες: 1. Την οριοθέτηση του αντικειμένου. Αρχικά θα επικεντρωθούμε στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς και πιο συγκεκριμένα στο τμήμα που έχει μέχρι σήμερα θεσμοθετηθεί, δηλαδή στον κεντρικό του πυρήνα, ανεξάρτητα από τα σχέδια που υπάρχουν για μελλοντική επέκταση του Δρυμού σε όλη την περιοχή των Λευκών Ορέων. Όμως η οριοθέτηση αυτή έχει την αδυναμία ότι δεν περιλαμβάνει την περιοχή της Αγίας Ρουμέλης, η οποία αποτελεί όχι μόνο αναπόσπαστο φυσικό στοιχείο του φαραγγιού της Σαμαριάς, αφού ταυτίζεται με την έξοδό του στη θάλασσα, αλλά και ζωτικό στοιχείο μιας ενιαίας ανθρωπογεωγραφικής ενότητας. 2. Την ευρύτητα και την συνθετότητα του αντικειμένου. Πέρα από τη στοιχειώδη αναζήτηση των πηγών που αναφέρονται στο φαράγγι (από κείμενα της αρχαιότητας μέχρι σύγχρονες μελέτες), το φαράγγι έχει αμέτρητες πτυχές εξειδικευμένων γνωστικών αντικειμένων. Ετσι λοιπον ο απώτερος σκοπος είναι να δείξουν ο νομός Χανίων, οι αρχές και οι πολίτες του ότι έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο σημαντικό είναι το φαράγγι και να δώθουν ερεθίσματα για να ξεκινήσουν έρευνες, μελέτες και κυρίως έργα που θα τα χαρακτηρίζει η ποιότητα,ο σεβασμός και η προστασία του. Το φαράγγι της Σαμαριάς μπορεί να δείξει το δρόμο, για να αποκαταστήσουμε τη διαταραγμένη σχέση μας με τη φύση και το φυσικό περιβάλλον γενικότερα. 6

7 Εικ:1 Χάρτης Εθνικού Δρυμού Σαμαριας 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΧΑΝΙΑ, Ο ΤΟΠΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΑΓΓΙΩΝ Δορυφορικές φωτογραφίες της Γης, της Ευρώπης, της Κρήτης, των Χανίων (πηγή: Διαδίκτυο, GOOGLE) Ο νομός Χανίων έχει χαρακτηρισθεί από πολλούς, όχι άδικα, ως «ο τόπος των φαραγγιών»,μιας και τέμνεται από φαράγγια. μεγάλα ή μικρά, έχουν σημαδέψει την επιφάνεια της γης με κατεύθυνση κυρίως από Βορρά προς Νότο. Άλλοτε είναι βαθιά και απότομα, και άλλοτε, διαβρωμένα ήδη, σχηματίζουν απλά ένα πέρασμα ή μια ρεματιά ανάμεσα σε χαμηλά βράχια.τα φαράγγια στην Κρήτη αποτέλεσαν ανέκαθεν καταφύγιο, στο οποίο έβρισκαν προστασία και τροφή διάφορα ζώα αλλά και φυτά. Λειτούργησαν και λειτουργούν σαν οάσεις, όπου συνήθως υπάρχει διαθέσιμο νερό, και βρίσκονται μακριά από τις έντονες πιέσεις που ασκεί η διαρκής παρουσία του ανθρώπου. Έτσι, στα φαράγγια έχουν διασωθεί κάποια από τα σημαντικότερα δάση της Κρήτης, ενώ πουλιά και αρκετά άλλα ζώα φτιάχνουν με ασφάλεια τις φωλιές τους στα απόκρημνα βράχια τους. Σπάνια αρπακτικά είδη από την κορυφή της τροφικής αλυσίδας φωλιάζουν εδώ, αν και οι επικράτειές τους εκτείνονται σε πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις. Η δυσκολία στην επικοινωνία και η επακόλουθη απομόνωση στα φαράγγια οδήγησε στη δημιουργία αρκετών μοναδικών ενδημικών μορφών ζωής φυτών και ζώων. Ιδιαίτερα κάποια φυτά κατάφεραν να επιβιώσουν και να εξελιχθούν σε εντελώς ακραίες συνθήκες, με ελάχιστο έδαφος και σχεδόν παντελή απουσία νερού. Είναι τα ονομαζόμενα χασμόφυτα, φυτά που ζουν σε μικρές σχισμές συνήθως κατακόρυφων βράχων. Τα πιο πολλά είναι είδη πολύτιμα και ποικιλίες, φυτά ιδιαίτερα ανθεκτικά, που αρκετά από αυτά δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο. Η πολιτιστική αξία των φαραγγιών είναι επίσης σημαντική. Εξωκκλήσια, αρχαίοι ναοί, μαντεία και ιερά στο ίδιο σημείο μαρτυρούν για μια ακόμα φορά την ανθρώπινη παρουσία. Τα φαράγγια των Χανίων διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο σε σημαντικές στιγμές της ιστορίας του τόπου.το καθένα από τα φαράγγια των Χανίων έχει την ιδιαιτερότητά του: σε κάποιο κυριαρχούν τα δάση, σε κάποιο άλλο το νερό ή τα αναρριχητικά φυτά που κρέμονται από τα δένδρα, ενώ αλλού η εικόνα που τυπώνεται στον επισκέπτη είναι τα κάθετα, σχεδόν γυμνά, βράχια. Το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης, το Σφακιανό, εκείνα της Ίμβρου, της Αράδαινας, της Ελυγιάς, της Τρυπητής, του Κλάδου, του Δίκταμου, του Θερίσου,του Σηρικαρίου, του Σάσαλου, του Πρασσέ, της Κάπνης, του Ίλιγγα, του Ασφένδου, του Καλλικράτη, των Μποριανών, του Καθολικού είναι κάποια από τα πολλά φαράγγια των Χανίων. Αλλά κανένα δεν έχει τη φήμη,την αίγλη, τη μεγαλοπρέπεια του ενός, του φάραγγα της Σαμαριάς όπως βλέπουμε και στην Εικ.1 1 ΑΑ 8

9 Mέρος Ι ΤO ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ : ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Το σημαντικότερο φαράγγι της Ελλάδας «Ένας είναι ο φάραγγας! Όλα τα άλλα είναι φαράγγια!», διακηρύσσει ο Σφακιανός και φυσικά εννοεί το φαράγγι της Σαμαριάς, που η μοναδικότητά του έχει προκαλέσει την εθνική αλλά και την παγκόσμια αναγνώριση. Η αίγλη της Σαμαριάς απλώνεται μέσα και έξω από τα σύνορα της χώρας. Έχει ανακηρυχθεί Απόθεμα της Βιόσφαιρας από την UNESCO (1981) χαρακτηρισμός που αποδίδεται παγκόσμια στη σωστή διαχείριση σπουδαίων περιοχών λόγω της σημαντικής φυσικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας. Ταυτόχρονα είναι η μοναδική περιοχή της Ελλάδας που έχει πάρει το Δίπλωμα του Συμβουλίου της Ευρώπης για τις προστατευμένες περιοχές (1979). Και οι δύο παραπάνω διακρίσεις δίνονται πλέον μετά από επιτόπιο έλεγχο. Υπάρχει επανεξέταση της σωστής διαχείρισης της περιοχής ανά τακτά χρονικά διαστήματα.οι διεθνείς διακρίσεις της Σαμαριάς περιλαμβάνουν και τον τίτλο του Βιογενετικού Αποθέματος (από το Συμβούλιο της Ευρώπης), της περιοχής που προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης αλλά και της σημαντικής περιοχής για τα πουλιά της Ελλάδας. Έτσι, μέχρι στιγμής αναδεικνύεται ως η περιοχή με τις περισσότερες και τις σημαντικότερες διεθνείς διακρίσεις και τίτλους στην χώρα μας.στην Ελλάδα η Σαμαριά ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός το έτος Επί πλέον, έχειβραβευθεί με το Εθνικό δίπλωμα προστασίας της φύσεως (1971), χαρακτηρίστηκε τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (1973), και καταφύγιο Άγριας Ζωής και ανήκει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο των προστατευομένων περιοχών (NATURA 2000). Τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε και ο Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς (2002). 10

11 Εικ.2: Μέγεθος - Θέση Η έκταση του Εθνικού Δρυμού με τα σημερινά δεδομένα είναι στρέμματα και καλύπτει την ιδιαίτερα προστατευόμενη ζώνη, δηλαδή τον πυρήνα. Ο νόμος ίδρυσης του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς οριοθετεί μια μεγαλύτερη έκταση την οποία θα διαχειρίζεται. Η έκταση αυτή θα οριστεί επακριβώς μετά την εκπόνηση της ΕιδικήςΠεριβαλλοντικής Μελέτης (ΕΠΜ) του Εθνικού Δρυμού, που θα αξιολογήσει μια ευρύτερη ζώνη από την υπάρχουσα και θα κάνει τις σχετικές προτάσεις για την επέκταση.θα προτείνει, επίσης, τη διάκριση σε ζώνες διαφορετικού βαθμού προστασίας, με τρόπο που το φαράγγι, μαζί με το πιο αξιόλογο τμήμα των Λευκών Ορέων, να ανήκει στον πυρήνα της απόλυτης προστασίας, ενώ στις περιοχές που ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει οικισμούς και το φυσικό περιβάλλον βρίσκεται σε συνεργασία με τη συνεχή ανθρώπινη παρουσία οι ζώνες θα περιλαμβάνουν μια σταδιακή ελάφρυνση της προστασίας και την ένταξη στο χώρο πρότυπων αναπτυξιακών δραστηριοτήτων,πάντα με σεβασμό στη φύση και τα στοιχεία της.το φαράγγι της Σαμαριάς βρίσκεται στην οροσειρά των Λευκών Ορέων και το μήκος της διαδρομής στα όρια του Εθνικού Δρυμού είναι μέτρα όπως βλέπουμε και 11

12 στην εικόνα:1. Η απόσταση από τη νότια είσοδο ως την παραλιακή Αγία Ρουμέλη είναι μέτρα επιπλέον. Στα πρώτα χιλιόμετρα μετά το Ξυλόσκαλο (βόρεια είσοδος)όπως βλέπουμε και στην Εικ.3, η διαδρομή του φαραγγιού χαρακτηρίζεται από έντονη κλίση, συνεχίζει είτε παράλληλα είτε διασχίζοντας αρκετές φορές το ποτάμι μέχρι τον παλιό οικισμό της Σαμαριάς, μέσα από δάση πεύκου και κυπαρισσιού. Μετά τον παλαιό οικισμό της Σαμαριάς ακολουθεί το πιο επιβλητικό κομμάτι της διαδρομής, το πέρασμα μέσα από σχεδόν κατακόρυφους πανύψηλους βράχους. Τα στενώματα αυτά ονομάζονται «Πόρτες» και είναι χαρακτηριστικά σημεία των φαραγγιών.στη Σαμαριά οι Πόρτες ή Σιδερόπορτες βρίσκονται στο 11.5 χλμ από το Ξυλόσκαλο. Το πλάτος τους είναι μόνο τρία μέτρα, ενώ το κατακόρυφο ύψος στις εκατέρωθεν πλευρές φθάνει γύρω στα 100 μέτρα όπως βλέπουμε και στην Εικ.2 Eικ. 3: Οροπέδιο Ομαλού Ξυλόσκαλο - Βόρεια Είσοδος 22 Ιδιοκτησιακό και νομικό καθεστώς Μετά την κήρυξη του φαραγγιού της Σαμαρίας ως Εθνικού δρυμούμε το Β.Δ. 781/62, έγινε απαλλοτρίωση όλων των κτισμάτων και αγροτικών εκτάσεων. Έτσι τώρα το ιδιοκτησιακό καθεστώς του Ε.Δ. Σαμαριας, είναι σαφές και ολόκληρος ο δρυμός ιδιοκτησικά ανήκει στο δημόσιο. Όσον αφορα τις γειτνιάζουσες εκτάσεις οι οποίες θα αξιολογηθούν προκειμένου να συμπεριληφθούν στο νέο Ε.Δ. Λευκών 12

13 Ορέων, η κτάσταση από ιδιοκτησιακής πλευράς δεν είναι πλήρως ξεκαθαρισμένη. Συγκεκριμένα, υπάρχουν μερικές γεωργικές εκτάσεις κυρίως κοντά στους οικισμούς (Αράδαινα, Άγιος Ί ωάννης, Αγία Ρουμέλη) οι οποίες ιδιοκτησιακά ανηκουν σε ιδιώτες. Στις υπόλοιπες ορεινές εκτάσεις (Φαράγγια Κλάδου Τρυπητής, Ελυγίας) καθώς και στην αλπική περιοχή δεν υπάρχουν γεωργικές ούτε ιδιωτικές δασικές εκτάσεις. Στις περιοχές όμως αυτές ασκείται από πολλών ετών η νομαδική κτηνοτροφία, οι δε κάτοικοι τις θεωρούν δικές τους χωρίς όμως να έχουν οποιδήποτε ιδιοκτησιακό τίτλο.γενικά, το ιδιοκτησιακό και νομικό καθεστώς των εκτάσεων αυτών ενώ τυπικά είναι ξεκαθαρισμένο (ανήκουν στο δημόσιο), αφού οι διεκδικήτες τους δεν έχουν τίτλους ιδιοκτησίας, ουσιαστικά δεν είναι λυμένο γιατί οι περίοικοι προβάλουν αξιώσεις κατοχής, λόγω της μακροχρόνιας δουλειάς της βόσκης. Η έλλειψη κτηματολογίου στην περιοχή επιτείνει αυτή την ασάφεια. ΚΕΦAΛΑΙΟ 1 ΓΕΩΛΟΓΙΑ 1. Οι Μαδάρες ή τα Λευκά Όρη Το φαράγγι της Σαμαριάς είναι ένα από τα φαράγγια που διασχίζουν τα Λευκά Όρη από το Βορρά και καταλήγουν στη θάλασσα διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο τοπίο στη Νοτιοδυτική Κρήτη. Λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούν στα φαράγγια αυτά, δημιουργούνται ιδιαίτερα κλιματικά και εδαφικά μικρο-περιβάλλοντα. Το έντονο ανάγλυφο και οι συνεχείς εναλλαγές του τοπίου έχουν ως αποτέλεσμα μια ποικιλία οικοσυστημάτων που συγκεντρώνουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον τόσο των φυσιολατρών όσο και των ειδικών επιστημόνων. Το φαράγγι της Σαμαριάς αποτελεί καταφύγιο ανθρώπων και άλλων οργανισμών που αναζητούν προστασία στην απομόνωσή του.οι Μαδάρες ή Λευκά Όρη είναι μια οροσειρά στο νομό Χανίων όπως βλέπουμε και στην Εικ:4,5, με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, που καταλήγει στο Λιβυκό πέλαγος και καταλαμβάνει σχεδόν το 40% της συνολικής έκτασης του νομού. Καλύπτουν το σύνολο της επαρχίας Σφακίων, καθώς και μέρος των επαρχιών Σελίνου, Αποκορώνου και Κυδωνίας. Είναι η πιο επιβλητική σε όγκο και έκταση οροσειρά της Κρήτης με πολλές ψηλές κορυφές και φαράγγια. Οι περιοχές με υψόμετρο άνω των 800 μ. καλύπτουν σχεδόν 591,40 τ.χλμ. (14% από αυτά είναι περιοχές με υψόμετρο πάνω από 2000 μ.). Το μέγιστο ύψος των Λευκών Ορέων είναι μ. και είναι η κορυφή Πάχνες, που βρίσκεται κοντά στο κέντρο της οροσειράς.οι κορυφές φαίνονται λευκές σχεδόν όλες τις εποχές του χρόνου, γι αυτό και η ονομασία Λευκά Όρη. Το 13

14 χειμώνα είναι κατάλευκες από το χιόνι, ενώ τις άλλες εποχές φαίνονται πάλι λευκές εξαιτίας του γκριζόλευκου πετρώματος που ξεπροβάλλει γυμνό από βλάστηση στον ορίζοντα. Η οροσειρά των Λευκών Ορέων χαρακτηρίζεται από εξαιρετικές αντιθέσεις και μοναδικά χαρακτηριστικά τοπία. Δάση, σπήλαια, φαράγγια, χείμαρροι, η σχεδόν γυμνή αλπική ζώνη πάνω από το δάσος,αλλά και καλλιέργειες κοντά στους μικρούς οικισμούς δένουν μαζί σε ένα ιδιαίτερο σύνολο. Η ευρύτερη περιοχή είναι η πιο ορεινή και άγονη της Κρήτης με αβαθή, φτωχά, πετρώδη και με μεγάλη κλίση εδάφη. Πολυάριθμες βουνοκορφές απλώνονται στο βορρά, ενώ στο νότο η οροσειρά μέσα από εξαιρετικά απότομα πρανή κυριολεκτικά κατεβαίνει και βυθίζεται μέσα στη θάλασσα του Λιβυκού. Το πιο σημαντικό όμως χαρακτηριστικό του ανάγλυφου της περιοχής είναι τα πολλά φαράγγια που διασχίζουν κυρίως τη νότια πλευρά των Λευκών Ορέων με κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο. Τα φαράγγια της Αγίας Ειρήνης, της Τρυπητής, του Κλάδου, της Σαμαριάς, της Ελυγιάς, της Αράδαινας, της Κάβης, το Σφακιανό, της Ίμβρου, της Κάπνης κ.λπ. είναι μόνο αυτά που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Ανατολικού Σελίνου και των Σφακίων. Εικ.4: Οι χιονισμενες Μαδάρες 14

15 Εικ.5: Οι Μαδάρες ή τα Λευκά Όροι 2. Η δημιουργiα των βουνών πολλά χρόνια πριν Αν γυρίσουμε πίσω, εκατομμύρια χρόνια πριν, την εποχή που οι επιστήμονες ονομάζουν Μεσοζωικό, η Ελλάδα συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης αποτελούσε τμήμα του πυθμένα μιας θάλασσας, της Τηθύος. Οι οργανισμοί που ζούσαν σ αυτήν τη θάλασσα με ασβεστούχο σκελετό και πυριτικό κέλυφος, πεθαίνοντας, δημιουργούσαν ιζήματα στο βυθό, που σταδιακά μεταλλάχτηκαν σεπετρώματα όπως οι ασβεστόλιθοι και οι δολομίτες που σήμερα αποτελούν τα Λευκά Όρη. Πρίν από 160 εκ. χρόνια, ο βυθός του ωκεανού άρχισε να βαθαίνει γρήγορα ως αποτέλεσμα της απομάκρυνσης των πλακών Αφρικής και Ευρώπης. Αυτό κατέληξε στο σχηματισμό του πιο τυπικού πετρώματος της ομάδας που κυριαρχεί στην οροσειρά και μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς, του πλακώδη ασβεστόλιθου.ο βυθός 15

16 σταδιακά ανυψώθηκε στο τέλος της ονομαζόμενης Κρητιδικής εποχής (πριν 70 εκατομμύρια χρόνια), τελειώνοντας γύρω στο Μειόκαινο (πριν εκατομμύρια χρόνια).μετά την ανάδυσή τους, από τον πυθμένα του ωκεανού, η Κρήτη, οι Κυκλάδες και η ηπειρωτική Ελλάδα αποτέλεσαν μια ενιαία ηπειρωτική μάζα, την Αιγαιίδα, για πολλά εκατομμύρια χρόνια. Προς το τέλος του Μειόκαινου, η ήπειρος έσπασε και μέρη της βυθίστηκαν. Στην Κρήτη μόνο οι ψηλότερες βουνοκορφές παρέμειναν πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η βύθιση συνεχίστηκε μέχρι το μέσο Πλειόκαινο (πριν 3-4 εκατ. χρόνια). Στο τέλος του Πλειόκαινου - αρχή Πλειστόκαινου (πριν 2 εκατ.χρόνια) μεγαλύτερες αναταράξεις και κινήσεις είχαν ως αποτέλεσμα τον εφελκυσμό και την ανύψωση ή την καθίζηση τμημάτων του φλοιού της γης δημιουργώντας τάφρους που κατέληξαν στον οριστικό χωρισμό της Κρήτης από την υπόλοιπη Ελλάδα.Οι τεράστιες δυνάμεις που έδρασαν κατά τη διάρκεια των γεωλογικών εποχών μέχρι σήμερα είχαν ως αποτέλεσμα την ανύψωση κάποιων περιοχών, την κατάπτωση άλλων και τη δημιουργία πολυάριθμων ρηγμάτων. Από τη δράση αυτών των τεκτονικών γεγονότων διαμορφώθηκαν οι ορεινοί όγκοι και οι θάλασσες, ενώ η διάβρωση, η αποσάθρωση των πετρωμάτων, καθώς και η επίδραση του ανθρώπου στο πέρασμα των αιώνων διαμόρφωσαν τη λεπτομερέστερη μορφολογία της. Ασβεστόλιθος: μονόμεικτο ιζηματογενές πέτρωμα που αποτελείται κυρίως από ασβεστίτη. Η απόθεση του ανθρακικού ασβεστίου μπορεί να είναι είτε χημική είτε βιογενής από συσσώρευση και συμπαγοποίηση σκελετικών στοιχείων διαφόρων ζωικών ή φυτικών οργανισμών μετά τοθάνατό τους. Δολομίτης: μονόμεικτο ιζηματογενές πέτρωμα που αποτελείται κυρίως από δολομίτη. Σχηματίζεται όταν ένα μέρος του ασβεστίου του ανθρακικού ασβεστίου του ασβεστολίθου αντικατασταθεί από μαγνήσιο. Φλύσχης: O όρος δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένο πέτρωμα αλλά χρησιμοποιείται για να δηλώσει θαλάσσια ιζηματογενή φάση. Χαρακτηρίζεται από παχιά αναλογία ιζημάτων που αποτελούνται από εναλλαγές μαργών, ασβεστολίθων, κροκαλοπαγών και ψαμμιτών. Ψαμμίτης: ιζηματογενές πέτρωμα που προκύπτει από διαγένεση της άμμου. Διαγένεση: μια διαδικασία κατά την οποία ένα χαλαρό ίζημα γίνεται συμπαγές πέτρωμα με τη βοήθεια της πίεσης των υπερκειμένων στρωμάτων και της φυσικής συνδετικής ύλης. 2 16

17 Οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι είναι το κυριότερο πέτρωμα της οροσειράς και σχηματίζει τη ραχοκοκαλιά ολόκληρου του νησιού. Χρησιμοποιήθηκε για πολλά χρόνια σε όλο το νησί ως δομικό υλικό. Ένα άλλο από τα χαρακτηριστικά πετρώματα είναι ο στρωματολιθικός δολομίτης, ένα σκούρο ταινιωτό πέτρωμα με λουρίδες αποθέσεων σιδήρου, που δημιουργείται από στρωματόλιθους, οργανισμούς που ζουν σε νερά χωρίς οξυγόνο. Τμήματα των πετρωμάτων αυτών υπάρχουν μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς, κυρίως στο ανώτερο και δυτικό του τμήμα, σχηματίζοντας τους ογκόλιθους στην κοίτη του ρέματος. Στην κορυφή του Γκίγκιλου, κιτρινωποί σχιστόλιθοι με λεπτά στρώματα ψαμμιτών σκεπάζουν τον στρωματολιθικό δολομίτη όπως βλέπουμε και στην Εικ.6. Η πορεία μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς ξεκινά από τα πετρώματα του Τρυπαλίου,στο Ξυλόσκαλο, στα κατώτερα πετρώματα της ομάδας των πλακωδών ασβεστόλιθων. Εκτός από τους πλακώδεις ασβεστόλιθους, βρίσκουμε τους σχιστόλιθους του Γκίγκιλου και τον στρωματολιθικό δολομίτη στο τέλος των σκαλοπατιών. Από το μέσο περίπου του φαραγγιού και μέχρι την έξοδο στην Αγία Ρουμέλη τα πετρώματα είναι αποκλειστικά πλακώδεις ασβεστόλιθοι. 17

18 Εικ.6 : Ο Γκίγκιλος (από το διαδίκτυο) 4. Η δημιουργία των φαραγγιών Συνήθως τα φαράγγια θεωρούνται αποτέλεσμα διάβρωσης. Μεγάλες ποσότητες νερού αποσαθρώνουν τα πετρώματα του πυθμένα και, μετά την απομάκρυνση των υλικών αποσάθρωσης, δημιουργούνται στενές ρεματιές. Αυτή η θεωρία δεν ξέρουμε αν ευσταθεί για την Κρήτη, μιας που οι ποσότητες του νερού δεν φαίνεται να ήταν ποτέ τόσο μεγάλες, και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε την ύπαρξη πολλών φαραγγιών, του ενός δίπλα στο άλλο, όπως αυτά που βρίσκονται στη Νότια Κρήτη, κοντά στα Σφακιά. Το μυστικό της δημιουργίας δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Πολλαπλές διεργασίες είναι αυτές που προκάλεσαν τη δημιουργία των φαραγγιών. 18

19 3. Πετρώματα Ο πυρήνας της οροσειράς αποτελείται κυρίως από ασβεστολιθικά πετρώματα (μάρμαρα, ασβεστόλιθους και δολομίτες). Οι ασβεστόλιθοι κυριαρχούν στην πλακώδη μορφή τους, ενώ πάνω από αυτούς υπάρχουν, σε ορισμένα σημεία της οροσειράς,πολύ μικρά στρώματα φλύσχη. Εκτός από τα πετρώματα των πλακωδών ασβεστόλιθων στην οροσειρά των Λευκών Ορέων βρίσκονται επίσης ανακρυσταλλωμένοι ασβεστόλιθοι του Τρυπαλίου και σχιστολιθικά πετρώματα της ομάδας των φυλλιτών-χαλαζιτών.οι στρωματόλιθοι, που απορροφούν τα διαλυμένα οξείδια του σιδήρου και απελευθερώνουν οξυγόνο στην ατμόσφαιρα, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αρχική εμφάνιση του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα της γης πριν από 2 δισεκατομμύρια χρόνια!!! Το πρώτο οξυγόνο της γης από οργανισμούς, που έχουν πια γίνει ογκόλιθοι στη Σαμαριά.Οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι έχουν χαρακτηριστική γκριζο - μπλέ μορφή, με λευκές ταινίες ή σώματα πυριτιόλιθου που σύμφωνα με ερευνητές (Μανώλης Μανούτσογλου, προσωπική πληροφορία) είναι σφουγγάρια που ζούσαν στο βυθό, όσο ακόμα ήταν σχετικά σε μικρό βάθος. Τα απολιθώματα των σφουγγαριών αυτών σήμερα βρίσκονται ενταγμένα μέσα στα πετρώματα! Οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι δημιουργήθηκαν από τα απολιθώματα σε μεγάλα βάθη και μετά από τεκτονικές κινήσεις βρέθηκαν στην επιφάνεια πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια. Ασβεστόλιθοι του Τρυπαλίου: οι χαρακτηριστικοί λευκοί ασβεστόλιθοι (μάρμαρα) των κορυφών των Λευκών Ορέων που σκεπάζουν τους Πλακώδεις ασβεστόλιθους ή οι λατυποπαγείς ασβεστόλιθοι με τις τρύπες που συναντούνται από τους Λάκκους μέχρι και τον Ομαλό.Μετά το σχηματισμό των πετρωμάτων μέσα στη θάλασσα, αυτά συμπιέστηκαν,πτυχώθηκαν και ανασηκώθηκαν δημιουργώντας τις οροσειρές. Πιστεύεται ότι, όταν ανυψωνόταν το νησί, οι πιέσεις που ασκήθηκαν προκάλεσαν το σπάσιμο των πετρωμάτων σε πολλά σημεία και τη δημιουργία ρηγμάτων.το νερό ακολουθούσε σκάβοντας τα πετρώματα. Στις μεσοπαγετώδεις περιόδους, κατά τις οποίες η στάθμη των νερών της θάλασσας ανέβαινε, το νερό των ρεμάτων αντί να σκάψει απέθετε υλικά στην όχθη των φαραγγιών δημιουργώντας αναβαθμίδες, όπως γύρω από το χωριό της Σαμαριάς αλλά και στην έξοδο του φαραγγιού. Μάλλον κατά την τελευταία μεσοπαγετώδη περίοδο, στην έξοδο το νερό απέθεσε χαλίκια και κροκάλες που φαίνονται να ξεκινούν από τις Πόρτες και να φτάνουν μέχρι την ακτή. Η τελευταία άνοδος της ξηράς (ή πτώση της θάλασσας) ανάγκασε το νερό να σκάψει ξανά τις αποθέσεις του και να σχηματίσει ένα μικρότερο φαράγγι βάθους περίπου έξι μέτρων και πλάτους ενός, που φαίνεται χαρακτηριστικά μετά το περίπτερο,στην έξοδο του φαραγγιού. 19

20 Eικ. 7: Γεωλογικοί σχηματισμοί στο Φαράγγι 2 20

21 5. Οι πηγές Τα Λευκά Όρη, με κύριο πέτρωμα τον ασβεστόλιθο, αντιπροσωπεύουν ένα τυπικό καρστικό τοπίο με χαρακτηριστικούς σχηματισμούς από καταβόθρες και δολίνες (χοάνες που καταλήγουν κάτω από το έδαφος σε ρωγμές και πηγάδια). Αποτελούν τον μεγαλύτερο υδροσυλλέκτη του Νομού Χανίων και ουσιαστικά τροφοδοτούν τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα παρέχοντας το νερό για τις ανάγκες μεγάλου μέρους του νομού. Υπολογίζεται ότι το ύψος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων (βροχές) ξεπερνά τα χιλιοστά ετησίως στις ψηλότερες περιοχές. Η τήξη του χιονιού στα ορεινά καθυστερεί, και σε μεγάλα υψόμετρα υπάρχει χιόνι συχνά μέχρι και τα μέσα του Ιουνίου. Τα νερά από τη βροχή και την τήξη του χιονιού διηθούνται υπόγεια και κινούνται είτε προς τις νότιες ακτές, όπου εμφανίζονται υπό μορφή υποθαλάσσιων πηγών, είτε προς τις βόρειες ακτές, όπου εμφανίζονται υπό τη μορφή πηγών γλυκού νερού (Αγιά, Στύλος, Αρμένοι κ.λπ.). Οι παροδικές συγκεντρώσεις υδάτων σε δολίνες και οροπέδια δημιουργούν εποχικά τέλματα, που είναι ιδιαίτερες περιοχές με χαρακτηριστική οικολογική αξία και γι αυτό προστατεύονται. Η εποχική δράση των ορεινών ρεμάτων (καθώς μετατρέπονται σε χειμάρρους) προσθέτει αισθητική αξία και ποικιλομορφία στο ορεινό τοπίο κατά τις εποχές που εμφανίζεται. Το φαράγγι της Σαμαριάς διασχίζεται από έναν ανώνυμο ποταμό που εμφανίζεται, χάνεται περιστασιακά και αναβλύζει ξανά πιο κάτω. Ο ποταμός όπως βλέπουμε και στην Εικ.8. τροφοδοτείται από διάσπαρτες πηγές που βρίσκονται στη λεκάνη απορροής του και είναι γνωστές με διάφορα ονόματα: «Οι πηγές της αρχαίας πολιτείας Τάρρας, που βρίσκεται στον Εθνικό Δρυμό Λευκών Ορέων (Φαράγγι Σαμαριάς), Κρήτη».Το καρστικό τοπίο είναι αποτέλεσμα της ελαφρά όξινης μορφής του νερού της βροχής που δημιουργεί ρωγμές ή οπές στον ασβεστόλιθο, με αποτέλεσμα πηγάδια, υπόγειους αγωγούς και σπηλιές. 21

22 Eικ. 8: Ποταμός στο Φαράγγι της Σαμαριάς 28 Το Ληνοσέλι, στην Ανατολική πλευρά του Γκίγκιλου. Το Λουσωπό, Ανατολικά της κορυφής του Βωλακιά. Τα Ποτιστήρια, γύρω στα 900 μ. στα βόρεια του φαραγγιού. Το Μιτατούλι και η Βρούλα, πηγές που έδιναν παλιότερα το νερό τους στο Πάνω χωριό της Σαμαριάς. Η Πέρδικα, το Νερούτσικο και τα Κεφαλοβρύσια, από όπου υδρεύεται και η κοινότητα της Αγίας Ρουμέλης μέχρι και σήμερα. 22

23 Eικ. 9: Καταρράκτης στο Φαράγγι της Σαμαριάς

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Μετά τη συνάντηση και την υπογραφή της Συνθήκης του Ρίο, το 1992, ο όρος «βιοποικιλότητα» έπαψε να είναι όρος των βιολογικών επιστημών: μπήκε στη γλώσσα της πολιτικής και άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως. Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερα διαφορετικά επίπεδα βιοποικιλότητας, το καθένα από τα οποία έχει διαφορετική σημασία, αλλά στην πράξη όλα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι ενός ενιαίου συνόλου. Το πρώτο επίπεδο είναι εκείνο της «γενετικής βιοποικιλότητας». Η γενετική βιοποικιλότητα εκφράζει το εύρος των κληρονομικών καταβολών ενός συγκεκριμένου είδους. Όσο μεγαλύτερο είναι το εύρος αυτό, τόσο μεγαλύτερη είναι η ικανότητα επιβίωσης του είδους απέναντι σε εξωτερικές δυσκολίες και πιέσεις, όπως επιδημίες, κλιματικές αντιξοότητες, ελλείψεις τροφής κ.λπ. Το δεύτερο επίπεδο βιοποικιλότητας είναι αυτό της «βιοποικιλότητας των ειδών», χλωρίδας και πανίδας (φυτών και ζώων). Η βιοποικιλότητα αυτή εκφράζεται με τον αριθμό (πλήθος) των διαφορετικών ειδών φυτών και ζώων που απαντούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Το τρίτο επίπεδο βιοποικιλότητας, γνωστό ως βιοποικιλότητα οικοσυστημάτων ή φυτοκοινωνιών, αναφέρεται στα οικοσυστήματα που συναντώνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Το τέταρτο επίπεδο είναι εκείνο της βιοποικιλότητας των τοπίων, το οποίο εκφράζεται με τον αριθμό ή το πλήθος των τύπων τοπίων που εμφανίζονται σε μια περιοχή ή σε μια χώρα. Στη σύνθεση ενός τοπίου δε μετέχουν μόνο φυσικά οικοσυστήματα αλλά και τεχνητά, όπως οι διάφορες γεωργικές καλλιέργειες αλλά και οικισμοί. Παρά τη διάκριση της βιοποικιλότητας σε διάφορα επίπεδα, η προστασία της πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι ενιαίο. Η προστασία κάθε επιπέδου εξαρτάται από την προστασία του προηγούμενου ή επόμενου επιπέδου. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η προστασία της βιοποικιλότητας σε όλα της τα επίπεδα, για την οποία τόσα πολλά λέγονται και τόσα λίγα γίνονται, επιβάλλεται για την ορθολογική και αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων, συνεπώς για την επιβίωση του ίδιου του ανθρώπου.η Κρήτη είναι από τις πολύ σημαντικές περιοχές παγκόσμια για την πλούσια βιοποικιλότητά της.ερευνώντας τους οργανισμούς,βρίσκουμε ότι η γεωγραφική της θέση στο σταυροδρόμι μεταξύ τριών ηπείρων αντανακλάται και στα είδη. Ουσιαστικά τα περισσότερα είδη, ιδιαίτερα της χλωρίδας, είναι είδη που 24

25 υπάρχουν και στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά συναντάμε και είδη της Ασίας και της Αφρικής, που αποδεικνύουν τη σύνδεση και την απομόνωση του νησιού από τις τρείς ηπείρους σε παλαιότερες γεωλογικές περιόδους. Η γεωλογική της εξέλιξη μετά την απόσχιση, και η ύπαρξη μεγάλων ορεινών συγκροτημάτων που απομονώνονται επειδή περιβάλλονται από πεδινά και θάλασσα, καθώς και η παρουσία μεγάλου εύρους κλιματολογικών συνθηκών και ιδιαίτερου μικροπεριβάλλοντος έχουν συμβάλει σε μια πλούσια βιοποικιλότητα. Η βιοποικιλότητα της Κρήτης δε συγκρίνεται με εκείνην περιοχών της Μεσευρώπης, όπου η έλευση του παγετώνα σε παλαιότερες γεωλογικές περιόδους άφησε ελάχιστα είδη να επιβιώσουν. 1. Το τοπίο Ορισμοί Το τοπίο γίνεται αντιληπτό είτε σαν ένα φυσικό στοιχείο είτε σαν μία συμβολική οντότητα. Είναι δε μια εξαιρετικά σύνθετη και πολυεπίπεδη έννοια με ιδιαίτερη σημασία και κοινωνική αναγνώριση, που λειτουργεί ως φορέας πολλαπλών εννοιών, συμβολισμών, συναισθηματικών συνειρμών και ιστορίας. Το τοπίο έχει οριστεί με πολλούς τρόπους, ανάλογα με τη διαφορετική, κάθε φορά, γωνία θεώρησης. Το γεγονός αυτό οφείλεται εν μέρει στις πολλαπλές φυσικές και συμβολικές αντιληπτικές ιδιότητες που έχει, ενώ δεν μπορεί να διαχωριστεί σε χαρακτηριστικά στοιχεία, αλλά πρέπει να θεωρείται ως ένα σύνθετο σύνολο που υπερβαίνει το απλό άθροισμα των συστατικών του (θεωρία του ολισμού). Ιδιαίτερο γνώρισμα του τοπίου είναι ότι αποτελεί μια δυναμική οντότητα, το περιεχόμενο της οποίας μεταβάλλεται στο χώρο και στο χρόνο, ενώ κάθε άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί το τοπίο διαφορετικά, ανάλογα με την ψυχική του διάθεση σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Η φυσική, η πολιτισμικη ή κοινωνική και η οπτική πλευρά του όχι μόνο συνυπάρχουν και συνδυάζονται μέσω συνδετικών κρίκων, αλλά ομογενοποιούνται πλήρως δημιουργώντας μια αδιάσπαστη ενότητα, η οποία επηρεάζει και επηρεάζεται, διαμορφώνει και διαμορφώνεται.το Συμβούλιο της Ευρώπης, στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο (The European Landscape Convention), ορίζει αυτήν την πολυδιάστατη έννοια ως «μια περιοχή, όπως την αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι, ο χαρακτήρας της οποίας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αντίδρασης των φυσικών και\ή των ανθρώπινων παραγόντων». Το τοπίο της Σαμαριάς και των Λευκών Ορέων βρίσκει σημαντικό έρεισμα στον γενικευμένο αυτό ορισμό. 25

26 Το τοπίο της Σαμαριάς Η ευρύτερη περιοχή της Σαμαριάς αποτελεί μια σαφώς οριοθετημένη και χωρικά προσδιορισμένη έκταση. Εντός της περιοχής αυτής συναντά κανείς μια ποικιλομορφία στοιχείων τοπίου με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά οικολογικής και πολιτισμικής αξίας, μερικά από τα οποία είναι: Το φαράγγι. Το χωριό στο κέντρο του φαραγγιού, με τις παλιές καλλιέργειες των ανθρώπων. Τα ξωκκλήσια, που πολλές φορές βρίσκονται στον ίδιο τόπο με αρχαία ιερά. Τα κάστρα πάνω από τη Σαμαριά και στην έξοδο του φαραγγιού. Τα ερείπια της αρχαίας πόλης της Τάρρας. Η ιδιαίτερη βιοποικιλότητα του φαραγγιού. Το σύνθετο οικοσύστημα. Τόσο το φαράγγι όσο και ο ευρύτερος χώρος της Σαμαριάς χαρακτηρίζονται από τις ισχυρές συμβολικές ιδιότητες που φέρουν. Ο απλός περιστασιακός «καταναλωτής» του τοπίου της Σαμαριάς αντιλαμβάνεται έντονα την άγρια μορφή του χώρου, διακατέχεται από ένα αίσθημα ελευθερίας, αισθάνεται δέος μπροστά στη συνύπαρξη ενός τόσο αφιλόξενου τόπου με την παρουσία του ανθρώπου, διαισθάνεται την κυριαρχία της φύσης πάνω στον άνθρωπο και ταυτόχρονα συνειδητοποιεί την αδυναμία του να ελέγξει τις φυσικές δυνάμεις. Ο τοπικός πληθυσμός κυριαρχείται από έντονα αισθήματα περηφάνιας,ενδυναμώνει το αίσθημα του τόπου που φέρει βαθιά ριζωμένο μέσα του, σφυρηλατεί διαρκώς το χαρακτήρα του υπό την παρουσία ενός τόσο επιβλητικού τοπίου.όπως ακριβώς ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα κοινωνικών, πολιτισμικών, πνευματικών, ψυχολογικών, αισθητικών και οικονομικών παραγόντων, και η σύνθεση αυτών παρέχει την αντιληπτή εικόνα της προσωπικότητάς του, έτσι και το τοπίο της Σαμαριάς είναι η αντιληπτή διάσταση ενός αθροίσματος παραγόντων και αξιών που αποδίδονται σε αυτό από τους ανθρώπους.το σημαντικότερο, όμως, χαρακτηριστικό του τοπίου της Σαμαριάς είναι η έντονη αλληλεπίδραση ανθρώπου φύσης. Η σχέση αυτή υφίσταται τόσο στη σημερινή παρουσία του ανθρώπου ως παρατηρητή περιπατητή όσο και στο ιστορικό αποτύπωμα που έχει αφήσει ο κάτοικος της Σαμαριάς στο χώρο αυτό. Τα παραδοσιακά οικήματα του χωριού όπως βλέπουμε στην Εικ.10,11, το ελαιοτριβείο,τα αμπέλια, τα διατηρημένα ξωκκλήσια όπως στην Εικ.12, δηλώνουν τη δυναμική σχέση που είχε ο κάτοικος της Σαμαριάς με το χώρο αυτό και με αυτά που του προσέφερε. Στη σχέση αυτή κρύβεται μια διαπίστωση που ίσως να αποτελεί μια πρώιμη έκφραση της τόσο πολυσυζητημένης έννοιας της αειφορίας: σε 26

27 αντίθεση με τη σύγχρονη αντίληψη, ο κάτοικος της Σαμαριάς έκτισε τη ζωή του γύρω από τον πυρήνα «φύση» διαμορφώνοντας, οργανώνοντας και ικανοποιώντας τις ανάγκες του με βάση αυτά που προσέφερε ο χώρος. Με γνώμονα το σεβασμό στην προσφορά της φύσης, ο άνθρωπος απέκλειε κάθε μορφή εκμετάλλευσης σε υπερβολικό βαθμό,καθώς είχε συνειδητοποιήσει πρώιμα ότι η διατήρηση της φυσιογνωμίας του χώρου,είτε λειτουργικά είτε οπτικά, είναι το κλειδί για την επιβίωση του Eικ. 10: Ο Οικισμός της Σαμαριάς

28 Eικ. 11: Πανοραμικό τοπίο Ο Οικισμός της Σαμαριάς Eικ. 12: Ξωκκλήσι Αγίου Νικολάου 28

29 3Το τοπίο της Σαμαριάς από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής τοπίου Η «ανάγνωση» του τοπίου της Σαμαριάς από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής τοπίου με τη βοήθεια μιας μορφολογικής και περιβαλλοντικής ανάλυσης έχει ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη της μοναδικότητάς του, τον εντοπισμό των πολύτιμων στοιχείων που το συγκροτούν και γενικότερα τη δημιουργία και την απόδοση της ταυτότητάς του.ταυτόχρονα όμως βοηθά στον εντοπισμό των ευάλωτων περιοχών του που χρειάζονται προστασία (χώροι υψηλής συγκέντρωσης τουριστών, εύφλεκτες περιοχές κ.λπ.) Εικ.15, όπως και εκείνων που είναι άξιες ανάδειξης και περαιτέρω ανάπτυξης (εγκαταλειμμένες καλλιέργειες, προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας, φυσικοί σχηματισμοί κ.λπ.). Στην ανάλυση αυτή συμβάλλει η δημιουργία ενοτήτων και η οριοθέτηση επιμέρους τοπίων, με κριτήρια που προκύπτουν από το φυσικό 29

30 ανάγλυφο,την πολιτιστική κληρονομιά, τις παλιές χρήσεις γης, καθώς και από μελέτες θέασης (καταγραφή του οπτικού πεδίου του επισκέπτη από κάποιο συγκεκριμένο σημείο ή από ένα σύνολο σημείων, όπως μιας διαδρομής) Εικ. 14. Εικ. 14: Χάρτης προσανατολισμούτου φυσικού ανάγλυφου, των περιοχών που εκτίθενται σε δυσμενείς ανέμους. Εικ. 15: Μελέτη θέασης από τους υπάρχοντες σταθμούς της κύριας διαδρομής όπου εντοπίζονται μέσα στα όρια του φαραγγιού περιοχές άξιες ανάδειξης, οι οποίες όμως δεν είναι ορατές (με λευκό χρώμα δηλώνονται οι μη ορατές περιοχές και με κόκκινο οι σταθμοί). Παρατηρείται επίσης το «κλείσιμο» της ενότητας του φαραγγιού (το κλειστό οπτικό πεδίο) με τα όριά της να ταυτίζονται με τις κορυφές των ορέων που την περιβάλλουν. 30

31 Μια άλλη σημαντική παράμετρος είναι επίσης ο άνθρωπος και ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται το τοπίο. Μόλις ο πεζοπόρος ξεκινήσει την κατάβαση στο φαράγγι της Σαμαριάς, η αίσθηση του χρόνου αλλάζει δραστικά. Το περιβάλλον μαζί με τα στοιχεία της φύσης αποτελούν τους «αντιπάλους» του που συνεχώς τον πιέζουν να προχωρεί γρήγορα, ώστε να καταφέρει να αποδεσμευτεί από την υπόσχεση που έδωσε όταν αποφάσισε να διασχίσει το φαράγγι. Και αυτό συμβαίνει ακόμη και αν οι συνθήκες επιτρέπουν μια πιο χαλαρή «κατάβαση» (χωρίς πολυκοσμία, χωρίς πίεση χρόνου και αρκετό φωτισμό). Η ίδια η διάσχιση του φαραγγιού ως αποκλειστικός στόχος βρίσκεται στη βάση αυτών των συναισθημάτων. Μία μελέτη ορισμένων νέων σημείων θέασης και διαδρομών διαφόρων δυσκολιών και ενδιαφερόντων (που δεν θα διασχίζουν κατ ανάγκη το φαράγγι σε όλο το μήκος του) μπορεί να οργανώσει το ρυθμό του χρόνου της κατάβασης και της ανάβασης του φαραγγιού και να δημιουργήσει στον περιπατητή μία μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας και εξοικείωσης με το τόσο επιβλητικό τοπίο που τον περιβάλλει. Η υλοποίηση των παραπάνω αλλά και των οποιωνδήποτε άλλων στόχων ανάδειξης και προστασίας του φαραγγιού απαιτεί την προσεκτική επιλογή μεθόδων επέμβασης που θα δράσουν πάνω από όλα με σεβασμό απέναντι στο τοπίο, με τη χρήση εργαλείων που δίνει η συνεργασία της αρχιτεκτονικής τοπίου με άλλες επιστήμες. 2. Τα οικοσυστήματα Το ιδιαίτερο ανάγλυφο του φαραγγιού και η διαβάθμιση στο υψόμετρο δημιουργούν διαφορετικά φυσικά περιβάλλοντα που το καθένα έχει τα δικά του περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, δηλαδή το δικό του αβιοτικό περιβάλλον.αυτά, σε συνδυασμό με την επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που ασκήθηκαν και κάποιες συνεχίζουν να ασκούνται μέχρι σήμερα, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός ιδιαίτερα πλούσιου μωσαϊκού οικοσυστημάτων. Από τα χαρακτηριστικά οικοσυστήματα που συναντώνται στο φαράγγι ξεχωρίζουν κάποια που δίνουν και τον βασικό τόνο στη βλάστηση του χώρου και είναι αυτά τα οποία θα θυμάται ο επισκέπτης όταν θα αναπολεί την κατάβασή του στο φαράγγι.κοιτάζοντας το φαράγγι από το Ξυλόσκαλο, βλέπουμε να κυριαρχεί το σκούρο πράσινο χρώμα από τα δάση του κυπαρισσιού (Cupressus sempervirens). Βρίσκονται σε υψόμετρα από μέτρα περίπου και όσο κατεβαίνουμε αναμειγνύονται με δάση τραχείας πεύκης (Pinus brutia), που σε κάποια σημεία σχηματίζουν αμιγείς συστάδες. Τα οικοσυστήματα που βρίσκονται στα πρώτα χιλιόμετρα είναι, λόγω των πολύ έντονων κλίσεων, πιο αδιατάρακτα από αυτά που βρίσκονται κοντά στον οικισμό της Σαμαριάς, όπου αρχίζει να είναι εμφανής η επίδραση του ανθρώπου. Δένδρα ελιάς απομονωμένα αλλά και σε μορφή ελαιώνα εμφανίζονται από τον Άγιο Νικόλαο και κάτω. Επίσης, αμπέλια και άλλες 31

32 καλλιέργειες βρίσκονται σε χαρακτηριστικές πεζούλες και διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο περιβάλλον κοντά στον οικισμό. Στο μονοπάτι θα συναντήσουμε άτομα πριναριού και άλλων δρυών (Quercus sp.), που σε ορισμένα σημεία της ευρύτερης περιοχής του φαραγγιού σχηματίζουν συστάδες, κάποιες φορές μαζί με σφενδάμι (Acer sempervirens) (υψόμετρο μ.).ανεκμετάλλευτα σπήλαια σε σημεία του φαραγγιού δημιουργούν ιδιαίτερα οικοσυστήματα με χαρακτηριστικούς οργανισμούς, κάποιους από αυτούς μοναδικούς ενδημικούς. Κοιτάζοντας τις κορυφές απέναντι από το μονοπάτι σε υψόμετρα από μ., αντικρίζουμε το αλπικό πλέον τοπίο, μιας και οι περιβαλλοντικές συνθήκες φτάνουν στα όρια αντοχής των οργανισμών. Εδώ η βλάστηση είναι ιδιαίτερη, το δάσος έχει τελειώσει και επικρατούν συνθήκες σχεδόν ορεινής ερήμου.στα χέρσα αυτά εδάφη λίγοι οργανισμοί κατορθώνουν να επιβιώσουν, που πλέον είναι μοναδικοί ενδημικοί! Το ακραίο περιβάλλον σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση έχουν οδηγήσει στην προσαρμογή και εξέλιξη ιδιαίτερων οργανισμών ανθεκτικών, μοναδικών πολλές φορές, ενδημικών της περιοχής. Ακανθώδεις θάμνοι, φυτά με φύλλα παχιά, με παχύ χνούδι, ή φυτά που αναπτύσσονται κολλημένα κυριολεκτικά στο έδαφος, ώστε να φαίνονται σαν να έρπουν, διαβιούν εδώ.ένα ακόμα χαρακτηριστικό οικοσύστημα του φαραγγιού αποτελούν τα σχετικά σταθεροποιημένα ασβεστολιθικά κορήματα ή σάρες (αποθέσεις από χαλαρούς γωνιώδεις λίθους, ομάδες από πέτρες που κύλισαν μαζί). Συναντούμε τις σάρες δίπλα μας, όταν κατεβαίνουμε το μονοπάτι, τις βλέπουμε όμως και απέναντι από την είσοδο του Ξυλόσκαλου, στο Ληνοσέλι, όπου λαμπυρίζουν με το χαρακτηριστικό χρώμα του ασβεστόλιθου.φρύγανα εμφανίζονται επίσης από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι τα 1100 μ. Τα πιο πολλά αποτελούνται από διάφορα αρωματικά φυτά, με αποτέλεσμα το παραμικρό άγγιγμα των περισσότερων φυτών που υπάρχουν πλάι στο μονοπάτι να αναδύει μυρωδιές διαφορετικών εντάσεων και τύπων.το νερό, που εμφανίζεται από ένα σημείο και μετά δημιουργεί τις συνθήκες για χαρακτηριστική παραποτάμια βλάστηση, όπως πλατάνια (Platanus orientalis), λυγαριές(vitex agnus castus) και πικροδάφνες (Nerium oleander). Αυτά δίνουν χαρακτηριστικό χρώμα στο τοπίο, σηματοδοτώντας την ύπαρξη του νερού. Τέλος, στις κάθετες ορθοπλαγιές του φαραγγιού καταφέρνουν να επιβιώσουν επίσης ιδιαίτεροι φυτικοί οργανισμοί, δημιουργώντας ιδιαίτερα οικοσυστήματα από εξαιρετικά ανθεκτικούς οργανισμούς, τα χασμόφυτα. Οικοσύστημα* είναι ένας όρος που περιγράφει μια ευδιάκριτη μονάδα η οποία αποτελείται από ζώντα και αβιοτικά μέρη, που ασκούν επίδραση αμοιβαίως σχηματίζοντας ένα σταθερό σύστημα. Πρόκειται δηλαδή για μια φυσική μονάδα που αποτελείται από ζώντες οργανισμούς (ζώα και φυτά) και το αβιοτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν(φώς, νερό, αέρας κ.λπ.). Οικοσυστήματα είναι ένα δάσος, μια λίμνη κ.λπ. 32

33 Κλίμα Ο πλησιέστερος Μετεωρολογικός σταθμός είναι του Καντάνου που βρίσκεται δυτικά της περιοχής σε υψόμετρο 466 m. Εκτιμάται ότι τα στοιχεά του σταθμού αυτού καλύπτουν ικανοποιητικά το μέσο κλίμα της περιοχής. Χαρακτηριστικό στοιχείο της περιοχής είναι οι σχετικά υψηλές βροχοπτώσεις που παρατηρούνται σε σχέση με την υπόλοιπη Κρήτη. Είναι γνωστό ότι το ετήσιο ύψος βροχής στην Κρήτη ελαττώνεται από δυτικά προς ανατολικά. Έτσι στη δυτική Κρήτη στα Λευκά όρη το μέσο ύψος βροχής κυμαίνεται στα 1200 mm. Επί πλέον έχει παρατηρηθεί ότι οι βόρειες ακτές έχουν μεγαλύτερο ύψος βροχης από τις νότιες. Οι βροχοπτώσεις είναι άνισα κατανεμημένες στη διάρκεια του έτους και περιορίζονται κυρίως κατά την περίοδο Σεπτεμβρρίου Μαίου με μέγιστο βροχής κατά το δίμηνο Δεκέμβριος Ιανουάριος. Κατά τη θερινή περίοδο Μάϊος Αύγουστος οι βροχοπτωσεις είναι σπάνιες. Μεταξύ των ισϋετων και του ανάγλυφου υπάρχει στενή σχέση η οποία μαρτυρεί ότι οι βροχές της Κρήτης είναι κυρίως ορεογραφικές. Σύμφωνα με ειδικές μελέτες του Rosenan (1965), για τις διάφορες περιοχές της νήσου Κρήτης η μεταβολή του ετήσιου ύψους βροχής με το υψόμετρο για την περιοχή αυτή εκτιμάται από τον εμπειρικό τύπο P = ,55 h όπου P = εκτιμώμενο ύψος βροχής σε mm και h = υπερθαλάσσιο ύψος σε m. Έτσι το ετήσιο ύψος των βροχοπτώσεων στον Δρυμό εκτιμάται ότι κυμαίνεται από 600mm στην ακτή μέχρι 1800 mm στην ανώτερη περιοχή. Οι χιονπτώσεις είναι σπάνιες στις ακτές αλλά το οροπέδιο του Ομαλού καλύπτεται από χιόνια το μεγαλύτερο μέρος της χειμερινής περιόδου, ενώ οι υψηλότερες κορυφές μόνο από τον μήνα Μάϊο απελευθερώνεται από τα χιόνια. 33

34 Βιοκλίμα Με βάση τη φυσική βλάστηση, στην περιοχή του Δρυού αναγνωρίζονται τα παρακάτω βιοκλίματα: Ο κατώτερος υπό-όροφος των αειφύλλων πλατυφύλλων που χαρακτηρίζεται από τα είδη Pistacia lentiscus Ceratonia siliqua αντιστοιχεί προς το έντονο μέσο μεσογειακό βιοκλίμα. Ο ανώτερος υπο-όροφος αειφύλλων πλατυφύλλων από Quercus coccifera, όπου απαντώνται κυρίως οι συστάδες Pinus brutia και Cupressus sempervirens, αντιστοιχεί προς το ασθενές μεσογειακό βιοκλίμα. Τέλος ο ανώτερος όροφος που χαρακτηρίζεται από τα είδη Acer oriental Cupressus sempervirens αντιστοιχεί προς το υπο- μεσογειακό βιοκλίμα. Λαμβάνοντας υπόψην την ετήσια βροχόπτωση, την μέση μέγιστη θερμοκρασία του θερμότερου μήνα και την μέση ελάχιστη θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα, οι βιοκλιματικοί όροφοι που συναντώνται στον δρθυμό είναι οι ακόλουθοι : Στην παραλία συναντάται ο ύφυγρος όροφος με θερμούς χειμώνες, λίγο ψηλότερα ο ύφυγρος με ήπιους χειμώνες, ακόμη ψηλότερα ο ύφυγρος με ψυχρούς χειμώνες και τέλος στην περιοχή του Ομαλού ο υγρός με ψυχρούς χειμώνες. 3. H χλωρίδα του φαραγγιού Η σημασία των Λευκών Ορέων στην ελληνική αλλά και στη διεθνή βιοποικιλότητα έχει αναδειχθεί διεθνώς. Η χλωρίδα της περιοχής δεν χαρακτηρίζεται μόνο από μια μεγάλη ποικιλία σε είδη φυτών αλλά και από την παρουσία πολλών ενδημικών ειδών της περιοχής. Στη δημιουργία αυτών των μορφών έχει συμβάλει η απομόνωση που προσφέρει το φαράγγι. Ο αριθμός των φυτικών ειδών του φαραγγιού δεν είναι ακριβής, διότι έως σήμερα δεν έχει γίνει πλήρης καταγραφή λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου (δύσβατος, αντίξοες καιρικές συνθήκες κ.λπ.). Βάση των τελευταίων μελετών, στην περιοχή των Λευκών Ορέων αναφέρονται ελληνικά ενδημικά taxa (taxa= ταξονομικές μονάδες δηλ. είδη και υποείδη). Από αυτά,τα 23 απαντώνται αποκλειστικά μόνο στα Λευκά Όρη, τα 96 είναι ενδημικά που υπάρχουν αποκλειστικά στην Κρήτη, τα 12 είναι ενδημικά μόνο Κρήτης-Καρπάθου και, τέλος, τα 40 από τα 172 είναι ενδημικά του ευρύτερου ελλαδικού χώρου. Δεκαπέντε (15)από αυτά είναι στενότοπα ενδημικά είδη αποκλειστικά της περιοχής στην οποία φύονται, έχουν βρει καταφύγιο, επιβίωσαν και εξελίχθηκαν μόνο 34

35 εδώ, χωρίς να υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο! Πολλά από τα ενδημικά είναι σπάνια και θεωρούνται απειλούμενα και για αυτό προστατεύονται από διεθνείς και εθνικούς κανονισμούς. Ενδημισμός*: Η κατάσταση, σύμφωνα με την οποία ένα είδος ή άλλη ταξονομική μονάδα, περιορίζεται αποκλειστικά σε μια ιδιαίτερη γεωγραφική περιοχή.οφείλεται σε παράγοντες όπως η απομόνωση ή η προσαρμογή στις συγκεκριμένες εδαφικές ή κλιματικές συνθήκες.ένα τέτοιο είδος (φυτό ή ζώο) ονομάζεται ενδημικό είδος της συγκεκριμένης περιοχής. Τα είδη που βρίσκονται αποκλειστικά σε μια σχετικά μικρή περιοχή ονομάζονται στενότοπα ενδημικά. 35

36 Τα δένδρα του Φαραγγιού Εικ. 15: Κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens) Κυπαρίσσι Το κυπαρίσσι της Σαμαριάς όπως βλέπουμε στην Εικ.15, δεν είναι το λεπτό, ευθύκορμο κυπαρίσσι που συναντάμε συχνά στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η ποικιλία της Κρήτης έχει απλωμένα κλαδιά, με αποτέλεσμα τα δένδρα να είναι σχεδόν οριζοντιόκλαδα (Cupressus sempervirens).στον Άγιο Νικόλαο συναντάμε μία από τις επιβλητικότερες συστάδες κυπαρισσιών με υπεραιωνόβια τεράστια άτομα. Αναφέρεται ότι το 1989 ένα από αυτά είχε ύψος 35 μέτρα και ένα άλλο περιφέρεια 7,11 μ. με διάμετρο 2,3 μ., ενώ σε κάποιο άλλο οι ετήσιοι δακτύλιοι έδειξαν ηλικία τουλάχιστον 500 χρόνων. Από την αρχαιότητα το ξύλο του χρησιμοποιούνταν για τη ναυπήγηση πλοίων, ενώ επίσης λέγεται ότι κυπαρίσσι χρησιμοποιήθηκε και για την κατασκευή των κιόνων των ανακτόρων της Κνωσού. 36

37 Εικ.16:Συστάδα Τραχείας Πεύκης (Pinus Brutia)39 Πεύκο Στη Σαμαριά, όπως και σε όλη την Κρήτη αναπτύσσεται η τραχεία πεύκη (Pinus brutia),όπως βλέπουμε στην Εικ.16 που διαφέρει από το πεύκο της υπόλοιπης Ελλάδας. Σχηματίζει φυσικά δάση αμιγή ή μικτά με κυπαρίσσι. Τα δάση τραχείας πεύκης ξυλεύονταν παραδοσιακά για παραγωγή τεχνικής ξυλείας και καυσόξυλων. Παράλληλα, σε πολλές περιπτώσεις γινόταν ρητίνευση, με χάραξη του φλοιού και συγκέντρωση της ρητίνης σε ειδικά τοποθετημένα δοχεία. Σημάδια παλιάς ρητίνευσης είναι εμφανή μέχρι σήμερα. Οι ξηροθερμικές συνθήκες του φαραγγιού σε συνδυασμό με το αδιατάρακτο της επιφάνειας του εδάφους προκαλούν τη συσσώρευση πολλών ξερών βελονών στο έδαφος που περιέχουν ρετσίνι και αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο πυρκαγιάς κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Πρίνος, Πουρνάρι Το αειθαλές πουρνάρι (Quercus coccifera) ποικίλλει σε μορφή ανάλογα με το περιβάλλον που αναπτύσσεται. Μπορεί να έρπει στο έδαφος σε συνθήκες έντονης βόσκησης ή να γίνει μεγαλοπρεπές δένδρο. Είναι ένα δένδρο που αντέχει σε δύσκολες συνθήκες, αναπτύσσεται μέχρι και σε ρωγμές βράχων. Στη Σαμαριά υπάρχει σε διάφορες θέσεις, όπως στη θέση Πρινάρι. Κρητικό Σφενδάμι Το Κρητικό σφενδάμι (Acer sempervirens) φύεται στις υψηλές θέσεις ( μ.) του φαραγγιού και φτάνει ως τα όρια του δάσους, ενώ απαντάται σε συστάδες και σε μίξη με κυπαρίσσι και πουρνάρι. Τα 37

38 δέντρα σφενδαμιού, λόγω της μακρόχρονης βόσκησης, έχουν θαμνώδη μορφή, το ύψος τους φτάνει έως πέντε μέτρα και η κόμη είναι ομπρελοειδής ή έχει σφαιρική μορφή. Κάτω από τα δένδρα του σφενδαμιού, στον λεγόμενο υποόροφο, βρίσκονται σπάνια ενδημικά είδη. Εικ. 17: Τραχεία Πεύκη (Pinus brutia) Εικ. 18: Σφενδάμι (Acer sempervirens) Χαρουπιά Η χαρουπιά (Ceratonia siliqua) είναι ένα ψυχανθές δένδρο που υπάρχει αυτοφυές ή καλλιεργείται. Υπάρχει κοντά στον οικισμό της Σαμαριάς. Παλαιότερα οι καρποί συλλέγονταν και χρησιμοποιούνταν ως ζωοτροφή, σε δύσκολες εποχές ακόμα και ως τροφή, αφού έφτιαχναν από αυτούς αλεύρι. Σχίνος Ο σχίνος (Pistacia lentiscus), είναι συνήθως θάμνος, αλλά μπορεί να εξελιχθεί και σε μικρό δένδρο. Παράγει ένα κακόγευστο ρετσίνι και φύεται στα μεσαία και χαμηλά υψόμετρα. Θεωρείται φαρμακευτικό φυτό. 38

39 Μυρτιά Η μυρτιά (Myrtus communis) είναι ένα φυτό που το συναντάμε σε διάφορα σημεία στο φαράγγι. Οι φαρμακευτικές του ιδιότητες είναι γνωστές από την αρχαιότητα.ο Διοσκουρίδης το χρησιμοποιούσε σε αρρώστιες της κύστης και για δαγκώματα αραχνών και σκορπιών. Τα λουλούδια του Φαραγγιού Στη Σαμαριά, ιδιαίτερα στα ξέφωτα, όπως για παράδειγμα του Αγίου Νικολάου, φιλοξενούνται αρκετά είδη λουλουδιών που σχηματίζουν μια πανδαισία διαφορετικών χρωμάτων τις πιο πολλές εποχές του χρόνου: το αγριόροδο ή πηγουνιά (Paeonia clusii), πανέμορφο με άσπρα, κάτασπρα πέταλα, κίτρινους στήμονες και κόκκινο ύπερο, συνδέει το όνομά του με τον παλιό θεό-ιατρό, τον Παιήονα. η επιβλητική η σκούρα μοβ, σχεδόν μαύρη, δρακοντιά (Drancunculus spp.) με χαρακτηριστική άσχημη μυρωδιά, κάλεσμα των επικονιαστών εντόμων, η ροζ-μοβ μαντζουράνα (Origanum microphyllum) με το υπέροχο άρωμα και τις φαρμακευτικές ιδιότητες, οι κόκκινες, μοβ και άσπρες ανεμώνες (Anemone sp.), οι άσπροι ασφόδελοι (Asphodelus sp.), ο κίτρινος αγκάραθος (Phlomis fruticosa), ο ενδημικός ροζ έβενος (Ebenus cretica) που κρέμεται από τις κάθετες πλαγιές του φαραγγιού (τα λουλούδια του χρησιμοποιούνται για να γεμίζουν μαξιλάρια), η επίσης ενδημική μωβ (Petromarula pinnata) που τη συναντάμε σε σχισμές βράχων, οι ίριδες την άνοιξη, ο κρόκος, κρίνος του βουνού (Crocus sieberi), που εμφανίζεται μαζί με το χιόνι δίνοντας τη σφραγίδα της ζωής μέσα στο λευκό σεντόνι του, η ορχιδέα (Cephalanthera cucullata), που βρίσκεται κοντά στον Άγιο Νικόλαο και είναι από τα πιο προστατευόμενα είδη της Σαμαριάς,πολλά άλλα ακόμα που συμβιώνουν σε αρμονία με την υπόλοιπη χλωρίδα και πανίδα. 39

40 Εικ. 19: (Cephalanthera cucullata) Εικ. 20: Ενδημική μωβ (Petromarula pinnata) Τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά του Φαραγγιού Δύσκολο να ξεχωρίσεις αυτήν την κατηγορία από την προηγούμενη, μιας και όλα τα αρωματικά έχουν πανέμορφα λουλούδια. Το περπάτημα στη Σαμαριά συνοδεύεται από μυρωδιές και αρώματα. Θυμάρι, θρούμπι, λαδανιά, ρίγανη και μαντζουράνα μας υπενθυμίζουν την παρουσία τους, κυρίως όταν συνθλίβονται (από το πάτημα καθώς πατάμε τα φρύγανα ή πιάνοντάς τα στα χέρια μας) οι αδένες που περιέχουν το πτητικό αιθέριο έλαιο. Τα αιθέρια έλαιά τους μας δίνουν ιδιαίτερες μυρωδιές και γεύσεις ως αρτύματα στο φαγητό, ενώ έχουν και ιαματικές ιδιότητες. Τα πιο πολλά αρωματικά βότανα ανήκουν στην οικογένεια της μέντας (Labiatae - Χειλανθή), ενώ μια θεωρία λέει ότι τα αιθέρια έλαιά τους αποτελούν μηχανισμό αντίστασης για να επιβιώσουν τα φυτά από την υπερβόσκηση. Είναι πολύτιμα φυτά για τη μελισσοκομία. (Αλιμπέρτης, Α. Θεραπευτικά, αρωματικά και εδώδιμα φυτά της Κρήτης, Ηράκλειο: εκδ. Μύστης). 40

41 Εικ. 21: Πικροδάφνη (Nerium oleander) στο Φαράγγι Το φασκόμηλο (Salvia fruticosa & Salvia pomifera), μελιτογόνο φυτό, από τα αποξηραμένα φύλλα του οποίου φτιάχνεται το «ελληνικό τσάι» το οποίο σερβίρεται σε όλα τα καφενεία. Προσοχή όμως: το θερμαντικό, διεγερτικό και τονωτικό αφέψημα πρέπει να αποφεύγεται από άτομα υπερτασικά ή ακόμη και ευέξαπτης ιδιοσυγκρασίας. Η μαλοτήρα ή μαλοτίρα (Sideritis syriaca subsp. syriaca). Απαντάται στην είσοδο του φαραγγιού.είναι φυτό διουρητικό, καταπραϋντικό, τονωτικό, χωνευτικό και ευεργετικό για τα αιμοφόρα αγγεία. Το θυμάρι (Corridothymus capitatus), που φύεται από τη θάλασσα μέχρι την αλπική ζώνη, άλλοτε το χρησιμοποιούσαν για τους πονόδοντους, το βήχα, τη βρογχίτιδα, την τριχόπτωση αλλά και ως αποσμητικό. Το μέλι των μελισσών που τρυγούν τις ουσίες του, το θυμαρίσιο, θεωρείται από τις πλέον εκλεκτές ποικιλίες. 41

42 Το θρούμπι (Satureja thymbra), του οποίου το αφέψημα βελτιώνει την ελαττωματική ακοή και τις πληγές του λάρυγγα, ενώ χρησιμοποιείται και ως καρύκευμα στη μαγειρική, με σημαντικές αντιοξειδωτικές ιδιότητες.το χρησιμοποιούσαν πολύ και οι Ρωμαίοι. Η μαντζουράνα (Origanum microphyllum), ενδείκνυται για τους πονοκεφάλους, τις νευρικές αρρώστιες, τις ημιπληγίες, τους ιλίγγους, την επιληψία, τις διαταραχές της μνήμης, τα κρυολογήματα και την ανορεξία. Οι ντόπιοι το χρησιμοποιούν για την παρασκευή παραδοσιακού τσαγιού μαζί με τη μαλοτήρα. Η λαδανιά ή αγκίσαρος (Cistus communis) είναι το φυτό που παράγει το λάδανο, ένα είδος ρετσινιού που χρησιμοποιείται και σήμερα στην αρωματοποιία και σαπωνοποιία. Οι αρχαίοι το χρησιμοποιούσαν ως θυμίαμα και σε διάφορες αλοιφές. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει ότι το λάδανο συλλέγεται από τα πόδια και τα γένια τράγων και κατσικιών, όπου έχει καθίσει όταν αυτά βόσκουν, και ζυμώνεται για να πάρει την τελική μορφή του. Σήμερα συλλέγεται με δερμάτινες λωρίδες που περνιούνται πάνω από τα φυτά της λαδανιάς (ιδιαίτερα στην περιοχή των Σισσών στο Ρέθυμνο).42Άλλα φυτά που αναφέρονται ως φαρμακευτικά από την εποχή του Διοσκουρίδη,του μεγαλύτερου γιατρού της αρχαιότητας, είναι η χαρουπιά (Ceratonia siliqua), ο σχίνος (Pistacia lentiscus), ο αγκάραθος (Phlomis triloba), η λυγαριά (Vitex agnuscastus) και η πικροδάφνη (Nerium oleander). Το μέγα κενταύριον του Χείρωνα, δασκάλου του Ασκληπιού και παιδαγωγού του Αχιλλέα, εχρησιμοποιείτο σαν ένα αξιόλογο φάρμακο για τις πληγές. Στο φαράγγι υπάρχει μία ενδημική κενταύρεια (Centaurea redempta). Το πιο φημισμένο από τα κρητικά βότανα, το δίκταμο ή έρωντας (Origanum dictamnus),δεν έχει απομονωθεί στο μονοπάτι της Σαμαριάς. Ίσως υπάρχει σε κάποιο από τα φαράγγια που συμβάλλουν στο κεντρικό και δεν έχει εντοπισθεί ακόμα λόγω του δύσβατου της περιοχής. Έχει μικρά στρογγυλωπά φύλλα με χνουδωτή επιφάνεια, ιδιαίτερο άρωμα και βότρεις με ροζ άνθη. 42

43 Εικ. 22: Μαλοτήρα(Sideritis syriac) Εικ. 23: Θρούμπι(Satureja thymbra) Εικ. 24: Δίκταμο (Origanum dictamnus) 43 43

44 Τα ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά. Στον Εθνικό Δρυμό Λευκών Ορέων και συγκεκριμένα στο φαράγγι της Σαμαριάς ο επισκέπτης μπορεί να συναντήσει σπάνια και απειλούμενα φυτά της ελληνικής χλωρίδας, όπως τις ορχιδέες Cephalanthera cucullata (κινδυνεύον) που εντυπωσιάζουν ανθισμένες κοντά στα τέλη Μαΐου, κοντά στον Άγιο Νικόλαο, και το Orchis prisca (τρωτό) κοντά στο Ξυλόσκαλο, το οποίο ανθίζει νωρίτερα. Επίσης υπάρχουν τα εντυπωσιακά φυτά των γκρεμνών Campanula laciniata (σπάνιο), ενδημικό στα νησιά του Νοτίου Αιγαίου και στην Κρήτη, το Helichrysum heldreichii (τρωτό), ενδημικό μόνο στα φαράγγια νότια των Λευκών Ορέων, όπως και το είδος Eryngium ternatum. Η Sesleria doerfleri και η Euphorbia sultan-hassei που συναντούμε μετά το χωριό της Σαμαριάς είναι σπάνια είδη, γνωστά μόνο από τα φαράγγια της Δυτικής Κρήτης. Συνολικά 12 είδη απειλουμένων φυτών, σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Φυτών της Ελλάδας, φιλοξενούνται στο Εθνικό Δρυμό. Μερικά είδη ο επισκέπτης τα συναντά στη διαδρόμη από Ξυλόσκαλο προς Γκίγκιλο όπως τα (Bupleurum kakiskalae),(onobrychis sphaciotica),(centaurea baldacii)το πρώτο προστατεύεται από την ελληνική και διεθνή νομοθεσία και στην περιοχή που φύεται θα δείτε ειδικές ενημερωτικές πινακίδες της Διεύθυνσης Δασών Χανίων σχετικά με το Μικρο- Απόθεμα του φυτού που ορίστηκε για την προστασία του. Εικ. 25: (Campanula laciniata) Εικ. 26: (Bupleurum kakiskalae) 44

45 Εικ. 27: (Euphorbia sultan-hassei)..εικ. 28: (Helichrysum heldreichii) 45

46 Εικ. 29: Αμπελιτσιά (Zelkova abelicea) Στην ευρύτερη περιοχή του Ομαλού, ο περιπατητής θα συναντήσει ελάχιστα μέτρα πριν από την είσοδο στον Εθνικό Δρυμό (κήπος Κέντρου Πληροφόρησης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς στο Ξυλόσκαλο) ένα από τα σπάνια δένδρα στον κόσμο, την Zelkova abelicea (αμπελιτσιά), που θεωρείται ζωντανό απολίθωμα. Μπορεί να πάρει μορφή μεγάλου δέντρου με τραχύ και λεπιώδη φλοιό, που μοιάζει με φτελιά. Βγάζει άφθονα παραβλαστήματα. Ακόμη και αυτό το εξαιρετικά σπάνιο δέντρο χρησιμοποιείται παραδοσιακά λόγω της ευλυγισίας των κλαδιών του στην κατασκευή παραδοσιακών μπαστουνιών (κατσούνες). Το 46

47 δέντρο αυτό απειλείται από την υπερβόσκηση αλλά και από την κατασκευή των μπαστουνιών τα οποία πωλούνται παράνομα στους τουρίστες. Η αγορά τέτοιων μπαστουνιών πρέπει να αποφεύγεται. Υπάρχουν παραδοσιακά μπαστούνια από ελιά ή πρίνο εξίσου εντυπωσιακά και χρήσιμα. Πολλά άλλα εντυπωσιακά ενδημικά φυτά είναι τα: (Ebenus cretica,inula candida subsp. candida, Centaurea argentea subsp. macrothysana,securigera globosa, Ricotia cretica, Galium fruticosum, Verbascum spinosum) και άλλα.η πολυτιμότητα της διατήρησης όλων των ενδημικών μορφών των οργανισμών έγκειται στο γεγονός ότι αποτελούν μοναδική γενετική δεξαμενή. Αν χαθούν, αυτό είναι οριστικό,χωρίς τη δυνατότητα επανεμφάνισής τους, μιας και αποτελούν προϊόντα μακρόχρονης εξέλιξης από οργανισμούς που πιθανά έχουν χαθεί για πάντα. Ουσιαστικά, τα πιο πολλά από αυτά εξελίχθηκαν ώστε να επιβιώνουν σε πολύ ιδιαίτερα και δύσκολα περιβάλλοντα.η έρευνα στα προϊόντα που παράγουν αλλά και στις μεθόδους επιβίωσής τους μπορεί να είναι το κλειδί για την ανακάλυψη καινούριων φυσικών προϊόντων και μεθόδων, χρήσιμων στην καταπολέμηση σύγχρονων αλλά και μελλοντικών ασθενειών.είναι ένας φυσικός πόρος που δεν έχουμε το δικαίωμα να χάσουμε. Η δημιουργία και η διαχείριση ενός Εθνικού Δρυμού πρέπει να συμβάλλουν στην προστασία και διατήρησή τους!!! Εικ. 30: Έβενος (Ebenus cretica) Εικ. 31:( Ricotia cretica) 47

48 Εικ. 32: (Galium fruticosum) Εικ. 33: (Verbascum spinosum) 48

49 4. Η πανίδα των Λευκών Ορέων και του Φαραγγιού της Σαμαριας Τα ζώα και τα πουλιά των Λευκών Ορέων και του φαραγγιού της Σαμαριάς, είναι η μη οικόσιτη, άγρια πανίδα που ζει στην περιοχή. Απομονωμένα νησιά, όπως η Κρήτη, παρουσιάζουν ιδιόμορφη ζωολογική εξέλιξη, στην οποία διακρίνουμε περίεργα ζώα ή ακόμη και παντελή απουσία κά-ποιων ειδών. Η Κρήτη ποτέ δεν είχε γηγενή άγρια βοοειδή, αγριόχοιρους ή άλλα άγρια ζώα, όπως αλεπού ή λύκο, ενώ το πιο επιθετικό ζώο είναι ο αγριόγατος. Εικ. 34: Πεταλούδα στη Σαμαριά Εικ. 35: Λιβελούλα στα Λευκά Όρη 49

50 Τα ασπόνδυλα Δεν υπάρχουν αποκλειστικές μελέτες για το φαράγγι, γι αυτό θα αναφερθούμε γενικότερα στην κατάσταση που υπάρχει στα Λευκά Όρη. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των ασπονδύλων είναι τα υψηλά ποσοστά ενδημισμού που εμφανίζουν στην Κρήτη γενικότερα αλλά και στα Λευκά Όρη ειδικότερα. Όσο ανεβαίνουμε ψηλότερα, τόσο μειώνεται ο αριθμός των ειδών (800m:150, 1200m:119, 1600m:94, 2000m:59). Τα χερσαία μαλάκια παρουσιάζουν αυξημένο ενδημισμό που φθάνει σχεδόν το 33% των ειδών στην περιοχή των νοτιοδυτικών Λευκών Ορέων.Οι ορεινοί όγκοι της Κρήτης ήταν καταφύγια για τα χερσαία σαλιγκάρια. Τα αρθρόποδα είναι ακόμα μία ομάδα που συναντάμε στα Λευκά Όρη. Μερικά από αυτά, για παράδειγμα τα κολεόπτερα, εμφανίζουν ποσοστά ενδημισμού που φθάνει το 40% των ειδών τους. Αναλύσεις σε κολεόπτερα και χερσαία μαλάκια δείχνουν απομόνωση της Κρήτης από τα υπόλοιπα νησιά του νότιου Αιγαίου. Στα Λευκά Όρη έχουν βρεθεί και τα τρία είδη σκορπιών που αναφέρονται στην Κρήτη (Euscorpius carpathicus, Mesobuthus gibbosus, Iurus dufoureius). Παρόλο που οι σκορπιοί θεωρούνται ξηρόφιλη και θερμόφιλη ομάδα, φτάνουν μέχρι και τα 2000 μ. στα Λευκά Όρη. Εξάλλου, ενώ στο σύνολο του νησιού αναφέρονται περίπου 244 είδη αραχνών, στην περιοχή των Λευκών Ορέων έχουν αναγνωρισθεί 102 είδη. Στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς και στην περιφερειακή ζώνη έχουν εντοπιστεί 25 είδη ορθοπτέρων (ακρίδες, γρύλλοι κ.λπ.), από τα οποία τα (Eupholidoptera cretica, E. latens και E. Pallipes) είναι ενδημικά των Λευκών Ορέων. Τα αμφίβια και ερπετά Στην περιοχή των Λευκών Ορέων έχουν καταγραφεί 3 είδη αμφιβίων και 11 είδη ερπετών. Τα 3 είδη αμφιβίων είναι όλα κοινά στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ο σχετικά μικρός αριθμός ειδών είναι αποτέλεσμα της σπανιότητας των επιφανειακών νερών στα Λευκά Όρη.Τα 11 είδη ερπετών είναι όλα κοινά στην Ελλάδα. Η ποικιλία ειδών στην Κρήτη είναι μεγαλύτερη στα σαμιαμίδια (υπάρχουν και τα 3 ευρωπαϊκά είδη), μικρότερη στις σαύρες και τα φίδια (υπάρχουν μόνο 3 είδη από κάθε ομάδα) και πολύ μικρή στις χελώνες (ένα είδος νεροχελώνας και κανένα είδος χερσαίας χελώνας). Αυτό μάλλον σχετίζεται με το φαινόμενο του νησιωτισμού(η απομόνωση της Κρήτης εμπόδισε την εγκατάσταση νέων ειδών) και την αφθονία των βραχωδών σχηματισμών, που είναι κατάλληλοι για τα σαμιαμίδια. 50

51 Νησιωτισμός: όρος της οικολογίας που αφορά την ανάπτυξη ιδιαίτερων μορφών οργανισμών (ζώων και φυτών) σε απομονωμένες περιοχές, όπως νησιά, φαράγγια ή κορυφές βουνών. Η σχετική έλλειψη επικοινωνίας λόγω του νησιωτισμού προκαλεί και την ανάπτυξη ιδιαίτερων οργανισμών, όπως οι ενδημικοί. Εικ. 36: Ερπετό(Lacerta trillineata) στα Λευκά Όρη Oικότοπος (ενδιαίτημα): το μέρος που ζει ένας οργανισμός. Ο οργανισμός είναι προσαρμοσμένος στις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες που υπάρχουν στον οικότοπό του, π.χ. μια λίμνη. 51

52 Τα πουλιά Στα Λευκά Όρη υπάρχουν 199 είδη πουλιών, τα οποία έχουν οικολογικές απαιτήσεις που μπορούν να ικανοποιηθούν από τους οικοτόπους της περιοχής. Από αυτά, τα περισσότερα (108 είδη, κυρίως παρυδάτια, δασόβια και είδη που ζουν σε λιβάδια) περνούν κάθε άνοιξη και φθινόπωρο, κατά την ετήσια μετανάστευση. Αυτό συμβαίνει επειδή η Κρήτη βρίσκεται στη μεταναστευτική διαδρομή των ειδών που διασχίζουν τη Μεσόγειο σε ευρύ μέτωπο, αλλά δε διαθέτει τους τύπους οικοτόπων που απαιτούν τα είδη αυτά (υγροτόπους, δάση, λιβάδια).μόλις 67 είδη φωλιάζουν στα Λευκά Όρη και τη δυτική Κρήτη (49 μόνιμοι κάτοικοι και 18 καλοκαιρινοί επισκέπτες), ενώ άλλα 24 είδη διαχειμάζουν εδώ. Στα αναπαραγόμενα είδη περιλαμβάνονται αρκετά είδη αρπακτικών πουλιών (Γυπαετός,Όρνιο, Γερακίνα, Χρυσαετός, Σπιζαετός, Βραχοκιρκίνεζο, Πετρίτης) και άλλα είδη που φωλιάζουν σε βράχους (Κουκουβάγια, Σταχτάρες, Βραχοχελίδονο, Γαλαζοκότσυφας, Ασπροκωλίνα, Καλιακούδες). Υπάρχουν, επιπλέον, πολλά είδη που η διαβίωσή τους συνδέεται με αραιούς θάμνους και πλαγιές με πέτρες (ΝησιώτικηΠέρδικα,Ορτύκι,Κατσουλιέρης,Δεντροσταρήθρα,Ωχροκελάδα,Χιονοψάλτης,Καρβουνιάρης, Μαυρολαίμης,Σταχτοπετρόκλης,Πυρροκότσυφας,Τσιροβάκοι,Κλειδωνάς, Κοκκινοκεφαλάς, Κορακοειδή, Καρδερίνα, Φανέτο, Τσιχλόνια, Τσιφτάς). 49 Τα τρία μεγαλύτερα πτηνά των Λευκών Ορέων Εικ.37:Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Ο γυπαετός είναι ένα από τα σπανιότερα αρπακτικά πουλιά της Ευρώπης και αποκλειστικός κάτοικος των ορεινών οικοσυστημάτων με αξιοπερίεργες ιδιαιτερότητες στη συμπεριφορά του. Είναι ένα είδος γύπα που θυμίζει περισσότερο τεράστιο γεράκι με άνοιγμα φτερών που φτάνει τα 2,80 μ. και με μεγάλη ρομβοειδή ουρά. Φωλιάζει τον Δεκέμβριο-Ιανουάριο μέσα σε μικρές σπηλιές ψηλών ορθοπλαγιών, όπου 52

53 γεννάει 2 αυγά, αλλά επιβιώνει μόνο ένα μικρό που πετάει από τη φωλιά τον Ιούνιο. Το στήθος και η κοιλιά τού ενήλικα είναι συνήθως πορτοκαλί και αυτό οφείλεται στο «μακιγιάρισμα» των φτερών του με οξείδια του σιδήρου που προσλαμβάνει καθώς τρίβεται σε ασβεστολιθικά πετρώματα, μια συνήθεια που δεν έχει ακόμη ερμηνευτεί.είναι το μοναδικό πτηνό στον κόσμο που τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά με κόκαλα (70-90%). Στην Κρήτη οι βοσκοί το έχουν ονομάσει Κοκκαλά, καθώς από πολύ παλιά το παρατηρούσαν να σπάει τα κόκαλα ρίχνοντάς τα από μεγάλο ύψος σε βραχώδεις απότομες πλαγιές και ακολουθώντας τα στη συνέχεια με σπειροειδή κάθοδο. Αυτή τη διαδικασία την επαναλαμβάνει έως να σπάσουν τα κόκαλα εντελώς και στη συνέχεια τρώει τα κομμάτια ξεκινώντας από το μεδούλι. Τα μικρά κόκαλα τα καταπίνει ολόκληρα και το στομάχι του, που περιέχει πανίσχυρα γαστρικά υγρά, τα χωνεύει με ευκολία. Αυτή η διατροφική συνήθεια φαντάζει περίεργη, αλλά από τη στιγμή που έχει λυθεί το πρόβλημα της πέψης των κοκάλων, αυτά αποτελούν μια πολύ θρεπτική τροφή, εύκολα αποθηκεύσιμη, για την οποία το πουλί δεν έχει ανταγωνιστές.στην Ελλάδα ο γυπαετός ήταν κοινός και ζούσε σε όλες σχεδόν τις περιοχές της νησιώ-τικης και ηπειρωτικής χώρας. Σήμερα το είδος επιβιώνει μόνο στην Κρήτη. Μάλιστα, στο Νομό Χανίων ζουν 2 από τα 3 αναπαραγωγικά ζευγάρια του ελληνικού πληθυσμού. Εικ. 38: Όρνιο (Gyps fulvus) Είναι το πιο κοινό είδος γύπα της Ευρώπης. Στην Ελλάδα έχουν μείνει λιγότερα από 400 ζευγάρια,με το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να συναντάται στην Κρήτη. Μεγάλο και βαρύ αρπακτικό, με άνοιγμα φτερούγων 260 εκ. και μήκος σώματος εκ. Όταν κουρνιάζει, διακρίνεται χαρακτηριστικά το γυμνό 53

54 από φτερά κεφάλι του με το κολάρο από λογχοειδή κοντά φτερά στη βάση του λαιμού. Τα φτερά τού κολάρου είναι αυτά από τα οποία διακρίνεται κυρίως αν το πουλί είναι ενήλικο (με άσπρα κοντά φτερά) ή νεαρό (με καφέ μακριά φτερά).κατά την πτήση του, το όρνιο διακρίνεται κυρίως από την κοντή ουρά και τις φαρδιές φτερούγες του. Συνήθως τα όρνια γυροπετούν σε μεγάλους, αργούς κύκλους εκμεταλλευόμενα τα θερμά ανοδικά ρεύματα αέρα, ώστε να κερδίσουν ύψος, και κατόπιν πλανάρουν με ακίνητες φτερούγες (παθητική πτήση) διασχίζοντας έτσι μεγάλες αποστάσεις. Εικ. 39: Βραχοκιρκίνεζο(Falco tinnunculus) 54

55 Εικ. 40: Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) (διαδίκτυο, Χειρόπτερα: νυχτερίδες αποστάσεις. Το όρνιο τρέφεται με ψοφίμια κτηνοτροφικών ζώων μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους. Προτιμά κυρίως τα μαλακά μέρη των νεκρών ζώων δείχνοντας ιδιαίτερη προτίμηση στα εντόσθια. Η οξεία του όραση, οι πτητικές του συνήθειες και κυρίως η αγελαία του συμπεριφορά το βοηθούν να εντοπίζει τα πτώματα πριν από τη σήψη, γεγονός ιδιαίτερα ωφέλιμο σε θερμά κλίματα όπου τα νεκρά ζώα αποτελούν εστίες μόλυνσης. Μία ομάδα από όρνια μπορεί να καταναλώσει ένα κουφάρι προβάτου μέσα σε 5 με 10 λεπτά ή ένα μεγάλο οπληφόρο (αγελάδα, άλογο κ.λπ.) σε τρεις με τέσσερις ώρες. O χώρος αναζήτησης τροφής εκτείνεται συνήθως σε ακτίνα χλμ., αλλά μπορεί να φθάσει και μέχρι τα χλμ. Χρυσαετός (Aquila chrysaetus) (Κοινή ονομασία: Βιτσίλα) Πρόκειται για το πλέον ισχυρό αρπακτικό της Ελλάδας, με άνοιγμα φτερούγων εκ. και μήκος σώματος εκ. Όταν πετά, διακρίνονται ο χρυσοκίτρινος λαιμός και η μακριά ουρά του. Το ενήλικο πουλί έχει χαρακτηριστικό χρυσαφί κεφάλι και αυχένα, το σώμα και οι φτερούγες του είναι ομοιόμορφα 55

56 σκούρα από κάτω, ενώ από πάνω οι φτερούγες είναι πιο ανοιχτόχρωμες. Στην ουρά υπάρχουν επίσης ανοιχτόχρωμες ταινίες. Κατά τη νεαρή ηλικία ο χρυσαετός έχει μαύρο κεφάλι και αυχένα,σκούρο σώμα με λευκές κηλίδες στις φτερούγες και λευκή ζώνη στην ουρά.ο χρυσαετός γυροπετά όπως το όρνιο, αλλά διαγράφει μικρότερους κύκλους γρηγορότερα από ό,τι το όρνιο, ενώ οι φτερούγες του, όταν το παρατηρούμε από μπροστά, έχουν σχήμα V. Για το μέγεθός του είναι ιδιαίτερα ευκίνητο αρπακτικό, ικανό να εφορμά προς το έδαφος με μεγάλη ταχύτητα. Συνήθως κυνηγά σε ζευγάρια. Χαρακτηριστικές είναι οι πτήσεις των χρυσαετών την προ-αναπαραγωγική περίοδο, όταν εδραιώνουν τα όρια της επικράτειάς τους. Τα πουλιά παίρνουν μεγάλο ύψος και στη συνέχεια βυθίζονται, με μαζεμένες τις φτερούγες.το διαιτολόγιο ενός χρυσαετού αποτελείται από πουλιά και θηλαστικά μεσαίου μεγέθους, όπως φάσες, αγριοπερίστερα, καλιακούδες, πέρδικες, λαγοί, ακόμα και χελώνες που αναζητά στις βουνοπλαγιές, στα ξέφωτα του δάσους και στις ακάλυπτες,ανοικτές εκτάσεις. Όταν δεν μπορεί να βρει ζωντανή άγρια τροφή, τρέφεται με μικρά αιγοπρόβατα αλλά και με νεκρά ζώα. Τα θηλαστικά Στα Λευκά Όρη έχουν παρατηρηθεί 32 είδη θηλαστικών. Συνολικά, 11 είδη χειροπτέρων έχουν καταγραφεί στην περιοχή, ενώ, με κριτήριο τους υπάρχοντες τύπους οικοτόπων, τέσσερα ακόμα είδη (τρανονυχτερίδα, πυρρομυωτίδα, τρανομυωτίδα, μουστακονυχτερίδα) ενδέχεται να ζουν στην ευρύτερη περιοχή της ορεινής δυτικής Κρήτης. Τα περισσότερα είδη χειροπτέρων έχουν καταγραφεί σε περιοχές με άφθονα δέντρα, ανεξάρτητα από το είδος των δέντρων (τραχεία πεύκη, κυπαρίσσι, δρύες, καλλιεργημένες ελιές). Στις θέσεις αυτές περιλαμβάνονται και τα όρια των ημιορεινών οικισμών, όπου συνυπάρχουν ελαιώνες και κτίσματα. Πιο κοινό είδος είναι ο νυχτονόμος και ακολουθούν οι νυχτερίδες του γένους Pipistrellus, ενώ πιο σπάνια είναι τα τρία είδη ρινόλοφων (Rhinolophus spp.).αν και η Κρήτη ήταν απομονωμένη από τις γειτονικές ηπείρους από το Κατώτερο Πλειόκαινο (πριν 5 εκατομμύρια χρόνια),έχει μόνο ένα ενδημικό είδος θηλαστικού, την κρητική κηπομυγαλίδα. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στην εγκατάσταση του ανθρώπου και των ειδών που έφερε μαζί του είτε ηθελημένα (κατοικίδια είδη, όπως η γίδα) είτε αθέλητα (ανθρωπόφιλα είδη, όπως τα τρωκτικά). Από τα είδη θηλαστικών που υπάρχουν στην περιοχή των Λευκών Ορέων, 7 ανήκουν σε υποείδη ενδημικά της Κρήτης: σκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor nesiotes), νυφίτσα (Mustela nivalis galinthias), κουνάβι (Martes foina bunites), ασβός (Meles meles arcalus), αγριόγατα (Felis silvestris cretensis), δασομυωξός και αγρίμι. Τα υποείδη της Κρήτης είναι πιο μικρόσωμα από τα αντίστοιχα της ηπειρωτικής Ευρώπης, με εξαίρεση τη νυφίτσα και την αγριόγατα που είναι πιο μεγαλόσωμα από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά υποείδη τους.ο αγκαθοποντικός 56

57 φαίνεται ότι μεταφέρθηκε ακούσια από τον άνθρωπο στην Κρήτη (άτομα κρυμμένα σε ζωοτροφές που μεταφέρονταν με πλοία). Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο πολυμορφισμός που παρατηρείται στους αγκαθοποντικούς της Κρήτης δεν είναι αποτέλεσμα της επί τόπου επιλογής, αλλά αντικατοπτρίζει τη γενετική ποικιλομορφία των πληθυσμών από τους οποίους έχουν προέλθει τα άτομα του νησιού.το αγρίμι, το πιο περήφανο ζώο του φαραγγιού, δεν αναφέρεται αναλυτικά στο παρόν κεφάλαιο, με δεδομένο ότι ακολουθεί ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιέρωμα (κεφ. 3) στο αγρίμι. Αγριόγατος Φουρόγατος (Felis silvestris cretensis) Ο κρητικός αγριόγατος είναι ένα μυστηριώδες ζώο, που δύσκολα το βλέπει κανείς.βοσκοί και κυνηγοί μιλούν γι αυτό, και οι νύχτες στο φαράγγι της Σαμαριάς ζωντανεύουν από τις στριγγλιές του. Το 1996, Ιταλοί ερευνητές σε συνεργασία με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης κατόρθωσαν για πρώτη φοράνα συλλάβουν ζωντανό έναν κρητικό αγριόγατο. Ο φουρόγατος (όχι πρόγονος της κατοικίδιας γάτας) είναι είδος γηγενές σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη. Τα παλαιότερα γνωστά κατάλοιπα γάτας στην Κρήτη, πιθανώς κατοικίδιας, προέρχονται από ένα διαταραγμένο στρώμα της Κνωσού, με ευρήματα της Εποχής του Χαλκού και της Ρωμαϊκής Εποχής. Γάτες εμφανίζονται σε μινωικές τοιχογραφίες και σφραγιδόλιθους μαζί με κυανούς πίθηκους,λιοντάρια και άλλα εξωτικά ζώα.h παρουσία του στα Λευκά Όρη επιβεβαιώθηκε με νεκρό άτομο που βρέθηκε το 1997, ενώ το ενδιαίτημά του είναι δάση με πουρνάρι και μεσογειακοί θαμνώνες σε μίξη με αραιά δέντρα σε υψόμετρο μέτρα. Το υποείδος της Κρήτης (F.s.cretensis) είναι πιο μεγαλόσωμο από αυτά των γειτονικών περιοχών (F. s. silvestris,f. s. libyca). Είναι παρόν μόνο σε μεγάλα υψόμετρα, γιατί, όπως φαίνεται, χρειάζεται περιοχές ιδιαίτερα μεγάλες (περίπου 4200 στρέμματα) και αδιατάρακτες. Εικ. 41: Mustela nivalis galinthias Εικ. 42: Αγριόγατα (Feli sylvestris cretensis) 57

58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 3 ΑΓΡΙΜΙ : Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΑΙΓΑΓΡΟΣ 58

59 Προέλευση εξέλιξη Το αγρίμι ανήκει στην τάξη των αρτιοδακτύλων,ζώων με ζυγό αριθμό δακτύλων (οπλών). Η πρώτη εμφάνιση αρτιοδακτύλων στην περιοχή της Μεσογείου χρονολογείται από την εποχή της Παλαιοκαίνου, γεωλογικής περιόδου που χρονολογείται πριν 55 εκατομμύρια χρόνια.στη φύση απαντάται σε πέντε διαφορετικά υποείδη, με διαφορετική φυσική εξάπλωση: Capra aegagrus ssp. cretica (Κρήτη). Capra aegagrus ssp. aegagrus (Αφγανιστάν, Αρμενία, Αζερμπαiτζάν, Γεωργία,Ιράν, Ρωσία, Τουρκία). Capra aegagrus ssp. blythi (Ιράν, Ιράκ, Πακιστάν, Τουρκμενιστάν). Capra aegagrus ssp. chialtanensis (Πακιστάν). Capra aegagrus ssp. tourcmenica (Ιράν, Τουρκμενιστάν).24 Εικ. 43: Αγρίμι (Capra aegagrus cretica) στη Σαμαριά Υπάρχουν όμως επιστήμονες που δεν αναγνωρίζουν το είδος Capra aegagrus και το θεωρούν συνώνυμο με το Capra hircus που περιγράφει την οικόσιτη κατσίκα.σχετικά με την προέλευση του αγριμιού έχουν διατυπωθεί από τους επιστήμονες διαφορετικές απόψεις. Κάποιοι θεωρούν ότι αυτό προήλθε από ημιεξημερωμένα κατσίκια, μετά από την επαναφορά τους στην άγρια κατάσταση σταση, νωρίς, στα προϊστορικά χρόνια. Αντίθετα, άλλοι πιστεύουν ότι το αγρίμι και η κατσίκα εξελίχθηκαν παράλληλα, ως ξεχωριστά είδη, από κάποιο κοινό πρόγονο που έχει πια εξαφανιστεί. Τα δύο είδη εξακολουθούν πάντως 59

60 να είναι κοντά γενετικά,γεγονός που αποδεικνύεται από τον υβριδισμό που υπάρχει μεταξύ τους. Πρόσφατες γενετικές αναλύσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μάλλον το αγρίμι έχει προέλθει από γίδες που μετέφεραν οι άνθρωποι στην Κρήτη, κατά τη νεολιθική περίοδο, περίπου πριν από χρόνια. (Μακριδάκης, Α. (1961) Σαμαριά, το βασίλειο του αγριμιού της Κρήτης, Αθήνα:εκδ. Κυνηγετικός Σύλλογος Χανίων). 1. Το αγρίμι «Αγρίμι» είναι η κοινή ονομασία του αρσενικού αιγάγρου στην Κρήτη, ενώ για το θηλυκό χρησιμοποιείται και η ονομασία «σανάδα». Είναι το μεγαλύτερο άγριο θηλαστικό του νησιού. Η μεγαλοπρέπεια που αποπνέει, η λεβεντιά του, η ικανότητά του να παρατηρεί χωρίς να γίνεται αντιληπτό, η ταχύτητα και τα εντυπωσιακά κέρατά του, είναι τα χαρακτηριστικά που αγαπήθηκαν από τους κατοίκους του νησιού και το έκαναν σύμβολο της Κρήτης, της αδούλωτης κρητικής ψυχής. 5 Χαρακτηριστικά Τα αγρίμια παρουσιάζουν έντονο φυλετικό διμορφισμό. Κατ αρχήν, τα αρσενικά έχουν μεγαλύτερο μέγεθος από τα θηλυκά. Όλα έχουν κέρατα, από τα οποία υπολογίζεται εύκολα και η ηλικία του ζώου, επειδή πάνω τους σχηματίζονται ευδιάκριτοι ετήσιοι δακτύλιοι. Τα αρσενικά όμως έχουν πιο μεγάλα κέρατα (μέχρι 90 εκ.),κυρτά προς τα πίσω. Επίσης, έχουν χαρακτηριστικό γένι, που σπάνια παρουσιάζεται στα θηλυκά. Το τρίχωμά τους είναι καστανοκόκκινο και κοντό στη διάρκεια του καλοκαιριού, ενώ το χειμώνα γίνεται καστανόμαυρο και πυκνότερο. Στα ηλικιωμένα αρσενικά δε, γίνεται λευκό. Έχουν μια μαύρη γραμμή στη ράχη, που εκτείνεται από τον αυχένα μέχρι το πάνω μέρος της ουράς, ενώ στους ώμους διασταυρώνεται με μια άλλη γραμμή που φτάνει μέχρι την κοιλιά. Επίσης, μαύρα σχέδια υπάρχουν στα μπροστινά μέρη των ποδιών.εκτός από την περίοδο της αναπαραγωγής, τα αρσενικά αγρίμια ζουν χωριστά από τα θηλυκά. Μόνοτα νεαρά αρσενικά ακολουθούν τα κοπάδια των θηλυκών ή των 60

61 ηλικιωμένων αρσενικών. Τα κοπάδια των αρσενικών είναι μεγαλύτερα σε αριθμό από εκείνα των θηλυκών. Τα ηλικιωμένα αρσενικά ζουν μόνα τους ή μαζί με άλλα δυο ή τρία, πολύ σπάνια σε μεγαλύτερες ομάδες. Ο αίγαγρος συνήθως ζει δέκα με δεκαπέντε χρόνια. Ζευγάρωμα αναπαραγωγή Τα αγρίμια ζευγαρώνουν τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου. Τα αρσενικά αγρίμια ωριμάζουν αναπαραγωγικά στα 4-5 χρόνια, ενώ τα θηλυκά στα 2-3. Τα ώριμα αρσενικά παλεύουν μεταξύ τους για τα θηλυκά της επιλογής τους και ο νικητής σχηματίζει «χαρέμι» με δύο ή περισσότερα θηλυκά. Γεννούν ένα, σπάνια δύο, μικρά, Απρίλιο με Μάιο. Τα μικρά καταφέρνουν μέσα σε λίγες ώρες από τη γέννησή τους να ακολουθούν τη μητέρα τους και δεν απομακρύνονται από αυτήν για έξι περίπου μήνες. Τη φροντίδα για την ανάπτυξη και την προστασία των μικρών αναλαμβάνουν τα θηλυκά, που διακρίνονται για τη στοργή, την αφοσίωση και την αυτοθυσία προς τα μικρά τους. Εικ. 44: Αγρίμι (Capra aegagruscretica) Εικ.45:Μικρά αγρίμια στον οικισμό της Σαμαρίας Βιότοπος Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα το αγρίμι ζούσε στα τρία κύρια ορεινά συγκροτήματα της Κρήτης (Λευκά Όρη, Ψηλορείτη και Δίκτη). Σήμερα, η διαβίωσή του έχει περιορισθεί στα Λευκά όρη, ενώ 61

62 υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες για σπάνιες εμφανίσεις του στον Ψηλορείτη. Ο φυσικός βιότοπος του αγριμιού είναι ορεινές περιοχές, ιδιαίτερα φρυγανότοποι και βραχώδεις σπηλιές. Προτιμά περιοχές κοντά σε δάση κωνοφόρων (κυπαρίσσια και πεύκα), τοποθεσίες με μεγάλη κλίση (πάνω από 30%) και έντονη παρουσία βράχου (30%).Η τροφή του είναι κυρίως ποώδη φυτά και τρυφεροί βλαστοί θάμνων, αλλά σε περιόδους έλλειψής τους δοκιμάζει τα περισσότερα φυτά στο βιότοπό του εκτός από τα αγκαθωτά και δηλητηριώδη. Εικ. 46: Αγρίμι στον οικισμό της Σαμαριάς 57 Πληθυσμός κίνδυνοι Η έντονη θήρευση κατά τη διάρκεια των πρώτων πέντε δεκαετιών του 20ού αιώνα (με την εισαγωγή και την εξάπλωση της χρήσης των πυροβόλων όπλων) και η αλλαγή των βιοτόπων, λόγω των επεμβάσεων του ανθρώπου, είναι οι βασικοί λόγοι της μείωσης του πληθυσμού και της εξαφάνισης του αγριμιού από περιοχές της Κρήτης.Ήδη από το 1913 αναφέρονται μόνο στα Λευκά Όρη. Το 1952 ο πληθυσμός τους εκτιμήθηκε (μάλλον υπερβολικά αυστηρά) σε 100 άτομα. Μετά την ανακήρυξη της Σαμαριάς σε Εθνικό Δρυμό παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού. Σήμερα ο πληθυσμός εκτιμάται από 500 έως 4000 ζώα, 62

63 χωρίς αναφορά σε κανένα στοιχείο δημογραφίας. Η μεγάλη απόκλιση των εκτιμήσεων αποδεικνύει ότι δεν είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός των ζώων που μπορεί να υπάρχουν στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς αλλά και στη ευρύτερη περιοχή των Λευκών Ορέων (Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, 1996).Επιπρόσθετα, ποτέ δεν έγινε συστηματική μελέτη για το σκοπό αυτό. Αυτό το κενό προσπαθεί να καλύψει σχετική μελέτη που έχει ήδη προκηρυχθεί από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων έπειτα από Προγραμματική Σύμβαση με το Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς. Ως σημαντικότεροι κίνδυνοι που απειλούν τον πληθυσμό αναφέρονται: Οι θανατώσεις οι πυροβολισμοί η λαθροθηρία Ο υβριδισμός με οικόσιτες κατσίκες Ο κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων τους από διανοίξεις δρόμων Η ενδογαμία (αποτελεί κίνδυνο λόγω του μικρού πληθυσμιακού μεγέθους). 2. Το αγρίμι στη μυθολογία, στην προϊστορία και στην ιστορία Κατά τη μυθολογία, η Ρέα, για να γλιτώσει τον Κρηταγενή Δία από τη μανία του πατέρα του Κρόνου, τον έκρυψε στον Ψηλορείτη, όπου και ανατράφηκε από μια άγρια κατσίκα, την Αμάλθεια. Αυτή είναι η αίγαγρος που λατρευόταν στην Μινωική Κρήτη.Οι άνθρωποι την αναπαριστούσαν με φτερά και τη συνέδεαν με τις θεές της φυσικής γονιμότητας. Τα πρώτα ίχνη αγριμιού εμφανίζονται γύρω στην εποχή του χαλκού.στη μινωική τέχνη κυριαρχούν αναπαραστάσεις αγριμιού σε αγγεία, ενώ αργότερα στους ελληνιστικούς χρόνους ολόκληρο το ζώο ή μόνο το κεφάλι του έχει αποτυπωθεί σε νομίσματα των πόλεων Ελύρου και Υρτακίνας, αρχαίων πόλεων της νοτιοδυτικής Κρήτης. Τα νομίσματα της αρχαίας Τάρρας (Αγία Ρουμέλη),χρυσά ή αργυρά, έφεραν από τη μία πλευρά κεφαλή αιγάγρου. Σε νομίσματα της Πραισού, του 4ου π. Χ. αιώνα, απεικονίζεται το αγρίμι της Κρήτης.Αέρινος, απρόσιτος, άπιαστος, ανίκητος.ο αίγαγρος που μετράει τα βάραθρα και μετριέται με τον άνεμο, που εκθέτει τον πλούτο του στο λίγο και στο δυσεύρετο της τροφής του, που ερωτοτροπεί με το απόλυτο, το ακίνητο και το απόκρημνο. Που το επισκέπτονται και το βρίσκουν, ενίοτε, μόνον οι κρότοι του κυνηγού.είναι γήινος ή αέρινος; Πάντα μας μπέρδευε. Πραγματικό βέλος, ένα κινούμενο αγριοβότανο που σκορπά τις οσμές στον αιθέρα. Ένα ζώο τ ουρανού μα κι ένας βράχος που ολοένα διαφεύγει. Ένα όνειρο, μια ντουφεκιά, ένα ίχνος που αχνίζει. Ο αίγαγρος! Που φεύγει κι έρχεται στον ανθό της ρίγανης. 63

64 Εικ. 47: Θεότητα και κρητικός αίγαγρος-πήλινο σφράγισμα από τη Μινωϊκή εγκατάσταση στην πόλη των Χανίων,περίπου 1450 π.χ. (αρχείο ΙΚ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Χανίων) Τα νομίσματα της Τυλίσσου είχαν από τη μια πλευρά εικόνα κυνηγού τοξότη με κεφάλι αγριμιού στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό. Η πληθώρα και η ποικιλία των ευρημάτων είναι ενδεικτική της στενότατης σχέσης του ανθρώπου με το αγρίμι. 3. Η προστασία του αγριμιού Πολλές μαρτυρίες, καταδεικνύουν ότι το κυνήγι του αγριμιού ήταν ελεύθερο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, μία πράξη φυσιολογική για τους κατοίκους της Σαμαριάς. Το ίδιο ίσχυε και για τους κυνηγούς θηραμάτων. Μια πράξη που έτεινε όμως στην εξαφάνιση του είδους, καθώς τα αγρίμια ολοένα και λιγόστευαν. Οι πρώτες προσπάθειες προστασίας Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι πρώτοι που ενεργοποιήθηκαν σχετικά με το θέμα της προστασίας του κρητικού αιγάγρου ήταν τα μέλη του Συνδέσμου Κυνηγών Χανίων. Ο Σύλλογος το 1928 «προμηθεύθηκε από τους βοσκούς των Σφακίων επί πληρωμή μικρά αγρίμια τα οποία επί μακρά έτη έθρεψε εις το Αγροκήπιον Σούδας με δαπάνας του και σε συνεργασία με τη Δασική Υπηρεσία. Εν συνεχεία τα μετέφερε στη νησίδα Άγιοι Θεόδωροι ή Θοδωρού, όπου ιδρύθηκε το πρώτον και μεγαλύτερον εκτροφείον κρητικού αιγάγρου στην Κρήτη». Την πρώτη αυτή ενέργεια ακολούθησαν και άλλες από φορείς,ντόπιους και ξένους, αλλά και από ιδιώτες. Είναι συγκινητική η προσπάθεια του Θεόδωρου Βίγλη, ο οποίος, αν και ζούσε στην Αθήνα, προσπαθούσε με όλες του τις δυνάμεις να κινητοποιήσει τους κρητικούς για την ανάγκη διάσωσης του αγριμιού.στις 23 Απρίλη του 1935, στο πανηγύρι του Αι Γιώργη Σαμαριάς, ο Βίγλης πρότεινε στους προσκυνητές που βρίσκονταν εκεί να ορκισθούν στην εικόνα του Αγίου Γεωργίου ότι δεν θα πειράξουν κανένα αγρίμι για τα επόμενα τέσσερα 64

65 χρόνια αλλά και θα καταγγέλλουν στην αστυνομία εκείνον που θα παραβαίνει αυτήν την αρχή. Ο όρκος τηρήθηκε επιμελώς, μέχρι τον ερχομό των δύσκολων ημερών του πολέμου του 40. (Πλυμάκης, Α. (2001) Το αγρίμι της Κρήτης: Capra Aegagrus Cretica, Χανιά). 59 Η ίδρυση του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς ως μέτρο προστασίας του αγριμιού Σχεδόν τρία χρόνια αργότερα, στις 6 Νοεμβρίου του 1962, ο Παύλος, Βασιλεύς των Ελλήνων, υπέγραψε το Β. Διάταγμα υπ αριθμ. 781 «Περί ιδρύσεως Εθνικού Δρυμού επί των Λευκών Ορέων της Νήσου Κρήτης». Ήταν λοιπόν ο κρητικός αίγαγρος η βασική αιτία για τη δημιουργία του συγκεκριμένου Εθνικού Δρυμού. Η δημιουργία του Εθνικού Δρυμού έδωσε στο αγρίμι της Κρήτης τον τόπο του, όπου μακριά από τους λαθροθήρες και τον κίνδυνο της επιμειξίας με το κοινό κατσίκι μπορεί να ζει με σιγουριά. 65

66 Εικ. 48: Aγρίμι στη νησίδα «Θοδωρού»,εκτροφείο του κρητικού αιγάγρου 61 66

67 Mέρος ΙΙ ΤO ANΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 64 67

68 ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΣΑΜΑΡΙΑ : ΜΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΗ ΣΧΕΣΗ Η μεγάλη τεκτονική δραστηριότητα και οι γεωλογικές μεταβολές που δημιούργησαν την Κρήτη, τα βουνά της, τις ακτές και τα φαράγγια της χάνονται στα βάθη του χρόνου. Για εκατομμύρια χρόνια το νησί δεν κατοικήθηκε από ανθρώπους, μόνο από προϊστορικά φυτά και ζώα. Η Κρήτη δεν είχε αυτόχθονα πληθυσμό. Πιθανολογείται ότι οι πρώτοι επισκέπτες της, κυνηγοί και ψαράδες, την ανακάλυψαν κατά τη Μεσολιθική Περίοδο (γύρω στο π.χ.). Οι πρώτοι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο νησί αργότερα, κατά τη Νεολιθική Εποχή, φέρνοντας μαζί τους εξημερωμένα ζώα και νέες καλλιέργειες. Στο τέλος της Νεολιθικής Περιόδου έφεραν και την ελιά,που συνδέεται άρρηκτα με το κρητικό τοπίο. Το περιβάλλον έκτοτε διαμορφωνόταν όχι μόνο από τις δυνάμεις της φύσης αλλά και από τη δράση των ανθρώπων. Και παρά το γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει κατοικήσει ελάχιστο χρόνο σε αυτόν τον τόπο,έχει επιδράσει αποφασιστικά στη διαμόρφωσή του.ο άνθρωπος και η Σαμαριά έχουν μια ξεχωριστή σχέση. Το φαράγγι της Σαμαριάς,παρά την άγρια φύση του, δεν είναι ένα απρόσιτο, απροσπέλαστο φαράγγι. Είναι το μόνο φαράγγι στο νομό Χανίων που κατοικήθηκε συστηματικά. Στην καρδιά του δημιουργήθηκε ο οικισμός Σαμαριά, ενώ στην έξοδό του η Αγία Ρουμέλη. Στη σχέση αυτή της στενής αλληλεπίδρασης το φυσικό περιβάλλον της Σαμαριάς επέδρασε αποφασιστικά και με πολλούς τρόπους στη ζωή των ανθρώπων και στη διαμόρφωση του πολιτισμού τους, και αντίστοιχα ο άνθρωπος, με τη δράση του στις διάφορες ιστορικές περιόδους, άφησε και αφήνει τα ίχνη του σε αυτό από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Οι δεσμοί αυτοί άλλαξαν τα τελευταία χρόνια του 20ού αι. από δύο σημαντικά γεγονότα: από την ανακήρυξη του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό, η οποία και απαγορεύει τη μόνιμη κατοίκηση μέσα στο φαράγγι (όχι όμως και στην Αγία Ρουμέλη) και από την αλματώδη ανάπτυξη του τουρισμού. Η πλήρης προστασία του φαραγγιού από την ανθρώπινη δραστηριότητα διαφύλαξε μεν το φυσικό περιβάλλον,είχε όμως και άλλες συνέπειες, όπως την αποξένωση των κατοίκων από τη Σαμαριά (ενώ διατηρούνται ακόμη ζωντανοί οι δεσμοί με την Αγία Ρουμέλη) και την αλλαγή της σχέσης τους με το χώρο. Η τουριστική ανάπτυξη ανέβασε τους οικονομικούς δείκτες της περιοχής, προκάλεσε όμως την αλλοίωση του βιώματος των επισκεπτών.eξ αιτίας της μαζικής διέλευσης, την επιβάρυνση του τοπίου και την υποβάθμιση του 68

69 οικιστικού περιβάλλοντος της Αγίας Ρουμέλης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, ενώ είχαν εγκαίρως εκπονηθεί σημαντικές μελέτες για μια ορθολογική και φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη, δεν εφαρμόστηκαν.όμως το φαράγγι δεν ανήκει μόνο στη μικρή ανθρωπογεωγραφική ενότητα της επαρχίας Σφακίων. Πέρα από το γεγονός ότι έχει τεράστια σπουδαιότητα για την παγκόσμια φυσική κληρονομιά, ως καταφύγιο σπάνιας και απειλούμενης άγριας ζωής, έχει διαδραματίσει πολύ σπουδαίο ρόλο σ ένα ευρύτερο πεδίο και σε πολλούς τομείς: 1. Επηρέασε τον τοπικό πολιτισμό τόσο στο επίπεδο των μυθολογικών, θρησκευτικών, λαογραφικών αφηγήσεων όσο και στο επίπεδο των αξιών. Η ελεύθερη και ασκητική ζωή τού αιγάγρου, με την οποία έχει ταυτιστεί η Σαμαριά, απέκτησε εμβληματική σημασία και συνόψισε τη λεβεντιά και την αγάπη για την ελευθερία, αξίες που αντιπροσώπευαν τον νομό Χανίων και την Κρήτη γενικότερα. 2. Έπαιξε ένα σημαντικό, ακόμη και πρωταγωνιστικό ρόλο στην παλαιότερη και νεότερη ιστορία της Κρήτης, ακόμη και της Ελλάδας, ως καταφύγιο, ασφαλές πέρασμα και ορμητήριο επαναστατικών δράσεων. Πολλά από τα ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν την πορεία του νησιού δεν γνωρίζουμε εάν θα είχαν την ίδια έκβαση χωρίς το φαράγγι της Σαμαριάς. 3. Είναι ένα «τοπόσημο» διεθνούς αναγνωρισιμότητας, με τη φήμη που έχει από την αρχαία εποχή μέχρι τις μέρες μας. Είναι το φαράγγι της Σαμαριάς που εντάσσει τα Χανιά στους διεθνείς χάρτες για το περιβάλλον. 4. Ως πόλος τουριστικής έλξης, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες, συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη της οικονομίας όχι μόνο της επαρχίας Σφακίων αλλά και του νομού στο σύνολό του. Είναι το δημοφιλέστερο αξιοθέατο του νομού μετά την παλιά πόλη των Χανίων. 5. Είναι ζωντανό παράδειγμα μιας αρμονικής σχέσης αιώνων ανάμεσα στους ανθρώπους και στη φύση. Ο άνθρωπος έζησε μέσα στο φαράγγι και στη γύρω περιοχή του αναπτύσσοντας μια οικονομία σχεδόν αυτάρκη, με δραστηριότητες που είχαν ως αποτέλεσμα τη φυσική προστασία του δρυμού και την αειφόρο ανάπτυξη.για όλους τους παραπάνω λόγους θα άξιζε να μελετηθεί συστηματικά αυτή η συνεισφορά τής Σαμαριάς σε όλους τους τομείς από διεπιστημονικές ομάδες ειδικών και να χαραχθεί μια νέα προοπτική στη σχέση των ανθρώπων αυτού του τόπου με το«φάραγγά» τους.η αναζήτηση στοιχείων για τις ανάγκες της παρούσας έκδοσης ανέδειξε το πρόβλημα της έλλειψης αρχαιολογικών, ανθρωπογεωγραφικών, ανθρωπολογικών και άλλων μελετών, που θα μας έδιναν μια ικανοποιητική εικόνα αυτής της τόσο ιδιαίτερης ανθρώπινης παρουσίας στο φαράγγι, ώστε να αναδειχθεί ο πλούτος του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, το οποίο δεν έχει τύχει αντίστοιχης προστασίας όπως το φυσικό. Στο πλαίσιο της παρούσας έκδοσης δόθηκε έμφαση περισσότερο στην ιστορική διάσταση της εξέλιξης των φαινομένων 69

70 και στην παρουσίαση όσο γίνεται περισσότερων πηγών που θα συνέβαλλαν στην ανασύσταση μιας ικανοποιητικής εικόνας της ζωής, την περίοδο που ο άνθρωπος είχε στενή σχέση με το φαράγγι καθώς έχουνήδη περάσει πάνω από 40 χρόνια από τότε που το εγκατέλειψε και ο τελευταίος κάτοικός του. Γι αυτό πολλά στοιχεία προέρχονται από προφορικές μαρτυρίες παλιών κατοίκων της Σαμαριάς και της Αγίας Ρουμέλης, όπως και από καταγραφές που οφείλονται στη φιλότιμη προσπάθεια ανθρώπων οι οποίοι εθελοντικά και από αγάπη για τον τόπο προσπαθούν να διασώσουν από τη λήθη ό,τι είναι δυνατόν. Το αγρίμι κατάφερε κάποτε να ενώσει τους κατοίκους της Σαμαριάς και της Αγίας Ρουμέλης με έναν όρκο τιμής που έδωσαν για την προστασία του. Ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς αξίζει να γίνει η αφορμή για ένα νέο όρκο τιμής, που θα δώσουν οι νεότερες γενιές για μια νέα σχέση με το φαράγγι και με το φυσικό περιβάλλον γενικότερα. Εικ. 49: Μια αρμονική σχέση 70

71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΙΧΝΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ Από την Προϊστορική Εποχή μέχρι και τα Ρωμαϊκά Χρόνια Η σίγουρη απόδειξη για την πρώτη εγκατάσταση των ανθρώπων στην Κρήτη έρχεται από τη Νεολιθική Περίοδο ( /2900 π.χ.), η οποία συνδέεται με την οργανωμένη ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και της γεωργίας. Η πρώτη παρουσία του ανθρώπου στα Λευκά Όρη, στον ορεινό όγκο που φιλοξενεί και τη Σαμαριά, πιστοποιείται από τις ενδιαφέρουσες βραχογραφίες που βρέθηκαν στα Σκορδυλάκια, κοντά στο χωριό Ασφένδου των Σφακίων,οι οποίες όμως δεν έχουν ακόμη με βεβαιότητα χρονολογηθεί.ακολούθησε η Εποχή του Χαλκού (3500/ π.χ.), η οποία ταυτίζεται με έναν από τους σημαντικότερους, λαμπρούς πολιτισμούς, το Μινωικό, τα ίχνη του οποίου εντοπίζονται και αποκαλύπτονται σε όλη την Κρήτη. Καίριες αλλαγές, μάλλον φυσικές, έφεραν τους ονομαζόμενους «σκοτεινούς χρόνους» ή Γεωμετρική Περίοδο ( π.χ.), οπότε ο πληθυσμός συρρικνώθηκε και πολλοί οικισμοί εγκαταλείφθηκαν. Από τα μέχρι τώρα δεδομένα της αρχαιολογικής έρευνας με την ανασκαφή του ιερού, τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας μέσα στο φαράγγι τοποθετούνται στον 6ο αι. π.χ. (Αρχαϊκή Περίοδος) με αδιάλειπτη συνέχεια μέχρι τον 3ο αι.μ.χ. (Περίοδος Ρωμαιοκρατίας). Στην έξοδο του φαραγγιού, όπου βρίσκεται η αρχαία πόλη Τάρρα, τα αρχαιότερα ευρήματα χρονολογούνται στον 8ο αι. π.χ., ενώ η πόλη συνεχίζει τη δραστηριότητά της σε όλες τις επόμενες περιόδους (Αρχαϊκή,Κλασική, Ελληνιστική, Ρωμαϊκή). Το αρχαίο ιερό στο Δρυμό Σαμαριάς Το 1990, με αφορμή εργασίες της Διεύθυνσης Δασών στο κεντρικό μονοπάτι που διασχίζει το Δρυμό, στη θέση Άγιος Νικόλαος, εντοπίστηκαν για πρώτη φορά αρχαιότητες, και το 1991 πραγματοποιήθηκε μικρής διάρκειας ανασκαφική έρευνα από την ΚΕ Εφορεία Αρχαιοτήτων με τη συνδρομή της Διεύθυνσης Δασών. 71

72 Αποκαλύφθηκε τμήμα υπαίθριουιερού, ενός τύπου ιερού δηλαδή για τη δημιουργία του οποίου ήταν καθοριστική η μορφή του φυσικού περιβάλλοντος. Οι τελετουργίες γίνονταν στο ύπαιθρο, και δεν ήταν πάντοτε απαραίτητη η ύπαρξη ναού. Το είδος αυτό των ιερών ήταν ιδιαίτερα προσφιλές στην Κρήτη ήδη από τη μινωική εποχή,οπότε η τελετουργία στη φύση αποτελούσε τον κύριο άξονα της θρησκείας. Ανακαλούν την ανάγκη του απλού ανθρώπου να επικαλείται τις δυνάμεις της φύσης είτε με τη γονιμότητα σχετίζονται και τη «μαγική» εναλλαγή των εποχών είτε με τον κίνδυνο και το φόβο της καταστροφής του σεισμού, που έρχεται από τα έγκατα της γης. Έτσι,οι υπαίθριες τελετουργίες με έμπυρες θυσίες και ανάθεση αφιερωμάτων αποτελούν ένα τυπικό λατρείας, που έχει άμεση σύνδεση με τη φύση και ταυτοχρόνως με την προσέγγιση του «θείου». Στο πλαίσιο αυτής της παράδοσης είχε ιδρυθεί και το ιερό της Σαμαριάς, στη δασωμένη με ψηλά κυπαρίσσια όχθη του ποταμού. Η διάρκεια της λειτουργίας του ήταν μακραίωνη. Ο μεγαλύτερος αριθμός των αναθημάτων που έδωσε η ανασκαφή ανήκει στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας (1ος π.χ.- 4ος μ.χ.): χάλκινα νομίσματα, κύπελλα, πήλι-νοι λύχνοι με ανάγλυφες παραστάσεις χρησιμοποιημένοι - μαρτυρία που δηλώνει ότι η τελετουργία ίσως να ήταν νυχτερινή.η λατρεία επικεντρωνόταν γύρω από μεγάλο βράχο με φυσική κοιλότητα-εσοχή στην από κάτω επιφάνειά του. Στη συνέχειά του είχε κατασκευαστεί άνδηρο (πεζούλι) από αργές (ακατέργαστες) και ημίεργες (ημιακατέργαστες) πέτρες για την απόθεση αναθημάτων, όπως πήλινα αγγεία και πήλινα ειδώλια ανθρώπινων μορφών. Δίπλα στο βράχο αποκαλύφθηκε μικρή κυκλική εστία πρόχειρης κατασκευής,μέσα στην οποία υπήρχαν τα υπολείμματα έμπυρων θυσιών ζώων (στάχτη και λίγα οστά από αιγοπρόβατα κυρίως). Στα αναθήματα κυριαρχούν οι χάλκινες και σιδερένιες αιχμές βελών και δοράτων, το μικρό μέγεθος των οποίων δηλώνει ότι είχαν κατασκευαστεί αποκλειστικά για αναθηματική χρήση, δεδομένο που απαντάται και σε ιερά του Απόλλωνος στην Πελοπόννησο. Η ύπαρξη ναού ή έστω μεγαλύτερου ιερού προς τιμήν των δύο θεών στην ευρύτερη περιοχή είναι πολύ πιθανή. Η αρχαία Τάρρα (Αγία Ρουμέλη) Στην έξοδο του Δρυμού της Σαμαριάς προς το Λιβυκό πέλαγος, ανατολικά και δυτικά της εκβολής του ποταμού που τον διασχίζει, βρισκόταν στην αρχαιότητα μια μικρή αλλά αυτόνομη πόλη με την ονομασία Τάρρα.Η γεωγραφική της θέση είναι γνωστή από τον «Σταδιασμό της μεγάλης Θαλάσσης» (6ος αι. μ.χ.), όπου διαβάζουμε ότι η Τάρρα βρισκόταν ανάμεσα στο Ποικιλάσιο και 72

73 το Φοίνικα (σημερινό Λουτρό). Η παλαιότερη περιγραφή για τον αρχαίο οικισμό ανήκει πιθανότατα στον πρώτο περιηγητή της περιοχής κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, στον φραγκισκανό μοναχό Buondelmonti, που επισκέφθηκε τη νοτιοδυτική Κρήτη το μνημειακά οικοδομήματα, δεξαμενές, ερείπια ναού από μάρμαρο, τμήματα αγαλμάτων και ειδωλίων. Πολύ αργότερα, το 1837, ο Άγγλος περιηγητής R. Pashley ταύτισε την ίδια θέση με την αρχαία Τάρρα, όμως δεν εντόπισε ίχνος από τα παραπάνω ερείπια. Εικ. 50: Θέση αρχαίας Τάρρας Η Τάρρα όπως βλέπουμε και στην Εικ.50, βρισκόταν μέσα σε ένα γοητευτικό, αλλά ταυτόχρονα αφιλόξενο, φυσικό περιβάλλον. Αν και είχε θαλάσσια πρόσβαση, ουσιαστικά ήταν απομονωμένη χωρίς ομαλή επίγεια πρόσβαση, γεγονός που συνέβαλλε στην αυτονομία της. Ήταν υποχρεωμένη να αντιμετωπίζει τους ποικίλους κινδύνους που την απειλούσαν αποκλειστικά με τις δικές της δυνάμεις Έτσι, διέθετε καλή οχύρωση για την προστασία της από τις συχνές πειρατικές επιδρομές, ενώ παράλληλα τη διαβίωση των κατοίκων διευκόλυνε η παροχή άφθονου νερού από το δρυμό της Σαμαριάς τους περισσότερους μήνες του χρόνου.η επικοινωνία της πόλης με τον έξω κόσμο εξασφαλιζόταν μέσω της θάλασσας. Στο δίκτυο των θαλάσσιων δρόμων που ακολουθούσαν τα εμπορικά φορτία από και προς τη Βόρεια Αφρική πιθανότατα λειτουργούσε ως ενδιάμεσος σταθμός. Δεν αποκλείεται να διέθετε και 73

74 κάποιου είδους λιμενικέςεγκαταστάσεις που πιθανώς καταστράφηκαν από τους μεγάλους σεισμούς που έπληξαν την ανατολική Μεσόγειο κατά την όψιμη αρχαιότητα, ιδιαίτερα από αυτόν του 365 μ.χ.. Τότε ανυψώθηκε απότομα κατά 4μ. περίπου η ξηρά σε όλο το μήκος της ακτής των Σφακίων, σχηματίζοντας στην περιοχή τη σημερινή εντυπωσιακή αμμώδη παραλία της Αγίας Ρουμέλης. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων δεν αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης αρχαίων ναυαγίων στον όρμο της Αγίας Ρουμέλης. Η Τάρρα, όπως φανερώνουν οι αρχαιολογικές ενδείξεις, ιδρύθηκε στα πρώιμα ιστορικά χρόνια, πιθανότατα στα τέλη του 8ου αι. π.χ. Γνωρίζουμε ότι από τις αρχές του 7ου αι. π.χ. είχε επαφές με τις πόλεις της Μεσσαράς, αργότερα με περιοχές του ανατολικού Αιγαίου, τη Ρόδο, την Κόρινθο, την Αττική κ.λπ. Σημαντικές ήταν οι σχέσεις με πόλεις της Βόρειας Αφρικής, ήδη από τον πρώιμο 6ο αι. π.χ., όπως η Ταύχειρα της Κυρρηναϊκής (σημερινή Τόκρα της Λιβύης) και η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Κατά την Ελληνιστική Περίοδο η πόλη κόβει δικό της νόμισμα που στη μια πλευρά φέρει τη μέλισσα και στην άλλη την κεφαλή του κρητικού αιγάγρου. (Μανούτσογλου, Ε., Σπυρίδωνος, Ε., Μαριολάκος, Δ., Τζανακάκη, Κ., Καργιολάκη, Χ., Μαρκόπουλος, Θ., & Μαριολάκος, Η., (Νοέμβρης 1999) Οι πηγές της αρχαίας πολιτείας Τάρρας, που βρίσκεται στον Εθνικό Δρυμό Λευκών Ορέων (Φαράγγι Σαμαριάς), Κρήτη, στο Το Αθάνατο Νερό, σελ ). Οι Εκκλησίες Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Αγία Ρουμέλη Τη θέση αρχαίου ναού, πιθανώς του Ταρραίου Απόλλωνα, πήρε η μετρίων διαστάσεων τρίκλιτη βασιλική της Παναγίας, όπως μας είναι γνωστή από το μεταγενέστερο μονόχωρο παρεκκλήσιο στο χώρο του αρχικού ιερού βήματος. Η βασιλική σώζεται σε μεγάλο ύψος και για το λόγο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε μεγάλη έκταση στη νότια πλευρά διακρίνονται στη θέση τους μεγάλοι, λαξευτοί δόμοι από τοπικό, γκρίζο ασβεστόλιθο, κάτω από τον νότιο τοίχο της εκκλησίας. Πρόκειται για την κρηπίδα του αρχαίου ναού, από τον οποίο επίσης διασώζεται ένας μεγάλος αριθμός από λαξευτούς δόμους, σε δεύτερη χρήση στους τοίχους και το στυλοβάτη της βασιλικής. Η βασιλική ήταν τρίκλιτη, ξυλόστεγη με νάρθηκα και ιερό βήμα εγγεγραμμένο σε ορθογώνια διαμερίσματα, τα παστοφόρια. Ανατολικά σώζεται ακέραια η μεγάλη, ημικυλινδρική αψίδα του ιερού βήματος με βαθμιδωτή απόληξη. 74

75 Εικ. 51: Η Κοίμηση της Θεοτόκου Στο μέσο της αψίδας σώζεται το δίλοβο, αρχικό παράθυρο, το οποίο κλείστηκε μεταγενέστερα και μετατράπηκε σε δυο μικρούς φεγγίτες. Δυτικά υπάρχει ο τριμερής νάρθηκας, που διαχωρίζεται από το ναό με τοίχο και επικοινωνεί με τρία ανοίγματα με τον κυρίως ναό. Το ιερό βήμα καταλαμβάνει το ανατολικό μέρος του κεντρικού κλίτους του ναού και χωρίζεται με το στυλοβάτη του τέμπλου, από τον οποίο σώζεται η θεμελίωση. Ο ναός διαιρείται σε τρία κλίτη από κτιστούς στυλοβάτες, των οποίων διασώζεται η θεμελίωση. Ανάμεσα στο δομικό υλικό είναι και μεγάλοι, ορθογώνιοι δόμοι του αρχαίου ναού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ενδιάμεση των δόμων απλή τοιχοποιία με διακοσμητικά μιστρίσματα. Νότια της βασιλικής σώζεται ένας καμαροσκέπαστος τάφος, ο οποίος πιθανώς ανήκε σε κάποια διακεκριμένη προσωπικότητα της Παλαιοχριστιανικής εποχής. Το αρχικό δάπεδο του ναού ήταν ψηφιδωτό, από το οποίο σώζονται μόνο μερικά τμήματα εξαιτίας της διάνοιξης πάνω του μεταγενέστερων 75

76 τάφων. Τα σχέδια του ψηφιδωτού είναι γεωμετρικά, ανάμε σα στα οποία αναγνωρίζεται περιμετρικά πλαίσιο από τεμνόμενα ημικύκλια και διάχωρα με φολίδες, τεμνόμενους κύκλους ή αυτοσυμπλεκόμενη σε κόμβους ταινία. Η ποιότητα του ψηφιδωτού είναι αρκετά καλή και μπορεί να συγκριθεί με τα αντίστοιχα δάπεδα στη Σούγια, στο Φραγκοκάστελο και στη Χερσόνησο. Με βάση τα παραπάνω, αναγνωρίζεται και εδώ το συνεργείο ψηφοθετών που δρα στην Κρήτη και στο Άργος κατά τον 6ο μ.χ. αι. Την εποχή αυτή χρονολογείται και η βασιλική της Αγίας Ρουμέλης. Η βασιλική φαίνεται ότι κάποια εποχή εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε σταδιακά, αν και η διατήρησή της είναι καλύτερη από οποιανδήποτε άλλη στην Κρήτη.Κατά τον 15ο αι. στη θέση του ιερού βήματος της βασιλικής κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε μικρός μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται για ένα τυπικό κτίσμα, όμοιο με τις δεκάδες που υπάρχουν στην ύπαιθρο της Κρήτης και παρουσιάζουν ενδιαφέρον κυρίως για τον τοιχογραφικό τους διάκοσμο. Στην περίπτωση του ναού της Παναγίας υπάρχει εκτεταμένη κατάπτωση του διακόσμου, ενώ και τα τμήματα που σώζονται έχουν υποστεί σημαντικές φθορές από φωτιά. Ο διάκοσμος αποκαλύφθηκε το 1995 από εργασίες συντήρησης, που έγιναν από την τότε 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 76

77 Εικ. 52: Το ψηφιδωτό δάπεδο του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου Οι οικισμοί Αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρωπογεωγραφικής ενότητας της Σαμαριάς αποτελούν δύο οικισμοί: η Σαμαριά, που βρίσκεται μέσα στο φαράγγι, και η Αγία Ρουμέλη (παλιός και νέος οικισμός), η οποία είναι χτισμένη στην έξοδο του φαραγγιού προς το Λιβυκό πέλαγος, στη θέση της Αρχαίας Τάρρας. Οι δεσμοί μεταξύ των δύο οικισμών υπήρξαν πάντα πολύ στενοί. Η μεταξύ τους εξάρτηση, σε θέματα οικονομίας, ασφάλειας και επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο, ήταν πολύ μεγάλη. Η εκκένωση της Σαμαριάς, λόγω της ανακήρυξης του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό, το 1962, προκάλεσε ανισορροπία στο σύστημα των δύο οικισμών, που είχαν μάθει να επιβιώνουν για αιώνες κάτω από δύσκολες συνθήκες, με τη Σαμαριά να έχει επαφή με την ενδοχώρα του νομού και την Αγία Ρουμέλη με τα νότια παράλια. 77

78 Η Σαμαριά Ο οικισμός Σαμαριά στην επαρχία Σφακίων αναφέρεται για πρώτη φορά σε γραπτές πηγές ως Samaria από τον Francesco Barozzi, το 1577, και τον Antonio Trivan (Vari cose di Candia ). Η μόνιμη εγκατάσταση μέσα στο φαράγγι είναι μεταγενέστερη αυτής στην Αρχαία Τάρρα και πιθανότατα ξεκίνησε από ανθρώπους που αναζήτησαν κατ αρχήν προστασία μέσα στο φαράγγι και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Η ιδιαιτερότητα της εγκατάστασης αυτής είναι μοναδική, διότι οι συνθήκες διαβίωσης, από όλες τις απόψεις, ήταν δυσμενείς (περιορισμένη ηλιοφάνεια, μεγάλη υγρασία, δύσκολη πρόσβαση, δύσβατο έδαφος, λίγη καλλιεργήσιμη γη και, κυρίως, πλήρης απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες). Ωστόσο, από τη στιγμή που εγκαταστάθηκαν οι άνθρωποι εκεί, η κατοίκηση ήταν μόνιμη και συνεχής.ο οικισμός βρίσκεται σε υψόμετρο 350 μέτρων και σε απόσταση 7 χλμ. από την είσοδο του φαραγγιού στο Ξυλόσκαλο. Είναι τοποθετημένος μέσα σε ένα κοίλωμα των παρυφών, σχεδόν επίπεδο, και είναι αθέατος μέχρι την τελευταία στιγμή από το κύριο μονοπάτι. Λίγο πιο χαμηλά και νότια βρίσκονται τα ερείπια της Κάτω Σαμαριάς, η οποία έπαψε να κατοικείται από τη δεκαετία του 1920 εξ αιτίας ενός διπλού φονικού, που ανάγκασε τους κατοίκους της σε εκπατρισμό. Παρόλη τη στενότητα του χώρου, και στη Σαμαριά επικρατεί το ελεύθερο και τελείως διεσπαρμένο οικοδομικό σύστημα.γύρω από τα σπίτια του οικισμού υπάρχει ένα εντυπωσιακό δίκτυο λίθινων τοίχων που χρησιμοποιούνταν ως περίβολοι για την οριοθέτηση των περιουσιών. Τα δύο νεκροταφεία του οικισμού βρίσκονταν το ένα στην πλαγιά της εκκλησίας της Οσίας Μαρίας, (τμήμα του παρέσυρε χείμαρρος), το άλλο απέναντι από το χωριό,στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Χριστού.Μέσα στο Δρυμου βρίσκονται επίσης οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Γεωργίου και του Αφέντη Χριστού. Κοντά στη νότια έξοδο, βρίσκεται ένα σπήλαιο, αφιερωμένο στην Αγία Ζώνη. Η Σαμαριά απαλλοτριώθηκε το 1962 με στόχο την πλήρη προστασία του φαραγγιού και την ανακήρυξή του σε Εθνικό Δρυμό. Οι τελευταίοι κάτοικοι την εγκατέλειψαν το 1965, οπότε και ολοκληρώθηκε η διαδικασία απαλλοτρίωσης και μετεγκατάστασης σε άλλες περιοχές του νομού κυρίως σε περιοχές στις οποίες είχαν μετοικήσει νωρίτερα συγγενείς ή κάτοικοι της Σαμαριάς, όπως η Αγία Ρουμέλη, η Παλαιόχωρα, ο Αλικιανός κ.ά.η Πάνω Σαμαριά είχε 12 περίπου σπίτια όταν οι τελευταίοι κάτοικοι την εγκατέλειψαν,ενώ η Κάτω 7, σε ερειπιώδη κατάσταση. Μετά την εκκένωση του οικισμού δεν έγινε άμεση επέμβαση αποκατάστασης και συντήρησης των σπιτιών, με συνέπεια να ερειπωθούν και αυτά. Η Διεύθυνση Δασών έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια την αποκατάσταση και την επανάχρηση ορισμένων σπιτιών της Πάνω Σαμαριάς για τις ανάγκες του προσωπικού της και για δραστηριότητες περιβαλλοντικής εκπαίδευσης.εκτός από το χωριό Σαμαριά, υπάρχει ακόμα μία θέση στην οποία 78

79 απαντώνται ερείπια που δηλώνουν την παρουσία μιας παλιότερης προσωρινής ή μόνιμης εγκατάστασης. Είναι η θέση της Χώρας της Σαμαριάς, η οποία βρίσκεται πάνω από τον οικισμό, σε υψόμετρο 670 μέτρων, και απαιτεί ανάβαση 1 ώρας από το χωριό. Η ταύτιση αυτών των ερειπίων παραμένει προβληματική ακόμη και σήμερα και μόνον υποθέσεις μπορούν να γίνουν για τη χρονολόγησή τους. Προφορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι και στη θέση Πάνω Χώρα, που βρίσκεται σε υψόμετρο 1450 μέτρων και απαιτείται ανάβαση 4 ωρών από τον οικισμό της Σαμαριάς για την πρόσβασή της. Η Αγία Ρουμέλη Ο οικισμός της Αγίας Ρουμέλης είναι και αυτός οργανικά δεμένος με το φαράγγι Ο παλιός οικισμός, όπως βλέπουμε και στην Εικ.53, ο οποίος έχει σήμερα εγκαταλειφθεί, ήταν κατανεμημένος σε γειτονιές - χαρακτηριστικό των οικισμών των Σφακίων- οι οποίες αναπτύσσονταν γραμμικά και ακολουθούσαν τη δυτική όχθη του ποταμού, εκτός από την Πέρα Μπάντα, η οποία βρισκόταν ανατολικά της εξόδου του φαραγγιού. Ο οικισμός,ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Κρήτης, κάηκε δύο φορές από τους Τούρκους το 1867 και το 1868.Η Αγία Ρουμέλη ως έδρα της ομώνυμης Κοινότητας διέθετε κάποιες βασικές υποδομές κοινωνικού χαρακτήρα, όπως Δημοτικό Σχολείο, το οποίο λειτούργησε από το 1899 έως το στη συνέχεια στέγασε το Κοινοτικό Γραφείο -, και στην παραλία Σταθμό Χωροφυλακής. Κοντά στον οικισμό υπάρχουν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Παρασκευής,του Αγίου Αντωνίου (μέσα σε σπήλαιο), μέσα στον οικισμό ο ναός της Αγίας Τριάδας (πολιούχος και νεκροταφείο). Κοντά στην παραλία βρίσκεται ο παλιός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου 79

80 Εικ. 53 α & β: (Παλαιός) Οικισμός Αγίας Ρουμέλης : υπάρχουσα Κατάσταση ( ) & Γενική κάτοψη. Εικ. 54: Το λιμανάκι της Αγίας Ρουμέλης Η σημερινή Αγία Ρουμέλη έχει κτιστεί στη δυτική όχθη του χειμάρρου, στη θέση Γιαλός,που απέχει 20 με τα πόδια από τον παλιό οικισμό, ο οποίος ονομαζόταν «Μέσα Αγία Ρουμέλη» και σήμερα «Παλαιά Αγία Ρουμέλη». Στις 12 Νοεμβρίου 1954 μια μεγάλη πλημμύρα κατέστρεψε αρκετά σπίτια του παλιού οικισμού. Το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας απαλλοτρίωσε το 1957 έκταση 21,5 στρεμμάτων στην παραλία, στη θέση Γιαλός, για την παραχώρηση οικοπέδων στους πλημμυροπαθείς, μέτρο από το οποίο 80

81 επωφελήθηκαν σχεδόν όλοι οι κάτοικοι. Έτσι άρχισε να δημιουργείται ο νέος οικισμός στη δυτική όχθη του χειμάρρου, κυρίως τη δεκαετία του 70, σύμφωνα με ρυμοτομικό σχέδιο το οποίο ισχύει μέχρι και σήμερα. Πρώτο οικοδομήθηκε το νέο Δημοτικό Σχολείο ( ), το οποίο λειτούργησε κανονικά το σχολικό έτος μέχρι τον Ιούνιο του 1989, οπότε και σταμάτησε να λειτουργεί (στο χώρο του τώρα στεγάζεται το Ιατρείο).Πριν από την εγκατάσταση στη νέα θέση, έγινε το 1970 από τον Προϊστάμενο της ΚΕ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Γιάννη Τζεδάκι σωστική ανασκαφή, από την οποία προέκυψε ότι στη θέση αυτή εντοπίζεται το νεκροταφείο της Αρχαίας Τάρρας. Η μελέτη των αρχιτεκτόνων πολεοδόμων Νίκου Χατζημιχάλη και Παναγιώτη Ματάλα ( ) προέβλεπε την ανάπτυξη του οικισμού ανατολικότερα, στην προέκταση του φυσικού άξονα του φαραγγιού, που θα επέτρεπε τη συνέχιση της παρόχθιας οικιστικής δομής, την ανάπτυξη των τουριστικών υποδομών σε συγκεκριμένη ζώνη με πρόσωπο στη θάλασσα, την ανάπτυξη πρασίνου, καθώς και την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων. Η μελέτη όμως δεν εφαρμόστηκε. Η αρχαιολογική περιοχή, εκτός από την περιοχή του Γιαλού, εκτείνεται ανατολικά του χειμάρρου στη θέση Αζωυρομούρι, καθώς και περιμετρικά της εκκλησίας της Παναγίας. Η περιοχή της Τάρρας και του φαραγγιού έχει χαρακτηριστεί ως τόπος αρχαιολογικός, ιστορικός και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΦΕΚ 1242/8/ ) και προστατεύεται από τη σχετική νομοθεσία (Ν. 1469/50 «Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενεστέρων του 1830»).Τον παλιό οικισμό και τον νέο συνδέει πεζόδρομος, που σήμερα χρησιμοποιείται και ως αυτοκινητόδρομος από τον ντόπιο πληθυσμό. Ο σημερινός οικισμός αποτελείται από μεγάλο αριθμό αυθαίρετων κτισμάτων, τα περισσότερα από τα οποία χρησιμοποιούνται ως τουριστικά καταλύματα. Η μορφολογία τους δεν εναρμονίζεται ούτε με το φυσικό περιβάλλον ούτε με το τοπικό αρχιτεκτονικό ιδίωμα. Η φροντίδα των κατοίκων είναι εμφανής στους κήπους και τα πλακόστρωτα καλντερίμια.την τελευταία εικοσαετία, ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1990, έχουν εκπονηθεί διάφορες μελέτες για τις τεχνικές υποδομές του οικισμού για τις μεταφορές, την ύδρευση, την αποχέτευση, τον βιολογικό καθαρισμό, τη διαμόρφωση των κοινόχρηστων χώρων και άλλων υποδομών του οικισμού. Από τις μελέτες αυτές υλοποιήθηκαν μερικώς ορισμένες, όπως δύο προβλήτες από τις προβλεπόμενες.η σημερινή Αγία Ρουμέλη ουσιαστικά αποτελεί ένα νέο,τουριστικό οικισμό, ο οποίος θα ήταν δυνατόν να είναι πρότυπος. Η διαφύλαξη της αισθητικής του τοπίου καιη προστασία του περιβάλλοντος θα έπρεπε να είναι η πρώτη μέριμνα οποιασδήποτε επέμβασης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, σε επίπεδο μελετών, υπήρξε αυτή η μέριμνα, όμως αυτές οι μελέτες δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Για το λόγο αυτό η Αγία Ρουμέλη, λόγω και της γεωγραφικής της απομόνωσης, προσφέρεται ως καλό παράδειγμα για τη μελέτη των μηχανισμών 81

82 από τους οποίους εξαρτάται η παραγωγή του χώρου στην Ελλάδα και των παραγόντων που στρεβλώνουν την ανάπτυξη. Αξίζει να μελετηθεί η αδυναμία της ελληνικής δημόσιας διοίκησης,κεντρικής και τοπικής, να εφαρμόσει, ακόμη και όταν υπάρχει, ένα συνολικό, ολοκληρωμένο σχέδιο σε μια συγκεκριμένη και παρθένα περιοχή, με συντονισμένη δράση όλων των υπηρεσιών και των άμεσα ενδιαφερόμενων.είναι γεγονός ότι το σύγχρονο οικιστικό περιβάλλον δεν είναι αντάξιο του χώρου που το φιλοξενεί. Όμως, δεν έχουν γίνει πολλές μη αναστρέψιμες καταστροφές. Επίσης,εξακολουθεί να υφίσταται το οικιστικό απόθεμα του παλαιού οικισμού, το οποίο έχει μεν υποστεί καταστροφές από το χρόνο, αλλά δεν έχει αλλοιωθεί. Οι κάτοικοι, έξυπνοι και με ισχυρό το ένστικτο της επιβίωσης, μπορούν να αναλάβουν ενεργό ρόλο σε ένα πρόγραμμα αναβάθμισης του περιβάλλοντος του φαραγγιού και του οικισμού τους. Εικ. 55: Το Κρητικό Σπίτι Εικ. 56: Σπίτι στο Γυαλό Αγίας Ρουμέλης 82

83 Η κατοικία: Μορφολογικά στοιχεία Η σφακιανή λαϊκή αρχιτεκτονική έχει έναν έντονο και ιδιότυπο χαρακτήρα. Αποτελεί μία από τις χαρακτηριστικότερες μορφές κατοικίας της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου. Το σφακιανό λιθόκτιστο,πλατυμέτωπο μονόσπιτο με καμάρα (καμαρόσπιτο) και επίπεδη στέγη, απαντάται στο μεγαλύτερο τμήμα της επαρχίας Σφακίων, με διάφορες παραλλαγές, στους ορεινούς και παραθαλάσσιους οικισμούς.στη Σαμαριά δεν υπάρχει ούτε ένα σπίτι με καμάρα.τα σπίτια είναι δίπατα, στενά, χωρίς καμάρα ή δοκάρι κατά τον επιμήκη άξονα, με επίπεδη στέγη που επιστρώνεται με αργιλόχωμα ή πλάκες, με δοκάρια και στρώση σανιδιών για το πάτωμα. Κατασκευαστές των σπιτιών ήταν συνήθως οι ίδιοι οι κάτοικοι.η δυνατότητα χρήσης κορμών δέντρων με μεγάλο μήκος ίσως να είναι ο λόγος για τον οποίο δεν ήταν απαραίτητη η χρήση της καμάρας για την ενδιάμεση στήριξη των δοκαριών.η οικοδόμηση του σπιτιού του χαΐνη Καλογερογιάννη από Σελινιώτες μαστόρους, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης επειδή απάλλαξε την επαρχία Σελίνου από τον σκληρό γενίτσαρο μπορεί να υποδηλώνει την ύπαρξη σχέσεων μεταξύ Σαμαριάς και χτιστάδων από το Σέλινο.Τα σπίτια της (παλιάς) Αγίας Ρουμέλης ακολουθούσαν περισσότερο την τυπολογία της σφακιανής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Η μορφολογία τους δέχεται επιρροές τόσο από τη Χώρα Σφακίων όσο και από την Ανώπολη.( Βασιλειάδης, Δ. (1976) Το Κρητικό Σπίτι, Αθήνα, εκδ. Εστία, Β έκδοση) 83

84 Εικ. 57: Σπίτια Σαμαριάς 84

85 Εικ. 58: Κάτω Γειτονιά Αγίας Ρουμέλης Ο πληθυσμός Οι κάτοικοι των δύο οικισμών είναι Σφακιανοί. Οι οικισμοί, όπως και όλη η περιοχή του Δρυμού, ανήκουν διοικητικά στην Επαρχία Σφακίων (εκτός από ένα πολύ μικρό τμήμα βορειοδυτικά, που ανήκει στην επαρχία Σελίνου) και την ακολουθούν σε όλες τις διοικητικές μεταβολές της στη διάρκεια του χρόνου.μετά το 1920, τα στοιχεία προέρχονται από τις επίσημες απογραφές της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Αποτυπώνουν τον πραγματικό πληθυσμό, αυτόν δηλαδή που βρίσκεται στον τόπο τη στιγμή της απογραφής, ανεξάρτητα εάν πρόκειται για μόνιμο κάτοικο ή περαστικό. Στοιχεία για τον μόνιμο και τον νόμιμο πληθυσμό που συλλέγονται μέσω ερωτηματολογίων δεν υπάρχουν για όλες τις απογραφές.ο μόνιμος πληθυσμός ήταν αρκετά μεγαλύτερος το Ο μόνιμος πληθυσμός του 1994, σύμφωνα με στοιχεία (που συγκεντρώθηκαν με ερωτηματολόγια) της μελέτης «Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος» (ΤΑΠ) του Αναπτυξιακού Συνδέσμου Σφακίων (Μάιος 1994), ανέρχεται σε 160 κατοίκους (78 άνδρες, 82 γυναίκες), αριθμός που φαίνεται να είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. Η διαφορά στις δύο μετρήσεις πρέπει να συνδέεται με το χρόνο διεξαγωγής της απογραφής σε σχέση με την τουριστική περίοδο. Δεν πρόκειται για μόνιμο πληθυσμό, αφού ο οικισμός έχει πάψει να κατοικείται.το φαινόμενο της βεντέτας δηλαδή της αντεκδίκησης μεταξύ δύο οικογενειών, το οποίο καταλήγει συνήθως σε αλληλοδιάδοχους φόνους, που απαντάται και σε άλλες περιοχές της Κρήτης, είναι πολλές φορές ο λόγος της δραματικής μείωσης των κατοίκων και της Σαμαριάς, καθώς οικογένειες ολόκληρες αναγκάστηκαν να εκπατριστούν για να αποφευχθεί η συνέχισή της.το ρεύμα μετανάστευσης που είχε αρχίσει από τις αρχές του 20ού αι. από την Κρήτη προς το εξωτερικό και κυρίως την Αμερική δεν 85

86 φαίνεται να επηρεάζει ιδιαίτερα τη Σαμαριά. Μία περίπτωση μετανάστευσης που έγινε δυνατόν να καταγραφεί είναι αυτή των αδελφών Καλογεράκη στην Αργεντινή. Αφού επέστρεψαν στα Χανιά, ο ένας από τους αδερφούς, ο Νταμουλής Β. Καλογεράκης, γύρισε στη γενέτειρά του Σαμαριά και συνέβαλε αποφασιστικά, με την εμπειρία που είχε αποκτήσει, στην ανάπτυξη μιας στοιχειώδους μεταποιητικής δραστηριότητας εκεί (κατασκευή και λειτουργία νεροπρίονων και ελαιοτριβείου). Τη δεκαετία του 60, στο νέο ρεύμα μετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρώπης δεν έχουμε μεγάλο αριθμό μεταναστών από την περιοχή της Σαμαριάς και της Αγίας Ρουμέλης. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μαρτυρίες περιηγητών σύμφωνα με τις οποίες οι μόνιμοι κάτοικοι όταν ερωτώνται δηλώνουν ότι δεν βρίσκουν το λόγο να πάνε στα Χανιά,φοβούμενοι ίσως ότι, μετά, δεν θα ήθελαν να γυρίσουν πίσω. Η Σαμαριά γνώρισε τη μεγαλύτερη κάμψη του πληθυσμού της μετά τον πόλεμο εξ αιτίας των καταστροφών που αυτός προκάλεσε τόσο στις υποδομές όσο και στον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Ο πληθυσμός της Αγίας Ρουμέλης γνώρισε και αυτός μεγάλη μείωση από το 1900 έως το 1920, έκτοτε όμως διατηρείται σταθερός ενισχυόμενος και από τη μετεγκατάσταση κατοίκων από τη Σαμαριά. Τη δεκαετία παρουσίασε τη μεγαλύτερη κάμψη, γεγονός που συνδέεται άμεσα με το ότι, λόγω της οικονομικής δυνατότητας που απέκτησαν οι κάτοικοι με τα χρήματα της απαλλοτρίωσης, προτίμησαν να επενδύσουν σε μια νέα κατοικία σε άλλη περιοχή του νομού.αργότερα, τα παιδιά κυρίως των κατοίκων που έφυγαν, επέστρεψαν για να επενδύσουν σε τουριστικές επιχειρήσεις στην Αγία Ρουμέλη. Δευτερευόντως,η μείωση του πληθυσμού την περίοδο αυτή μπορεί να συνδεθεί με την καθυστέρηση της έγκρισης του ρυμοτομικού σχεδίου του νέου οικισμού - εγκρίθηκε τελικά στις 23/4/ αλλά και με την έξαρση της εσωτερικής μετανάστευσης. Η αύξηση των τελευταίων δεκαετιών και στα δύο φύλα (λαμβάνοντας υπόψη για το 1991 τα στοιχεία της έρευνας και όχι της απογραφής) οφείλεται στην έντονη τουριστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά την περίοδο αυτή καιστην επάνοδο και «μόνιμη» εγκατάσταση των απασχολούμενων στον τουρισμό, που είναι κυρίως κατιόντες των παλιών κατοίκων (μόνιμος πληθυσμός απογραφής 2001: 119 στην Αγ.Ρουμέλη και 4 στην Παλιά Αγία Ρουμέλη). Όμως η αύξηση αυτή σημειώνεται μόνο κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου (από Μάρτιο έως Οκτώβριο). Κατά τη διάρκεια του χειμώνα ο πληθυσμός δεν ξεπερνά τους 20 κατοίκους, καθώς ο οικισμός δεν διαθέτει πια ούτε σχολείο (από το 1989) ούτε στοιχειώδεις υπηρεσίες εξυπηρέτησης των κατοίκων (ταχυδρομείο, φαρμακείο κ.λπ.) ούτε καθημερινή ακτοπλοϊκή σύνδεση (έχει τρεις φορές την εβδομάδα, εφόσον το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες).το Ιατρείο επίσης λειτουργεί μόνο κατά την τουριστική περίοδο.ενδιαφέρον παρουσιάζουν 86

87 τα στοιχεία κατανομής ανά φύλο, καθώς ο αριθμός των ανδρών,σε όσες απογραφές έχουμε τα σχετικά στοιχεία, είναι μεγαλύτερος από των γυναικών,αν και οι πόλεμοι θα περιμέναμε να φέρουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Το γεγονός οφείλεται στο ότι οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ πιο δύσκολες για τις γυναίκες, οι οποίες,μέσω του γάμου με κατοίκους άλλων περιοχών, εγκατέλειπαν την περιοχή του δρυμού. Προς τη Δύση, η Ξυλόσκαλα δεν είναι, όπως το δείχνει το όνομά της, παρά μια σκάλα από ξύλο, φτιαγμένη από ανθρώπινο χέρι,κρεμασμένη στα πλευρά του γκρεμού, το φαράγγι της Σαμαριάς, που συνεχίζεται μέχρι τη μεσημβρινή παραλία,δεν είναι παρά ένας στενός χείμαρρος, γερμένος απ όλα τα μέρη, φραγμένος από βράχους και σωρούς χωμάτων. Προς τη Δύση, μια ρωγμή αφήνει να περάσει ένα μονοπάτι κατσικιών στην κοιλάδα του Κανδάνου και το λιμάνι του Σελίνου. Η μόνη είσοδος στο οχυρό είναι ο δρόμος που μας οδήγησε εδώ και τον οποίο ξαναπαίρνουμε προς τους Λάκκους και τη βόρεια παραλία. Η πρόσβαση και η διάβαση του φαραγγιού Το φαράγγι της Σαμαριάς έχει δύο βασικές πύλες: το Ξυλόσκαλο προς την πλευρά του Ομαλού (βόρεια) και την Αγία Ρουμέλη προς την πλευρά του Λιβυκού πελάγους (νότια).( Μανουσάκης, Γ. (1980) Το οδοιπορικό των Σφακιών, Αθήνα, εκδ. Κέδρος, Α έκδοση, Ρέθυμνο 2002, εκδ. Μίτος, Β έκδοση). Μέχρι και τη δεκαετία του 60 ήταν σε χρήση από τους κατοίκους και η διάβαση από την περιοχή Ποριά, που βρίσκεται ανατολικότερα του Ξυλόσκαλου. Το πέρασμα αυτό οδηγεί πλησιέστερα στα Χανιά και εξυπηρετούσε καλύτερα τους κατοίκους. Υπάρχουν και άλλες δίοδοι επικοινωνίας μέσω παράπλευρων μικρότερων φαραγγιών και άλλων περασμάτων, τα οποία όμως είναι δύσβατα και γνωστά μόνο στους γνωρίζοντες καλά την περιοχή.η φυσιολογική φορά της διάβασης του φαραγγιού είναι αυτή που ακολουθεί την κλίση του εδάφους, από το Ξυλόσκαλο(υψόμετρο 1227 μ.) μέχρι την επιφάνεια της θάλασσας στην Αγία Ρουμέλη (υψόμετρο 0). Παρόλα αυτά, η διέλευση κατά την αντίθετη φορά ήταν περισσότερο συνηθισμένη τα παλιότερα χρόνια, καθώς ήταν πιο εύκολη η θαλάσσια πρόσβαση στα νότια παράλια. Το κεντρικό μονοπάτι που διασχίζει το Δρυμό από το Ξυλόσκαλο μέχρι την Αγία Ρουμέλη θέλει συστηματικό καθάρισμα και συντήρηση κάθε χρόνο. Πέτρες που κατεβάζουν οι ορμητικοί χείμαρροι το χειμώνα διαφοροποιούν τα περάσματα και επιτείνουν τη δυσκολία του εγχειρήματος. Το 1926 στη θέση Χαλασμένα Γκρεμνά δημιουργήθηκε ολόκληρη λίμνη, η οποία διατηρήθηκε για 2 χρόνια. Αυτό συνέβη και πριν από λίγα χρόνια. Οι άνθρωποι έμπαιναν μαζί με τα μουλάρια στο νερό και διέσχιζαν μαζί με τα ζώα για να μη φοβηθούν τη λίμνη ή τους χειμάρρους.το Ξυλόσκαλο όπως βλέπουμε και στην Εικ.59 (ξύλα καρφωμένα στον κρημνό σαν είδος σκάλας) δημιουργήθηκε την εποχή της Τουρκοκρατίας και 87

88 επιδιορθώθηκε την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, για να μπορεί ο Αρμοστής Πρίγκηπας Γεώργιος να επισκέπτεται το φαράγγι. Έκτοτε, έχει υποστεί και άλλες επιδιορθώσεις, μέχρι τη σύγχρονη διαμόρφωσή του. Από το Ξυλόσκαλο μέχρι τους Λάκκους υπήρχε μονοπάτι, μέχρι τη γερμανική κατοχή, οπότε διανοίχτηκε, με αγγαρείες, ο πρώτος δρόμος. Πάνω σε αυτήν την πρώτη χάραξη έγινε αργότερα το οδικό δίκτυο, το οποίο ολοκληρώνεται τμηματικά μέχρι και σήμερα. Πριν από την οδική σύνδεση,οι μεταφορές στα Χανιά γίνονταν με ζώα, κυρίως μουλάρια, και η μετάβαση στην πόλη των Χανίων διαρκούσε 1,5-2,5 ημέρες, με διανυκτερεύσεις στα ενδιάμεσα χωριά. Ο δρόμος σήμερα διασχίζει το οροπέδιο του Ομαλού, ένα άλλο φυσικό απόθεμα μεγάλης φυσικής και ιστορικής αξίας του νομού Χανίων, και φθάνει στο Ξυλόσκαλο.Η Αγία Ρουμέλη, αν και διέθετε υποτυπώδεις λιμενικές εγκαταστάσεις, επικοινωνούσε με τους άλλους οικισμούς στα νότια παράλια της Κρήτης με πλοία (με πιο γνωστό το ιστορικό ΑΡΚΑΔΙ. Η θαλάσσια αυτή σύνδεση δεν υπήρχε σε όλες τις εποχές (οι εκδρομείς της δεκαετίας του 30, π.χ., επέστρεφαν από την Αγία Ρουμέλη πίσω στο Ξυλόσκαλο για την επάνοδό τους στα Χανιά) Οι σημερινές λιμενικές εγκαταστάσεις άρχισαν να κατασκευάζονται τη δεκαετία του 60 με μελέτες που εκπόνησε το Λιμενικό Ταμείο Χανίων. Έγιναν δύο προβλήτες, η μία μπροστά από τον οικισμό και η δεύτερη στη θέση Μασχάλη, δυτικά του χωριού, οι οποίες δέχονται Ferry Boats και οχηματαγωγά επιβατικού τύπου για τις γραμμές των νοτίων ακτών. Κατά περιόδους γίνονται επισκευαστικές εργασίες από το Λιμενικό Ταμείο, καθώς, λόγω καιρού και φθορών, οι προβλήτες τίθενται εκτός λειτουργίας. Οι θαλάσσιες μεταφορές γίνονται σήμερα από την Εταιρεία ΑΝΕΝΔΥΚ (Ανώνυμη Ναυτιλιακή Εταιρεία Νοτιοδυτικής Κρήτης), εταιρεία λαϊκής βάσης, η οποία δημιουργήθηκε από κατοίκους της Αγίας Ρουμέλης το Η χερσαία σύνδεση της Αγίας Ρουμέλης με την Αράδαινα και την Ανώ-πολη γινόταν και γίνεται μέσω μονοπατιών. Οδική σύνδεση δεν είναι δυνατή. Σήμερα, στην Αγία Ρουμέλη έχει κατασκευαστεί ελικοδρόμιο, για να καλύπτει έκτακτες ανάγκες μεταφοράς. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1994 και παρελήφθη από το Δημόσιο το Όμως, η έλλειψη συντονισμού και συνεννόησης των εμπλεκομένων φορέων δεν έχει επιτρέψει μέχρι σήμερα τη λήψη άδειας λειτουργίας από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας και κατ επέκταση τη λειτουργία του.το οροπέδιο του Ομαλού ανήκει στο Δήμο Μουσούρων, στην ευρύτερη περιοχή του φαραγγιού. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της περιοχής και η μοναδικότητα του τοπίου έχουν γίνει πολλές φορές αντικείμενο ιδιαίτερων μελετών. 88

89 Εικ. 59: Το Ξυλόσκαλο 89

90 Εικ. 60: Το λιμάνι της Αγίας Ρουμέλης το

91 Εικ.:61 Φαράγγι Σαμαριάς: Τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια Εκτός από τα βασικά τοπωνύμια (ονομασίες οικισμών), στο φαράγγι κάθε πιθαμή γης, γι αυτούς που γνωρίζουν τον τόπο,έχει και το δικό της όνομα. Από τα μικροτοπωνύμια θα αναφερθούν τα πιο γνωστά, με τρόπο που να προσθέσουν κάποια επιπλέον στοιχεία στις γνώσεις μας για το φαράγγι.τα μικροτοπωνύμια και σε κάποιο ποσοστό τα τοπωνύμια, είναι κοινά και σε άλλες περιοχές της Κρήτης και της υπόλοιπης χώρας. Ο προσδιορισμός της ετυμολογικής προέλευσής τους είναι ένα δύσκολο έργο, που απαιτεί μακροχρόνια και συστηματική έρευνα από ειδικούς στο αντικείμενο. Όσες από τις ερμηνείες έχουν μέχρι σήμερα δοθεί, πολλές από τις οποίες δεν είναι κοινά αποδεκτές, παρατίθενται για πληρέστερη ενημέρωση. (Λουπάσης, Γ. Ι. ( ) Μικροτοπωνύμια και μακροτοπωνύμια: το παράδειγμα του Νομού Χανίων, στο Κρητική Εστία 8, σελ ). 91

92 Τοπωνύμια Σαμαριά Κατά την επικρατέστερη άποψη, την οποία υιοθέτησε και ο Νικ. Β. Τωμαδάκης, πρόκειται για τοπωνύμιο προερχόμενο από το όνομα της Οσίας Μαρίας (της Αιγυπτίας),στην οποία είναι αφιερωμένο το ξωκκλήσι στο κέντρο του φαραγγιού, που κτίστηκε το Οσία Μαρία - Σία Μαρία - Σία Μαριά Σαμαριά. Σύμφωνα με το φιλόλογο Ιωάννη Μωραλίδη (1984) η λέξη προέρχεται από την ομηρική λέξη αμάρη, δωρικά αμάρα (άμα: ομού, συγχρόνως + ρέω, ρόος: ρεύμα νερού). Αρχική ονομασία του φαραγγιού θεωρείται η Αμαρία φάραγξ, που με τον χρόνο, με την προσθήκη δε του σ και την αλλαγή στη θέση του τόνου, πήρε τη μορφή Σαμαριά. Τάρρα Σύμφωνα με τον Paul Faure, προέρχεται από τη ρίζα tal-tar-taur, που σημαίνει «φαράγγι με ποτάμι στο βάθος του». Αγία Ρουμέλη Σύμφωνα με τον Παπαγρηγοράκη, το τοπωνύμιο είναι αραβικό, προέρχεται από τις λέξεις aia: νερό και rumeli: ελληνικό και σημαίνει Ελληνικό Νερό. Ο Δέφνερ διατύπωσε την υπόθεση ότι η λέξη προέρχεται από την Αγία Ρουμιλία ή Ρουμίνα, Ρωμαϊκή θεά αντίστοιχη της Βριτομάρτιδος, στην οποία πίστευαν ότι ανήκε ο ναός της Αρχαίας Τάρρας. 105 Οι ασχολίες των κατοίκων Η τοπική οικονομία βασιζόταν παλαιότερα σε ποικίλες δραστηριότητες, περιορισμένης βέβαια κλίμακας αλλά μεγάλης γκάμας του πρωτογενή, κυρίως, τομέα (κτηνοτροφία, γεωργία, υλοτομία, μελισσοκομία, αλιεία), και ήταν μια οικονομία αυτάρκης και αυτόνομη. Σήμερα, η οικονομία της Αγίας Ρουμέλης είναι εξαρτώμενη και μονοδιάστατα προσανατολισμένη στον τουρισμό, με τις υπόλοιπες δραστηριότητες να φθίνουν σταθερά. Οι γαίες του φαραγγιού ήταν ιδιωτικές πριν από την απαλλοτρίωση. Οι αγοραπωλησίες 92

93 γης γίνονταν με ιδιωτικά συμφωνητικά, παρουσία μαρτύρων. Στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης υπάρχει σημαντικός αριθμός χειρόγραφων «συμβολαίων» που χρονολογούνται από τον 18ο και τον 19ο αι. Εικ.62: Η κτηνοτροφία Η κύρια ασχολία των κατοίκων της Σαμαριάς ήταν η κτηνοτροφία. Όλες οι οικογένειες είχαν κοπάδια αιγοπροβάτων, τα οποία έβοσκαν γύρω από το χωριό, στον Πρινιά και στα Λαγουδολίβαδα.Υπήρχαν δύο μιτάτα στο χωριό, στη θέση του Αγίου Νικολάου, στα οποία γινόταν η συγκέντρωση του πρόβειου και του κατσικίσιου γάλακτος χωριστά και η παραγωγή τυροκομικών προϊόντων. Από το κατσικίσιο γάλα έφτιαχναν μυζήθρα, ενώ από το πρόβειο τυρί και γιαούρτι, τα οποία πουλούσαν, όπως και το κρέας, 93

94 Οι καλλιέργειες Η κύρια καλλιέργεια των κατοίκων της Σαμαριάς και της Αγίας Ρουμέλης ήταν η ελιά (υπάρχουν ακόμη 750 περίπου ελιές μέσα στο Δρυμό).Από τη δεκαετία του 1920 δημιουργήθηκε από τον Νταμουλή Καλογεράκη το ελαιοτριβείο στη Σαμαριά (το οποίο σήμερα στεγάζει το Μουσείο της Σαμαριάς «Άνθρωπος και Σαμαριά), ενώ στην Αγία Ρουμέλη λειτουργούσαν δύο ελαιοτριβεία, εκ των οποίων το ένα διατηρείται σε καλή κατάσταση.στα παλαιότερα χρόνια υπήρχαν και καλλιέργειες σιτηρών, οι οποίες από τη δεκαετία του 1930 άρχισαν να περιορίζονται. Στην περιοχή του Κολαρδάχτη καλλιεργούσαν σιτηρά για την κτηνοτροφία (κυρίως κριθάρι). Σε πεζούλες πάνω από τον οικισμό καλλιεργούσε κάθε οικογένεια τα κηπευτικά της. Στην Αγία Ρουμέλη, εκτός από τα κηπευτικά, καλλιεργούσαν εσπεριδοειδή,ενώ, όπως αναφέρουν επισκέπτες και περιηγητές, οι κήποι των σπιτιών ήταν γεμάτοι λουλούδια. Η μελισσοκομία Η μελισσοκομία με τα παραδοσιακά κοφίνια ήταν πολύ διαδομένη και πολλά σπίτια είχαν πιεστήριο κεριού (χειροκίνητο μελιτοεξαγωγέα) για την παραγωγή του μελιού.τα κοφίνια, που στην περιοχή κατασκευάζονταν από βέργες λυγαριάς σοβαντισμένες εσωτερικά και εξωτερικά με πηλό από κοκκινόχωμα, τα σκέπαζαν με κομμάτια από φλοιό πεύκων, ο οποίος δεν σάπιζε εύκολα. Είναι ακόμη εμφανή τα ίχνη της τομής σε πολλά δέντρα. Αργότερα, οι κυψέλες κατασκευάζονταν από σανίδες, μέχρι την εποχή που άρχισε να χρησιμοποιείται η σύγχρονη, ευρωπαϊκή κυψέλη. Μελισσόκηποι υπήρχαν σε πολλά σημεία του Δρυμού - ο πιο ονομαστός ήταν αυτός στην περιοχή του Αγίου Νικολάου. Στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής το μέλι ήταν ένα από τα προϊόντα που αντάλλασσαν οι κάτοικοι προκειμένου να εξασφαλίσουν άλλα βασικάείδη διατροφής. 94

95 Διεύρυνση φαραγγιού στον οικισμό της Σαμαριάς 110 Τα δασικά προϊόντα Η υλοτομία και η παραγωγή δασικών προϊόντων ήταν μία άλλη κύρια ασχολία για τους κατοίκους. Οι κομμένοι κορμοί των δέντρων από τα δάση της Σαμαριάς οδηγούνταν από τους υλοτόμους, μέσω των χειμάρρων, στην Αγία Ρουμέλη, όπου φορτώνονταν στα πλοία προς πώληση είτε ως ακατέργαστη ξυλεία είτε αφού είχε υποστεί κατεργασία.ένα άλλο δασικό προϊόν είναι ο φλοιός των πεύκων, ο πίτυκας, τον οποίο οι κάτοικοι μάζευαν και εμπορεύονταν. Ο πίτυκας χρησίμευε στην παραγωγή κατραμιού για την αδιαβροχοποίηση των καϊκιών και στη βυρσοδεψεία για τη βαφή δερμάτων.με τη συλλογή ρητίνης δεν φαίνεται να ασχολούνταν οι κάτοικοι συστηματικά, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια. Μια εταιρεία,προερχόμενη πιθανόν από νησί του Αιγαίου, στο οποίο υπάρχει μακρά παράδοση ρητινοσυλλογής, ενοικίασε τα δάση, με άδεια πιθανόν του Υπουργείου Γεωργίας, στο τέλος της δεκαετίας του 30, για δύο συνεχείς χρονιές (1937, 1938) και εγκατέστησε εργάτες για τη συγκομιδή της ρητίνης,η οποία είχε στο παρελθόν πολλές χρήσεις, από το γνωστό «νέφτι» ως την παραδοσιακή προσθήκη στη ρετσίνα. Οι κάτοικοι της περιοχής είχαν εργαστεί και αυτοί ως ρητινοσυλλέκτες. Οι εντομές είναι ακόμη ορατές σε ορισμένα δέντρα.οι εργασίες παραγωγής των δασικών προϊόντων αποτελούσαν ταυτόχρονα τη «φυσική προστασία» του δάσους. Διότι και η ξύλευση και η συλλογή των πευκοφλοιών και η παραγωγή δαδιού (το κεντρικό κομμάτι του κορμού των αποξηραμένων πεύκων, που χρησιμοποιείται ως δάδα ή ως προσάναμμα) καθώς και η συλλογή της ρητίνης, που γινόταν από Μάιο έως Οκτώβριο, εποχή αυξημένου κινδύνου πυρκαγιάς, συνέβαλλαν στον καθαρισμό του. Η ξυλοκοπτική και η ξυλογλυπτική αντικειμένων καθημερινής χρήσης (π.χ. κουτάλες) ήταν ακόμη μία από τις ασχολίες που εξασφάλιζαν ένα συμπληρωματικό εισόδημα με την πώλησή τους σε γειτονικά χωριά (Καράνου, Σκινέ, κ.λπ.).στο φαράγγι, επίσης, υπήρχαν πολλά καρβουνοκάμινα που χρησιμοποιούσαν πρινάρια, τα οποία δίνουν καλής ποιότητας κάρβουνο. Τα κάρβουνα συγκεντρώνονταν σε μεγάλους σωρούς στην Αγία Ρουμέλη και από εκεί μεταφέρονταν με καΐκια προς πώληση σε διάφορες περιοχές, ακόμη και στην Αφρική. Η εμπορία κάρβουνου συνεχίστηκε μέχρι και τη δεκαετία του 20. Υπήρχαν επίσης ασβεστοκάμινα για ιδία χρήση. 95

96 Τέλος, από πέτρωμα της περιοχής Πριν χρησιμοποιούσαν πέτρες για το ακόνισμα κοπτικών εργαλείων, τα ονομαζόμενα ακόνια. Μεταποιητικές Δραστηριότητες Η αξιοποίηση της δύναμης του νερού των χειμάρρων αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη μιας στοιχειώδους μεταποιητικής δραστηριότητας στην περιοχή της Σαμαριάς. Οι νερόμυλοι αναφέρονται ήδη από το 1630 από τον Fransesco Basilicata. Τους χρησιμοποιούσαν για το άλεσμα των σιτηρών και των ζωοτροφών (αλευρόμυλοι), για την κατεργασία υφασμάτων (ρασοτριβές) και υδροκίνητων πριονιστηρίων (νεροπρίονα). Υπήρχαν 14 νερόμυλοι με καμινάδα, οι περισσότεροι κοντά στην Αγία Ρουμέλη.Ερείπια των βάσεων των νερόμυλων μπορεί να διακρίνει κανείς ακόμα. Τρόπος λειτουργίας των νερόμυλων της Σαμαριάς: ένα κτιστό αυλάκι συλλέγει το νερό κάποιου χειμάρρου και το κατευθύνει στο μύλο, ο οποίος χτίζεται σε χαμηλότερο σημείο, ώστε το νερό να πέφτει σχεδόν κατακόρυφα, σε ένα χώνο σαν «καμινάδα», που καταλήγει σ ένα λοξό επιστόμιο. Από εκεί εκτοξεύεται και δίνει κίνηση στα ξύλινα φτερά μιας οριζόντιας φτερωτής, που είναι στερεωμένη σ ένα κατακόρυφο άξονα, ο οποίος περιστρέφει την πάνω μυλόπετρα ενός ζεύγους από μυλόπετρες (αν πρόκειται για αλευρόμυλο) ή δίνει κίνηση στην κορδέλλα του πριονιστηρίου (αν πρόκειται για νεροπρίονο). Στους αλευρόμυλους της Αγίας Ρουμέλης άλεθαν τα σιτηρά τους κάτοικοι και από τις γύρω περιοχές, Ανώπολη, Αϊ Γιάννη κ.λπ., που τα μετέφεραν εκεί με ζώα. Οικοτεχνία Οι γυναίκες ασχολούνταν με όλες τις αγροτικές εργασίες αλλά και με τις δουλειές του σπιτιού. Η υφαντική ήταν μία από τις κύριες ασχολίες τους. Με το μαλλί των προβάτων έκαναν υφάσματα για τις σκληρές χρήσεις (κάπες,99 σακούλια,100 κιλίμια,101 πατανίες,102 πάντες,103 κουβερτόρια104). Τα υπόλοιπα είδη ρουχισμού τα προμηθεύονταν από τα Χανιά. Κρέας, μέλι, τυροκομικά, γάλα, ελιές, λάδι, χόρτα, ψάρια ήταν τα είδη διατροφής που παράγονταν επιτόπου. Τα σαλιγκάρια, χαρακτηριστικό είδος της κρητικής διατροφής, δεν συγκαταλέγονται στη διατροφή των κατοίκων της Σαμαριάς, διότι δεν υπάρχουν βρώσιμα σαλιγκάρια μέσα στο φαράγγι, ενώ υπάρχουν στην περιοχή της Αγίας Ρουμέλης. Όλες οι προμήθειες των τροφίμων για το χειμώνα γίνονταν τον Οκτώβρη. Οι κάτοικοι προμηθεύονταν από τους τόπους παραγωγής ή από πλοία που έφταναν στην Αγία Ρουμέλη μεγάλες ποσότητες από τρόφιμα που 96

97 διατηρούνταν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως πατάτες (από τον Ομαλό), αλεύρι, ρύζι, σαρδέλες, ρέγγες. 114 Η κοινωνική ζωή Η κοινωνική ζωή στη Σαμαριά, όπως είναι ευνόητο, δεν ήταν ιδιαιτέρως πλούσια. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα το χωριό ήταν αποκλεισμένο από το Ξυλόσκαλο λόγω χιονιού και από την Αγία Ρουμέλη λόγω των ορμητικών χειμάρρων. Οι ειδήσεις από τον κόσμο έφθαναν μέσω Αγίας Ρουμέλης και από κατοίκους που πήγαιναν στα Χανιά ή στα γύρω χωριά (Καράνου,Ομαλός, Λάκκοι, Σκινές), όταν ο καιρός καλυτέρευε. Οι επισκέπτες, οι εποχικοί εργάτες και οι ορειβάτες ήταν επίσης μια πηγή πληροφοριών. Έξω από τη γέφυρα της Σαμαριάς υπήρχε μία θέση που την ονόμαζαν «μαγαζάκι». Ήταν ένας ανοιχτός χώρος, από όπου περνούσε υποχρεωτικά κάθε επισκέπτης, κυνηγός ή πεζοπόρος του Δρυμού, και όλοι οι κάτοικοι μαζεύονταν για να μιλήσουν μαζί του και να μάθουν τα νέα ή για να τον δούν, μιας και ήταν ξένος. Ραδιόφωνο δεν υπήρχε στο χωριό, μόνο ένα γραμμόφωνο, στο οποίο έβαζαν δίσκους και άκουγαν μουσική. Οι κάτοικοι στη Σαμαριά βεγγέριζαν τα βράδια φωτίζοντας το χώρο με δάδες (πυρσούς). Οι άνδρες συζητούσαν για τους πολέμους ενώ οι γυναίκες ασχολούνταν παράλληλα με το νοικοκυριό. Τα παιδιά έπαιζαν τα παραδοσιακά παιγνίδια «χωστό» (κρυφτό), τυφλόμυγα, όπως και αυτοσχέδια παιγνίδια με υλικά από τη φύση (ξύλα, καρπούς, μαλλιά) ή με μικρά ορφανά αγριμάκια που τα έπαιρναν και τα μεγάλωναν στα σπίτια τους οι κάτοικοι. 115 Οι τελευταίες οικογένειες της Σαμαριάς Τρία χρόνια μετά την ανακήρυξη του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό, δηλαδή το 1965, εγκατέλειψαν τη Σαμαριά και οι τελευταίοι κάτοικοί της, Εικ.:63, αφού είχαν ολοκληρωθεί οι διαδικασίες της απαλλοτρίωσης. Οι οικογένειες Βίγλη, Καλογεράκη,Μπιλάλη, Κατσανεβάκη και Σπερελάκη είναι οι τελευταίες που καταγράφονται στη Σαμαριά. Μέλη τους βρίσκονται στα Χανιά, στην Παλαιόχωρα, στη Σούδα, στον Αλικιανό, στα Περβόλια. Οι προφορικές μαρτυρίες πολλών από αυτούς που γεννήθηκαν κι έζησαν μέσα στο φαράγγι αποτέλεσαν πολύτιμη πηγή. Αν και το φαράγγι είναι συνδεδεμένο με μια δύσκολη γι αυτούς εποχή, το φέρουν με νοσταλγία μέσα τους.η οικογένεια Κατσανεβάκη είναι η τελευταία που εγκατέλειψε το φαράγγι, ενώ ο Βαγγέλης Βίγλης είναι ο τελευταίος άνθρωπος που έζησε 97

98 όλη τη ζωή του μέσα στο δρυμό. Ήταν ένας από τους παλιούς κατοίκους που, μετά την αποχώρηση της οικογένειάς του από το φαράγγι, επέστρεψε και εργάσθηκε ως φύλακας στο Δρυμό μέχρι το θάνατό του. Εικ. 63: Δεκαετία του 50: Βίγλης Ευάγγελος,Νταμουλής Καλογεράκης,Γιάννης Βίγλης,Σήφης Βίγλης, Μιχάλης Καλογεράκης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Σ όλα τα ιστορικά γεγονότα του τόπου το φαράγγι έπαιξε σημαντικό ρόλο. Αποτέλεσε ορμητήριο επαναστατών αλλά και καταφύγιο διωκόμενων. Το δύσβατο του εδάφους και η φυσική του απομόνωση πρόσφεραν προστασία και βοηθούσαν στην προετοιμασία δράσης.αποτελούσε, επίσης, χώρο, όπου μπορούσε να αποθηκευτεί πολεμικό υλικό. Ο φυσικός όρμος της Αγίας Ρουμέλης μπορούσε, εξάλλου, ν αποτελέσει το σημείο ανεφοδιασμού από τη θάλασσα. Τα παραπάνω φυσικά πλεονεκτήματα αξιοποιήθηκαν από τους ανθρώπους του νησιού σ όλες τις περιπτώσεις εξεγέρσεων, κινημάτων, επαναστάσεων. 1. Ενετοκρατία ( ) 98

99 Η Ενετοκρατία στην Κρήτη άρχισε αμέσως μετά την Δ Σταυροφορία (1204). Το νησί πέρασε στα χέρια των Ενετών αντί «1000 αργυρών μάρκων» που κατέβαλαν οι Ενετοί στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, αρχηγό της Σταυροφορίας. Ο Ερρίκος Δάνδολος,Δόγης της Γαληνότατης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου, «αγόρασε» το νησί, επειδή αντιλήφθηκε τη σημαντική θέση που αυτό κατείχε ως κέντρο θαλάσσιας συγκοινωνίας και εμπορίο.το νησί πέρασε ολοκληρωτικά στα χέρια των Ενετών στα τέλη του 13ου αιώνα και η κτήση ονομάστηκε «Regno di Candia» («Βασίλειον του Χάνδακα»). Οι Κρητικοί δεν αποδέχθηκαν αγόγγυστα την ενετική κυριαρχία. Μέχρι την τουρκική κατάκτηση του νησιού (1669) αναφέρονται και καταγράφονται 27 μεγάλες και μικρές επαναστάσεις και πολλά μικρότερα τοπικά κινήματα. (Μαλτέζου, Χ. Α. (1988) Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας ( ), στο Κρήτη Ιστορία και Πολιτισμός, Τόμος Β, Ηράκλειο). Η Επανάσταση των Σκορδύληδων Το 1319 ξέσπασε επανάσταση στα Σφακιά που είναι γνωστή και ως η «Επανάσταση της Χρυσομαλλούσας». Αιτία, η κακοδιοίκηση και οι αυθαιρεσίες των Ενετών που είχαν εγκατασταθεί στο Φρούριο των Σφακίων. Αφορμή, η προσβολή που έκανε ο Ενετός Φρούραρχος στη Χρυσή Σκορδύλη. Το επεισόδιο γενικεύτηκε και ξέσπασε Επανάσταση που επεκτάθηκε σ όλη την περιοχή. Η άμυνα οργανώθηκε μέσα στο φαράγγι. 2. Τουρκοκρατία ( ) Αρχές του θέρους του 1645 μια μεγάλη τούρκικη στρατιά αποβιβάστηκε στο Κολυμπάρι. Η περίοδος της τουρκικής κατάκτησης της Κρήτης ξεκινούσε. Τα τουρκικά στρατεύματα προχώρησαν σταδιακά ανατολικά και κατέλαβαν τα Χανιά στις 22 Αυγούστου. Μετά από 3 χρόνια άρχισε η πολιορκία του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο),η οποία ολοκληρώθηκε με την παράδοση της πόλης μετά από 21 χρόνια (Σεπτέμβριος 1669). Το σημαντικό αυτό γεγονός έχει μείνει στην ιστορία ως ο Κρητικός Πόλεμος, τον οποίο περιέγραψε ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στο ομώνυμο ποίημά του.η απώλεια της Κρήτης υπήρξε βαρύτατο πλήγμα για τη Γαληνότατη Δημοκρατία και μεγάλη επιτυχία για τον Σουλτάνο.Ο νέος κατακτητής, αν και λιγότερο αυταρχικός, αρχικά, από τον προηγούμενο, ήταν εξ ίσου μισητός στον ντόπιο πληθυσμό. Από τον 18ο αιώνα άρχισαν να ξεσπούν επαναστάσεις, με το όραμα της ελευθερίας να παραμένει πάντα ζωντανό για τους Κρητικούς. Οι περιπτώσεις της προσχώρησης στην μωαμεθανική θρησκεία, χάριν επιβίωσης, δεν εμπόδιζε τους υπόλοιπους Χριστιανούς κατοίκους να ξεσηκώνονται. Όλες 99

100 οι επαναστάσεις και τα κινήματα που καταγράφονται αντιμετωπίστηκαν με βιαιότητα και σκληρότητα από την τουρκική Διοίκηση. Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770) Ένα σημαντικό γεγονός της περιόδου, που εντάσσεται στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, είναι η Επανάσταση του 1770, η επονομαζόμενη και «Επανάσταση του Δασκαλογιάννη» από το όνομα του αρχηγού της. Ο Ιωάννης Βλάχος, γνωστός ως Δασκαλογιάννης, Σφακιανός, πλούσιος καραβοκύρης, ταξιδεμένος, ήλθε σε επαφή με τον Θεόδωρο Ορλώφ, απεσταλμένο της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας, που υποκινούσε εξεγέρσεις Χριστιανών υπηκόων του Σουλτάνου. Ο Δασκαλογιάννης πίστεψε στο εφικτό της εξέγερσης, ξεπέρασε τις εσωτερικές αντιδράσεις και οργάνωσε το κίνημα στα Σφακιά, την άνοιξη του Υπολόγιζε πολύ στη ρωσική βοήθεια και στηριζόταν στο δύσβατο της περιοχής σε ενδεχόμενη τουρκική επιδρομή. Η τουρκική αντίδραση ήταν φοβερή. Τα Σφακιά καταστράφηκαν. Ρώσικη βοήθεια δεν ήλθε. Κάποια γυναικόπαιδα πρόφτασαν και μετακινήθηκαν προς Πελοπόννησο και Κύθηρα. Κάποια άλλα κατέφυγαν στο φαράγγι. Ο Δασκαλογιάννης, για να κατευνάσει το τουρκικό μένος, παραδόθηκε και στις 17 Ιουνίου 1771 βρήκε φρικτό θάνατο στο Χάνδακα. Η Επανάσταση του 1821 Οι Κρητικοί συμμετείχαν στην Επανάσταση του 1821, μολονότι οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δυσμενείς. Ζωντανή ήταν ακόμη η ανάμνηση της καταστροφής του Η παντελής έλλειψη πολεμοφοδίων,ο φόβος των αντιποίνων, η μεγάλη αναλογία του τουρκικού πληθυσμού, όπως και η μεγάλη απόσταση από τη στεριανή Ελλάδα, όπου βρισκόταν το κέντρο της Επανάστασης, λειτουργούσαν αποτρεπτικά. Παρ όλα αυτά το τόλμησαν.επίσημη έναρξη του Αγώνα θεωρείται η 14η Ιουνίου 1821, αφού είχαν προηγηθεί Συνελεύσεις των Σφακιανών στα Γλυκά Νερά (7 Απριλίου) και στην Παναγιά Θυμιανή (15 Απριλίου). Η εκδίκηση ήταν φοβερή. Σφαγές, λεηλασίες, απαγχονισμοί. Σε βοήθεια του Σουλτάνου έσπευσε ο Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου (1822). Αιγυπτιακά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στο νησί, ενώ οι επαναστάτες δεν είχαν καμιά βοήθεια.η αγριότητα του αιγυπτιακού στρατού και οι εσωτερικές έριδες οδηγούσαν σε αδιέξοδο. Η άφιξη του Υδραίου Εμμανουήλ Τομπάζη το 1823 ως Αρμοστή σταλμένου από την κεντρική επαναστατική διοίκηση της στεριανής Ελλάδας - αναπτέρωσε το ηθικό, αλλά δεν ανέτρεψε την αρνητική πορεία. Ο πολυάριθμος αιγυπτιακός στρατός, η παροιμιώδης αγριότητά του και η αδυναμία του 100

101 Τομπάζη να ενεργήσει με ευστοχία οδήγησαν την Επανάσταση σε αποτυχία με χιλιάδες θύματα σ όλο το νησί.τον Μάρτιο 1824 ο αιγυπτιακός στρατός με τον Χουσεΐν εισέβαλε στα Σφακιά. Η ενθύμηση του 1770 είναι έντονη. Όπως και τότε, άλλοι μπήκαν στα πλοία και ξενιτεύτηκαν και άλλοι κατέφυγαν στο φαράγγι. Ο Τομπάζης αποχώρησε από το νησί και η Επανάσταση έσβησε. Κάποιοι αποφασισμένοι συνέχισαν να μάχονται με τη μορφή του κλεφτοπόλεμου.για την εισβολή στα Σφακιά και την προσπάθεια του τουρκοαιγυπτιακού στρατού να εισχωρήσει μέσα στο φαράγγι η περιγραφή του Βασιλείου Ψιλάκη είναι δραματική.«αδυνατεί κάλαμος να περιγράψει τα παθήματα των φευγόντων», γράφει ο ιστορικός και περιγράφει πώς ένα σώμα 300 Σφακιανών προσπάθησε να συγκρατήσει τον εχθρό από την πλευρά της Αράδαινας, για να δώσει χρόνο στα «απόλεμα πλήθη» να κρυφτούν καλά μέσα στο φαράγγι. Το σώμα αυτό όμως υπερφαλαγγίστηκε και τα γυναικόπαιδα θα οδηγούνταν σε σφαγή, αν δεν έσπευδε ο Χατζηγιώργης από το Μουρί(Μουριώτης) και ο Αναγνώστης Μανουσέλης από τον Καλλικράτη με 32 άνδρες να αναχαιτίσουν τους «φρυάττοντας πολεμίους» και να δώσουν χρόνο σωτηρίας στα γυναικόπαιδα. Σκοτώθηκαν όλοι. Οι «πολέμιοι» δεν εισχώρησαν τελικά στο φαράγγι. Ο Ψιλάκης επικαλούμενος την άποψη του Παπαδοπετράκη λέει ότι φοβήθηκαν το«θεόκτιστο φρούριο», τις μυστηριώδεις και φοβερές χαράδρες της Σαμαριάς και τους άπειρους ελιγμούς του ποταμού! Πολλά από τα γυναικόπαιδα που κατέφυγαν εκεί πέθαναν από τις κακουχίες, τις στερήσεις, το κρύο και την πείνα. Ετρέφοντο με άγρια βελανίδια και καρπούς κέδρων. Η Επανάσταση του 1866 Από την άνοιξη του 1866 έχουν αρχίσει συνελεύσεις Κρητικών με σκοπό να κινηθούν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αιτία, η άσβεστη επιθυμία για απελευθέρωση.μόνο που τώρα έχει προστεθεί και το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα, η οποία πορεύεται ως ελεύθερο κράτος από το Αφορμές, οι φόροι και τα μοναστηριακά προβλήματα. Η αναμέτρηση που ακολούθησε υπήρξε δυναμική και αποφασιστική. Το κεντρικό σύνθημα των επαναστατών ήταν «Ένωσις ή Θάνατος».Τα Σφακιά και ειδικότερα το φαράγγι βρέθηκαν πολλές φορές στο επίκεντρο των επιχειρήσεων. Ο τουρκικός στρατός έφθασε με πλοία στην Αγία Ρουμέλη στα τέλη Δεκεμβρίου 1866, και μάλιστα τη βομβάρδισε. Οι επαναστάτες βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση, γιατί υπήρχε και το πρόβλημα των αμάχων της περιοχής που είχαν καταφύγει στα παράλια αναμένοντας ελληνικά και ευρωπαϊκά πλοία.στις7 Ιανουαρίου 1867, και ενώ ο τουρκικός στρατός ήταν στρατοπεδευμένος στην Αγία Ρουμέλη, επιτέθηκαν οι επαναστάτες από τα γύρω υψώματα. Οι Τούρκοι στρατιώτες αιφνιδιάστηκαν. Πολλοί σκοτώθηκαν και το ποτάμι βάφτηκε κόκκινο. Όταν κατάφεραν ν ανασυνταχθούν, απάντησαν στα πυρά με την υποστήριξη, μάλιστα, 101

102 μιας τουρκικής φρεγάτας, που άρχισε να κανονιοβολεί. Οι Σφακιανοί κατάφεραν, όμως, να κρατήσουν τις θέσεις τους στα υψώματα. Ο εχθρός τελικά αποχώρησε από την Αγία Ρουμέλη, αλλά οι εχθροπραξίες δεν είχαν τελειώσει. Ακολούθησαν άλλες δύο εκστρατείες κατά των Σφακίων το επόμενο έτος. Κατά την πρώτη (Ιούνιος 1867) η επαρχία καταστράφηκε. Η δεύτερη (31 Ιουλίου) με στόχο τον Ομαλό και το φαράγγι απέτυχε.αξιοσημείωτη ήταν η τουρκική επιμονή για την κατάληψη του φαραγγιού και της Αγίας Ρουμέλης. Υπάρχει, όμως, εξήγηση: στην Αγία Ρουμέλη προσορμίζονταν τα πλοία «Πανελλήνιον», «Αρκάδι» και «Ένωσις» που έφερναν τροφές και πολεμοφόδια στους επαναστάτες. Επίσης, στην Αγία Ρουμέλη εγκαταστάθηκε η Επιτροπή της Γενικής Επαναστατικής Συνέλευσης, μετά το Κουστογέρακο. Εκεί εγκαταστάθηκε και το Τυπογραφείο της Επανάστασης. Εκεί συστήθηκε και η Προσωρινή Κυβέρνηση. Η απώλεια του ατμόπλοιου «Αρκάδι» Το «Αρκάδι» όπως βλέπουμε στην Εικ.64, εφοδίαζε τακτικά το νησί κάνοντας δρομολόγια Σύρος-Κρήτη. Στις 4 Αυγούστου 1867 απέπλευσε για τελευταία φορά από τη Σύρο με προορισμό την Αγία Ρουμέλη. Όταν έφθασε στο λιμανάκι, άρχισε να εκφορτώνει την υλική βοήθεια που μετέφερε και τους εθελοντές. Έγινε, όμως, αντιληπτό από τα εχθρικά πολεμικά και το καταδρομικό «Ιντζεδίν» και δέχθηκε επίθεση. Προσπάθησε να διαφύγει με ελιγμούς.ήταν μόνο του και δεν μπορούσε ν αναμετρηθεί. Τότε ο καπετάνιος του Αναστάσιος Κουρεντής πήρε την απόφαση να το προσαράξει στην κοντινή Παλαιόχωρα (7 Αυγούστου 1867). Το διάβημα είχε σημαντικές ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Οι διασωθέντες περιπλανήθηκαν στο φαράγγι για αρκετό καιρό. Είχε χαθεί, όμως, το πλοίο που ανεφοδίαζε. Η Επανάσταση εξέπνευσε τρία χρόνια μετά.αυτή ήταν και η τελευταία Επανάσταση, όπου το φαράγγι της Σαμαριάς λειτουργεί ως χώρος και τόπος κεντρικής δράσης των γεγονότων όλων των κρητικών επαναστάσεων κατά των Ενετών και Τούρκων. 102

103 Εικ. 64: Το ατμόπλοιο ΑΡΚΑΔΙ Μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913) Το Κίνημα του 1938 Στις 29 Ιουλίου του 1938 εκδηλώθηκε στα Χανιά η μοναδική οργανωμένη συλλογική πράξη αντίστασης κατά του Ιωάννη Μεταξά και της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Παλιοί πολιτικοί και αξιωματικοί που είχαν πάρει μέρος στο Κίνημα του 1935 και είχαν αποταχθεί κινήθηκαν για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Εξέδωσαν επαναστατική προκήρυξη και τη μετέδωσαν από τον ραδιοφωνικό σταθμό που κατέλαβαν. Το δικτατορικό καθεστώς κινήθηκε με ταχύτητα, και το κίνημα, όχι καλά σχεδιασμένο και οργανωμένο, απέτυχε.οι επικεφαλής του πολιτικοί διέφυγαν εκτός Κρήτης. Ο στρατιωτικός αρχηγός του στρατηγός Εμμανουήλ Μάντακας αρνήθηκε να αυτοεξοριστεί και φυγοδικούσε. Όπως ήταν φυσικό, ακολούθησαν συλλήψεις και πολλές καταδίκες. Το μικρό αυτό κίνημα λειτούργησε, ίσως, και ως σπόρος για την, μετά από 3 χρόνια, αντίσταση κατά της γερμανικής εισβολής, τον Μάιο του Ο στρατηγός Εμμανουήλ Μάντακας διέφυγε στα Λευκά Όρη διά μέσου των Λάκκων, που ήταν και το χωριό του. Καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια και παρέμεινε κρυμμένος στο φαράγγι, μέχρι την κήρυξη του πολέμου, στη θέση «του Μάντακα η καλύβα». 103

104 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΩΣ ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ Το φαράγγι της Σαμαριάς: Πόλος έλξης επισκεπτών Οι άνθρωποι επισκέπτονταν από την αρχαιότητα το φαράγγι. Κατ αρχήν για λόγους επιβίωσης (εύρεση τροφής, εύρεση καταφυγίου) και στη συνέχεια για σκοπούς λατρευτικούς. γεγονός που αποδεικνύεται από το αρχαίο ιερό και τις πολλές χριστιανικές εκκλησίες. Υπήρχαν επίσης οι εξ ανάγκης επισκέπτες ή περαστικοί (ναυτικοί,στρατιωτικοί, έμποροι, υλοτόμοι) αλλά και αυτοί που επισκέπτονταν το φαράγγι με τη θέλησή τους και για συγκεκριμένο σκοπό. 153 Εικ.65: Η φυσιολατρία, έννοια που αναπτύχθηκε κατά την περίοδο της έντονης αστικοποίησης στην Ευρώπη και συνδέεται περισσότερο με τη φύση ως αισθητικό φαινόμενο, δύσκολα απαντάται ως αποκλειστικό 104

105 κίνητρο για την επίσκεψη του φαραγγιού. Ο άνθρωπος σχεδόν πάντα έχει κι ένα άλλο κίνητρο, που ικανοποιεί προσωπικές του επιθυμίες, υλικές ή πνευματικές.η έρευνα, το κυνήγι, η ορειβασία, η επιστημονική εργασία, ο καθαρός αέρας, ο απλός τρόπος ζωής δίπλα στη φύση σε σχέση με τη ζωή στην πόλη, η γνωριμία με ξένους τόπους είναι ορισμένες από αυτές. Η περιήγηση, όπως και ο τουρισμός, που αποτελεί τη σύγχρονη μορφή της αλλά με σημαντικές ποιοτικές και ποσοτικές διαφοροποιήσεις, ικανοποιεί μια τουλάχιστον από τις παραπάνω επιθυμίες. Όμως η γοητεία της ανακάλυψης της φύσης ασκείται σε όλους, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό,ενώ η ομορφιά της την καθιστά διαχρονικό πόλο έλξης των επισκεπτών. Περιηγητικός προορισμός Το φαράγγι άρχισε να γίνεται περιηγητικός προορισμός από τον Μεσαίωνα και μετά, οπότε αρχίζει το ενδιαφέρον των ευρωπαίων για τα μνημεία, την ιστορία και τη φύση της Ελλάδας. Πρώτος ο Buodelmonti το , γνήσιο παιδί της Αναγέννησης, με πνευματικά εφόδια ανθρώπου που ήξερε τους Λατίνους ποιητές και με οδηγούς τον Πλίνιο και τον Πτολεμαίο, ήρθε να εξερευνήσει ανάμεσα σε άλλους τόπους και την Κρήτη, για να διαπιστώσει όσα οι αρχαίοι συγγραφείς έλεγαν για τον πολιτισμό της.το γραπτό του έργο επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους περιηγητές.( Buondelmonti, C. Ένας γύρος της Κρήτης στα Περιγραφή της Νήσου Κρήτης).Οι λόγοι επίσκεψης των περιηγητών διέφεραν ανάλογα με την παιδεία, τις γνώσεις και τα ενδιαφέροντά τους και γι αυτό τα δημοσιευμένα έργα τους δεν έχουν όλα την ίδια αξία.όμως, αποτελούν πηγές από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικά στοιχεία για την ανασύσταση και κατανόηση του παρελθόντος. Εκτός από τις πληροφορίες που δίνονται για τη χλωρίδα, την πανίδα, τις αρχαίες τοποθεσίες κ.λπ. του φαραγγιού όπως είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη διάβαση του φαραγγιού, τις συνθήκες διαβίωσης, τους κατοίκους κ.λπ. Είναι αξιοσημείωτες οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι περιηγητές στη διάρκεια των επισκέψεών τους σε ταραγμένες εποχές και σε συνθήκες μεγάλης στέρησης, σε αντιδιαστολή με τις ανέσεις των σημερινών τουριστών, προκειμένου να πραγματοποιήσουν τις επισκέψεις αυτές. Κυνηγετικός προορισμός Το κυνήγι του αγριμιού όπως βλέπουμε και στην Εικ:15 και της υπόλοιπης πανίδας (λαγοί, πέρδικες) ήταν από την αρχαιότητα ένας από τους λόγους που έφερνε στο φαράγγι τους κυνηγούς. Βεβαίως,τότε το 105

106 κυνήγι ήταν απόλυτα αναγκαίο για την επιβίωση και γινόταν με τα παραδοσιακά όπλα, όπως τα τόξα, για τα οποία ήταν φημισμένοι οι Σφακιανοί. Στη συνέχεια όμως άλλαξε χαρακτήρα, άρχισε να γίνεται για την προσωπική ευχαρίστηση και εκτόνωση. Επειδή ο αίγαγρος είναι ένα δύσκολο θήραμα, καλός κυνηγός ήταν αυτός που, πέρα από τη σβελτάδα και τις ειδικές δεξιότητες, έπρεπε να γνωρίζει πολύ καλά τις συνήθειες και τα φυσικά χαρακτηριστικά του αιγάγρου. Γι αυτό και ο τίτλος του αγριμοκυνηγού ή αγριμολόγου ήταν τίτλος τιμής. Στα νεότερα χρόνια, που το αγρίμι περιορίστηκε στις Μαδάρες και στο φαράγγι, η Σαμαριά έγινε ο τόπος οργανωμένων εξορμήσεων ομάδων ντόπιων και ξένων κυνηγών.από τη στιγμή που άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα σύγχρονα πυροβόλα όπλα,τα οποία επέτρεπαν από μακρινή απόσταση το κτύπημα του ζώου, ο αγώνας έγινε άνισος και τα αγρίμια κινδύνευσαν να εξοντωθούν. Η ανακήρυξη του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό έγινε για να πάψει το φαράγγι να είναι κυνηγετικός προορισμός. Από την περίοδο ακόμη της Κρητικής Πολιτείας, υπήρξαν κυνηγοί που άρχισαν να συνειδητοποιούν την ανάγκη προστασίας των αγριμιών από την ασέβεια του ανθρώπου προς τη φύση. Η λαθροθηρία, όμως,εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι πρόβλημα. Εικ. 82: Αγριμολόγοι στην περιοχή του Πρινιά (φωτ. από το βιβλίο Το αγρίμι Ορειβατικός προορισμός Το Φαράγγι της Σαμαριάς άρχισε επίσημα να γίνεται ορειβατικός προορισμός από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αι., όταν κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας δημιουργήθηκε από Γάλλους στρατιωτικούς ορειβάτες το Club Alpin de la Canιe, όπως μας πληροφορεί το φωτογραφικό υλικό της περιόδου. Ο Ελληνικός Ορειβατικός Σύνδεσμος (ΕΟΣ) άρχισε να λειτουργεί το Τμήμα Χανίων το

107 Στον ιδιαίτερα δραστήριο Ορειβατικό Σύλλογο Χανίων οφείλονται οι πρώτες οργανωμένες εκδρομές στο φαράγγι, καθώς και πολλές πρωτοβουλίες προστασίας και διάσωσης του αγριμιού και του φυσικού περιβάλλοντος. Η αναγνωρισμένη δράση και προσφορά του συμπληρώνεται με τη φωτογραφική τεκμηρίωση, την έρευνα και τις προφορικές μαρτυρίες των μελών του, στις οποίες οφείλεται η διάσωση πολλών στοιχείων που αφορούν την ιστορία και την πολιτιστική ζωή των νεότερων χρόνων.η πρώτη ομαδική εκδρομή από τον ΕΟΣ, Παράρτημα Χανίων, οργανώθηκε το 1931.Έκτοτε εκδρομές οργανώνονται από διάφορους περιηγητικούς και φυσιολατρικούς συλλόγους της Ελλάδας και του εξωτερικού, ενώ οι ορειβάτες, συνεχίζοντας την παράδοση των περιηγητών, δημοσιεύουν τις εντυπώσεις τους.( Ε.Ο.Σ. (εκδ.) (1983) χρόνια ζωής και δράσεως του ελληνικού ορειβατικού συλλόγου Χανίω)ν. Επιστημονικός, ερευνητικός και εκπαιδευτικός προορισμός Η ιδιαιτερότητα των γεωλογικών σχηματισμών, της χλωρίδας και της πανίδας (ιδιαίτερα του αιγάγρου) του φαραγγιού έχει κινήσει το ενδιαφέρον πολλών επιστημόνων και ερευνητών, οι οποίοι από τις αρχές του 19ου αι. άρχισαν να επισκέπτονται το φαράγγι με σκοπό να το μελετήσουν. Η έρευνα συνεχίστηκε και την περίοδο της Κατοχής από Γερμανούς επιστήμονες, στρατιωτικούς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Γερμανού αξιωματικού και καθηγητή ζωολογίας Horst Siewert, ο οποίος κατακρημνίσθηκε κι έχασε τη ζωή του στον Πρινιά, κατά τη διάρκεια των ερευνών του, το Ο Horst Siewert κινηματογράφησε τις έρευνές του. Το κινηματογραφικό υλικό, που είχε προβληθεί λίγο μετά το θάνατό του σε κινηματογράφο του Ρεθύμνου, είναι πιθανό να βρίσκεται στο αρχείο επιστημονικών ταινιών του BBC. Το 1936 σπουδαστές από Πανεπιστήμια διαφόρων χωρών αποφάσισαν την από κοινού διέλευση του φαραγγιού με τη συνδρομή του ΕΟΣ. Με αφορμή τη διέλευση αυτή άρχισε από τον ΕΟΣ η καλλιέργεια της ιδέας της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Η έρευνα σήμερα γίνεται με εντατικότερους ρυθμούς από Πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, καθώς πολλά απειλούμενα και υπό εξαφάνιση είδη βρίσκονται μέσα στο φαράγγι και η προστασία τους αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα των τελευταίων ετών είναι η ταυτοποίηση της προέλευσης του αιγάγρου, από την Αμερικάνικη Σχολή.Τον Ιούλιο ομάδα 20 μελών (Αυστριακών, Γάλλων, Άγγλων, Γερμανών) της Διεθνούς Φοιτητικής Ενώσεως (έδρα Βιέννη Αυστρίας) με ομάδα Χανιωτών, που 107

108 καταρτίστηκε για συνοδεία και εξυπηρέτηση των ξένων, πέρασαν το φαράγγι Σαμαριάς και συνέχισαν από Χώρα Σφακίων το φαράγγι ΙΜΒΡΟΣ, Ασκύφου, κ.λπ. Η εκδρομή αυτή, κατόπιν της θαυμασίας περιγραφής των εκδρομέων στις χώρες των,καθιερώθηκε να γίνεται κάθε χρόνο και προέκυψε μεγίστη ωφέλεια για την τουριστική κίνηση της Κρήτης και ιδίως του Νομού Χανίων. Τουριστικός προορισμός Πολλοί μεμονωμένοι περιπατητές από διάφορες χώρες ακολούθησαν την παράδοση των περιηγητών και διέσχισαν το φαράγγι, με τη βοήθεια ντόπιων οδηγών, μέχρι και τη δεκαετία του 50, οπότε και αρχίζει η πρώτη τουριστική κίνηση. Οι εκδρομές που οργανώνονται πια συστηματικά από τον Ορειβατικό Σύλλογο Χανίων και άλλους φυσιολατρικούς συλλόγους καθιστούν το φαράγγι έναν από τους αγαπημένους προορισμούς στο νομό Χανίων.Το 1959 εκδίδεται ο πρώτος Τουριστικός Οδηγός των Χανίων με επιμέλεια του Ανέστη Μακριδάκη, διευθυντή Γραφείου Τουρισμού Χανίων και πρωτεργάτη για τη διάσωση του αιγάγρου και την ανακήρυξη του φαραγγιού σε Εθνικό Δρυμό. Στον οδηγό αυτόν αναφέρονται 3 Εκδρομικά Σωματεία (Ο Ελληνικός Ορειβατικός Σύνδεσμος,η Ένωσις Ορειβατών Φυσιολατρών και η Περιηγητική Λέσχη Χανίων) και μόλις 2ιδιωτικά Γραφεία Τουρισμού. Σήμερα η διάβαση του φαραγγιού είναι πολύ πιο άνετη. Όλα τα τουριστικά πρακτορεία της Κρήτης το εντάσσουν στο πρόγραμμά τους και οργανωμένα γκρουπ τουριστών το περνούν μαζικά. Η μαζική αυτή εισροή επισκεπτών ενέταξε ακόμη και τη «λατρεία της φύσης» στην κυρίαρχη λογική της κατανάλωσης. Πέρα από τυχόν ζημιές που μπορεί να προκαλούνται στο φυσικό περιβάλλον, διαφοροποιούν και τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Και όπως λέει ο Γιώργης Μανουσάκης στο κείμενό του για το «πέρασμα του φαραγγιού» από τη δεκαετία ακόμη του 1960, κανένα υποβλητικό μυστήριο δεν αντέχει σε τόση ανθρώπινη χλαλοή.η ανάγκη του ανθρώπου όμως ν αφήνει το ίχνος του από τα μέρη που πέρασε εκδηλώνεται ακόμη και σήμερα. Δημιουργείται κάθε χρόνο ένα «δάσος» από σωρούς με πέτρες σε διάφορους σχηματισμούς. Η ανάγκη σημαδέματος από τον αρχηγό των γκρουπ των τουριστών, της διαδρομής που ακολουθήθηκε από την ομάδα, για τους αργοπορημένους, μετεξελίχθηκε σε συνήθεια, η οποία δείχνει πως ακόμη και στις μέρες μας οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη τους συμβολισμούς: της συλλογικότητας και 108

109 της μυστηριακής ένωσή μας με τη φύση.( Μακριδάκης, Α. (1959), Τουριστικός Οδηγός της Πόλεως Χανίων και της Υπαίθρου του Ν. Χανίων. Εικ.66 : Πεζοπόρι διασχίζοντας το φαράγγι της Σαμαρίας στην περιοχή «Πόρτες» 109

110 Εικ.67: Η εξέλιξη Παρά την ύπαρξη μελετών, η τουριστική ανάπτυξη του νομού δεν έγινε οργανωμένα.η προσχώρηση στη λογική του μαζικού τουρισμού, της απεριόριστης εκμετάλλευσης της φύσης και της ανεξέλεγκτης δόμησης, χωρίς αυστηρή νομοθεσία και χωρίς πολιτική βούληση για την εφαρμογή τής ήδη υπάρχουσας, έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση της σημερινής κατάστασης.η ανακήρυξη σε Εθνικό Δρυμό το 1962 συνέβαλε στο να καταστεί το φαράγγι ευρύτερα γνωστό και να αναδειχθεί σε έναν από τους δημοφιλέστερους τουριστικούς προορισμούς της Κρήτης. Ταυτόχρονα, η απομάκρυνση των μόνιμων κατοίκων του όρισε την αρχή μιας νέας εποχής. Η ανακήρυξη προστάτευσε το φυσικό περιβάλλον του κεντρικού πυρήνα του δρυμού (οι μικρές επιβαρύνσεις περιορίζονται παραπλεύρως του μονοπατιού), όχι όμως και την περιοχή της Αγίας Ρουμέλης, η οποία βρίσκεται εκτός της περιοχής απαλλοτρίωσης. Αυτή αναπτύχθηκε άναρχα παρά τις προσπάθειες μεμονωμένων κοινοταρχών και κατοίκων. Η υποβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος της Αγίας Ρουμέλης, δημιούργησε ερωτήματα για την αποτελεσματικότητα μιας πολιτικής που επιτρέπει το πέρασμα από ένα καθεστώς πλήρους προστασίας σ ένα άλλο με παντελή, 110

111 σχεδόν, έλλειψη προστασίας.οι αναπτυξιακές μελέτες που γίνονται για την επαρχία των Σφακίων τη δεκαετία του 1990 εισάγουν για πρώτη φορά και με έμφαση τη σύγχρονη αντίληψη για την ανάπτυξη που σέβεται το περιβάλλον και τις αρχές της αειφορίας, ενώ στη θέση του μαζικού τουρισμού προτείνουν τις εναλλακτικές μορφές του:η Μελέτη Ανάπτυξης Μικροζώνης Επαρχίας Σφακίων προβλέπει την επέκταση του πυρήνα του Δρυμού και τη δημιουργία περιμετρικής ζώνης (όπου θα οριστούν ζώνες οικιστικού ελέγχου), με διαφορετικό καθεστώς προστασίας. Έτσι θα δοθεί η δυνατότητα ανάπτυξης του οικοτουρισμού σε μια ευρύτερη περιοχή με την αποκατάσταση των κτισμάτων όχι μόνο του παραδοσιακού οικισμού της Αγίας Ρουμέλης, αλλά και της Αράδαινας, των Λιβανιανών, του Μουρίου κ.λπ.επίσης, η Μελέτη του Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος Σφακίων προτείνει τη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ των βασικών παραγωγικών δραστηριοτήτων (αγροτικών, τουριστικών), την ενίσχυση των μεταξύ τους διασυνδέσεων και της συμπληρωματικότητάς τους, την αναστήλωση και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων και των άλλων μνημείων, την εκμετάλλευση των ήπιων μορφών ενέργειας, την αναβάθμιση των τουριστικών καταλυμάτων και την ένταξή τους στο ευρύτερο δίκτυο των κρατήσεων, τη δημιουργία συμπληρωματικών εισοδημάτων για τον μόνιμο πληθυσμό και τη δημογραφική σταθεροποίηση της περιοχής.η μη εφαρμογή των αναπτυξιακών μελετών, η καθυστέρηση ή η αποσπασματική εφαρμογή μεμονωμένων μέτρων, δεν έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν μέχρι σήμερα μια δυναμική προς την κατεύθυνση της ισόρροπης και βιώσιμης ανάπτυξης απέναντι στο κυρίαρχο αναπτυξιακό μοντέλο.επίσης, η χαμηλή ποιότητα εκτέλεσης των πραγματοποιούμενων έργων, ακόμη και στο πλαίσιο της προστασίας της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν αναβαθμίζει το οικιστικό περιβάλλον, καθώς η ποιότητα έχει πάψει προ πολλού να αποτελεί κοινό ζητούμενο. Για τον ίδιο το δρυμό, μόλις το 1996 εκπονήθηκε το πρώτο διαχειριστικό σχέδιο, ενώ τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη η επικαιροποίηση της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης των Λευκών Ορέων. Η σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη της περιοχής του Δρυμού και της Αγίας Ρουμέλης Πέρα από τις επιστημονικές μελέτες που γίνονται, η μοναδική χρήση του φαραγγιού, αφ ότου ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός, είναι η επίσκεψή του από χιλιάδες τουρίστες, οι οποίοι φθάνουν στο Ξυλόσκαλο οδικώς, το διασχίζουν με τα πόδια και φθάνουν στην Αγία Ρουμέλη, απ όπου μεταφέρονται με πλοιάριο στη Χώρα Σφακίων και από κει, οδικώς, επιστρέφουν στην αφετηρία τους. Ο τουρισμός της Αγίας Ρουμέλης,όπως βλέπουμε στην Εικ.68, από την οποία διέρχεται και το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4,χαρακτηρίζεται από αδυναμία συγκράτησης του διερχόμενου τουρισμού (μέση διάρκεια διαμονής 2 ημέρες), και αυτό αποδεικνύει ότι ο τουρισμός είναι άμεσα εξαρτώμενος από το φαράγγι, παρά το 111

112 γεγονός ότι η Αγία Ρουμέλη θα είχε τη δυνατότητα, εάν είχε αναπτυχθεί σωστά, να εξελιχθεί σε αυτόνομο τουριστικό προορισμό. Το σύνθημα «Αγία Ρουμέλη, όχι μόνο η έξοδος της Σαμαριάς», που βρίσκει κανείς σε ιστοσελίδες καταλυμάτων της Αγίας Ρουμέλης, δεν έχει ακόμη φέρει αποτελέσματα. Το φαράγγι της Σαμαριάς είναι πάντα δημοφιλής προορισμός για τους ξένους τουρίστες, ο αριθμός των οποίων υπερτερεί πάντα σε σχέση με αυτόν των Ελλήνων τουριστών. Κατά τη δεκαετία του 80 άφηναν περισσότερο συνάλλαγμα στην περιοχή οι ξένοι τουρίστες, ενώ τη δεκαετία του 90 οι Έλληνες.Οι υποδομές για την εξυπηρέτηση των τουριστών μέσα στο φαράγγι βελτιώνονται διαρκώς με την αποκατάσταση ερειπωμένων κτισμάτων του οικισμού της Σαμαριάς που στεγάζουν χώρους εξυπηρέτησης, ανάπαυσης και πληροφόρησης, με τη συμπλήρωση της σήμανσης και τη συνεχή συντήρηση του μονοπατιού και των χώρων διάβασης. Εικ. 68: Η παραλία της Αγίας Ρουμέλης

113 7 Εικ. 69: Δρόμος του οικισμού Αγίας Ρουμέλης Ο αριθμός των επισκεπτών καταγράφεται συστηματικά από το Ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών ανά μήνα που έχει καταγραφεί είναι , τον Αύγουστο του 1993 (δηλαδή κατά μέσο όρο 2300 άτομα ημερησίως). Ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών κατ έτος (από μήνα Απρίλιο ή Μάιο έως Οκτώβριο) παρατηρείται το 1990 και ανέρχεται στις όπως φαίνεται και στον σχετικό πίνακα. Έκτοτε παρουσιάζεται μια πτωτική τάση (βλ. διάγραμμα), η οποία έχει ήδη αρχίσει να απασχολεί τους μελετητές αλλά κυρίως τους κατοίκους, οι οποίοι δυσανασχετούν διαπιστώνοντας τη μείωση των εισοδημάτων τους. 113

114 ΠΙΝΑΚΑΣ: ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ Πίνακας.70: Από το 1989 έχει καθιερωθεί εισιτήριο εισόδου. Τα έσοδα του Δρυμού κατατίθενται στο Κεντρικό Ταμείο Δασών και Θήρας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Από το ποσό αυτό παρακρατείται το 70%, ενώ το υπόλοιπο 30% διανέμεται στους όμορους Δήμους ως εξής: 10% στο Δημοτικό Διαμέρισμα της Αγίας Ρουμέλης (Δήμος Σφακίων), 10% στο Δ. Δ. των Λάκκων (Δήμος Μουσούρων) και το υπόλοιπο 10%, διανέμεται εξίσου στα Δ. Δ. Αϊ Γιάννη, Ανώπολης (Δήμος Σφακίων), Δ. Δ. Σούγιας (Δήμος Ανατολικού Σελίνου), Θερίσου (Δήμος Θερίσου) και Δ.Δ. Μεσκλών (Δήμου Μουσούρων). 114