ΈΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΓΑΛΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΈΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΓΑΛΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΚΑΛΙΑΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΕΙΡΗΝΗ ΤΖΙΜΗΤΡΑ ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Έχοντας στα χέρια μου τη μεταπτυχιακή μου διατριβή ολοκληρωμένη και νιώθοντας υπέρμετρη ικανοποίηση για το αποτέλεσμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που στάθηκαν δίπλα μου όλο αυτό το δύσκολο διάστημα. Πρώτα απ όλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω μέσα από την καρδιά μου, την επιβλέπουσα και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα Ειρήνη Τζίμητρα Καλογιάννη για τη συνεχή καθοδήγηση και τις πολύτιμες συμβουλές της καθ όλη τη διάρκεια της έρευνάς μου, καθώς επίσης και για την υπομονή της και την ψυχολογική υποστήριξη που μου παρείχε. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Αναστάσιο Σέμο και τον Καθηγητή κ. Ευάγγελο Παπαναγιώτου που με τις παρεμβάσεις και υποδείξεις τους συνέβαλαν τα μέγιστα στη βελτίωση της διατριβής μου. Τέλος, ευχαριστώ ολόψυχα τόσο τους γονείς μου, Φώτη και Νεραντζούλα και τ αδέλφια μου, Ελένη και Στέφανο, όσο και το σύζυγό μου Γιώργο για την αδιάκοπη ψυχολογική υποστήριξη τους, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου.

3 Στο παιδί μου που θα φέρω σε λίγο καιρό στον κόσμο και μου έδωσε το κουράγιο να τελειώσω ότι ξεκίνησα πριν τέσσερα περίπου χρόνια.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη Κεφάλαιο Πρώτο Εισαγωγή 1.1 Εισαγωγή Το ερευνητικό πρόβλημα Σκοπός της έρευνας Τόπος και χρόνος πραγματοποίησης της έρευνας Ανάγκη για την έρευνα - Παραγόμενο όφελος Διάθρωση της διατριβής Περίληψη Κεφάλαιο Δεύτερο Βιολογική Γεωργία και Κτηνοτροφία 2.1 Εισαγωγή Ιστορική ανασκόπηση Ορισμοί Βιολογική Γεωργία Κτηνοτροφία Βιολογική γεωργία στον κόσμο Βιολογική γεωργία στην Ευρωπαϊκή Ένωση Η αγορά των βιολογικών προϊόντων στην Ευρώπη Η βιολογική γεωργία στην Ελλάδα Η αγορά των βιολογικών προϊόντων στην Ελλάδα Το σύστημα πιστοποίησης και οι πιστοποιητικοί οργανισμοί Βιολογική Γεωργία Βιολογική Κτηνοτροφία Μετατροπή ζώων και κτηνοτροφικών προϊόντων Περίληψη Κεφάλαιο Τρίτο Γάλα Βιολογικό γάλα 3.1 Εισαγωγή Ορισμός Ιστορικές αναφορές Τα συστατικά του γάλακτος Κύρια συστατικά του γάλακτος Παράγοντες που επηρεάζουν τη σύσταση του γάλακτος Φυσικές ιδιότητες του γάλακτος Η θρεπτική αξία του γάλακτος Νοθεία γάλακτος Ποιότητα, παραλαβή και έλεγχος του νωπού γάλακτος Αντιβιοτικά i

5 3.10 Κατηγορίες γάλακτος Παστεριωμένο γάλα Παστερίωση γάλακτος H επίδραση της παστερίωσης στα συστατικά του γάλακτος Γάλα μακράς διάρκειας Συμπυκνωμένο γάλα Γάλα σκόνη Προϊόντα γάλακτος Γιαούρτη Τυριά Κορυφή του γάλακτος ή κρεμά γάλακτος Βούτυρο Παγωτό Αγορά γάλακτος Βιολογικό γάλα Διαφορές βιολογικού/ συμβατικού γάλακτος Περίληψη Κεφάλαιο Τέταρτο Ανασκόπηση Γενικής Βιβλιογραφίας Συμπεριφορά και Στάση του Καταναλωτή 4.1 Εισαγωγή Έρευνα Marketing και αναγκαιότητα κατανόησης της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Συμπεριφορά Καταναλωτή Παράγοντες που επηρεάζουν την συμπεριφορά του καταναλωτή Κοινωνικοί παράγοντες Οικογένεια Κοινωνική τάξη Ομάδες αναφοράς Καθοδηγητές γνώμης Οικονομικοί παράγοντες Ψυχολογικοί παράγοντες Κίνητρα Αντίληψη Γνώση Μάθηση Μνήμη Στάσεις Έννοια και ορισμοί Συστατικά στοιχεία στάσης Λειτουργίες στάσεων Πηγές Στάσεων Μέτρηση Στάσεων Πολιτιστικοί παράγοντες Προσωπικοί παράγοντες Διαδικασία λήψης αγοραστικής απόφασης καταναλωτή Περίληψη ii

6 Κεφάλαιο Πέμπτο Ανασκόπηση Ειδικής Βιβλιογραφίας 5.1 Εισαγωγή Στάση των καταναλωτών απέναντι στα τρόφιμα Κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά Εισόδημα Προθυμία πληρωμής Προέλευση Διαφήμιση Ετικέτες Γεύση Έρευνες συμπεριφοράς καταναλωτών στον Ελλαδικό χώρο Στάση των καταναλωτών απέναντι στα γαλακτοκομικά προϊόντα Ασφάλεια τροφίμων Στάση των καταναλωτών απέναντι στα βιολογικά προϊόντα Ενημέρωση και πηγή πληροφόρησης Πιστοποίηση Ετικέτα Ποιότητα και Ασφάλεια τροφίμων Ανασταλτικοί παράγοντες για μη κατανάλωση Τιμή Προθυμία πληρωμής Ηλικία Μορφωτικό επίπεδο Φύλο Γενικές έρευνες βιολογικών προϊόντων Περίληψη Κεφάλαιο Έκτο Ποιοτική Έρευνα 6.1 Εισαγωγή Θεωρητικό υπόβαθρο Ποιοτικής Έρευνας Ομάδες εστίασης ενδιαφέροντος καταναλωτών (focus groups) Ποιοτική έρευνα διατριβής Ερωτηματολόγιο ποιοτικής έρευνας Αποτελέσματα ποιοτικής έρευνας Περίληψη Κεφάλαιο Έβδομο Ποσοτική έρευνα 7.1 Εισαγωγή Μεθοδολογία έρευνας Πληθυσμός έρευνας iii

7 7.2.2 Προσδιορισμός πλαισίου δειγματοληψίας Δειγματοληψία Μέγεθος δείγματος Ερωτηματολόγιο ποσοτικής έρευνας Δοκιμαστική συμπλήρωση ερωτηματολογίου Θεματικές ενότητες ερωτηματολογίου Αξιοπιστία ερωτηματολογίου Υποθέσεις ποσοτικής έρευνας Στατιστική ανάλυση αποτελεσμάτων ποσοτικής έρευνας Περίληψη Κεφάλαιο Όγδοο Αποτελέσματα Ποσοτικής Έρευνας 8.1 Εισαγωγή Χωροταξική κατανομή συμμετεχόντων Κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά συμμετεχόντων Φύλο και Ηλικία Οικογενειακή κατάσταση Σύνθεση νοικοκυριού Μορφωτικό επίπεδο Επάγγελμα Οικογενειακό εισόδημα Στάση καταναλωτών ως προς το γάλα Κατανάλωση γάλακτος Λόγοι μη κατανάλωσης γάλακτος Λόγοι κατανάλωσης γάλακτος Ποιοτικά χαρακτηριστικά γάλακτος που επηρεάζουν την αγορά του Παράγοντες που επηρεάζουν την αγορά γάλακτος Τύπος γάλακτος που προτιμάται Υλικό συσκευασίας Πληροφορίες που θα ήθελαν οι καταναλωτές να υπάρχουν στις συσκευασίες γάλακτος Συχνότητα κατανάλωσης γάλακτος Περιοχή και συχνότητα κατανάλωσης γάλακτος Τρόποι χρήσης γάλακτος Συχνότητα αγοράς γάλακτος Ποσότητες αγοράς γάλακτος Δαπάνη για κατανάλωση γάλακτος Σημεία αγοράς γάλακτος Λόγοι αγοράς από τα συγκεκριμένα σημεία πώλησης Απόσταση σημείου πώλησης Μέλη του νοικοκυριού που αγοράζουν γάλα Γνώμη καταναλωτών για την τιμή του γάλακτος Στάση των καταναλωτών σε δηλώσει σχετικά με την αύξηση της τιμή του γάλακτος Πηγές γνώμης σχετικά με την διατροφική αξία του γάλακτος iv

8 Σχέση νηστειών και διατροφικών συνηθειών με την κατανάλωση γάλακτος Στάση των καταναλωτών σε δηλώσεις για τα πρότυπα HACCP & ISO και τα εισαγόμενα γάλατα Στάση των καταναλωτών σε δηλώσεις για τις οικολογικές απόψεις και την μάρκα Στάσεις των καταναλωτών σε δηλώσεις για το γάλα Στάσεις των καταναλωτών σε δηλώσεις για τα λιπαρά του γάλακτος Στάσεις των καταναλωτών σε δηλώσεις για τη διαφήμιση και την ενημέρωση Στάσεις των καταναλωτών για την ποιότητα του γάλακτος Στάση καταναλωτών ως προς το βιολογικό γάλα Αγορά - κατανάλωση βιολογικού γάλακτος Λόγοι μη αγοράς κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος Λόγοι αγοράς κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος Σημεία αγοράς βιολογικού γάλακτος Συχνότητα αγοράς βιολογικού γάλακτος Δαπάνες για την κατανάλωση βιολογικού γάλακτος Πηγές πληροφόρησης για το βιολογικό γάλα Στάση των καταναλωτών σε δηλώσεις για την πιστοποίηση και την ενημέρωση σχετικά με το βιολογικό γάλα Στάση των καταναλωτών για το βιολογικό γάλα Έλεγχος υποθέσεων ποσοτική έρευνας Περίληψη Κεφάλαιο Ένατο Περίληψη Συμπεράσματα Προτάσεις 9.1 Εισαγωγή Περίληψη έρευνας Συμπεράσματα ποιοτικής έρευνας Συμπεράσματα ποσοτικής έρευνας Προτάσεις Περίληψη Βιβλιογραφία Παράρτημα Ελέγχων υποθέσεων Παράρτημα Ποιοτικής έρευνας Παράρτημα Ποσοτικής έρευνας v

9 vi

10 Ευρετήριο Πινάκων Κεφάλαιο Πρώτο Πίνακας 1.1: Εγχώρια πρωτογενής παραγωγή γάλακτος ( ) Πίνακας 1.2: Χρήσεις γάλακτος σε ποσότητες ανά έτος ( ) Κεφάλαιο Δεύτερο Πίνακας 2.1: Εμφάνιση στοιχείων ανά ποσοστό επί της συνολικής γεωργικής έκτασης Πίνακας 2.2: Η εξέλιξη της συνολικής βιολογικά καλλιεργούμενης έκτασης στην Ελλάδα ανά έτος Πίνακας 2.3: Κατηγορίες επιχειρηματιών που ασχολούνται με τα βιολογικά προϊόντα για το έτος Κεφάλαιο Τρίτο Πίνακας 3.1: Συστατικά του γάλακτος Πίνακας 3.2: Μέση σύσταση αγελαδινού, πρόβειου και γίδινου γάλακτος Πίνακας 3.3: Βιολογικό γάλα που κυκλοφορεί στην Ελληνική αγορά Κεφάλαιο Έβδομο Πίνακας 7.1: Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, κατανομή πληθυσμού ανά δήμο και κοινότητα Πίνακας 7.2: Αποτελέσματα ελέγχου αξιοπιστίας των ερωτήσεων του ερωτηματολογίου ποσοτικής έρευνας Κεφάλαιο Όγδοο Πίνακας 8.1: Κατανομή ερωτηματολογίων κατά δήμο του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης Πίνακας 8.2: Ηλικιακή κατανομή δείγματος Πίνακας 8.3: Οικογενειακή κατάσταση δείγματος Πίνακας 8.4: Αριθμός ενήλικων ατόμων των νοικοκυριών του δείγματος Πίνακας 8.5: Αριθμός ανήλικων ατόμων των νοικοκυριών του δείγματος Πίνακας 8.6: Συνολικός αριθμός ατόμων των νοικοκυριών του δείγματος Πίνακας 8.7: Μορφωτικό επίπεδο ατόμων δείγματος Πίνακας 8.8: Επάγγελμα ερωτούμενου Πίνακας 8.9: Επάγγελμα αρχηγού νοικοκυριού Πίνακας 8.10: Συνολικό καθαρό μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα Πίνακας 8.11: Λόγοι μη κατανάλωσης γάλακτος Πίνακας 8.12: Λόγοι κατανάλωσης γάλακτος Πίνακας 8.13: Ποιοτικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την αγορά γάλακτος Πίνακας 8.14: Παράγοντες που επηρεάζουν την αγορά γάλακτος Πίνακας 8.15: Τύπος γάλακτος που προτιμάται από τους καταναλωτές vii

11 Πίνακας 8.16: Πληροφορίες που θα ήθελαν οι καταναλωτές να αναγράφονται στη συσκευασία Πίνακας 8.17: Μέλη του νοικοκυριού που καταναλώνουν γάλα Πίνακας 8.18: Περιοχή κατανάλωσης γάλακτος Πίνακας 8.19: Τρόποι χρήσης γάλακτος Πίνακας 8.20: Σημεία αγοράς γάλακτος Πίνακας 8.21: Παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή των σημείων πώλησης -185 Πίνακας 8.22: Απόσταση αγοράς γάλακτος από το σπίτι Πίνακας 8.23: Μέλη νοικοκυριού που αγοράζουν γάλα Πίνακας 8.24: Στάση των καταναλωτών σε δηλώσεις σχετικά με την αύξηση της τιμής του γάλακτος Πίνακας 8.25: Πηγές γνώμης για τη διατροφική αξία του γάλακτος Πίνακας 8.26: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για τα πρότυπα HACCP & ISO και για τα εισαγόμενα γάλατα Πίνακας 8.27: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για τις οικολογικές απόψεις και τις μάρκες Πίνακας 8.28: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για το γάλα Πίνακας 8.29: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για τα λιπαρά του γάλακτος Πίνακας 8.30: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για τη διαφήμιση και την ενημέρωση Πίνακας 8.31: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για την ποιότητα του γάλακτος Πίνακας 8.32: Λόγοι μη αγοράς - κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος Πίνακας 8.33: Λόγοι αγοράς κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος Πίνακας 8.34: Σημεία αγοράς βιολογικού γάλακτος Πίνακας 8.35: Πηγές πληροφόρησης βιολογικού γάλακτος Πίνακας 8.36: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για την πιστοποίηση και την ενημέρωση σχετικά με τα βιολογικά προϊόντα Πίνακας 8.37: Στάση καταναλωτών σε δηλώσεις για το βιολογικό γάλα Πίνακας 8.38: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.39: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.40: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.41: Έλεγχος υπόθεσης ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.42: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.43: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.44: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας Πίνακας 8.45: Έλεγχος υποθέσεων ποσοτικής έρευνας viii

12 Ευρετήριο Γραφημάτων Κεφάλαιο Δεύτερο Γράφημα 2.1: Ποσοστό έκτασης βιολογικής γεωργίας ανά ήπειρο Γράφημα 2.2: Οι 10 πρώτες χώρες σε βιολογικά καλλιεργούμενη έκταση για το Γράφημα 2.3: Η εξέλιξη της συνολικής βιολογικά καλλιεργούμενης έκτασης στην Ελλάδα ανά έτος Γράφημα 2.4: Συνολικά καλλιεργούμενη έκταση των κυριότερων βιολογικών καλλιεργειών στην Ελλάδα κατ έτος Γράφημα 2.5: Ποσοστό επιχειρήσεων μεταποίησης βιολογικών προϊόντων Γράφημα 2.6: Ποσοστό συμμετοχής κάθε είδους ζώου βιολογικής εκτροφής στο σύνολο των βιολογικά εκτρεφόμενων ζώων για το έτος Γράφημα 2.7: Μεταβολή αριθμού ζώων βιολογικής εκτροφής για τα έτη Κεφάλαιο Τέταρτο Γράφημα 4.1: Παράγοντες που επηρεάζουν την συμπεριφορά του καταναλωτή Κεφάλαιο Έβδομο Γράφημα 7.1: Δήμοι Θεσσαλονίκης Κεφάλαιο Όγδοο Γράφημα 8.1: Κατανομή ερωτηματολογίων ανά τμήμα πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης Γράφημα 8.2: Κατανομή φύλου στο υπό μελέτη δείγμα Γράφημα 8.3: Κατανάλωση γάλακτος Γράφημα 8.4: Υλικό συσκευασίας Γράφημα 8.5: Πόσες φορές την ημέρα καταναλώνετε γάλα Γράφημα 8.6: Εβδομαδιαία συχνότητα αγοράς Γράφημα 8.7: Ημερήσιες ποσότητες αγοράς γάλακτος Γράφημα 8.8: Εβδομαδιαίες δαπάνες για αγορά γάλακτος Γράφημα 8.9: Γνώμη σχετικά με την τιμή γάλακτος Γράφημα 8.10: Νηστείες & Διατροφικές συνήθειες και κατανάλωση γάλακτος Γράφημα 8.11: Αγορά κατανάλωση βιολογικού γάλακτος Γράφημα 8.12: Συχνότητα αγοράς βιολογικού γάλακτος Γράφημα 8.13: Εβδομαδιαίες δαπάνες για την αγορά βιολογικού γάλακτος ix

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται λόγος για το ερευνητικό πρόβλημα, το σκοπό και τους στόχους της έρευνας. Προσδιορίζεται ο τόπος και ο χρόνος διεξαγωγής έρευνας και αναφέρονται τα πιθανά παραγόμενα οφέλη της. Τέλος, παρουσιάζεται μία συνοπτική εικόνα της δομής και του περιεχομένου της παρούσας διατριβής. 1.2 Το ερευνητικό πρόβλημα Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι άνθρωποι τόσο στην Ελλάδα όσο και σε πολλές άλλες χώρες, ευρωπαϊκές και μη, ανησυχούν για τη ρύπανση και υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, της θάλασσας, του αέρα και της γης, καθώς και για την ποιότητα της τροφής που καταναλώνουν. Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να επιβιώσει, να εξασφαλίσει στέγη και τροφή, ξεπέρασε κάποια κρίσιμα όρια. Η γεωργία, μια από τις παλαιότερες ανθρώπινες δραστηριότητες που τις περισσότερες φορές ακολουθούσε και σεβόταν τους φυσικούς νόμους, με τον εντατικό τρόπο που ασκείται τις τελευταίες δεκαετίες, επέφερε τη μείωση των καλλιεργούμενων φυτικών ειδών και τη συνεχώς μεγαλύτερη εξάρτιση του παραγωγού από τις πάσης φύσεως εισροές, πολλές από τις οποίες είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες. Έτσι η συμβατική γεωργία, μεταβάλλει σε μεγάλο βαθμό τα λειτουργικά και δομικά χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος με την έντονη παρέμβασή της σε αυτό. Η αύξηση της παραγωγικότητας για τους γεωργούς και κτηνοτρόφους γίνεται επιτακτική ανάγκη για να καλυφθούν οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες σε τρόφιμα του πληθυσμού της γης, αγνοώντας τον κίνδυνο απώλειας της ωριμότητας και της αειφορίας του αγροοικοσυστήματος. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο διαπιστώνεται η ανάγκη να βρεθούν νέα αγροδιατροφικά συστήματα που να λειτουργούν αυτόνομα, να εξοικονομούν φυσικούς πόρους, να προστατεύουν τη βιοποικιλότητα, να διασφαλίζουν προϊόντα υψηλής ποιότητας και να 3

14 σέβονται το αγροοικοσύστημα στο οποίο εφαρμόζονται. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινείται η οικολογική γεωργία, η οποία καλείται, στο βαθμό που είναι δυνατό, να δημιουργήσει προϊόντα σε αρκετή ποσότητα και ποιότητα σε συνεργασία με το αγροοικοσύστημα, να διασφαλίσει την υγεία των καλλιεργητών και των καταναλωτών και να διορθώσει τα οικολογικά ρήγματα που έχει προκαλέσει η συμβατική γεωργία (Μπούρπος και Μπαρμποπούλου, 2002). Τα συστήματα αυτά στηρίζονται στις νέες αντιλήψεις και απαιτήσεις του καταναλωτή ως προς την ποιότητα των τροφίμων, αλλά και στην ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος, από επιβαρύνσεις που προέρχονται από την εντατική εκμετάλλευση του εδάφους και ιδιαίτερα από την αλόγιστη χρήση χημικών λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων, εντομοκτόνων και άλλων χημικών ουσιών. Τα τελευταία χρόνια η ζήτηση ασφαλών για την υγεία του καταναλωτή γεωργικών προϊόντων ανώτερης ποιότητας αλλά και το αυξανόμενο ενδιαφέρον των κρατών μελών της Ε.Ε. για τη διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος στις αγροτικές περιοχές, επιτείνουν την ανάγκη παραγωγής προϊόντων Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.), προϊόντων Προστατευμένης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.), προϊόντων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, προϊόντων ειδικών εκτροφών και βιολογικής καλλιέργειας. Σήμερα τα βιολογικά προϊόντα έχουν διεισδύσει στην ευρωπαϊκή και ελληνική αγορά των τροφίμων και αποτελούν ένα ταχέως αυξανόμενο κλάδο. Οι καταναλωτές οι οποίοι είναι περισσότερο πληροφορημένοι όσον αφορά την υγεία και τη διατροφή και ενδιαφέρονται περισσότερο για την ασφάλεια και ποιότητα των τροφίμων, μπορεί να οδηγηθούν σε αλλαγή των μέχρι σήμερα αγοραστικών τους συνηθειών που θα δημιουργήσει και μεταβολή της ζήτησης των τροφίμων. Τα κίνητρα αγοράς βιολογικών προϊόντων πρέπει να αποδίδονται στην ευαισθητοποίηση των καταναλωτών σε θέματα ποιότητας, υγείας και περιβάλλοντος, καθώς και σε ειδικά χαρακτηριστικά του προϊόντος, ήτοι διατροφική αξία, γεύση, κ.ά. (Davies et al, 1995). Παρόλο που οι καταναλωτές έχουν θετική άποψη για τα βιολογικά προϊόντα, εντούτοις η ζήτησή τους αν και παρουσιάζει ανοδική πορεία παραμένει χαμηλή. Οι βασικότεροι ανασταλτικοί παράγοντες είναι η υψηλή 4

15 τιμή των βιολογικών προϊόντων και η μικρή ποσότητα που υπάρχει στην αγορά καθώς επίσης και το γεγονός της μη ενημέρωσης των καταναλωτών για τα βιολογικά προϊόντα. Έχουν πραγματοποιηθεί διάφορες μελέτες και ερευνητικές εργασίες σχετικά με τη συμπεριφορά του καταναλωτή απέναντι στα βιολογικά προϊόντα σε αρκετές χώρες. Όλες οι μελέτες αυτές διερευνούν θέματα όπως το πώς οι καταναλωτές αντιλαμβάνονται την έννοια των βιολογικών προϊόντων, τις στάσεις των καταναλωτών και τους παράγοντες που συμβάλουν στην αποδοχή ή μη των προϊόντων αυτών καθώς και για την ίδια τη βιολογική παραγωγή (Φωτόπουλος και Κρυστάλλης, 2002, σελ. 58). Το γάλα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προϊόντα που παράγονται στον ελληνικό χώρο διότι πέρα από την συνεισφορά του στην οικονομία μέσου του κλάδου της γαλακτοβιομηχανίας (επενδύσεις, απασχόληση κ.ά.) αποτελεί και ένα από τα σημαντικότερα εισοδήματα για τον Έλληνα κτηνοτρόφο. Η εγχώρια παραγωγή γάλακτος (όλων των τύπων) για το χρονικό διάστημα αποτυπώνεται στον παρακάτω πίνακα 1. Πίνακας 1.1: Εγχώρια πρωτογενής παραγωγή γάλακτος ( ) ΕΤΟΣ ΑΓΕΛΑΔΙΝΟ ΠΡΟΒΕΙΟ ΚΑΤΣΙΚΙΣΙΟ ΣΥΝΟΛΟ Ποσότητα σε Τόνους ΠΗΓΗ: Υπουργείο αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκμηρίωσης Το συνολικό γάλα που παράγεται χρησιμοποιείται σε διάφορες χρήσεις όπως γάλα κατανάλωσης, παραγωγή τυριού, γιαουρτιού, βουτύρου, κρέμα γάλακτος κ.ά. όπως σκιαγραφείται από τον πίνακα 2 για τα έτη

16 Πίνακας 1.2: Χρήσεις γάλακτος σε ποσότητες ανά έτος ( ) ΓΑΛΑ (ΑΓΕΛΑΔΙΝΟ, ΠΡΟΒΕΙΟ, ΕΤΟΣ ΚΑΤΣΙΚΊΣΙΟ) ΧΡΗΣΗ Γάλα κατανάλωσης Ιδία κατανάλωση Απευθείας πώληση Βούτυρο & κρέμα γάλακτος της εκμετάλλευσης Τυρί της εκμετάλλευσης Άλλα προϊόντα (γιαούρτι) Ζωοτροφή Διάθεση σε βιομηχανία γάλακτος Διάφορες απώλειες ΣΥΝΟΛΟ Ποσότητα σε τόνους ΠΗΓΗ: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκμηρίωσης Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε προκειμένου να διερευνηθούν οι διαθέσεις και προτιμήσεις των καταναλωτών που διαμένουν στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης σχετικά με το γάλα και ιδιαίτερα το βιολογικό γάλα. Όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς στην παραγωγή, μεταποίηση και εμπορία του βιολογικού γάλακτος μπορούν να αποκομίσουν σημαντικά οφέλη κατανοώντας τις διαθέσεις και προτιμήσεις των καταναλωτών και ιδιαίτερα των εν δυνάμει καταναλωτών. 1.3 Σκοπός της έρευνας Ο αντικειμενικός σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των διαθέσεων και προτιμήσεων των καταναλωτών που διαμένουν στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης απέναντι στο βιολογικό γάλα. Πιο συγκεκριμένα, επιδιώκεται να εντοπιστούν οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν την κατανάλωση του βιολογικού γάλακτος και μέσου των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν, να ονομαστούν τα στοιχεία τα οποία θα συμβάλλουν στην αύξηση της κατανάλωσής του. 6

17 Οι επιμέρους στόχοι της παρούσας έρευνας είναι οι παρακάτω: Διερεύνηση του αν οι καταναλωτές του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης καταναλώνουν βιολογικό γάλα, ποιοι είναι οι λόγοι που τους ωθούν στη συγκεκριμένη συμπεριφορά και πως επηρεάζεται η κατανάλωση από τα ιδιαίτερα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Εντοπισμός των παραγόντων που επηρεάζουν την αγορά βιολογικού γάλακτος και διερεύνηση του πώς οι παράγοντες αυτοί διαφοροποιούνται με βάση τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά των καταναλωτών. Εντοπισμός των σημείων πώλησης που επιλέγουν οι καταναλωτές βιολογικού γάλακτος, οι παράγοντες που τους ωθούν στα συγκεκριμένα σημεία και ο τρόπος με τον οποίο σχετίζονται με τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Διερεύνηση του κατά πόσο οι καταναλωτές βιολογικού γάλακτος παρατηρούν τις πληροφορίες που αναγράφονται στις ετικέτες του κατά την αγορά, καθώς και αν η υιοθέτηση της συγκεκριμένης στάσης συσχετίζεται με τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Παράλληλα προσδιορίζονται οι περισσότερο σημαντικές από τις πληροφορίες αυτές. Διερεύνηση του επιπέδου ενημέρωσης πληροφόρησης των καταναλωτών για το βιολογικό γάλα. Συγκεκριμένα γίνεται μία προσπάθεια διερεύνησης του βαθμού γνώσης των καταναλωτών για το βιολογικό γάλα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Παράλληλα διερευνάται και ο τρόπος απόκτησης της παραπάνω γνώσης (πηγές πληροφόρησης), και ο επιθυμητός τρόπος ενημέρωσης των καταναλωτών από την πλευρά του κράτους. Διερεύνηση της προθυμίας πληρωμής των καταναλωτών επιπλέον χρημάτων για την αγορά βιολογικού γάλακτος. Διερεύνησης του βαθμού εμπιστοσύνης των καταναλωτών στο ισχύον σύστημα πιστοποίησης και των πληροφοριών που επιθυμούν να έχουν όσον αφορά την πιστοποίηση κατά την αγορά βιολογικού γάλακτος. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας θα οδηγήσουν στην διαμόρφωση προτάσεων, οι οποίες θα μπορέσουν να προσφέρουν ένα μικρό 7

18 λιθαράκι στην αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος καθώς και στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διείσδυσή του στην αγορά. 1.4 Τόπος και χρόνος πραγματοποίησης της έρευνας Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε σε καταναλωτές που διαμένουν στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης, από όπου επιλέχθηκε κατάλληλο δείγμα, ώστε να μπορούν να γενικευθούν, για το σύνολο του υπό μελέτη πληθυσμού, τα αποτελέσματα που θα προκύψουν από την έρευνα αυτή. Η έρευνα στηρίζεται κατά κύριο λόγο σε πρωτογενή στοιχεία και πραγματοποιείται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο, που προηγείται χρονικά και διεξήχθη από τις 7 έως τις 25 Ιουλίου του 2006, το οποίο περιλαμβάνει την ποιοτική έρευνα (qualitative research). Κατά το χρονικό διάστημα αυτό, έγιναν τέσσερις (4) συνεντεύξεις σε ομάδες εστίασης ενδιαφέροντος καταναλωτών (consumers focus groups). Και στο δεύτερο επίπεδο, το οποίο περιλαμβάνει την ποσοτική έρευνα και διεξήχθη από τις 15 Σεπτεμβρίου έως τις 11 Δεκεμβρίου του 2006 στο προαναφερθέν δείγμα καταναλωτών. Κατά το χρονικό διάστημα αυτό, πραγματοποιήθηκε η συμπλήρωση κατάλληλου ερωτηματολογίου με προσωπικές συνεντεύξεις. Το ερωτηματολόγιο δομήθηκε με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν από τις απαντήσεις των καταναλωτών που συμμετείχαν στην ποιοτική έρευνα και στην ήδη υπάρχουσα ειδική βιβλιογραφία. 1.5 Ανάγκη για την έρευνα - Παραγόμενο όφελος Η γεωργία και η κτηνοτροφία θεωρούνται από τις παλαιότερες ανθρώπινες δραστηριότητες που τις περισσότερες φορές ακολουθούσαν και σεβόντουσαν τους φυσικούς νόμους, όμως με τον εντατικό τρόπο που ασκούνται τις τελευταίες δεκαετίες, επέφεραν τη μείωση των καλλιεργούμενων φυτικών ειδών και αυτοχθόνων φυλών και τη συνεχώς μεγαλύτερη εξάρτιση του παραγωγού και κτηνοτρόφου από τις πάσης φύσεως εισροές, πολλές από τις οποίες είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες. 8

19 Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, στις προηγμένες γεωργικά χώρες του κόσμου διαφαίνεται μία νέα φιλοσοφία ως προς τα συστήματα εκτροφής των παραγωγικών ζώων και την ποιότητα των κτηνοτροφικών προϊόντων με γνώμονα πάντα το σεβασμό προς το περιβάλλον. Στις μέρες μας, η ζήτηση ασφαλών για την υγεία του καταναλωτή γεωργικών προϊόντων ανώτερης ποιότητας αλλά και το αυξανόμενο ενδιαφέρον των κρατών μελών της Ε.Ε. για τη διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος στις αγροτικές περιοχές, επιτείνουν την ανάγκη παραγωγής προϊόντων Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.), προϊόντων Προστατευμένης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.), προϊόντων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, προϊόντων ειδικών εκτροφών και βιολογικής καλλιέργειας. Η μελέτη των διαθέσεων και των προτιμήσεων των καταναλωτών απέναντι στο βιολογικό γάλα θα βοηθήσει να προσδιοριστούν τα στοιχεία εκείνα όπου χρειάζεται να γίνουν παρεμβάσεις. Παράλληλα, θα είναι σε θέση να παρέχει χρήσιμες πληροφορίες τόσο για την παρούσα κατάσταση που επικρατεί στην αγορά του εν λόγω προϊόντος, όσο και για τις τάσεις που δημιουργούνται για το μέλλον του, καθότι η έρευνα πραγματοποιείται στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης το οποίο αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αγορές της χώρας μας. Από την άλλη μεριά θα εντοπιστούν τα κενά σχετικά με την πληροφόρηση του καταναλωτικού κοινού όσον αφορά το βιολογικό γάλα και με γνώμονα τα συμπεράσματα που θα προκύψουν θα μπορέσει να δημιουργηθεί μία σωστή και έγκυρη ενημέρωση των καταναλωτών στα σημεία εκείνα που θα προσδιοριστούν. Παράλληλα ο συσχετισμός των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων με τις διαθέσεις και προτιμήσεις καθώς και με τον βαθμό γνώσης και ενημέρωσης των καταναλωτών, θα εκμαιεύσει χρήσιμα συμπεράσματα για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, όπως πολιτεία, φορείς εμπορίας, βιομηχανίες, παραγωγούς, ώστε να διευκολυνθούν στη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων, βελτιώνοντας το ίδιο το προϊόν, την τιμή του και την εμπορία του (μίγμα μάρκετινγκ). 9

20 1.6 Διάθρωση της διατριβής Η παρούσα διατριβή αποτελείται από έντεκα κεφάλαια, το περιεχόμενο των οποίων περιγράφεται παρακάτω: Πρώτο κεφάλαιο: Παρουσιάζεται το ερευνητικό πρόβλημα, ο σκοπός της έρευνας και οι στόχοι αυτής, ο τόπος και ο χρόνος διεξαγωγής της, η ανάγκη για την παρούσα έρευνα και τα παραγόμενα οφέλη της και τέλος παρουσιάζεται η δομή της. Δεύτερο κεφάλαιο: Γίνεται λόγος για την κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες του κόσμου. Παράλληλα γίνεται αναφορά στην οργάνωση και λειτουργία της αγοράς των βιολογικών προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα. Επίσης αναφέρονται οι φορείς πιστοποίησης καθώς και το σύστημα πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων στην Ελλάδα. Τρίτο κεφάλαιο: Παρουσιάζονται τα δευτερογενή στοιχεία που αφορούν το γάλα και ειδικότερα το βιολογικό γάλα. Αρχικά περιγράφονται τα γενικά στοιχεία που αφορούν το γάλα (σύσταση, θρεπτική αξία, ποιότητα, ιστορία, προϊόντα που προκύπτουν από το γάλα, κ.ά.) και γίνεται προσπάθεια προσδιορισμού των όποιων διαφορών μεταξύ του συμβατικού και του βιολογικού γάλακτος. Στην συνέχεια αναφέρονται στατιστικά στοιχεία σχετικά με την παραγωγή και κατανάλωση συμβατικού και βιολογικού γάλακτος και παρουσιάζεται μία συνοπτική εικόνα του τομέα του βιολογικού γάλακτος σε Ευρωπαϊκή Ένωση και Ελλάδα. Τέταρτο κεφάλαιο: Περιλαμβάνει το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας. Πιο συγκεκριμένα γίνεται μία συνοπτική αναφορά στα κυριότερα σημεία της θεωρίας της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή, αναλύονται οι κυριότεροι παράγοντες που την επηρεάζουν και παράλληλα αναφέρονται τα χαρακτηριστικά, οι δομές και λειτουργίες των στάσεων του καταναλωτικού κοινού. Πέμπτο κεφάλαιο: Επιχειρείται μια ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με το υπό μελέτη θέμα. Συγκεκριμένα παρουσιάζονται έρευνες που προηγήθηκαν αυτής σχετικά με τις διαθέσεις και τις προτιμήσεις των καταναλωτών απέναντι στα βιολογικά τρόφιμα. Αναλύεται ένα μοντέλο συμπεριφοράς του καταναλωτή ως προς τα βιολογικά προϊόντα. Τέλος 10

21 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα παρόμοιων ερευνών επικεντρώνοντας στη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε και στα αποτελέσματά τους. Έκτο κεφάλαιο: Περιλαμβάνει την ποιοτική έρευνα. Περιγράφεται η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την πραγματοποίησή της. Ειδικότερα, αναφέρεται η μεθοδολογία που εφαρμόσθηκε, το τόπος και ο χρόνος διεξαγωγής της, καθώς και τα σημαντικότερα αποτελέσματα που προέκυψαν. Έβδομο κεφάλαιο: Αναφέρεται στην ποσοτική έρευνα. Περιγράφεται η μέθοδος δειγματοληψίας και ο τρόπος προσδιορισμού του κατάλληλου δείγματος. Επίσης, περιγράφονται οι θεματικές ενότητες του ερωτηματολογίου, η διαδικασία δοκιμαστικής συμπλήρωσής του καθώς και οι ερευνητικές υποθέσεις και οι στατιστικοί έλεγχοι που εφαρμόσθηκαν. Όγδοο κεφάλαιο: Παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης των απαντήσεων των ερωτηματολογίων. Συγκεκριμένα η χωροταξική κατανομή και τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά του υπό μελέτη δείγματος, τη στάση του ως προς το συμβατικό και βιολογικό γάλα καθώς και τον έλεγχο υποθέσεων της ποσοτικής έρευνας. Ένατο κεφάλαιο: Παρουσιάζεται η περίληψη της έρευνας, τα βασικά συμπεράσματα αυτής και οι προτάσεις, όπως προέκυψαν μέσα από αυτά, από μέρους του ερευνητή. Τέλος παρατίθενται σε παράρτημα τα ερωτηματολόγια της ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας, καθώς και διάφορα άλλα στοιχεία που θεωρήθηκαν σημαντικά να υπάρχουν στην παρούσα διατριβή. 1.7 Περίληψη Η παραγωγή βιολογικού γάλακτος παρουσιάζει σημαντική άνοδο στη χώρα μας. Στηριζόμενοι στο γεγονός αυτό, ο κύριος σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνηθούν οι στάσεις των καταναλωτών απέναντι στο βιολογικό γάλα ελπίζοντας πως το όφελος που θα προκύψει από αυτήν θα είναι σημαντικό καθώς σχετίζεται τόσο με την παραγωγή, όσο και με την εμπορία του υπό μελέτη προϊόντος. 11

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ 2.1 Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο περιγράφονται οι διάφορες εναλλακτικές μορφές γεωργίας, η αειφορική και βιολογική γεωργία και παρατίθενται οι ορισμοί αυτών. Πρωτίστως, γίνεται μία ιστορική ανασκόπηση της βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, και στη συνέχεια παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατεί τόσο παγκοσμίως, όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η οργάνωση και λειτουργία της αγοράς των βιολογικών προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει αναφερόμενο στο καθεστώς που διέπει τη βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία, ενώ παράλληλα γίνεται αναφορά στο σύστημα και τους φορείς πιστοποίησης των βιολογικών προϊόντων στην Ελλάδα. Η γεωργία, που κατά τον Ξενοφώντα θεωρείται η αρχέγονη τέχνη της καλλιέργειας των φυτών, της εκτροφής των ζώων και της αξιοποίησης των δασών και αλιευμάτων, η μητέρα και τροφός των άλλων τεχνών, αποτελεί το θεμέλιο της ανθρώπινης κοινωνίας (Μπούρμπος και Μπαρμποπούλου, 2002). Η επάρκεια της τροφής αποτελούσε για πολλά χρόνια την κυριότερη αγωνία του ανθρώπου, επηρεάζοντας αποφασιστικά τις πολιτικές των κρατών για την ανάπτυξη της γεωργίας και την παραγωγή τροφίμων. Με τη συμβολή της επιστήμης και της τεχνολογίας, πραγματοποιήθηκε αλματώδης αύξηση της παραγωγής, η οποία έφτασε στις μέρες μας να υπερκαλύπτει πια τις ανάγκες των λαών (Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π, Φυλλάδιο). Η συμβατική γεωργία είναι η μορφή που δεσπόζει σήμερα στις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες, καλύπτοντας το 40% της καλλιεργούμενης έκτασης και έχει στο θετικό της την "πράσινη επανάσταση" με την οποία πέτυχε την αυτάρκεια σε πολλά προϊόντα, τη μείωση του κόστους παραγωγής και τη δημιουργία, με τη γενετική μηχανική, οργανισμών που ικανοποιούν κάθε επιθυμία. Οι επιτυχίες αυτές προκάλεσαν μετά το 13

23 δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο πραγματική ευφορία στους απασχολούμενους με τη γεωργία επιστήμονες, οι οποίοι εστίαζαν το ενδιαφέρον τους μόνο στην παραγωγικότητα, χωρίς καμία μέριμνα για τη μελέτη των αλληλεπιδράσεων της ανθρώπινης παρέμβασης και του αβιοτικού και του βιοτικού κόσμου του αγροοικοσυστήματος. Έρευνες έδειξαν πως αυτή η μορφή γεωργίας είναι ένας από τους βασικότερους συντελεστές που διατάραξε την ισορροπία του αγροοικοσυστήματος και προκάλεσε την μόλυνση και ρύπανση του. Η συμβατική γεωργία χρησιμοποιεί και μολύνει το 70%, και στη χώρα μας το 87,4%, των αποθεμάτων του γλυκού νερού, ενώ παράλληλα συμμετέχει στην επιδείνωση του θερμικού πλήγματος και της καταστροφής της οζονόσφαιρας αφού το 30% του παραγόμενου CO 2 (Bassaz and Sombroek, 1997), το 40% του CH 4, το 25% του Ν 2 Ο (Μπούρμπος, 1999) και το 90% του CH 3 Br (Gribbin, 1989) προέρχονται από αυτή (Μπούρμπος και Μπαρμποπούλου, 2002). Παράλληλα, δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητα τα παραδείγματα των παρενεργειών στην υγεία των ανθρώπων, από την αλόγιστη χρήση των φυτοπροστατευτικών ουσιών στη συμβατική γεωργία. Τα λιπάσματα αφήνουν σημαντικές ποσότητες βαριών μετάλλων αρσενικού, μολύβδου, ψευδαργύρου, κοβαλτίου, χρωμίου και καδμίου και τα οποία είναι υπεύθυνα για την ασθένεια Ιτάι-ιτάι, τη μεθαιμοσφαιροναιμία στα παιδιά και το σχηματισμό των καρκινογόνων νιτροζαμινών στο πεπτικό σύστημα στον άνθρωπο (Βότσης, 1981; Crimaldi and Chapelle, 1993). Επίσης, τα ζιζανιοκτόνα της ομάδας του χλωροφαινοοξυοξικού οξέος, ήταν υπεύθυνα για να αυξηθούν κατά 12,4% οι καρκινογενέσεις και οι ογκογενέσεις (Ramade, 1992). Παράλληλα, τα οργανοχλωριωμένα εντομοκτόνα, που παρουσιάζουν μεγάλη διάρκεια ημιζωής και εξαιρετικές βιοαθροιστικές ιδιότητες έφτασαν και στις πιο απόμακρες γωνιές του πλανήτη (Ramade, 1987). Σχετικά με τις επιπτώσεις των συνθετικών φυτοπροστατευτικών μέσων στον άνθρωπο, αξίζει να αναφερθεί η μελέτη που έγινε στη Γαλλία όπου διαπιστώθηκε η ευθεία σχέση μεταξύ των αγροτών και της εμφάνισης του καρκίνου του εγκεφάλου, του δέρματος και διαφόρων λεμφωμάτων. Συγκεκριμένα, παρατηρείται αύξηση των κρουσμάτων στους αγρότες κατά 25% στην εκδήλωση του καρκίνου του εγκεφάλου. Στην ίδια μελέτη αναφέρεται πως στο 14

24 σύνολο των δηλητηριάσεων των ανθρώπων, το 4,2% οφείλεται στα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (UIPP, 2000). Επίσης μία πλειάδα από συνθετικά φυτοφάρμακα κατηγορούνται για τη στείρωση των ανδρών και γυναικών, ενώ το 1,5% των περιπτώσεων των καρκίνων στον άνθρωπο αποδίδονται στα φυτοφάρμακα (Μπούρμπος, 2000). Σε όλα τα παραπάνω έρχονται να προστεθούν και τα σημερινά διατροφικά προβλήματα με τη «νόσο των τρελών αγελάδων» ή σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών και τη γρίπη των πτηνών, και να δημιουργήσουν ένα αίσθημα αβεβαιότητας και προβληματισμού στον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτοί είναι λίγοι μόνο από τους λόγους που οδήγησαν στην αναζήτηση εναλλακτικών μορφών γεωργίας, όπως είναι η αειφορική, ολοκληρωμένη και βιολογική γεωργία. 2.2 Ιστορική ανασκόπηση Για πρώτη φορά ο όρος «οικολογία» εμφανίζεται στα μέσα περίπου του 19 ου αιώνα. Πατέρας του όρου θεωρείτε ο Αμερικανός συγγραφέας, ποιητής και φυσιοδίφης Henry David Thoreau, ενώ «νονός» του όρου ο Γερμανός βιολόγος, φιλόσοφος Ernst Haechel (Καρανδεινός, 2000). Πολύ αργότερα, στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, έκανε την εμφάνιση της η Βιολογική ή Οικολογική γεωργία, ως πρακτική έκφραση της ευρύτερης οικολογικής αντίληψης, όταν εκδηλώθηκε ένα νέο κίνημα που βασιζόταν στη φιλοσοφική θεωρία της ανθρωποσοφίας με κύριο εκφραστή τον Rudolf Steiner, ενώ παράλληλα o E. Pfeiffer ανέπτυξε τη θεωρία της βιοδυναμικής γεωργίας, ως άποψη μιας υγιούς και ισορροπημένης διατροφής. Στην Αγγλία, λίγο μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, αναπτύχθηκε η θεωρία της οργανικής γεωργίας που βασιζόταν στη διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας και της γονιμότητας του εδάφους με την χρήση οργανικών ουσιών που έχουν μετατραπεί σε λίπασμα. Οι ουσίες αυτές εξασφάλιζαν στα φυτά υψηλή αντίσταση έναντι των εχθρών και ασθενειών, πέρα από την κάλυψη των αναγκών τους σε θρεπτικά στοιχεία. Ο Sir Albert Howard, ο οποίος έζησε πολλά χρόνια στην Ινδία, είναι ο κύριος εκφραστής της θεωρίας αυτής και στη «Γεωργική Διαθήκη» του, το 1940, κατέγραψε τις παρατηρήσεις που αποκόμισε κατά τη διάρκεια παραμονής του εκεί. 15