Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί

Transcript

1 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 1 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί Την τελευταία δεκαπενταετία, η Αθήνα αποτέλεσε πόλο έλξης εσωτερικής µετανάστευσης µειονοτικών οµάδων, όπως των Μουσουλµάνων και των Τσιγγάνων, καθώς πολιτικών και κυρίως οικονοµικών προσφύγων, αλλά και των οµογενών παλιννοστούντων προσφύγων, σχηµατίζοντας έτσι µια νέα εθνοκοινωνική σύνθεση, µια πολυεθνική κοινωνία, όπου η κάθε οµάδα έχει ανάγκη από το δικό της ζωτικό χώρο και τη δική της έκφραση στον αστικό χώρο. Οι αλλαγές στο πολιτικό σύστηµα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης σε συνδυασµό µε την οικονοµική κρίση που µαστίζει στις χώρες αυτές, η συνεχιζόµενη ανισότητα ανάµεσα στις χώρες του Τρίτου Κόσµου και των αναπτυγµένων χωρών σε συνδυασµό µε την γεωγραφική θέση της χώρας, η οποία αποτελεί τον πρώτο σταθµό εγκατάστασης µεταναστών προς τη ύση, καθώς και η κρατική πολιτική στην δεκαετία του 80 για την αλλαγή των πληθυσµιακών ποσοστών στην Θράκη, είναι µερικές από τις αιτίες εισροής εξωτερικών µεταναστών οικονοµικών και πολιτικών προσφύγων-, και των µειονοτήτων γλωσσικών και θρησκευτικών-, στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Στόχος της µελέτης είναι : Να διερευνηθεί η σχέση του "κενού" µε τις µειονοτικές οµάδες πληθυσµού. Πως αντανακλάται και τι ρόλο παίζει το "κενό" γι αυτούς που αποστασιοποιούνται για συγκεκριµένους λόγους, από τις παραδεδιγµένες συµπεριφορές, γι αυτούς που καταφεύγουν στην Πόλη ζητώντας κάθε είδους άσυλο και φιλοξενία. εδοµένου βέβαια ότι και το "κενό" έχει σαν κύριο στοιχείο της ταυτότητας του, το µη καθιερωµένο, το διαφορετικό, από τον υπόλοιπο πυκνοδοµηµένο και ή, ή-πολυλειτουργικό αστικό χώρο. Να εξεταστεί αν υπάρχουν χωρικά κενά στο "σύγχρονο κέντρο" της πόλης που αποτελεί τόπο υποδοχής των οµάδων αυτών. Μπορούµε να θεωρήσουµε, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, ότι το κέντρο της Αθήνας είναι άθροισµα πολλών άνισων τµηµάτων που πολλά από αυτά λειτουργούν ως διακοπή-ως "κενό"- όχι µόνο στον αστικό ιστό, αλλά και στην κοινωνική συνέχεια της πόλης.

2 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 2 Να αναλυθεί πώς οι µειονοτικές οµάδες οικειοποιούνται το "κενό", µε ποια κριτήρια και µε ποιες µορφές εµφανίζεται αυτή στον αστικό χώρο. Θεωρήθηκε απαραίτητο για την κατανόηση της οικειοποίησης των "κενών" από τις οµάδες αυτές, να µελετηθεί µια περιοχή. Επιλέγηκε η περιοχή του ευρύτερου κέντρου:γκαζοχώρι-κεραµικός- Μεταξουργείο, αφενός γιατί αποτελεί έναν βασικό θύλακα του κέντρου της Πόλης, αφ ετέρου η περιοχή αυτή, έχει χαρακτήρα µε ιστορική συνέχεια στην εγκατάσταση των διαφορετικών, των "άλλων", από την κυρίαρχη κοινωνία. Για την διερεύνηση όλων αυτών των εννοιών χρησιµοποιήθηκε βιβλιογραφία καθώς και συζητήσεις-συνεντεύξεις τόσο µε φορείς της " ιεθνούς Κοινωνικής Υπηρεσίας" και της "Εταιρίας για τα ικαιώµατα των Προσφύγων και των Μειονοτήτων", όσο και µε άτοµα, που ανήκουν σε αυτές τις οµάδες. Τα θέµατα που συζητήθηκαν, ήταν : Συνθήκες µετεγκατάστασης Νοµιµότητα παραµονής (για τα δυο αυτά δεν δόθηκαν αρκετά σαφείς απαντήσεις για ευνόητους λόγους) Περιοχή διαµονής Κριτήρια επιλογής περιοχής διαµονής Τι εργασία κάνουν που απασχολούνται, Μ.Ο. ωρών εργασίας την εβδοµάδα Επίπεδο εκπαίδευσης Πώς περνούν τον ελεύθερο τους χρόνο. (Το υλικό αυτής της µικρής έρευνας είναι µαγνητοφωνηµένο) Για να βοηθηθεί η σαφής κατανόηση κάποιων όρων του τίτλου της µελέτης αλλά και του ιδίου του κειµένου, θεωρήθηκε αναγκαία η παράθεση των εννοιών της "µειονότητας" και του "κενού", η οποία βέβαια είναι ευρέως χρησιµοποιούµενη και µπορεί να είναι κοινώς αποδεκτή, δηµιουργεί όµως ασάφειες σε σχέση µε το ακριβές περιεχόµενό της. Ως µειονότητα ορίζεται από τη ιεθνή Κοινωνική Υπηρεσία, µια αυτοπροσδιοριζόµενη οµάδα µε την προϋπόθεση ότι τα µέλη της είναι αυτόχθων πληθυσµός της χώρας στην οποία ζει, έχει την Ελληνική εν προκειµένου υπηκοότητα, αλλά χαρακτηρίζεται από ένα θρησκευτικό, εθνικό ή

3 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 3 γλωσσικό ιδίωµα, που εντοπίζεται σε περισσότερο από 3 µε 4 γενιές. Με αυτήν την έννοια, αν η οµάδα έχει µόνο ένα συγκεκριµένο ιδίωµα, η µειονότητα χαρακτηρίζεται ως θρησκευτική, εθνική ή γλωσσική. Αξίζει να προσεχθεί όµως, η έννοια της µειονότητας έτσι όπως την ορίζει ο Άγγλος κοινωνιολόγος L.Wirth 1 : "Μειονότητα αποτελεί κάθε οµάδα ατόµων, που έχοντας ορισµένα φυσικά ή πολιτισµικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, βλέπει να της συµπεριφέρονται διαφορετικά, µάλιστα, χειρότερα από ό,τι στα άλλα µέλη της κοινωνίας στην οποία ζει, οπότε θεωρεί ότι αποτελεί αντικείµενο συλλογικής διάκρισης". Ο ορισµός αυτός φυσικά διευρύνει τις κοινωνικές οµάδες τις οποίες µπορεί να χαρακτηρίζει. Η συγκεκριµένη µελέτη, στηρίχθηκε στις κυρίαρχες απόψεις αµερικάνων κοινωνιολόγων, που περιγράφουν ως µειονότητες εκείνες τις πληθυσµιακές οµάδες, που υφίστανται διακρίσεις, όχι µόνο λόγω της εθνικής, φυλετικής ή θρησκευτικής τους ταυτότητα ή καταγωγής, αλλά και επιπλέον λόγω της κοινωνικής τους τάξης ή θέσης 2. Με αυτό λοιπόν το κριτήριο, εξαιρέθηκαν κάποιες οµάδες (όπως κάποιες θρησκευτικές µειονότητες, π.χ. Εβραίοι, ιαµαρτυρόµενοι, Καθολικοί, και οι οµάδες ευηµερούντων αλλοδαπών, από ανεπτυγµένες χώρες εντός και εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα), γιατί έχουν ενσωµατωθεί στον κοινωνικό και αστικό ιστό. Θρησκευτικές µειονότητες στην Ελλάδα είναι οι Έλληνες Τουρκικής καταγωγής Μουσουλµάνοι, οι Ποµάκοι και αρκετές οµάδες Τσιγγάνων, που επίσης είναι Μουσουλµανικού θρησκεύµατος. Αποτελούν τη µόνη αναγνωρισµένη από την Ελληνική πολιτεία µειονότητα. Στη δεκαετία του 80, από το Ελληνικό Κράτος δόθηκαν κίνητρα µετεγκατάστασης στο Λεκανοπέδιο Αττικής (αποσκοπώντας στην αλλαγή των πληθυσµιακών ποσοστών της Θράκης), µέσω ενός κρατικού προγράµµατος παροχών και διευκολύνσεων, που προέβλεπε θέσεις εργασίας σε δηµόσιους οργανισµούς και τράπεζες καθώς και δάνεια για απόκτηση στέγης. Ως γλωσσική µειονότητα µπορούν να χαρακτηρισθούν οι Τσιγγάνοι, οι οποίοι διεθνώς αγωνίζονται για αυτήν την αναγνώριση. Στην Ελλάδα όµως, 1 L.WIRTH :"The Problem of Minority Groups. The Science of Man in the World Crisis". Columbia University Press, New York, 1945.

4 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 4 όπως διαπιστώνεται από τις δηλώσεις των εκπροσώπων τους 3, δεν εκφράζεται παρόµοιο αίτηµα, πιθανόν λόγω της ιδιαίτερα επαχθούς διακριτικής συµπεριφοράς και του φόβου όξυνσής της. Κατ επέκταση, εθνοτικές οµάδες ή εθνότητες θεωρούνται εκείνες οι οµάδες ανθρώπων, που µοιράζονται ορισµένες ιδεολογικές αξίες και πολιτιστικά χαρακτηριστικά (γλώσσα, θρησκεία, έθιµα), και της οποίας τα µέλη έχουν την αίσθηση ότι πραγµατικά ανήκουν στην οµάδα, αφού πραγµατικοί (π.χ. καταγωγή), ή φανταστικοί δεσµοί τα συνδέουν µε αυτήν. Στην Ελλάδα ως τέτοια εθνική οµάδα, θεωρούνται οι Έλληνες Τσιγγάνοι, οι οποίοι παρ όλο ότι έχουν την Ελληνική υπηκοότητα, έχουν και εθνοτική ταυτότητα. Στους οικονοµικούς πρόσφυγες συµπεριλαµβάνονται οι κατά έθνος πολυάριθµες, συµπαγείς ή ρευστές οµάδες ξένων : Αλβανοί στην συντριπτική πλειοψηφία, Πολωνοί, Αιγύπτιοι, Αφρικανοί, Φιλιππινέζοι, Πακιστανοί κ.α., που προέρχονται κυρίως από τον Τρίτο Κόσµο, καθώς και από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Επίσηµα όµως δεν θεωρούνται "µειονότητα", αφού για να αναγνωριστούν ως "µειονότητα" οµάδες ατόµων ξένης εθνικότητας, πρέπει να είναι µόνιµοι κάτοικοι, και να έχουν την υπηκοότητα της χώρας. Στην Ελλάδα οι περισσότεροι οικονοµικοί πρόσφυγες είναι ανεπίσηµοι, και δεν έχουν άδεια παραµονής και εργασίας. Ως πολιτικοί πρόσφυγες ορίζονται, σύµφωνα µε τη ιεθνή Σύµβαση της Γενεύης του 1951 και το Πρωτόκολλο της Νέας Υόρκης του 1967, τα άτοµα τα οποία από δικαιολογηµένο φόβο διωγµού λόγο φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, πολιτικών πεποιθήσεων ή συµµετοχής σε ορισµένη κοινωνική οµάδα, αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη χώρα τους και εµποδίζονται να επιστρέψουν σ αυτήν. Οι Ελληνικές αρχές, έχουν αναγνωρίσει ελάχιστους από τους αλλοδαπούς πολιτικούς πρόσφυγες (8.000 περίπου άτοµα, ποσοστό 6%) 4. Η συντριπτική πλειοψηφία των αλλοδαπών, που ζητούν παραχώρηση ασύλου, δεν παίρνουν ποτέ την προσφυγική ιδιότητα. 2 Ρ.ΚΑΣΤΟΡΙΑΝΟ :"Ξένοι, Μετανάστες, Μειονότητες", Περιοδικό Courier της UNESCO, Αύγουστος ΤΟ ΒΗΜΑ:" Ο Καθηµερινός Ρατσισµός" εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 23 Ιανουαρίου Τα στοιχεία δόθηκαν από την ιεθνή Υποστήριξη Προσφύγων και Μεταναστών.

5 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 5 Την περίοδο σε σύνολο αιτήσεων, πήραν την προσφυγική ιδιότητα µόνο 170 άτοµα 5. Απ αυτούς, ορισµένοι τελούν υπό την εποπτεία των Ηνωµένων Εθνών. Οι υπόλοιποι παραµένουν στη χώρα µε την ανοχή των αρχών στην ουσία ως ανεπίσηµοι οικονοµικοί µετανάστες συνήθως επιδιώκοντας την µετεγκατάστασή τους σε παραδοσιακές χώρες υποδοχής προσφύγων, µε τη βοήθεια µη κυβερνητικών οργανισµών, όπως ο ιεθνής Οργανισµός Μετανάστευσης. Τελικά, παρόλη την ανοµοιογένεια όλων των οµάδων ως προς την προέλευση, αλλά και την αιτία και διαδικασία µετανάστευσης τους (εσωτερικόεξωτερικό, αλλοδαποί-ηµεδαποί, οµοεθνείς-αλλοεθνείς, οµόθρησκοι-αλλόθρησκοι, πολιτικοί-οικονοµικοί, νόµιµοι-παράνοµοι), καθώς και το είδος της εγκατάστασης τους (εποχιακή, µόνιµη, παράνοµη), υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία ως προς τις συνθήκες διαβίωσης και τον τρόπο αντιµετώπισης τους από την πολιτεία. Τα κενά ορίζονται ως ασυνέχειες της σύνθεσης και της µορφής της πόλης, παράµετροι που συµµετέχουν στη συγκρότηση του πολεοδοµικού οργανισµού. Τα κενά µπορεί να αναφέρονται : 1. Στο φυσικό εσωτερικό ανάγλυφο και τα άλλα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της πόλης. Η Αθήνα µέχρι να αποκτήσει την έκταση που έχει σήµερα, εγγραφόταν σε ένα χώρο πολύ περιορισµένο που την ταυτότητα του την επηρέαζαν άλλα φυσικά χαρακτηριστικά του ανάγλυφου του λεκανοπεδίου, µε τα οποία βρίσκονταν σε πιο άµεση επαφή, όπως οι λόφοι της Ακρόπολης, του Φιλοπάππου, του Λυκαβηττού, του Στρέφη, του Φινόπουλου, τα Τουρκοβούνια, λόφοι που βρίσκονται στην καρδιά του λεκανοπεδίου. Το σύµπλεγµα αυτών των λόφων ήταν µια από τις βασικές ακτίνες, που δεν επέτρεψε στους πολεοδόµους ή στους κτηµατίες να επιβάλουν στο χώρο ένα οµοιόµορφο Ιπποδάµειο σταθερού προσανατολισµού. Τα διάφορα Ιπποδάµεια αναγκάστηκαν να ακολουθούν τις κλίσεις των πρανών του ανάγλυφου. Οι δρόµοι τους χαράκτηκαν κάθετα ή παράλληλα στις ισοϋψείς. Το πλούσιο ανάγλυφο έδωσε πολυµορφία στην πόλη του 19 ου αιώνα, συνέβαλλε στο να δηµιουργηθούν γειτονιές, αλλά και κάποιές ασυνέχειες, κενά 5 Τα στοιχεία αυτά δόθηκαν από τη ιεθνή Κοινωνική Υποστήριξη Προσφύγων και Μεταναστών.

6 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 6 και ανισορροπίες, που τις εκµεταλλεύτηκαν οι νέοι κάτοικοι, που προσέφυγαν σε αυτήν. 2. Στην κατανοµή των χρήσεων γης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η "παλιά" πόλη, που έχει πάψει να είναι περιοχή κατοικίας. Το δυτικό τρίγωνο (Ερµού-Αθηνάς-Πειραιώς) είναι κατειληµµένο από βιοτεχνίες και εµπόριο, ενώ το ανατολικό τρίγωνο (Ερµού- Αθηνάς-Σταδίου), παρόλο που βρίσκεται σε επαφή µε το σύγχρονο κέντρο (τα χωρίζει µόνο η στενή µνηµειακή ζώνη µεταξύ της Πανεπιστηµίου και της Ακαδηµίας), συντηρήθηκε χάρη στις εµπορικές χρήσεις, οι οποίες αποδείχτηκαν πιο ισχυρές από την κατοικία, που αποµακρύνθηκε ή εκτοπίστηκε από αυτό. 3. Στις χαράξεις του οδικού-συγκοινωνιακού δικτύου. Όπως ο "τεχνητός φραγµός" του άξονα της Λεωφ. Αθηνών- Θεσσαλονίκης, που συνεχίζοντας να υπάρχει, δηµιουργεί χωρικό διαχωρισµό, ένα κενό ανάµεσα στο ανατολικό Λεκανοπέδιο και στο δυτικό, το οποίο υποδέχεται τους "ξένους" χωρίς να έχει λύσει όσες κοινωνικές αντιθέσεις στο χώρο είχαν δηµιουργηθεί ήδη, µε τον εποικισµό των προηγούµενων µεταναστών. Όσον αφορά την ανάπτυξη του κέντρου, έγινε µε βάση ενός µεγάλου φυσικού διαδρόµου επικοινωνίας, αυτού που βρίσκεται ανάµεσα στο Λυκαβηττό και την Ακρόπολη, πάνω στον οποίο έχουν αναπτυχθεί τέσσερις µεγάλοι άξονες, που υποδέχονται Τέσσερις σηµαντικού όγκου ροές : των Σταδίου, Πανεπιστηµίου, Ακαδηµίας και Σόλωνος. Οι ροές αυτές συνδέουν τις νότιες µε τις βόρειες περιοχές της Αθήνας και συγκλίνουν στους άξονες Συγγρού και Πατησίων /Γ Σεπτεµβρίου. Αυτό το οδικό πέρασµα, που υλοποιεί τον κορµό του σηµερινού κέντρου της Πόλης, δεν εξασφαλίζει µια συνέχεια ανάµεσα στο ιστορικό και το σύγχρονο κέντρο, και δηµιουργεί ένα "κενό" ανάµεσα στις υποβαθµισµένες και φτωχές γειτονιές (που περιορίζονται από το εµπορικό και διοικητικό Τρίγωνο ανατολικά, ενώ δυτικά από την σιδηροδροµική γραµµή), και τις πιο άνετες ανατολικές περιοχές που αρχίζουν µετά τον άξονα Β.Κωνσταντίνου-Β.Σοφίας. 4. Στην εξέλιξη των οικοδοµικών όγκων-υψών και οικιστικών πυκνοτήτων. Όπως αναλύεται στην συνέχεια, το "σύγχρονο κέντρο" αποτελείται από άθροισµα τµηµάτων, τα οποία χαρακτηρίζονται από άνιση οικιστική πυκνότητα, και πολλά από αυτά λειτουργούν ως κενά στην κοινωνική συνέχεια της πόλης.

7 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 7 Επίσης, πρέπει να αναφερθούν στην κατηγορία αυτή και οι ελεύθεροι δηµόσιοι χώροι, οι οποίοι τελικά προκύπτουν ως κενά δοµηµένου χώρου και αποτελούν πόλο έλξης για τις µειονοτικές οµάδες (π.χ. πλατεία Κουµουνδούρου, πλατεία Ψυρρή, πλατεία Οµονοίας, κτλ). 5. Σε λειτουργικό επίπεδο και σε επίπεδο υπηρεσιών. Είναι γεγονός ότι ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τις ασυνέχειες στο χώρο, επηρεάζει την κοινωνική δοµή της Πόλης, είναι η έλλειψη λειτουργιών, που συγκροτούν έναν οικιστικό ιστό. Πολεοδοµικές και κοινωνικές "νησίδες" µε όλα τα χαρακτηριστικά της ένδειας όπως ανυπαρξία υπηρεσιών και έργων υποδοµής, εκπαίδευση, υγεία, απαγορευτική σχεδόν πρόσβαση στην αγορά εργασίας, κ.α. Αυτά τα χαρακτηριστικά συγκροτούν περιοχές αφ ενός µε χαµηλές αξίες γης, και αφ ετέρου µε βαθύ χάσµα ανάµεσα σ αυτές και την περιβάλλουσα κοινωνία, περιοχές που θεωρούνται περιθωριακές ή είναι εν δυνάµει περιθωριακές και τις οικειοποιούνται οι µειονοτικές οµάδες. Η πόλη ήταν απολύτως συνεκτική όσο ήταν µικρή και εγκλωβισµένη στα τείχη που την προστάτευαν. Η εκµετάλλευση του χώρου της ήταν σχεδόν πάντα η µέγιστη. Η βιοµηχανική επανάσταση και η έκρηξη του µεσαιωνικού ιστού προς την περιφέρεια επέφερε την ρήξη της παραδοσιακής συνοχής των πόλεων. Οι επεκτάσεις τους δεν έγιναν κατά τρόπο συνεχή αλλά αποσπασµατικό, µε έµφαση στην αξιοποίηση των καταλληλότερων θέσεων και µε εγκατάλειψη πολλών ενδιάµεσων χώρων δευτερεύουσας αξίας. Έτσι προέκυψαν τα κενά. Κενά επίσης προκαλούν οι βιοµηχανικές ζώνες που είναι ακόµη ενεργές ή παρήκµασαν και που µε την επέκταση της κατοικίας βρέθηκαν στο εσωτερικό του ιστού. Η συγκοινωνιακή υποδοµή έπαιξε επίσης µεγάλο ρόλο. Οι πολεοδοµικές αναπτύξεις πήραν συχνά γραµµική µορφή ακολουθώντας τους µεγάλους άξονες, σιδηροδροµικούς ή οδικούς και παρακάµπτοντας µεγάλες επιφάνειες γης που στερούνταν άµεσης προσπέλασης. Η µεγάλη πόλη αναπτύχθηκε έτσι τµηµατικά ενσωµατώνοντας παλαιότερες οικιστικές συγκεντρώσεις και σχηµατίζοντας σταδιακά την άµορφη εικόνα "του σύγχρονου οικιστικού ιστού".

8 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 8 Τα Χωρικά Κενά και οι Μειονοτικές Οµάδες Πληθυσµού Όπως προαναφέρθηκε η µειονότητα είναι µια µικρή πληθυσµιακά κοινωνική οµάδα, µε µέλη που τα συνδέουν χαλαροί ή ισχυροί δεσµοί και που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός γεωγραφικού και κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο κυριαρχούν πολιτισµικές αξίες διαφορετικές από τις δικές της. Η µειονότητα βρίσκεται λοιπόν σε ένα περιβάλλον από απλά ξένο έως πολύ συχνά εχθρικό. Έχει προέλθει από αυτό το περιβάλλον, ή έχει καταφύγει σε αυτό. Η αφοµοίωση δεν είναι πάντα εφικτή, διότι προϋποθέτει την αµφίδροµη συναίνεση, της πλειονότητας και της µειονότητας. Πρόκειται για την ενσωµάτωση της πολιτισµικής της ταυτότητας. Η δεύτερη επιλογή για την µειονότητα είναι η θωράκισή της στο εσωτερικό του ξένου περιβάλλοντος. Η εγκατάσταση σε απόσταση από την πόλη είναι µια τρίτη σπάνια λύση που δεν προκύπτει ως επιλογή, αλλά ως βίαιη απόρριψη - εκτόπιση της µειονότητας από την πλειονότητα. Η θωράκιση µιας οµάδας στο εσωτερικό ενός ξένου πολιτισµικά περιβάλλοντος έχει δύο συνιστώσες : 1. Τη συλλογικότητα. Η εγκατάσταση των µελών της οµάδας στο χώρο της ίδιας πολεοδοµικής ενότητας, διευκολύνει την επικοινωνία και τη διαµόρφωση σε µικροκλίµακα µιας οικείας πολιτιστικής ατµόσφαιρας. 2. Την επιλογή χώρων θυλάκων µε σαφώς διακριτά όρια τα οποία αντιστοιχούν σε γραµµικές ή άλλης µορφής ασυνέχειες, φυσικές ή τεχνητές, όπως ρέµατα, αδόµητες επιφάνειες, συγκοινωνιακά έργα κ.λ.π. 6 Τα όρια αυτά δηµιουργούν ένα φυσικό διαχωρισµό µεταξύ του χώρου που εγκαθίσταται η µειονότητα και της υπόλοιπης αστικής επιφάνειας, διαχωρισµό επιθυµητό και από τις δυο πλευρές. Η µειονότητα αποκτά µέσω αυτού του φυσικού ορίου ένα τείχος προφύλαξης, ενώ η πλειονότητα αποµονώνει και ελέγχει ευκολότερα τη ξένη οµάδα. Πρέπει να παρατηρηθεί εδώ ότι συµβαίνει συχνά οι 6 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ " Οι Νόµοι Περιορίζουν τους Μετανάστες", εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9 Απριλίου 1995.

9 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 9 αξίες γης στους θύλακες αυτούς, λόγω της κακής τους σύνδεσης µε τον υπόλοιπο ιστό, να είναι µικρές και προσιτές στα χαµηλά εισοδήµατα των µειονεκτουσών οµάδων. Αυτοί οι θύλακες, τα "κενά", αποτελούν υποβαθµισµένες περιοχές και χαρακτηρίζονται από έλλειψη χωρικής αλλά και κοινωνικής συνοχής και υποδοµής. Οι οικιστικές αυτές ασυνέχειες είναι τα ανοίγµατα της πόλης προς αυτούς, που αναζητούν ένα καταφύγιο. Μπορούµε λοιπόν να θεωρήσουµε ότι οι θέσεις που επιλέγουν οι µειονοτικές οµάδες, αποτελούν έναν είκτη για την κατανόηση της δοµής και της συγκρότησης του αστικού χώρου, αφού αντικατοπτρίζουν τα κενά της. Όταν η επιφάνεια της πόλης ήταν µικρή και συνεκτική, όταν οι αξίες ήταν ανάλογες µε την απόσταση από το κέντρο, ήταν φυσικό η πόλη να λειτουργεί ως ένα κλειστό σύστηµα που συγκροτούσε τους "ξένους" στην περίµετρό του. Αντίθετα σήµερα, η πόλη έχει "ανοίγµατα" στο εσωτερικό της. Οι ανακατατάξεις του κέντρου είναι η αιτία της δηµιουργίας πολλών από αυτά. Το κέντρο προσφέρει στους πρόσφυγες τις περισσότερες ευκαιρίες. Ευκαιρίες που ίσως χάνονται σιγά σιγά από ένα αντίστροφο φαινόµενο επαναπόδωσης της σηµασίας που του αξίζει, µε τις εκτεταµένες αναπλάσεις. Τα προβλήµατα επικοινωνίας µεταξύ της περιφέρειας και του κέντρου και η αδυναµία του γυµνού από ιστορικές αναφορές χώρου της περιφέρειας, να προσφέρει την αστική ποιότητα που προσφέρει το παραδοσιακό κέντρο, εξηγούν την τάση αυξανόµενης ζήτησης κατοικίας σ αυτό, που οδηγεί στην υλοποίηση προγραµµάτων ανάπλασης κεντρικών υποβαθµισµένων περιοχών και αποκατάστασης παραδοσιακών κτιρίων. Βέβαια, υπάρχει και η άλλη όψη των αναπλάσεων, που αντιπροσωπεύει τις ριζικές ανατιµήσεις των αξιών γης και σοβαρές αλλαγές στην κοινωνική σύνθεση των κατοίκων. Αλλά ποίο είναι το κέντρο της Αθήνας σήµερα ;

10 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 10 Το "Κέντρο" της Πόλης ως Τόπος Υποδοχής των Μειονοτικών Οµάδων εν είναι εύκολο να οριοθετηθεί το σύγχρονο κέντρο, διότι οι διάφορες κεντρικές λειτουργίες, διοικητικές, εµπορικές, εκπαιδευτικές, αναψυχής, έχουν ξεπεράσει τα όρια του ιστορικού κέντρου αναπτυσσόµενες κυρίως προς τα ανατολικά και βόρεια. Θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι το κέντρο είναι µια σύνθεση τριών σχεδίων. Των δυο πρώτων τα όρια ήταν σαφή. Το πρώτο είναι αυτό της πόλης της Τουρκοκρατίας. Τότε η πόλη είχε τείχη, που υλοποιούσαν µε ακρίβεια τα όρια της. Το δεύτερο είναι το Τρίγωνο των πρώτων πολεοδόµων, Ερµού Σταδίου Πειραιώς. Είναι ακόµα πιο ακριβές γεωµετρικά. Όµως στη συνέχεια το κέντρο της σύγχρονης πόλης, αυτό που αντιστοιχεί στο τρίτο σχέδιο, είναι ακαθόριστο. Ίσως θα µπορούσε να οριοθετηθεί εµµέσως µε την θεώρηση κάποιων πόλων, που αυτοδίκαια ανήκουν σε αυτό : Προς το βορρά, το Αρχαιολογικό Μουσείο και το συγκρότηµα του Πολυτεχνείου, δυτικά ο Κεραµεικός και το Γκάζι, νότια το οικόπεδο του Στρατηγού Μακρυγιάννη εκεί όπου θα κατασκευαστεί το Μουσείο Ακροπόλεως, και ανατολικά ο άξονας που ορίζεται από το Πνευµατικό Κέντρο του ήµου Αθηναίων στην οδό Σόλωνος, το Μουσείο Μπενάκη στην οδό Β.Σοφίας, για να καταλήξει στο Μέγαρο Μουσικής. Πάντως αυτό που έχει σηµασία είναι ότι το σύγχρονο κέντρο - που αναπτύχθηκε σε προέκταση του παλιού, χωρίς η οδική υποδοµή να αποτελεί τη ραχοκοκαλιά ανάπτυξής του -,ουσιαστικά ταυτίζεται γεωγραφικά µε την οδική υποδοµή, που συνδέει τα βόρεια µε τα νότια τµήµατα της πόλης. ιερευνώντας την φυσιογνωµία του σύγχρονου κέντρου, αρχικά διαπιστώνουµε ότι η παλιά πόλη έχει πάψει, µε εξαίρεση την περιοχή γύρω από την πλατεία Κουµουνδούρου, να είναι περιοχή κατοικίας. Το δυτικό τρίγωνο Ερµού Αθηνάς Πειραιώς, είναι κατειληµµένο από βιοτεχνίες και εµπόριο, ενώ το ανατολικό τρίγωνο, Ερµού Αθηνάς Σταδίου, στεγάζει κατεξοχήν εµπορικές χρήσεις, (που απευθύνονται κυρίως στα χαµηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα µε εξαίρεση την Ερµού, που έχει µεγαλύτερη εµβέλεια και καλύπτει ολόκληρη την πρωτεύουσα), αλλά και διοικητικές χρήσεις οι οποίες

11 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 11 αποδείχθηκαν πιο ισχυρές από την κατοικία που αποµακρύνθηκε και εκτοπίσθηκε από αυτές τις χρήσεις. Στη βορειοανατολική πλευρά του Τριγώνου το κτίριο της Βουλής και ο Εθνικός Κήπος είναι χωρικό κενό στον ιστό της πόλης. Σ αυτά πρέπει να προστεθούν η υπερπολυτελής και έντονα φρουρούµενη περιοχή κατοικίας µεταξύ των οδών Ηρώδου του Αττικού και Ρηγίλλης και η περιοχή των Στηλών του Ολυµπίου ιός. Το σύνολο του χώρου µεταξύ των αξόνων Αµαλίας-Β.Σοφίας-Β.Κωνσταντίνου Αρδήττου και Αθ. ιάκου είναι πολύ µεγάλο κενό για την κοινωνική συνέχεια της πόλης. Σε µικρή απόσταση στη βόρεια πλευρά αυτού του τετραπλεύρου, βρίσκεται ο λόφος του Λυκαβηττού και ανάµεσα του η περιοχή πολύ υψηλών εισοδηµάτων, του Κολωνακίου. Στη νότια πλευρά του Ιστορικού Τριγώνου βρίσκονται η Αρχαία Αγορά, η Ακρόπολη και ο Λόφος του Φιλοπάππου. Η µοναδική περιοχή κατοικίας στην τεράστια αυτή επιφάνεια είναι η Πλάκα, που όµως έχει υποστεί αλλαγές στην κοινωνική της συγκρότηση. Συµπεραίνουµε λοιπόν ότι το κέντρο της Αθήνας είναι άθροισµα πολλών άνισων τµηµάτων, τα οποία αποτελούν αφ ενός χωρικά κενά, αφ ετέρου κοινωνικές ασυνέχειες στον ιστό της Πόλης. Κοµβικό σηµείο των ροών στην πρωτεύουσα είναι η πλατεία Οµονοίας (η κοινή κορυφή των δυο Τριγώνων), η οποία είναι ιστορικά το υποχρεωτικό σηµείο συνάντησης των κινήσεων από κάθε κατεύθυνση προς το κέντρο αλλά και πολλών κινήσεων µεταξύ περιµετρικών περιοχών της πόλης. Θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι η πλατεία Οµονοίας είναι το κοµβικό σηµείο των µετακινήσεων µεταξύ των χαµηλότερων εισοδηµατικά περιοχών από τις οποίες η κυριότερη είναι η δυτική Αθήνα, που εκτός από την τοπική τους λειτουργία εξυπηρετεί συγχρόνως και τις υπεραστικές κινήσεις µεταξύ Αθήνας και υτικής Ελλάδας ( η Λεωφ.Αθηνών, αυτοκινητόδροµος Αθήνας-Κορίνθου). Επίσης στην πλατεία Οµονοίας καταλήγουν αφ ενός η Ιερά Οδός, που είναι ο δεύτερος σηµαντικός ακτινικός άξονας της περιοχής που τροφοδοτεί το Αιγάλεω και τους νοτιότερους ήµους, αφ ετέρου η Πειραιώς µε πολύ µεγάλο συγκοινωνιακό ρόλο. Στην πλατεία Οµονοίας επιπλέον καταλήγουν και οι οδοί Πατησίων, Γ Σεπτεµβρίου, Λιοσίων και Αχαρνών που εξυπηρετούν τις κινήσεις από βορρά. Σε αυτούς συγκλίνουν και οι κινήσεις που διέρχονται από τις

12 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 12 βορειότερες πύλες της.αθήνας (Λένορµαν, υρραχίου, Αγ.Αναργύρων). εν πρέπει να παραληφθεί και η ανατολική κίνηση, που ακολουθεί το φυσικό πέρασµα, ανάµεσα στους λόφους του Στρέφη και του Λυκαβηττού, που επίσης οδηγεί στην πλατεία Οµονοίας. Ο κυκλικός κόµβος της πλατείας Οµονοίας είναι λοιπόν η "εστία" της πόλης και ιδιαίτερα των δυτικών περιχώρων της πρωτεύουσας. Είναι ένα σηµείο υποχρεωτικής διέλευσης από τις χαµηλότερες και µέσες εισοδηµατικά περιοχές, αφού γύρω της υπάρχουν εµπόδια, που κατευθύνουν τις ροές προς αυτήν. Τα εµπόδια αυτά είναι το Πεδίο του Άρεως, οι λόφοι του Στρέφη και του Λυκαβηττού, ο Εθνικός Κήπος, η Ακρόπολη, η Αρχαία Αγορά, ο Κεραµεικός και η σιδηροδροµική γραµµή. Η πλατεία αυτή λοιπόν, δεν είναι τυχαίο που αποτελεί το καταφύγιο όλων όσων αισθάνονται ξένοι και αδύνατοι, όλων όσων αναζητούν ευκαιρίες. Είναι το πιο "ζωντανό" σηµείο της πόλης, είναι το πέρασµα χιλιάδων ανθρώπων, και η επιλογή των χαµηλών έως πολύ χαµηλών εισοδηµάτων για την οποιαδήποτε επαγγελµατική ευκαιρία, αφού η περιοχή της πλατείας συγκεντρώνει πολύ µεγάλη πυκνότητα δραστηριοτήτων. Πέρα από τον λειτουργικό χαρακτήρα του κέντρου, που προσανατολίζει προς αυτό, το µεγαλύτερο µέρος των µετακινήσεων της πόλης, εξίσου σηµαντικός είναι και ο συµβολικός του χαρακτήρας. Το κέντρο δίνει µορφή στο σύνολο της πόλης και σηµατοδοτεί την ιστορική συνέχεια και την ταυτότητα της. Το πώς υποδέχεται τους "ξένους" η Αθήνα επηρεάζεται σηµαντικά από τον χαρακτήρα και την ποιότητα του κέντρου, αφού αυτό καθορίζει τον κοινωνικό σφυγµό της πόλης. Το κέντρο, που αποτελεί το µνηµείο των εποχών που η πόλη ήταν πιο µικρή, πιο κοινωνική, πιο ανθρώπινη, διατηρεί ακόµα αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία, διότι η κλίµακα των δρόµων του, η κλίµακα των παλαιών κτηρίων, και οι διάφορες χρήσεις εµπορίου, αναψυχής που επιβιώνουν σ αυτό, είναι ακόµα οικονοµικά πιο προσιτές, πιο φιλικές. Λόγω αυτής της αιτίας στο κέντρο κινούνται διάφορες κατηγορίες πληθυσµού, που διατηρούν ακόµα µια ιδιαίτερη σχέση µε το δρόµο. Ζουν στον δρόµο και ζουν από τον δρόµο προσδίδοντας ένα ξεχωριστό χαρακτήρα στον χώρο.

13 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 13 Ένα αξιοσηµείωτο στοιχείο για την ταυτότητα του κέντρου, είναι ότι ένα µεγάλο µέρος των κατοίκων του, το εγκατέλειψε αναζητώντας καλύτερες συνθήκες εγκατάστασης στα προάστια. Από την άλλη, το κέντρο είναι ένα "ξένο σώµα" γι αυτό, που τείνει να γίνει η Αθήνα σήµερα. Ο χαρακτήρας του είναι ασυµβίβαστος µε τις προοπτικές οικονοµικής εκµετάλλευσης του γεωγραφικού χώρου που καλύπτει, ο οποίος είναι πολύτιµος τόσο για την κεντροβαρική του θέση, όσο και λόγω της αρχαιολογικής του αξίας. Οι οικονοµικές πιέσεις, που δέχεται για την µεταβολή της φυσιογνωµίας του, είναι ισχυρές. Αυτές οι "ρωγµές" στο θεσµό του κέντρου και η εγκατάλειψη του από τους παλαιούς κατοίκους οδήγησε στην εγκατάσταση των ξένων εκεί, για τους εξής λόγους : 1. Χαµηλές τιµές ενοικίων. Ο τρόπος, που οικοδοµήθηκε η Αθήνα, µε την τυπική πολυκατοικία, που αντικατέστησε τις παλαιότερες µονοκατοικίες, υποβαθµίζοντας το γενικότερο περιβάλλον και υποχρεώνοντας τα πολύ υψηλά εισοδήµατα να αποµακρυνθούν, οδήγησε σε µια ενδιαφέρουσα συνύπαρξη των υπόλοιπων κοινωνικών κατηγοριών. Οι µε µεγαλύτερη εισοδηµατική άνεση εγκαθίστανται στα διαµερίσµατα των υψηλότερων ορόφων, οι µε µικρότερη στους χαµηλότερους. Τα υπόγεια, που ο σηµερινός Γ.Ο.Κ., δεν αναγνωρίζει ως χώρους κύριας χρήσης, προσφέρουν το κατάλληλο καταφύγιο στις πιο αδύνατες οµάδες. Πολλά από αυτά παρέµεναν άδεια για αρκετά χρόνια, όταν και τα χαµηλότερα εισοδήµατα µπόρεσαν να εξασφαλίσουν µια πιο ανθρώπινη κατοικία και έτσι, όντας ένα σηµαντικό απόθεµα, δίνουν σήµερα µια δυνατότητα στέγασης στον ξένο πληθυσµό. Άλλες δυνατότητες στέγασης δίνουν κάποιες µονοκατοικίες που περιλαµβάνουν κάποια µικρή αυλή, έναν ανοιχτό χώρο, που είναι τρόπος ζωής κάποιων µειονοτικών οµάδων (π.χ. των Τσιγγάνων, των Μουσουλµάνων της Θράκης), και κάποιες άλλες κεντρικές περιοχές που χαρακτηρίζονται ως επί το πλείστον φτηνές κατασκευές (οι οποίες προσελκύουν κυρίως τους πρόσφυγες από την ανατολική Ευρώπη). 2. Η θέση εργασίας και η άµεση σύνδεση µε το δίκτυο µεταφορών. Οι πρόσφυγες χαρακτηρίζονται από πολύ έντονη κινητικότητα στην εργασία και θεωρητικά θα µπορούσαν να βρουν δουλειά οπουδήποτε, Ωστόσο

14 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 14 δυο είναι οι περιοχές, που συγκεντρώνονται οι περισσότερες θέσεις εργασίας, που απευθύνονται σε αυτούς. Τα νότια και τα βόρεια προάστια. Στις πλούσιες περιοχές κατοικίας, όπου ζητείται υπηρετικό προσωπικό και στα νότια προάστια (Πειραιάς, Μοσχάτο, Αγ.Ιωάννης Ρέντης) µε τις µικρές βιοµηχανικές µονάδες, έχοντας ανάγκες ανειδίκευτου προσωπικού. Τα βόρεια προάστια δεν προσφέρουν, ούτε είναι επιθυµητό γιατί ο χώρος εκεί είναι αυστηρά ταξικά προσδιορισµένος άρα και αφιλόξενος χώρος κατοικίας, ενώ τα νότια προάστια µπορεί να προσφέρουν χώρους κατοικίας αλλά δεν έχουν άµεση πρόσβαση η πρόσβαση λόγω µεταφορικού δικτύου γίνεται µέσω του κέντρου- µε την υπόλοιπη περιφέρεια. Πρέπει επίσης να υπογραµµισθεί, το σύνηθες φαινόµενο της συλλογικής ενοικίασης µικρών διαµερισµάτων, που εξασφαλίζουν µια βάση σε άτοµα, που εργάζονται ως υπηρετικό προσωπικό και έχουν άδεια εξόδου λίγες φορές την εβδοµάδα. Τα διαµερίσµατα αυτά επιλέγονται σε κεντρικά σηµεία ώστε εκτός των άλλων η θέση τους να είναι κεντροβαρική ως προς τις διάφορες πιθανές θέσεις εργασίας. Η µοναδική γραµµή µετρό, που λειτουργεί στην Αθήνα, εξασφαλίζει µια εύκολη προσπέλαση στα νότια και στα βόρεια προάστια. Η ζώνη κατά µήκος της, είναι µια ζώνη που επιλέγεται από τους "ξένους" αφού δεν διαθέτουν ιδιωτικό µέσο µετακίνησης και είναι δέσµιοι της δηµόσιας συγκοινωνίας. Για τον ίδιο λόγο, ο οδικός άξονας Συγγρού Βασ.Κωνσταντίνου Βασ.Σοφίας Κηφισίας, που στο µεγαλύτερο µήκος του έχει χαρακτηριστικά αυτοκινητόδροµου και που αποτελεί την υποδοµή λεωφορειακών γραµµών υψηλής ικανότητας σε σχέση µε τα επίπεδα εξυπηρέτησης, που προσφέρουν τα δίκτυα δηµόσιας συγκοινωνίας σε άλλους άξονες της Αθήνας, περιβάλλεται επίσης από µια ζώνη κατοικίας, που επίσης προτιµάται από τις µειονεκτούσες οµάδες, έστω και αν εδώ τα ενοίκια είναι πιο υψηλά. Το Παγκράτι και οι Αµπελόκηποι ανήκουν σε αυτή τη ζώνη. Η δοµή λοιπόν των υφιστάµενων δικτύων δηµόσιας συγκοινωνίας, εξηγεί σε µεγάλο βαθµό την κατανοµή των "ξένων µέσα στην πόλη". Είναι λογικό λοιπόν ότι η κατασκευή των δυο νέων γραµµών µετρό, θα οδηγήσει σε αλλαγές στις επιλογές εγκατάστασης αυτών των κοινωνικών οµάδων. Θα γίνουν δε προσφιλέστερες οι κεντρικές περιοχές αλλά και το Αιγάλεω, η άφνη, το Περιστέρι.

15 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 15 Ένταξη στην κοινωνία υποδοχής σηµαίνει για τους πρόσφυγες αρµονική κατανοµή στην επιφάνεια της πόλης. Όµως, δύσκολα αυτός ο στόχος θα µπορούσε να επιτευχθεί µε µια πολιτική κατοικίας. Πιο εφικτή όµως παραµένει µια πολιτική ανάπτυξης και βελτίωσης των δικτύων δηµόσιας συγκοινωνίας, από τα οποία εξαρτώνται άµεσα τα χαµηλότερα εισοδήµατα. Μια πόλη εξοπλισµένη µε ένα πυκνό δίκτυο δηµόσιας συγκοινωνίας, µ ένα δίκτυο που λειτουργεί µε ικανοποιητικές πυκνότητες, είναι µία φιλόξενη πόλη, µια πόλη ανθρώπινη.

16 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 16 Η Οικειοποίηση Των Χωρικών Κενών Από Τις Μειονοτικές Οµάδες Πληθυσµού Οι συνθήκες διαµονής στην περιοχή Κεραµικού Γκάζι Μεταξουργείο. Ιστορική αναδροµή. Η περιοχή, οικίσθηκε από τον προηγούµενο αιώνα επειδή αποτελούσε τον ευρύτερο χώρο υποδοχής εργατικού δυναµικού λόγω της ύπαρξης βιοµηχανικών δραστηριοτήτων και των σιδηροδροµικών σταθµών Λαρίσης και Πελοποννήσου. Είναι γνωστό ότι η περιοχή του Μεταξουργείου ονοµάστηκε έτσι από το εργοστάσιο µεταξουργίας του ουρούτη, που λειτούργησε µεταξύ 1854 και Ο ουρούτης άνοιξε επίσης και ένα ελαιοτριβείο, έναν αλευρόµυλο και ένα εργοστάσιο ξυλουργικής. Άλλα σηµαντικά εργοστάσια, που έδωσαν ζωή στην περιοχή, ήταν το εργοστάσιο σιδηροκατασκευών ΒIO, το εργοστάσιο πιλοποιίας του Πουλόπουλου στα Πετράλωνα, το καπνεργοστάσιο του Κολωνού κ.α. 7 Λίγο αργότερα εγκαταστάθηκε στην περιοχή της συµβολής Πειραιώς και Ιεράς Οδού, το εργοστάσιο παραγωγής φωταερίου, που αποτελούσε για πολλά χρόνια εστία ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Η περιοχή από εκείνη την εποχή αντιµετωπίζει προβλήµατα υποβάθµισης, και το µεγαλύτερο πήγαζε από την ρύπανση, που προκαλούσαν τα ελαιοτριβεία, εξαιτίας της οποίας η παιδική θνησιµότητα ήταν ιδιαίτερα αυξηµένη 8. Καταλυτικό ρόλο στην περαιτέρω εξέλιξη της περιοχής, παίζει η γειτνίαση της µε την Λαχαναγορά. Η Λαχαναγορά εγκαθίστανται εκεί, γύρω στα 1910 και προσελκύει στην περιοχή επαγγελµατίες άµεσα συνδεδεµένους µε αυτήν, οι οποίοι εγκαταλείπουν την περιοχή µόνο µετά από την αποµάκρυνση της Λαχαναγοράς και την µεταφορά της στην σηµερινή της θέση στον Ρέντη (1963). Γι αυτό τον λόγο εγκαθίστανται στην περιοχή και οι πρώτοι Μουσουλµάνοι µετανάστες, προερχόµενοι από την Κοµοτηνή. Ήταν κυρίως µεταφορείς αγροτικών προϊόντων από τη Θράκη, στην Λαχαναγορά. Την περίοδο του Μεσοπολέµου στην περιοχή υπήρχαν λίγα διώροφα και τριώροφα σπίτια, που στέγαζαν τους ευπορότερους κατοίκους, ενώ η πλειοψηφία των σπιτιών ήταν µονώροφα µε αυλή και υποτυπώδεις ανέσεις. 7 Β.Αγγελίδης:" Μεταξουργείο-Κολωνός" Αθήνα Βλέπε υποσηµ. 7.

17 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 17 Την εποχή αυτή λειτουργούσαν και ηµόσια Λουτρά (χαµάµ) στην περιοχή, αφού οι κατοικίες στερούνταν χώρους υγιεινής, και συγκεκριµένα πίσω από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στη Ακαδηµία Πλάτωνος 9 (το 1906 ο συνοικισµός των ελαιοτριβείων µετονοµάσθηκε έτσι όταν µπήκε στο σχέδιο πόλεως). Στην περαιτέρω υποβάθµιση της περιοχής συντέλεσε η ανάπτυξη της βιοµηχανικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας, πάνω στους οδικούς άξονες που διασχίζουν την περιοχή, χρήσεις και λειτουργίες ασυµβίβαστες µε την κατοικία. Η κυκλοφοριακή κίνηση εντάθηκε, µε αποτέλεσµα, οι συνθήκες διαβίωσης για τους κατοίκους της περιοχής να χειροτερέψουν. Ήδη από την δεκαετία του 50, οι παλαιοί κάτοικοι, όσοι είχαν την οικονοµική δυνατότητα, εγκαταλείπουν την περιοχή και µετακοµίζουν προς άλλες Αθηναϊκές συνοικίες. Η εγκατάσταση ξένων µεταναστών στην περιοχή άρχισε στα µέσα της δεκαετίας του 70, λόγω της άµεσης γειτνίασης της µε την πλατείες Οµονοίας και Βάθης. Πριν το 1974 αποτελούσε χώρο υποδοχής εσωτερικών µεταναστών, ενώ µετά το 1974 η περιοχή δέχεται τους πρόσφυγες από την Β.Αφρική. Μετά το 1990, τα νεοκλασικά ξενοδοχεία της Οµόνοιας, πολλά από τα οποία λειτουργούν και ως οίκοι ανοχής, καταλαµβάνονται κυρίως από Αλβανούς µετανάστες και Βορειοηπειρώτες, λόγο των φτηνών τιµών των δωµατίων και επειδή οι ιδιοκτήτες των γύρω σπιτιών, συχνά αρνούνται να τους τα νοικιάσουν 10. Η σηµερινή κατάσταση της περιοχής. Η περιοχή σήµερα χαρακτηρίζεται από την εγκατάλειψη της από τους παλαιούς κατοίκους και την εγκατάσταση νέων χαµηλών εισοδηµατικά κοινωνικών οµάδων και συγκεκριµένα εθνικών µειονοτήτων. Από τα στοιχεία της ΕΣΥΕ προκύπτει ότι στη δεκαετία του 80, ο πληθυσµός µειώθηκε κατά 20% περίπου ( κάτοικοι το 1981, ενώ κάτοικοι το 1991). Οι περισσότεροι ξένοι µετανάστες, που κατοικούν στην περιοχή είναι Πολωνοί και Αλβανοί, αλλά υπάρχουν και Βούλγαροι, Αιγύπτιοι και Πέρσες. Στην περιοχή είναι εγκατεστηµένος επίσης µεγάλος αριθµός Μουσουλµάνων και Ποµάκων, που προέρχονται από τη.θράκη. 9 ΤΟ ΒΗΜΑ :"Μετανάστες και "εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ, ειδική έκδοση 16 Ιουνίου Ι.Ψηµµένος:" Μετανάστευση από τα Βαλκάνια-Κοινωνικός Αποκλεισµός στην Αθήνα " Αθήνα 1995.

18 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 18 Οι Πολωνοί κατοικούν κυρίως σε πολυκατοικίες και υπάρχουν µάλιστα πολυκατοικίες "αµιγώς" Πολωνικές Οι Μουσουλµάνοι της περιοχής έχουν εγκατασταθεί στην νοτιοδυτική πλευρά του Μεταξουργείου προς την Ιερά Οδό, στο Γκαζοχώρι. Στην δεκαετία του 1980, από το Ελληνικό Κράτος, όπως προαναφέρθηκε, δόθηκαν κίνητρα µετεγκατάστασης στον Μουσουλµανικό πληθυσµό για αλλαγή των πληθυσµιακών ποσοστών της Θράκης 11. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής (όπου παραχωρήθηκαν σπίτια µόνο σε λίγες οικογένειες, ενώ θέσεις εργασίας δόθηκαν µόνο σε µουσουλµάνους µε υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης), εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και άλλοι Μουσουλµάνοι, συµπαρασυρόµενοι από συγγενείς και φίλους, που διαµένουν ήδη σε αυτήν. Σε όλη την περιοχή Μεταξουργείου Κεραµικού Γκάζι, το 1993 διαµένουν (50%) Μουσουλµάνοι ενώ στο σύνολο του Λεκανοπεδίου Αττικής διαµένουν Μουσουλµάνοι 12. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα εµφανίζονται τα αποτελέσµατα της έρευνας που έκανε το Ελληνικό Κέντρο ιαπολιτισµικής Ψυχιατρικής περίθαλψης µε θέµα "Κοινωνικά Χαρακτηριστικά των Μουσουλµάνων των Περιοχών Βοτανικού Γκάζι - Κεραµικού" την περίοδο Μαίου Ιουνίου Η έρευνα βασίστηκε σε ανώνυµα ερωτηµατολόγια τα οποία είχαν σαν αντικείµενο έρευνας τα εξής στοιχεία : 1. Σύνθεση πληθυσµού της περιοχής. Αλβανοί και Βορειοηπειρώτες 2,6 %. Ποµάκοι 5,10 % Τουρκογενείς 62,80 % Τσιγγάνοι 7,70 % Έλληνες 21,80 % 2. Αιτίες εγκατάστασης. Φθηνό ενοίκιο. Ύπαρξη συγγενών και φίλων στην περιοχή. Μεγαλύτερες πιθανότητες εύρεσης εργασίας. 11 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ:" Οι Μουσουλµάνοι της Θράκης", 1 εκεµβρίου Κέντρο Ελληνικού ιαπολιτισµηκής Ψυχιατρικής Περίθαλψης Ερευνητικό Πρόγραµµα : "Κοινωνικά Χαρακτηριστικά των Μουσουλµάνων των περιοχών Γκάζι-Κεραµικός-Βοτανικού" Αθήνα 1993.

19 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 19 ιευκόλυνση πολιτισµικών αναγκών µε τη χαµηλή δόµηση και τους ακάλυπτους χώρους. 3. Γλώσσα επικοινωνίας. Τούρκικα 28,20 % Ελληνικά και Τούρκικα 55,10 % Ελληνικά, Ποµάκικα και Ρόµ 16,7 % 4. Επίπεδο εκπαίδευσης ανά φύλλο. Αναλφάβητοι 63 % Λίγες τάξεις πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης 29 % ευτεροβάθµια εκπαίδευση ή κάποια τεχνική σχολή 8 % 5. Στοιχεία λειτουργικότητας κατοικίας. Τρόπος απόκτησης : το 8 % του πληθυσµού ζει σε κατοικίες, οι οποίες του έχουν παραχωρηθεί, ενώ το 92 % σε ενοικιαζόµενες κατοικίες. Αριθµός δωµατίων της κατοικίας. Το µεγαλύτερο ποσοστό των νοικοκυριών ζει σε κατοικίες ενός ή δυο δωµατίων. Μ.Ο. ατόµων ανά κατοικία. Ο Μ.Ο. ατόµων φθάνει το 5,3 /κατοικία και είναι σαφές ότι οι συνθήκες κατοίκησης είναι ασφυκτικές. Ο υψηλός αυτός Μ.Ο. υποδηλώνει επίσης τη συστέγαση των οικογενειών, η οποία είναι δεδοµένη στην περιοχή για οικονοµικούς λόγους κυρίως. Το 69 % των οικογενειών δήλωσαν ότι µένουν µόνες τους, ή συστεγάζονται µε µια ακόµη οικογένεια, ενώ το 31 % ότι συστεγάζεται µε 2 έως 5 οικογένειες. Λειτουργικότητα κατοικίας. Το 4 % των νοικοκυριών ζουν χωρίς νερό µέσα στην κατοικία. Το 71 % δεν έχει ηλεκτρικό. Το 2,6 % δεν έχει τουαλέτα. Το 60 % δεν έχει λουτρό. Το 8 % δεν έχει θέρµανση. Το 25 % δεν έχει ψυγείο. 6. Στοιχεία ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης. Πάνω από τα µισά παιδιά δεν εµβολιάζονται. Οι αρρώστιες αντιµετωπίζονται είτε µε τη συµβουλή κάποιου φαρµακοποιού, είτε χωρίς καµιά ιατρική βοήθεια. Μόνο σε πολύ βαριές περιπτώσεις καταφεύγουν στο νοσοκοµείο. 50 % δεν είναι ασφαλισµένοι και το υπόλοιπο ποσοστό (50 %) είναι ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ ή στον ΟΓΑ. 7. Στοιχεία για τους τόπους θρησκευτικών εκδηλώσεων. Τόπος λατρείας η κατοικία, 40%.

20 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 20 Τόπος λατρείας η εκκλησία (λόγο έλλειψης τεµένους), 13%. Τόπος λατρείας το τέµενος, 14,10%. εν εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, 14%. 8. Στοιχεία για την απασχόληση. Περιστασιακές εργασίες, 68 %. Άνεργοι (την εποχή της έρευνας), 63 %. Συνήθη επαγγέλµατα : Εργάτες ( σε εργοστάσια ή στο λιµάνι ή στην οικοδοµή), 28 %. Ρακοσυλλέκτες, 35%. Μικροπωλητές, 37%. Αυξηµένη παιδική εργασία. Πουλούν λουλούδια ή καθαρίζουν τζάµια αυτοκινήτων. Το σύνολο σχεδόν των γυναικών δεν εργάζεται, 87,70 %. Τα συµπεράσµατα της έρευνας του Κέντρου ιαπολιτισµικής Ψυχιατρικής Περίθαλψης, ήταν τα ακόλουθα : Τα βασικά προβλήµατα της πολιτισµικής αυτής οµάδας είναι Ο έντονος αναλφαβητισµός. Η µεγάλη ανεργία. Η απουσία ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης. Η παιδική εργασία. Ο έντονος διαχωρισµός των φύλλων. Η προβληµατική επικοινωνία λόγω ανεπαρκούς γνώσης της ελληνικής γλώσσας. Η αυξανόµενη "γκετοποίηση" οδηγεί σε πιο στενές επαφές της µειονότητας αυτής µε τον τόπο καταγωγής της και µετατρέπει τη θρησκευτική της διαφορά σε εθνική. Τέλος, οι κυριότερες προτάσεις της ερευνητικής οµάδας για την αντιµετώπιση των προβληµάτων ήταν η δηµιουργία συλλόγου χριστιανών και µουσουλµάνων, η λειτουργία τµηµάτων εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας, η σύσταση τοπικού δικτύου κοινωνικών λειτουργιών και ειδικευµένου ιατρικού προσωπικού, η λειτουργία τµηµάτων επαγγελµατικής ένταξης και εκµάθησης κάποιας τέχνης, τη δηµιουργία βρεφονηπιακών σταθµών και το άνοιγµα των εκκλησιών της περιοχής και στο Μουσουλµανικό πληθυσµό.

21 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 21 Πρέπει να αναφερθεί ότι στο 3ο ΚΠΣ υπάρχουν προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης για τις µειονοτικές οµάδες πληθυσµού, για την αποφυγή του αποκλεισµού των οµάδων αυτών από την αγορά εργασίας, όπου στις οµάδες στόχου υπάγονται και οι Μουσουλµάνοι της Θράκης. Αυτά τα προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης συνοδεύονται και µε άλλες υποστηρικτικές υπηρεσίες από εξειδικευµένο, επιστηµονικό προσωπικό, τα επονοµαζόµενα ΚΕ.Σ.Υ.Υ. (Κέντρα Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών). Τα προγράµµατα αυτά ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του Συµπεραίνουµε λοιπόν ότι και η Κοινότητα, αναγνωρίζοντας το έντονο πρόβληµα της κοινωνικής περιθωριοποίησης, λαµβάνει µέτρα για την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού και σχεδιάζει ενέργειες για την προώθηση των µειονεκτούντων στην απασχόληση. Παρ όλο που σήµερα το πρόβληµα του κοινωνικού αποκλεισµού είναι ιδιαίτερα έντονο και ζητάει µέτρα αντιµετώπισης, οδηγώντας σε κινητοποιήσεις ορισµένους τοπικούς φορείς και συλλόγους 13, η στάση της πολιτείας συνεχίζει να µη λαµβάνει υπόψη της την ύπαρξη των εθνοπολιτισµικών αυτών κατηγοριών του πληθυσµού που αποτελούν ένα σηµαντικό ποσοστό στην κεντρική περιοχή της Αθήνας. Οι τελευταίες προτάσεις για την "αναβάθµιση" της (Χωροθέτηση της Όπερας και Εκθεσιακού-Επιχειρησιακού Κέντρου, ριζικές αναπλάσεις περιοχών κατοικίας), προϋποθέτουν ευρείες κατεδαφίσεις σε σειρά οικοδοµικών τετράγωνων, ολοκληρωτική αλλοίωση της φυσιογνωµίας της περιοχής και στερούνται κοινωνικής ευαισθησίας (άρθρο της "Καθηµερινής", µε τίτλο Πολιτιστικό Κέντρο στο Γκαζοχώρι, 1/12/93). Το αποτέλεσµα τέτοιων παρεµβάσεων ριζικού χαρακτήρα θα είναι οι βίαιες µετακινήσεις των λιγότερο ευνοηµένων οµάδων και ο εκτοπισµός τους σε νέες υποβαθµισµένες περιοχές και θύλακες κοινωνικού αποκλεισµού, στο όνοµα µιας "αναβάθµισης" χωρίς ταυτότητα. 13 Στην περιοχή υπάρχουν δυο Μουσουλµανικοί Σύλλογοι, που απευθύνονται σε όλους τους Μουσουλµάνους της Αττικής και ένας σύλλογος ιδιοκτητών της περιοχής, "Ο Μέγας Αλέξανδρος". Σύµφωνα µε δηλώσεις των εκπροσώπων τους, προσπαθούν να άρουν τον κοινωνικό αποκλεισµό, αναλαµβάνοντας τον ρόλο του ενδιάµεσου ανάµεσα στα άτοµα και στο κράτος (ή στους φορείς), για την διευθέτηση των διαφόρων ζητηµάτων, που προκύπτουν.

22 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 22 Συµπεράσµατα Το πιο βασικό συµπέρασµα των διερευνήσεων είναι ότι αφ ενός η µορφή ανάπτυξης του οικιστικού ιστού της Αθήνας και αφ ετέρου οι διαδικασίες µετασχηµατισµού του, καθορίζουν τον τρόπο που υποδέχεται τις µειονότητες, τους οικονοµικούς και πολιτικούς πρόσφυγες, στο σύνολό τους, δηλαδή, τους "ξένους". H γενική εικόνα της Αθήνας περιλαµβάνει δοµηµένα τµήµατα µε ελάχιστα ποσοστά πρασίνου, το εσωτερικό των πυκνοδοµηµένων περιοχών στο κέντρο και στις κεντρικές συνοικίες. Κάποιες κεντρικές περιοχές κατοικίας, της τελευταίας 15ετίας, χάνουν τους κατοίκους τους λόγω της υποβάθµισης τους. Βέβαια, ορισµένες από αυτές αναβαθµίζονται µε έργα τεχνικού και κοινωνικού εξοπλισµού, αλλά ποτέ δεν αποκτούν τα πλεονεκτήµατα των προαστίων τύπου "Κηπούπολις", υψηλού εισοδήµατος. Η πληθυσµιακή κινητικότητα δεν διευκολύνει την δηµιουργία σχέσεων γειτονιάς και συλλογικότητας. Στην Αθήνα µαζί µε την κοινωνική κινητικότητα διακρίνονται εικόνες ταξικών διαχωρισµών στο χώρο µε κάποιες ζώνες να υποβαθµίζονται, άλλες να αναβαθµίζονται και άλλες εξ αρχής να είναι µειονοτικές. Στους πιο υποβαθµισµένους κεντρικούς θύλακες, στις περιθωριοποιηµένες περιοχές, έχουν εγκατασταθεί λόγω χαµηλών ενοικίων, διάρθρωσης των οδικών και συγκοινωνιακών δικτύων σε σχέση µε τον µετακινούµενο τόπο εργασίας του, και της ταυτότητας του σύγχρονου κέντρου, οι µειονοτικές οµάδες πληθυσµού. Η πόλη είναι ένα πολύµορφο σώµα, όπου συνυπάρχουν περιοχές ακριβές και φτωχές, δοµηµένες και αδόµητες, εξοπλισµένες ναι ανοργάνωτες. Οι µειονότητες αναζητούν τα κενά της πόλης, αφ ενός γιατί µόνο αυτά τους παρέχονται, αφ ετέρου µόνο εκεί µπορούν να εκφράσουν την διαφορετική πολιτισµική τους ταυτ

23 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 23 Οι θέσεις πάντως, που επιλέγουν, είναι ένας είκτης για την κατανόηση της δοµής και της συγκρότησης της πόλης. Πού βρίσκονται όµως αυτά τα "κενά", αυτές οι ασυνέχειες του κοινωνικού και αστικού ιστού ; Κάθε πόλη παρουσιάζει τη δική της σύνθεση χώρων, τη δική της µορφή. Ως µορφή εδώ εννοείται η εικόνα που προσφέρουν στο χώρο οι τόσες παράµετροι που συµµετέχουν στη συγκρότηση του πολεοδοµικού οργανισµού : το φυσικό ανάγλυφο και τα άλλα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, η κατανοµή των χρήσεων γης, οι χαράξεις του οδικού δικτύου, η εξέλιξη των οικοδοµικών όγκων, υψών και οικιστικών πυκνοτήτων, η γεωγραφία των κυκλοφοριακών ροών που αντιστοιχούν στη δυναµική της πόλης και τέλος η κοινωνική γεωγραφία που είναι συνδεδεµένη µε όλα τα παραπάνω. Με βάση τη θεώρηση αυτών των κοινωνικών οµάδων µε τα έντονα και ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά διαπιστώθηκε ότι χρησιµοποιούν την πόλη µε έναν τρόπο διαφορετικό από τον αντίστοιχο της κοινωνίας υποδοχής. Για παράδειγµα το κέντρο της Αθήνας που ως εµπορικό και διοικητικό κέντρο, τα βράδια εγκαταλείπεται από την κοινωνία υποδοχής, τότε "κατακτάται" από τους ξένους. Οι νεκρές ζώνες του κέντρου ζωντανεύουν καθώς οι ξένοι "οικειοποιούνται" προσωρινά την πόλη. Εκεί έχουν τα στέκια τους, τα bar τους, τα εστιατόρια, νόµιµα ή παράνοµα. Είναι σχεδόν οι µοναδικοί που κυκλοφορούν πεζή, σε αντίθεση µε τους Έλληνες που περνούν από τις κεντρικές οδούς του κέντρου µε τα οχήµατά τους. Τα βράδια τα λεωφορεία, σχεδόν κατ αποκλειστικότητα ως επιβάτες τους έχουν τους ξένους. Η Οµόνοια, που ανέκαθεν ήταν η πύλη των µεταναστών µέχρι πριν λίγα χρόνια των εσωτερικών- συνεχίζει να κρατά αυτό τον ρόλο. Τώρα συντηρείται από τους εξωτερικούς µετανάστες για όλους τους ξένους. Αποτελεί ένα κοµβικό σηµείο συνάντησης. Στα νότια και νοτιοανατολικά, στην Αθηνάς, Πειραιώς, Αγ, Κωνσταντίνου, Πλατεία Βάθης ως σχεδόν τον Σιδ. Σταθµό Λαρίσης, ανάµεσα στα ξενοδοχεία που µένουν πρόσκαιρα ή µόνιµα οι άνδρες µόνοι τους, ενίοτε και οικογένειες, βρίσκονται τα πορνό σινεµά που είναι η απογευµατινή διασκέδαση, αλλά συχνά και η πρωινή, τα εστιατόρια, τα µαγαζιά µε προϊόντα της πατρίδας τους. Η "υπόγεια" πόλη, οι κάτοικοι των υπογείων των συνοικιών συναντώνται εκεί την µέρα, αλλά κυρίως τα απογεύµατα, τα βράδια, τα σαββατοκύριακα.

24 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 24 Προσπαθούν να ζήσουν χωρίς να ενοχλούν, χωρίς να προκαλούν. Προσπαθούν να ζουν τότε και εκεί που οι ντόπιοι απουσιάζουν. Ο τόπος τους είναι για την κυρίαρχη κοινωνία µη-τόπος και αντίστροφα ο µη-τόπος για τους Έλληνες γίνεται δικός τους τόπος. Οι µειονότητες, οι οικονοµικοί και πολιτικοί πρόσφυγες, έλκονται λοιπόν από την πόλη. Έλκονται ακόµα περισσότερο από την µητρόπολη και ορισµένες οµάδες ιδιαίτερα από το µητροπολιτικό κέντρο. Όµως ποια ήταν, ποια είναι σήµερα και ποια θα είναι η πόλη του 21 ου αιώνα ; Θα προσφέρει πάντα ένα καταφύγιο έστω και υποτυπώδες για τις περισσότερες οµάδες, που εγκαταλείπουν οµαδικά τις γεωγραφικές τους αφετηρίες ; Σε ένα κόσµο όπου τα σύνορα καταρρέουν, όπου τα συγκοινωνιακά µέσα, που είναι πιο οικονοµικά, παρέχοντας συγχρόνως αυξηµένες υπηρεσίες διευκολύνοντας έτσι τις µετακινήσεις, όπου οι αγορές ανοίγονται και οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες αµβλύνονται, όπου ο κόσµος αναζητεί νέες ισορροπίες, σε έναν κόσµο έντονης κινητικότητας πληθυσµών, µεταξύ των πόλων της φτώχειας και του πλούτου, η Πόλη του δυτικού κόσµου, τι χώρο υποδοχής προσφέρει ως τόπος έλξης αυτών των µετακινούµενων πληθυσµών ; Τείνει να γίνει τόπος πιο φιλόξενος και ανεκτικός απέναντι στη φτώχεια και τη διαφορά ή αντίθετα θωρακίζεται και κλείνεται ερµητικά στον εαυτό της ; Ζούµε πλέον σε µια πολυεθνική κοινωνία, όπου ενώ η κάθε οµάδα έχει ανάγκη από το δικό της ζωτικό χώρο και τη δική της έκφραση στον αστικό χώρο, ωστόσο ωθείται να εξαφανιστεί ως ιδιαιτερότητα. Το ερώτηµα λοιπόν τίθεται άµεσα : Με ποιες προϋποθέσεις και µε ποιους όρους είναι αναγκαία η επαναδόµηση της πόλης, έτσι ώστε να γίνει "φιλόξενη"; Άλλωστε η διεθνοποίηση είναι δεδοµένο ότι οδηγεί στην επικράτηση ενός και ενιαίου πολιτισµού και αντίστοιχα µιας ενιαίας έκφρασης στον αστικό χώρο. Είναι εύλογο ότι πρέπει να διερευνηθεί πώς η πόλη, µέσα στον συγκεκριµένο κοινωνικό-οικονοµικό πλαίσιο µπορεί να γίνει πολύφωνη, πολύλειτουργική και σύνθετη, πολύτιµα ποιοτικά χαρακτηριστικά, η αναγκαιότητα των οποίων αφορά όσους καταφεύγουν σε αυτήν, αλλά και όλους τους κατοίκους της.

25 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 25 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αυγερινού-Κολώνια,Σ Ειδικά θέµατα ανάπτυξης σχεδιασµού. Ε.Μ.Π. Βαίου,Ντ.-Κ.Χατζηµιχάλης Με την ραπτοµηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς. Πόλεις, περιφέρειες και άτυπη εργασία. ΕΞΑΝΤΑΣ. Βαίου, Nτ.,Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου Το πρόβληµα και οι συνέπειες της αποβιοµηχάνισης. Περιοδικό :Οικονοµικός Ταχυδρόµος. ιβάνη, Λ Ελλάδα και.µειονότητες. ΝΕΦΕΛΗ. ώδος, Εκλογική γεωγραφία των µειονοτήτων. ΕΞΑΝΤΑΣ. Eθνικισµός,Ρατσισµός,Κοινωνικόφύλο.Ευρωπαϊκό Φόρουµ Αριστερών Φεµινιστριών. Ελληνικό Τµήµα. ιήµερη συνάντηση Γυναικών 11 και 12 Νοεµβρίου 1994 ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ Ερευνητικό πρόγραµµα. Ερευνα δυνατοτήτων εφαρµογής µίας εξειδικευµένης πολιτικής κατοικίας,στα πλαίσια της πολεοδοµικής εξέλιξης-αναβάθµισης,ιστορικών περιοχών του κέντρου της Αθήνας.Η περίπτωση του Μεταξουργείου. Επιστηµονική υπεύθυνη :Σ.Αυγερινού. Η µάστιγα του κοινωνικού αποκλεισµού. Αφιερώµατα της Ελληνικής έκδοσης του Maniere de voir/ le monde diplomatique τεύχος 6,Φεβρουάριος Καραθανάς, Ε Το Κατοικείν των Τσιγγάνων. Η περίπτωση της Θήβας. Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ. Κόνσολας, N Σύνχρονη περιφερειακή οικονοµική πολιτική. ΠΑΠΑΖΗΣΗ. Μαλούτας, Θ Αθήνα, Κατοικία, Οικογένεια. Ε.Κ.Κ.Ε.-ΕΞΑΝΤΑΣ. Μαλούτας,Θ Κοινωνική δοµή και πολεοδοµική οργάνωση στην Αθήνα. ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Μαντουβάλου, Μ. Η οικοδοµή στην Αθήνα. Οικονοµικές και κοινωνικές απόψεις µιας ευκαιριακής ανάπτυξη, στο: Η Αθήνα όπως δεν φαίνεται. ΥΠ.ΠΟ. /Σ.Α..Α.Σ. Μαντουβάλου, Μ Ο Πολεοδοµικός σχεδιασµός της Αθήνας Από την Ακρόπολη της Αθήνας στο λιµάνι του Πειραιά. Ε.Μ.Π./Politechnico di Milano. Μαντουβάλου, M.-Μ.Μαυρίδου Αυθαίρετη δόµηση. Μονόδροµος σε αδιέξοδο; Περιοδικό : ελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τεύχος 7. Μάππα, Σ. Συνεργασία για την ανάπτυξη :Η άρνηση της διαφορετικότητας. Μαρξ- Εγκελς- Λεφέβρ. Η πόλη στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Επιµέλεια Γ. Καυκαλάς. Ο ΥΣΣΕΑΣ. Μοδινός, Μ Η συσχέτιση εκπτώχευσης και περιβαλλοντικής υποβάθµισης στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ.

26 Εισαγωγή Έννοιες και ορισµοί 26 Μουσούρου, Λ.Μ Από τους Γκασταρµπάιτερ στο πνεύµα του Σενγκέν. Προβλήµατα της σύνχρονης µετανάστευσης στην Ευρώπη. GUTENBERG. Πολύζος,Ι., Θ.Βλαστός, Ε.Καραθανάση, Μ.Τερζοπούλου, Φ.Τούντα. Το φαινόµενο της περιθωριοποίησης των µειονοτήτων στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η ιδιαιτερότητα των Τσιγγάνων στον Αστικό Χώρο. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΜΠ/ ΓΓΕΤ. Στεφάνου, Ι., Α. Χατζοπούλου, Σ. Νικολαίδου Αστική Ανάπλαση. Τ.Ε.Ε. Χατζηµιχάλης, Κ Περιφερειακή ανάπτυξη και πολιτική. EΞΑΝΤΑΣ. Ψηµµένος, Ι Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός Αποκλεισµός στην Αθήνα. GLORYBOOK-ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ. Bookchin,Murray Τα όρια της πόλης. ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Brandel,F-G.Duby.1985.H Μεσόγειος. Ανθρωποι και πολιτιστική κληρονοµιά. ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ. Brandel,F H Μεσόγειος.Ο χώρος και η ιστορία. ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ. Brie,C. De O Εκφυλισµός για την ανάπτυξη του Κράτους Πρόνοιας. Ευρώπη, η πληγωµένη ουτοπία. Τεύχος 5, Σεπτέµβριος Burgel, G Η Νεοελληνική Πόλη. ΕΞΑΝΤΑΣ. Harvey,D Explanation in geography. EDWARD ARNOLD. Hobsbawm, Ε H εποχή των Άκρων.Ο σύντοµος20ος αιώνας ΘΕΜΕΛΙΟ Julien.C O αιώνας των άκρων. Τα µαθήµατα της ιστορίας, Τεύχος 9, Σεπτέµβριος Lefebvre,Η To δικαίωµα στην Πόλη. ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ. Lefebvre,H Μηδενισµός και αµφισβήτηση. ΥΨΙΛΟΝ. Massey,D Space, place and gender. OXFORD POLITY PRESS. Massey, D H Παγκοσµιότητα του Τοπικού. Περιοδικό Η Νέα Οικολογία εκέµβριος Observatory on national policies to combat social exclusion. Commission of the European Communities. Directorate General v Employment, Social Affairs and Industrial Relation. Perouse de Montelos, M. A Tαξικές οικιστικές διακρίσεις. Σενάρια για την παγκοσµιοποίηση. Τεύχος 13, Φεβρουάριος Rossi,Α. Η Αρχιτεκτονική της Πόλης.Εισαγωγή: Οι αστικοί συντελεστές και η θεωρία της πόλης.