ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ

Transcript

1 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ ГИДРОТЕХНИКА ИНШООТЛАРИ, ЗАМИН ВА ПОЙДЕВОРЛАР КАФЕДРАСИ Химояга рухсат этилсин факультет декани п.ф.н. доц. Ибрагимов И йил ДИПЛОМ ЛОЙИҲАСИ БЎЙИЧА Т У Ш У Н Т И Р И Ш Х А Т И Диплом лойиҳасининг мавзуси: Жиззах вилоятидаги Сармичсой сув омбори реконструкцияси Битрувчи 11 б -11 гуруҳ талабаси: Исматов Жумадулло. Диплом лойиҳаси раҳбари : кат. ук. Бойматов Ш. Маслахатчи : Ирисбаев З. Химояга рухсат этилсин Гидротехника иншоотлари, замин ва пойдеворлар кафедраси мудири доц. Файзиев Х 2015 йил Тошкент й.

2 ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА-ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ ГИДРОТЕХНИКА ИНШООТЛАРИ, ЗАМИН ВА ПОЙДЕВОРЛАР КАФЕДРАСИ Тасдиқлайман Каф. мудири Доц.Файзиев Х йил ДИПЛОМ ЛОЙИҲАСИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА Т О П Ш И Р И Қ Исматов Жумадулло Тиллаволдиевич (талабанинг фамилияси, исми-шарифи) 1.Диплом лойиҳасининг мавзуси Жиззах вилоятидаги Сармичсой сув омбори реконструкцияси Институт бўйича 2015 йил «28» апрель даги 2/146- сон буйруқ билан тасдиқланган. 2.Диплом лойиҳасини бажариш учун маълумотлар: Гидропроект ОАЖ, Ўзсувлойиҳа ОАЖ архив материаллари ва ОАЖ Уздавсувхўжаликназорат маълумотлари. 3. Тушинтириш хатида келтириладиган маълумотлар (60-80 вароқ А4 форматда қўлѐзма шаклида ѐки вароқ компютерда ѐзилган маълумотлар) :а) Умумий қисми бўйича Ҳудуднинг табиий географик шароити, иқлими,табиати, Сармичсой сув омборидан фойдаланишда юзага келадиган ҳолатлар. б) Техник қисми бўйича Сув омборларнинг аҳамияти,сармичсой сув омборининг лойиҳавий параметрлари в) Конструктив ҳисоблар қисми бўйича Сув ташламанинг гидравлик хисоби; Сув омбор сув баланси ҳисоби г) Қурилиш ишлари ва уни ташкил этиш. д) Мехнат муҳофазаси қисмлари бўйича Тадқиқот ишларини ташкил этишнинг асосий масалалари, тадқиқот ишларини олиб боришда вақтида меҳнат шароитларини яратиш. 2

3 е) Фойдаланилган адабиѐтлар рўйҳати Диплом лойиҳаси охирида мавзу бўйича фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатикелтирилади. 4. Диплом лойиҳасининг чизмалари рўйҳати (А1 форматда 4-6 лист ватман): а) Конструктив чизмалар: Сув омборнинг жойлашган жойи харитаси, сув омбор сув ташламасининг чизмаси, сув омбордаги гидротехник иншоотлар конструктив элементлари чизмалари, гидравлик ҳисоб схемаси ва графиги Диплом лойиҳаси қисмлари бўйича маслаҳатчилар * : Диплом лойиҳасининг қисмлари Бошланиш муддати Тугалланиш муддати Имзо Маслаҳатчининг фамилияси 1. 1 Умумий қисм Ирисбаев З.А. 2. Конструктив техник қисми кат.ўқ.байматов Ш. Х. 3 Конструктив ҳисоблар қисми кат. ўқ. Байматов Ш. Х. 4 Қурилиш ишлари ва уни ташкил этиш қисми доц. Хусанхўжаев У.И. 5 5 Қурилишда мехнат мухофазаси проф. Сулайманов С. 6. Топшириқ берилган сана 7. Тугалланган диплом лойиҳасини топшириш санаси Диплом лойиҳаси раҳбари кат. ук. Байматов Ш. Топшириқ бажариш учун қабул қилинди Исматов.Ж 3

4 МУНДАРИЖА КИРИШ 6-бет I. Умумий қисм. 1.1.Сув омборининг ўрни ва вазифаси. 13-бет 1.2. Сув омбори жойлашган туман иқлими. 13-бет 1.3. Сув омборининг геологик ва гидрогеологик шарт 14-бет шароитлари Сув омборининг параметрлари ва белгилари. 14-бет II. Техник қисм 2.1. Сармичсой сув обори бўйича Кадастр маълумотлари. 18-бет 2.2. Сув омборининг таркиби ва компоновкаси. 19-бет Сув омбори тўғони. 19-бет Эксплуатацион сув чиқаргичи. 19-бет Олиб келувчи канал. 20-бет Олиб кетувчи канал. 20-бет Сел тутгич тўғони. 21-бет Сел тутгич сув чиқаргичи. 21-бет III. IV Сел тутгич иншоотининг фавқулодда сув 22-бет ташлагичи. 2.3.Сув омбори ва сел тутгич иншоотлари техник 22-бет ҳолатини баҳолаш Техник холатини яхшилаш ва ишончлилигини 25-бет ошириш мақсадида тавсиялар. Хисобий қисм Сув омбори тўғони устининг белгисини аниқлаш 28-бет 3.2. Тўғоннинг баландлигини аниқлаш. 30-бет 3.3.Тўғоннинг фильтрация хисоби Думалоқ цилиндр юзалар усулида хавфли ўпирилиш 39-бет текислик марказини аниқлаш Қурилиш технологияси ва уни ташкил этиш Грунтли тўғонни қурилиш технологияси. 46-бет 4

5 V VI Иш хажмига қараб экскаваторларнинг тури ва ўлчамларини танлаш. Иқтисодий қисм 5.1. Сув омборининг солиштирма ва техник иқтисодий кўрсатгичлари. Мехнат хавфсизлиги 49-бет 49-бет 6.1. Ҳаѐт фаолияти хавфсизлигининг назарий асослари 67-бет 6.2.Мехнат мухофазаси 68-бет 6.3. Енгин хавфсизлиги 71-бет 6.4. Биринчи тиббий ердам 72-бет Хулосалар Адабиетлар 75-бет 77-бет 5

6 КИРИШ 2015 йилда иқтисодиѐтимизда туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараѐнларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш устувор вазифамиздир Ўтган йил якунларини сарҳисоб қилар эканмиз, биринчи навбатда, иқтисодиѐтимиз ва унинг етакчи тармоқларини ривожлантириш борасида барқарор юқори ўсиш суръатларига эришганимизни таъкидлаш жоиз. Мамлакатимиз ялпи ички маҳсулоти 8,1 фоиз, саноат ишлаб чиқариш ҳажми 8,3 фоизга, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши 6,9 фоиз, капитал қурилиш 10,9 фоиз, чакана савдо айланмаси ҳажми 14,3 фоизга ошди. Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг қарийб 70 фоизини юқори қўшимча қийматга эга бўлган тайѐр товарлар ташкил этди. Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ҳажми 2014 йилда 9,4 фоиз, шу жумладан, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 8,7 фоиз, ноозиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 10 фоизга ўсди. Инфляция даражаси йил якунлари бўйича 6,1 фоизни ташкил этди. Бу прогноз кўрсаткичларига нисбатан сезиларли даражада пастдир. Ўтган йили солиқ юки 20,5 фоиздан 20 фоизга, даромад солиғи ставкаси эса 9 фоиздан 8 фоизга камайтирилган бўлса-да, давлат бюджети ялпи ички маҳсулотга нисбатан 0,2 фоиз профицит билан бажарилди. Банк тизимидаги ислоҳотлар иқтисодиѐтимизнинг барқарор ўсиш суръатларини таъминлашда энг муҳим омил бўлди. Бунинг натижасида тижорат банкларининг жами капитали 25 фоизга ошди. Банк тизимининг мустаҳкамланиши 2014 йилда Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкасини 12 фоиздан 10 фоизга, тижорат банкларининг кредитлар бўйича фоиз ставкасини ҳам шунга мос равишда камайтириш учун зарур имкониятлар туғдирди. Банклар томонидан фақат ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва технологик янгилаш дастурларини молиялаштиришга йўналтирилган кредитлар ҳажми 2013 йилга нисбатан 1,2 баробар, айланма маблағларни тўлдириш учун ажратилган кредитлар эса 1,3 мартадан зиѐд ошди. Сўнгги йиллар давомида Мудис, Стандарт энд Пурс ва Фитч рейтингс каби етакчи рейтинг агентликлари Ўзбекистон банк тизими фаолиятини барқарор деб баҳоламоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, агар 2011 йилда мамлакатимизнинг 13 та тижорат банки юқори рейтинг баҳоларига сазовор бўлган бўлса, бугунги кунда республикамизнинг барча 26 та банки ана шундай баҳога лойиқ кўрилди. Ўтган 2014 йилда 500 дан зиѐд янги корхона, биринчи навбатда, кичик бизнес субъектлари экспорт фаолиятига жалб этилди. Ташқи савдо балансидаги ижобий сальдо 180 миллион долларни ташкил қилди, мамлакатимизнинг олтин-валюта захиралари 1 миллиард 600 миллион долларга кўпайди. Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ҳузурида махсус ташкил этилган Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини қўллабқувватлаш жамғармасининг роли бу борада тобора ошиб бормоқда. 6

7 2014 йилда мазкур Жамғарма томонидан 2 минг 400 та тадбиркорлик субъектига ўз товар ва хизматларини ташқи бозорларга чиқариш бўйича ҳуқуқий, молиявий ва ташкилий хизматлар кўрсатилди. Жамғарма кўмагида тадбиркорлик субъектлари томонидан 1 миллиард 250 миллион доллар миқдоридаги экспорт шартномалари тузилди. Мазкур шартномалар асосида ўтган йили қиймати 840 миллион доллардан зиѐд товарлар экспорт қилинди. Жамғарма томонидан тадбиркорларга ташқи бозорларни ўрганиш ва чет эллик шерикларни топиш, халқаро тендер савдоларида иштирок этиш, шунингдек, экспорт шартномаларини тузиш, халқаро сертификатлар, рухсат беришга оид ҳужжатларни олиш ва божхона расмийлаштируви бўйича фаол ѐрдам берилмоқда. Шу борада ишбилармонлик муҳитини яхшилаш ҳамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожи учун янада қулай шароитлар яратишга қаратилган чора-тадбирларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш зарурлигини барчамиз албатта яхши тушунамиз. Мулкни рўйхатга олиш, ер участкалари ажратиш, айрим фаолият турлари билан шуғулланиш учун лицензия олиш, қурилишга рухсат бериш ва электр таъминоти тармоқларига уланишда ягона дарча тамойилини амалиѐтга жорий этиш тобора кенгайиб бормоқда. Кичик бизнес субъектлари томонидан статистик ва солиқ ҳисоботларини тақдим этиш механизмлари сезиларли даражада соддалаштирилди. Бугунги кунда тадбиркорлик субъектларининг 98 фоизи солиқ ва статистика ҳисоботлари топширишни, божхона декларацияларини расмийлаштиришни эски усулдаги қоғоз тўлдириш йўли билан эмас, балки бевосита электрон шаклда амалга оширмоқда. Саноатнинг енгил, озиқ-овқат ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш каби кўп меҳнат талаб қиладиган тармоқларида ишчиларнинг энг кўп сони илгариги 100 кишидан 200 кишигача оширилгани кичик бизнесни рағбатлантириш борасидаги чора-тадбирлар тизимидаги муҳим қарор бўлди йилда тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига 9 триллион сўмдан ортиқ ѐки 2013 йилга нисбатан 1,3 баробар кўп, шу жумладан, 2 триллион сўмга яқин миқдордагимикрокредитлар ажратилди. Бу ўтган йилга қараганда 39 фоиз кўпдир. Сўнгги беш йилда кичик бизнесни кредитлаш ҳажми қарийб 5 баробар кўпайди. Жадал ва мутаносиб иқтисодий ўсиш, чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва иқтисодиѐтни диверсификация қилишда фаол ва аниқ йўналтирилган инвестиция сиѐсати юритиш энг муҳим омил ҳисобланади йилда иқтисодиѐтимизга жалб қилинган инвестициялар ҳажми 10,9 фоизга ўсди ва АҚШ доллари ҳисобида 14 миллиард 600 миллион долларни ташкил этди. Бунда жами капитал қўйилмаларнинг 21,2 фоиздан ортиғи ѐки 3 миллиард доллардан зиѐдини хорижий инвестиция ва кредитлар ташкил қилди. Уларнинг тўртдан уч қисми тўғридантўғри хорижий инвестициялардир йилда иқтисодиѐтимизнинг етакчи тармоқларида замонавий юқори технологияларга асосланган ускуналар билан жиҳозланган, 7

8 умумий қиймати 4 миллиард 200 миллион долларга тенг бўлган 154 та йирик объект фойдаланишга топширилди. Уларнинг қаторида йилига 60 мингта автомобиль ишлаб чиқариш қувватига эга бўлган Хоразм автомобиль ишлаб чиқариш бирлашмаси масъулияти чекланган жамияти базасида Дамас ва Орландо русумидаги енгил автомобиллар ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, Жиззах вилоятида 760 минг тонна портландцемент ѐки 350 минг тонна оқ цемент ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, 80 минг тонна рух концентратини қайта ишлаш бўйича рух заводини реконструкция қилиш, Мис эритиш заводида янги сульфат кислота цехини қуриш, электр энергияси ишлаб чиқариш имкониятини 50 мегаваттга ошириш мақсадида Сирдарѐ иссиқлик электр станциясини тўлиқ миқѐсда модернизация қилиш», Қорақалпоғистон Республикасидаги Манғит масъулияти чекланган жамияти базасида йилига 5 минг тонна маҳсулот чиқариш қувватига эга бўлган ип-калава йигирув корхонаси ташкил этиш ва бошқа объектларни тилга олиш мумкин. Маълумки, биз қишлоқ хўжалигини ислоҳ этишда суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилашга алоҳида эътибор бермоқдамиз. Бу вазифа энг муҳим устувор йўналишлардан бири бўлиб келган ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Чунки, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги, мамлакатимизнинг иқтисодий ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, нафақат қишлоқ меҳнаткашлари, балки бутун Ўзбекистонимиз аҳолисининг моддий фаровонлигини ошириш бебаҳо бойлигимиз бўлган еримизнинг унумдорлиги, унинг сифатини мунтазам яхшилаб бориш билан узвий боғлиқдир. Ўтган даврда бу борада кўрилган чоралар натижасида 1 миллион 700 минг гектар суғориладиган ернинг мелиоратив ҳолати яхшиланди. Бу жами экин экиладиган майдонларнинг ярмидан зиѐди демакдир. Ана шундай ишлар туфайли сизот сувлари энг оғир даражада, яъни, 2 метргача юзада жойлашган ерлар қарийб 500 минг гектарга ѐки учдан бирига камайди, кучли ва ўртача шўрланган ерлар эса 100 минг гектарга ѐки 12 фоизга қисқарди.мелиорация тадбирлари амалга оширилган экин майдонларида пахта ҳосилдорлиги гектарига ўртача 2-3 центнер, бошоқли дон экинлари бўйича эса 3-4 центнерга ошгани бу борада эришган энг муҳим натижамиздир. Агарки бу рақамларни гектарларга кўпайтирадиган бўлсак, амалга оширган ишларимизнинг самараси янада яққол намоѐн бўлади. Замонавий агротехнологияларни жорий этиш ва фермерларни юқори унум билан ишлайдиган қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш ҳисобидан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида интенсив усулларга ўтиш ушбу соҳани барқарор ва самарали ривожлантиришда энг муҳим йўналиш ҳисобланади. Шу мақсадда қишлоқ хўжалиги машинасозлиги тизими бутунлай қайта ташкил этилди, Ўзагросаноатмашхолдинг компанияси тузилди, соҳа корхоналари оптималлаштирилиб, улар қишлоқ хўжалигида талаб этилаѐтган аниқ турдаги техника ва механизация воситалари ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилди. 8

9 Тошкент трактор заводининг оптималлаштирилган ишлаб чиқариш майдонларида янги корхона Тошкент қишлоқ хўжалиги техникаси заводи масъулияти чекланган жамияти ташкил этилди. Бу ерда тракторлар, тиркама ва пахта териш машиналарининг янги моделлари ишлаб чиқарилмоқда. Фуқароларимизнинг уй-жой шароитлари ҳам тубдан яхшиланиб бормоқда. Мамлакатимизнинг барча ҳудудларида уй-жойлар қуриш суръати ва кўлами йил сайин кенгаймоқда. Мустақиллик йилларида уй-жой фондининг умумий майдони 1,9 баробар ошди. Аҳоли сони кўпайиб бораѐтганига қарамасдан, одамларни уй-жой билан таъминлашда жон бошига тўғри келадиган уй-жой майдонини 12,4 квадрат метрдан 15,4 квадрат метрга оширишга эришилди. Уй-жой фондининг деярли барчаси хусусий мулк сифатида аҳоли тасарруфида эканини айтиш лозим. Ваҳоланки, кўплаб ривожланган давлатларда оилаларнинг ярмидан кўпи ижарага олинган хонадон ва уйларда яшайди. Қишлоқ жойларда намунавий лойиҳалар асосида якка тартибда уйжойлар қуриш бўйича мақсадли давлат дастурининг амалга оширилиши алоҳида эътиборга лойиқдир. Ушбу дастур доирасида 2014 йилда 11 мингта янги турар жойлар барпо этилди. Бугунги кунда шаҳарлар, айниқса, қишлоқларда барпо этилган, шифтлари баланд, хоналари шинам ва ѐруғ янги уйлар пишиқ ғиштдан қурилган бўлиб, уларни бунѐд этишда замонавий қурилиш ва том ѐпиш материалларидан фойдаланилмоқда, улар зарур хўжалик биноларига эга. Бундай қишлоқ уйлари сифати ва шароитининг қулайлиги билан ҳеч бир жиҳатдан шаҳардаги уй-жойлардан асло қолишмайди. Шаҳарларимизни комплекс қуриш бўйича қабул қилинган дастурларнинг ҳаѐтга татбиқ этилиши натижасида Тошкент, Фарғона, Қўқон, Марғилон, Наманган, Урганч, Қарши, Термиз, Самарқанд ва бошқа кўплаб шаҳарларимиз қиѐфаси тубдан ўзгариб бормоқда. Таълим соҳасида ўқув муассасаларини қуриш, реконструкция қилиш ва капитал таъмирлаш борасидаги ишлар изчил давом эттирилди. Ўтган йили ҳаммаси бўлиб 540 дан зиѐд объект, шу жумладан, 380 та мактаб, 160 дан ортиқ касб-ҳунар коллежи ва академик лицей тубдан янгиланди. Мазкур мақсадлар учун қарийб 550 миллиард сўм сарфланди. Ушбу маблағларнинг 120 миллиард сўмдан ортиғи таълим муассасаларини ўқув, лаборатория ва ишлаб чиқариш ускуналари, компьютер ва мультимедиа воситалари билан таъминлаш учун ажратилди йилларда олий таълим муассасаларининг моддий-техник базасини модернизация қилиш дастури доирасида 19 та олий таълим муассасасида қурилиш, реконструкция қилиш, капитал таъмирлаш ва жиҳозлаш бўйича қиймати 230 миллиард сўмлик ишлар бажарилди. Андижон давлат университети, Бухоро муҳандислик-технология институти, Ўзбекистон Миллий университетида янги ўқув бинолари барпо этилди йилда бир қатор янги институт ва факультетлар, ўқув-илмий марказлар очилди. Тошкент тиббиѐт академиясининг стоматология факультети ва ҳудудлардаги тиббиѐт олий ўқув юртлари негизида Андижон, 9

10 Бухоро, Самарқанд ва Нукус шаҳарларида филиалларига эга бўлган Тошкент давлат стоматология институти ташкил этилди. Тошкент давлат шарқшунослик институтида хитойшунослик факультети очилди, шунингдек, ушбу институт қошида Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлѐзмалари маркази ташкил қилинди. Жанубий кореялик шериклар билан ҳамкорликда Тошкент шаҳрида Инха университети ташкил этилди.мазкур олий ўқув юртида ахбороткоммуникация технологиялари соҳасида, биринчи навбатда, дастурий таъминот маҳсулотлари ишлаб чиқариш, ахборот тизимлари ва компьютер тармоқларини бошқариш бўйича халқаро стандартлар даражасида юқори малакали мутахассислар тайѐрланади. Ўтган йили олий таълим муассасаларига қабул қилишнинг такомиллаштирилган тизими жорий этилди, яъни тест синовларига информатика бўйича саволлар киритилди, мутахассисликка оид фанлар бўйича баҳолаш баллари оширилди. Бу эса олий ўқув юртларига танлаган касбини ҳисобга олган ҳолда, энг яхши тайѐргарлик кўрган абитуриентларни саралаб олиш имконини беради. Биз мамлакатимизни ислоҳ этиш ва янгилаш борасидаги ишларимизни давом эттириш ва янада чуқурлаштириш, иқтисодиѐтни барқарор ривожлантириш, халқимизнинг ҳаѐт даражаси ва сифатини изчил юксалтириб бориш бўйича 2015 йилда ва ундан кейинги йилларда ўз олдимизга юксак, айни вақтда аниқ мақсад ва вазифаларни қўймоқдамиз. Ишончим комилки, уларнинг барчаси муқаддас ва саховатли заминимизда яшаѐтган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар қайси инсоннинг манфаатларига тўла жавоб берадиган, чуқур ҳаѐтий асосга, амалга оширишнинг реал имкониятларига эга бўлган вазифалардир. Ана шундай мақсад-муддаоларимизнинг рўѐбга чиқиши, мамлакатимизда тинчлик-осойишталик ва тотувлик муҳитининг барқарор бўлиши барчамизга, ҳар биримизнинг ўз жойимизда бизга ишониб топширилган вазифани қай даражада масъулият билан адо этишимизга боғлиқ эканини унутмаслигимизни истардим. Мана шу эзгу мақсад йўлида барчангизга сиҳат-саломатлик, бахт ва омад ѐр бўлишини тилайман. 10

11 УМУМИЙ ҚИСМ 11

12 УМУМИЙ ҚИСМ 1.1.Сув омборининг ўрни ва вазифаси Сармичсой сув омбори қуйма типда бўлиб, мавсумий ростланади. Ўзбекистон Республикаси Жиззах вилояти Янгиобод туманида жойлашган. Сармичсой сув омбори 901 га майдондаги янги ерларни суғоришга мўлжалланган. Ўркач бўйлаб тўғон узунлиги 550 м. Тўғон створи қисми Тошкент, Мирзачўл ва Сирдарѐ компексларининг тўртламчи қатларидан шаклланган. Уларнинг орасида Тошкент комплекси қатламлари баланд терраса кўринишида бўлиб, энг кўп ривожланган. Улар қават-қават шағал, алевролитконгломерат қатламлари кўринишида бўлиб, делювиал қум-шағал қоплам билан қопланган. Уларнинг қалинлиги м. Тўғон створи қамроқ қисми Мирзачўл комплекси қатламларидан тузилган бўлиб, чап борт II-қайир усти террасаси номсиз сой, сой тубини ҳосил қилади ва шу ерда энг кўп ривожланган. Сой тубини ҳосил қилган қатламлар қават-қават шағал, оғир қумоқ ва қумлоқ конгломератларидан иборат. Қалинлиги 25 метрга етади. II қайир усти террасаси бироз шағал ва қум сақловчи ўрта ва енгил қумоқдан иборат. II қайир усти террасаси қатламлари қалинлиги метр. Қайир ва II қайир усти террасаси енгил қумоқ ва шағалдан тузилган бўлиб, қалинлиги 2-4 метр. Ушбу майдонда бурғилаш скважинаси билан 60,0 метр чуқурликда ер ости сувлари олинмаган. Сув омбори тўлиши сел тутгичдан олиб келувчи канал орқали Сармичсой сел ва тошқин оқимлари хисобига содир бўлади Сув омбори жойлашган туман иқлими Сув омбори жойлашган ернинг иклими контенентал, энг баланд харорат даражаси +42С 0, энг паст харорат даражаси -35С 0 хавонинг ўртача йиллик харорати 10,9С 0 ѐғинларнинг ўртача йиллик микдори 555мм, йил давомида сув омбори юзасидан буғланадиган кўп йиллик ўртачаси 1090мм. 12

13 Сармичсой оқимининг концентрацияси эрталиги билан тавсифланади. Энг кўп сув сарфи қорлар эриш ва ѐмғир ѐғиш даври март май кузатилади, ундан сўнг дарѐ факат булоқлар хисобига, кузда қисман ѐмғирлар ҳисобига озиқланади. Ёмғир тошқинлари сел характерига боғлик бўлиб, бунда кўп микдорда каттикқ жинслар оқиб келади Сув омборининг геологик ва гидрогеологик шарт шароитлари Гиологик, гидрогиологик шароитлари ва жинслар металогика таркиби. Тўғон узан қисми миталогик тузилишида охактош ва слонец жинслари тўртламчи даврга оид чукиндилари тушама хосил қилиб иштирок этади. Тўртламчи даврга оид чукиндилар 0,5-1 метргача бўлган кумок, шағал- кум, шағалдан иборат. Узан чукиндилари калинлиги метр туғон унг кирғок битишуви қум тупроқ тўлдирмали шағал билан ифодаланган. Шағаллар қалинлиги 10 дан 15 метргача етади шағаллар туб жинсли тушамага эга. Тўғон чап кирғок битишуви хам кум- тупрок. Тўлдирилган шағалдан иборат унинг қалинлиги 1 метрдан 8 метргача етади. Унинг остида туб жинслар жойлашган Сув омборининг параметрлари ва белгилари Сармичсой сув омбори қуйма типда бўлиб, мавсумий ростланади. Ўзбекистон Республикаси Жиззах вилояти Янгиобод туманида жойлашган. Сармичсой сув омбори 901 га майдондаги янги ерларни суғоришга мўлжалланган. Ўркач бўйлаб тўғон узунлиги 550 м. Тўғон створи қисми Тошкент, Мирзачўл ва Сирдарѐ компексларининг тўртламчи қатларидан шаклланган. Уларнинг орасида Тошкент комплекси қатламлари баланд терраса кўринишида бўлиб, энг кўп ривожланган. Улар қават-қават шағал, алевролитконгломерат қатламлари кўринишида бўлиб, делювиал қум-шағал қоплам билан қопланган. Уларнинг қалинлиги м. Тўғон створи қамроқ қисми Мирзачўл комплекси қатламларидан тузилган бўлиб, чап борт II-қайир усти террасаси номсиз сой, сой тубини ҳосил қилади ва шу ерда энг кўп ривожланган. Сой тубини ҳосил қилган 13

14 қатламлар қават-қават шағал, оғир қумоқ ва қумлоқ конгломератларидан иборат. Қалинлиги 25 метрга етади. II қайир усти террасаси бироз шағал ва қум сақловчи ўрта ва енгил қумоқдан иборат. II қайир усти террасаси қатламлари қалинлиги метр. Қайир ва II қайир усти террасаси енгил қумоқ ва шағалдан тузилган бўлиб, қалинлиги 2-4 метр. Ушбу майдонда бурғилаш скважинаси билан 60,0 метр чуқурликда ер ости сувлари олинмаган. Сув омбори тўлиши сел тутгичдан олиб келувчи канал орқали Сармишсой сел ва тошқин оқимлари хисобига содир бўлади. Район сейсмиклиги лойиха ва СНиП II-7-81 бўйига 8 баллга тенг. Барча гидротехнк иншоотлар II синфга киритилган. Сув омбори лойихадаги параметрлари НПУ отметкаси 1025,150 метр. УМО 1005,00 метр. Сув омборининг тўлиқ хажми 4,3 млн. м 3. Фойдасиз хажми 0,32 млн. м 3. НПУда сув юзаси майдони 0,306 км 2, УМОда 0,03 км 2. Сув омбори максимал узунлиги 1,02 км. Сел тутгич сув омбори тўғони створида 4,2 км юқорида бўлиб, Сармишсой ўзанида қурилган ва ахоли пунктларини сел тошқинларидан химоя қилиш учун қурилган. Тўғон створида Сармишсой тораяди ва бортлари тикка бўлиб, баландлиги метр. Сой қайири майда шағалдан тузилган бўлиб 5% гача йирик тошлар учрайди. Уларнинг қалинлиги 10 метр метр оралиғида тўғон створи % қумоқ аралаш йирик тошли шағал қатламдан тузилган. Петрографик таркиби бўйича метоморфик жинслар -40%, чўкинди 40% ва вулқон жинслари 20%. Шағаллар фильтрация коэффициенти м/сут. Тўғон створи борти ва ўзак ўрни майда кристалли зич оҳактошдан иборат. Ер ости сувлари сой қайирида 1,0 м чуқурликда жойлашган. Ер ости сувлари ичишга яроқли бўлиб, туз қолдиғи 1,0-2,0 гр.л. 14

15 Сув қаттиқлиги 5,4 мг.экв/л дан 6,48 мг.экв/л гача. Сел тутгич лойиха параметрлари. СРПУ остметкаси 10% таъминотли оқимда 1120,0 метр. 10% таъминотли оқимда хажм 2,0 млн.м 3. СРПУда сув юзаси майдони 0,262 км 2. 15

16 II. ТЕХНИК ҚИСМ 16

17 II. ТЕХНИК ҚИСМ 2.1. Сармичсой сув обори бўйича Кадастр маълумотлари. Сув қуйилиш жойи ѐки сув омбори ҳосил бўлган жой адирлар зонасидаги, Туркистон тизмаси шимолида табиий коса. Сув омборининг географик жойлашуви Жиззах вилояти Янгиобод туманида юқориги ва пастки Сармиш посѐлкалари орасида. Сув омборига тааллуқли маъмурий туман Жиззах вилоятининг Янгиобод тумани. Сув омбори типи сув қуйиш йўли билан тўлдириладиган. Сув манбаи Сармишсой олиб келувчи канал орқали. Оқимни ростлаш тури мавсумий. Асосий мақсад ирригация. Туманнинг сейсмиклиги лойиҳа бўйича 8 балл СНиП бўйича 8 балл Иншоот синфи II синф. Бош лойихачи Узгипроводхоз институти. Бош пудратчи Сырдарьяводстрой трести. Қурилиш йиллари Тўлиш бошланиш йиллар НПУ отм етиш Эксплуатация бошланиши (қачон ва қайси организация томонидан қабул қилиш далолатномаси расмийлаштирилган) ММиВХ УзССР 1984 йил. Эксплуатация қилувчи ташкилот Жиззах вилояти сув омборлари эксплуатацияси бошқармаси. Қўриқлаш тури эксплуатация хизмати. Йўллар Сармич қишлоғига чиқувчи шағалли йўл, 2 м узунликда. Алоқа йўллари мавжуд эмас. Баланс қиймати йил учун млн.сўмда

18 2.2. Сув омборининг таркиби ва компоновкаси. Сув омбори - тупроқли тўғон, эксплуатацион сув чиқаргич, олиб келувчи ва олиб кетувчи каналлар. Сел тутгич тупроқли тўғон, сув чиқаргич сув тақсимлагич тугун билан ва сув ташлагич Сув омбори тўғони. Тўғон створи Сармишсойдан ғарбда Сармишсой поселкасидан 1,5 км масофада жойлашган. Тўғон шағалдан (γ т/м 3 ) қумоқ ядроли (γ=1,65 т/м 3 ). Дренаж пастки қияликда лента шаклида бўлиб, 1,0 метр қалинликдаги шағалли тупроқдан тузилган. Дренаж траниляси пастки қиялик бўйлаб қурилмаган. Ядро қияликлари зуб m=0,382 гача. Ядро узунлиги бўйлаб зубга эга бўлиб, туби бўйлаб эни 6,0 метрдан 20,0 метргача, қияликлар m=1,5, чуқурлиги 9 метргача. Шағалли асос ва тўғон ядроси зуби орасида 20 см қалинликда узунлиги 29,2 метр бўлган бетон плита бор (ПК2+62 дан ПК5+50 гача). Тўғоннинг максимал баландлиги 34 метр, ўркач отметкаси 1027,00 метр, ўркач бўйлаб эни ва узунлиги 8 ва 550 метр, мос равишда таянч призмалар шағалдан тузилган. Юқориги қиялик 2,5; 3 ва 3,5; пастки қиялик 2,5; 2,75 ва 3,0. Бермалар кенглиги 4,0 метр. 1017,0 ва 1007,0 метр отметкаларида тўғон танаси ва асосидаги фильтрацион тартибни кузатиш учун 2 та створда 12 та пьезометр қурилган. Тўғон деформацияларини кузатиш учун лойихада 12 та юза марка, 6 та створ знаки ва 2 та фундаментал репер кўзда тутилган Эксплуатацион сув чиқаргичи Сув омбори эксплуатацион сув чиқаргичи сув чиқаргич тубли, қувурли бўлиб, сув ўтказиши 12 м 3 /с, эксплуатацион сарф 1 м 3 /с. Узунлиги 173,0 метр. Сув чиқаргич таркибига киради: 18

19 - кириш каллаги қути шаклида бўлиб, узунлиги 12 метр, эни 1,5 метрдан 4,5 метргача, максимал баландлиги 4,0 метр гача бўлган шўнғувчи деворлари бор. Оқизиқларни тутиб қолувчи решетка билан жихозланган; - босимли қисми узунлиги 40 метр. Диаметри 1200 мм бўлган темирбетон қувур бўлиб, йиғма шаклда. Темир-бетон шуба (b=1,87-2,25 метр ва h=1,87 метр)ли бўлиб, хар 10 метрда деформацион чоклар билан бўлинган. - сув чиқазгич минораси босимли ва босимсиз қисмларни бўлиб туради. Минора каллаги фундаменти узунлиги 18,90 метр, эни 7,6 метр. Минора баландлиги 24,1 метр. Монолит темир-бетондан тузилган. Минора остонаси отметкалари 1005,0 метр, юқориси 1027,0 метр. (ВХН=12,5х7,6 метр). Минорада икки қатор ясси затворлар жойлашган (авария-таъмир ва ишчи затворлар) ва затворларни кўтариш механизмлари бўлиб, юк кўтариш имконияти 50 т., ўлчами ВХН = 1,0х1,0 метр электропривод билан. Затворларга хизмат кўрсатиш учун юк кўтариш қобилияти 3,2 т. Бўлган тальли кран балка мавжуд. - қувурнинг босимсиз қисми узунлиги 90,0 метр, хар бирининг узунлиги 10 метрдан, диаметри 1250 мм бўлган йиғма темир-бетон қисмлардан иборат бўлиб, темир-бетон шуба си бор. Сув чиқаргич қувури қумоқ ядросида 3 дона темир-бетон диафрагма кўзда тутилган. - сув чиқаргич. Узунлиги 13 метр, эни 1,5-4,5метр тўғри тўртбурчак шаклли кенгайиб борувчи максимал баландлиги 4,0 метр бўлган шўнғувчи деворли уловчи қисм билан тугайди Олиб келувчи канал. Узунлиги 3,5 км, бетон қопламали, сув сарфи Q=2 м 3 /с, b=0,5 м, m=1,25, i=0,0006-0,068, h стр =1,0 м бўлган Олиб кетувчи канал. Трапециясимон кесимли бўлиб, узунлиги 335 метр, монолит темирбетондан ясалган, параметрлари: - ПК0+00 дан ПК1+55 гача: Q=12 м 3 /с, b=3,0 м, m=1,5, i=0,02, h стр =1,0 м. 19

20 - ПК1+90 дан ПК35+00 гача: Q=1 м 3 /с, b=1,0 м, m=1,5, i=0,0023, h стр =1,0 м. - ПК1+55 да монолит темир-бетондан трапециясимон кесимли сунъий ғадир-будир юзали тез оқувчи каналча ва узунлиги 28,63 метр, эни 4,8 метр бўлган сув сўндиргич қудуқ бор. - ПК1+73 да иншоотлар тугуни бўлиб, унинг таркибида: - сув ташлаш иншооти, монолит темир-бетондан трапециясимон кесимли, сунъий ғадир-будирлик Q=11 м 3 /с, b=4,5 м, i=0,25, l=37,0 м. - тўсувчи иншоот кўприк-қувир шаклида бўлиб, диаметри 1 м ли йиғма темир-бетон қувурлардан иборат, сув ўтказиш имконияти 1,0 м 3 /с, ясси затвор ВХН=0,5х0,5 м билан таъминланган. - ПК2+70 да канал остида диаметри 1,0 метр бўлган темир-бетон қувур бор i=0,039, l=28,0 м. Тўғондан келувчи сизот сувларни олиб кетишга мўлжалланган Сел тутгич тўғони. Тўғон бир жинсли бўлиб, γ=2,0-2,1 т/м 3 бўлган шағал қумли аралашмадан тузилган. Тўғоннинг максимал баландлиги 25 м. Ўркач отметкаси 1121,00 метр, ўркач бўйича узунлиги 222 метр, ўркач кенглиги 6 метр. Тўғон асоси бўйлаб максимал кенглиги 130 метр. Юқори қиялик мустахкамламаси тош билан бажарилган, қалинлиги 1 метр. Юқори қиялик 2,5 ва 3,0 да, пастки қиялик 2,5 да. Назорат ўлчов асбоблари (НЎА) лойихада тутилмаган Сел тутгич сув чиқаргичи. Сув чиқаргич тубли, қувурли, сув ўтказиш хусусияти 12 м 3 /с, диаметри 1250 мм, узунлиги 120 метр бўлган металл қувур шаклида. Фильтрация йўлини кенгайтириш учун қувур билан контакт бўйича бетон ўлчамлари 400х400 см 7 та диафрагма кўзда тутилган. Остона отметкаси 1100,92 м. Сув чиқаргич сув тақсимловчи тугун билан бириктирувчи қисм орқали бириккан. Бириктирувчи қисм тўғри тўртбурчак шаклидаги лоток бўлиб, ўлчами ВХНхL=8,0х2,1х22,0 м., баландлиги 1,1 метр бўлган лоток охирги қисмида жойлашган сув сўниргич девор ва туби бўйлаб эни 2,0 метр, 20

21 трапециясимон кесимли сув сўндирувчи қудуқли тезоқар. Сув сўндиргич қудуқ Сармишсой сув омборига олиб келувчи каналга сув чиқаргич билан якунланади, сув сарфи 2 м 3 /с ўлчами 1,2х1,2 метр бўлган иккита тешиги бор. Сармишсойга қараган тезоқар ўнг томон сув ташлагич (сув сарфи 12,0м 3 /с гача, тўғри тўртбурчак кесимли ВХНхL=8,0х2,1х18,0 м) Сел тутгич иншоотининг фавқулодда сув ташлагичи. Ўнг қирғоқ ўзак жинсларида жойлашиб юза сув ташлагич кўринишда. Сув ўтказиш имконияти 115 м 3 /с. Темир-бетон трапециясимон лоток бўлиб, туби бўйлаб эни 6,0 м. Қияликлари 1,0 да жойлаштирилган ва сув ташлагич отметкаси 1117,2 м Сув омбори ва сел тутгич иншоотлари техник ҳолатини баҳолаш I. Сув омборида. 1. Тўғон. Ўркач: Сув чиқаргичда майдони 100 м 2 бўлган чўкиш 0,50-0,70 м. Пастки қиялик. Чап қирғоқда чуқурлиги 3,0 м, эни 2,5 м.гача бўлган ѐмғир ювган жойлар бор. Сув чиқаргич устида, бевосита олиб кетувчи канал олдида кесими 1,0х1,0 м бўлган ариқ бор бўлиб узунлиги 10 метргача бўлиб тўғон чап борти пастки бъефида сел оқимларини олиб кетишга хизмат қилади. Пастки қияликда қисман ўсимликлар ўсган. Ер қазувчи жонворлар ини аниқланган. Дренаж: пастки қиялик бўйлаб фильтрацион сувларни йиғиш ва олиб кетиш учун дренаж траниляцияси мавжуд эмас. НЎА. Пьезометрик тизим мавжуд эмас. Тўғон фильтрацион таркиби кузатилмайди. Тўғон деформацияларини кузатиш учун 2003 йилда ДЦ Госводхознадзор томонидан 38 та геодезик знаклар ўрнатилиб, кузатувларнинг нулинчи цикли ўтказилган. Эксплуатацион сув чиқаргич. Босимли қисм: кириш каллаги 7 метр баландликда оқизиқлар билан тўлиб кетган. Сув чиқаргичга сув олиш учун қувурнинг биринчи ва иккинчи 21

22 қисмлари орасида диаметри 200 мм, узунлиги 4 метр бўлган асбестцемент вертикал қувур ўрнатилган. Минора. Деворларида бетон ишқорланиш излари. Эксплуатация хизмати ходимлари гувохлик беришларича сув омборида сув бўлганида деворлардан сув сизиб чиқади. Гидромеханик жихозлар. а) ишчи затвор ва подъемник. Электр таъминот мавжуд эмас. Затворлар ва подъемниклар текшируви эксплуатация босимдан бери амалга оширилмаган. Металл конструкцияларнинг антикоррозия қопламаси йўқ. Затворлар холати датчиги мавжуд эмас. Подъемный механизмларда выключателлар йўқ. Затворларни бошқариш қўлда бажарилади. Сув келтиргич босимли қисми оқизиқлар билан тўлган, кўтарувчи ускуналар бу оғирликга мўлжалланмаганлиги сабабли, затворларни кўтариш кўп асоратлар билан кечади. Фавқулотдаги гидрант ва диаметри 200 мм бўлган қувур орқали сув бериш билан сув келтиргични босимли қисмини ювиш сўнгра затворларни очиш лозим. б) авария таъмир затвори ва подъемник ишчи затвордагидан камчиликлар мавжуд. в) кран ускунаси: таль юк кўтариш қобилияти 3,2 т, ишга яроқсиз холатда (элетротаъминоти йўқ, трос йўқ). г) электр ускуналар. Сув чиқаргич минорасини яратиш тизими мавжуд. 3. Олиб келувчи канал. Лойқага тўлган, энг кўп биринчи 300 м да. 4. Олиб кетувчи канал. Тўсувчи иншоотдаги ясси затвор 2001 йилда алмаштирилган. 5. Сув омбори косаси. Тўғон олдида оқизиқлар сув чиқаргич остонаси устида 8 м етган. 6. Сув ўтказиш иншоотларининг хақиқий сув ўтказиш имкониятини аниқлаш ўтказилган. 7. Электр таъминоти: Сармич подстанциясидан 0,4 В линия. Резерв таъминот мавжуд эмас. 22

23 II. Сел тутгич. 1. Тўғон. Ўркач яхши холатда электр ѐритиш билан таъминланган. Юқориги қиялик: яхши холатда. Пастки қиялик: пастки қиялик марказий қисмида сув ювган жойлар бор. Дренаж. Лойихада йўқ. НЎА: лойихада йўқ. 2. Сув чиқаргич. Сув чиқаргич остонасидан 8 м баландгача оқизиқлар йиғилган. Сув оқизиқлар орасидан хосил бўлган чуқурлиги 4 м, юзаси бўйлаб эни 6 м бўлган ўзан бўйлаб оқади. Қияликлар қулаши ѐки бирор сузиб келган предмет кириш каллагида тиқин хосил қилиш мумкин. Сув чиқаргич металл қувури холати ўрганилмади. Бажарилган чизмалар бўйича аниқландики, лойихада кўзда тутилган 7 та бетон диафрагма қурилиш жараѐнида 5 мм ли пўлат листдан бўлган 3 та металл диафрагмага алмаштирилди. Ушбу диафрагмалар холатини назорат қилиш иложи бўлмади. Сув тақсимлагич тугунда Сармишсой сув омбори сув чиқаргичига бўлган затворлар холати яхши, редукторлари алмаштирилган. Ўнг қирғоқ сув ташлагичи охири тезоқар Сармишсойга тупроқли ўзан ювилиши кузатилган (100 м 2 майдонли сув ювган воронка хосил бўлган). Консолли сув ташлагич бузилган ва кейинги фойдаланишга яроқсиз. 2. Фавқулотда сув ташлагич. Лойихада кўзда тутилган сув ташлагич қурилмаган. Тупроқ ишларининг бир қисми бажарилиб, қурилиш тухтатилган. Ўнг борт қоя жинслари ѐрқилари бўлиб ва хар қандай вақтда қулаб тушиши мумкин. Хозирги пайтда ахоли томонидан йирик тошларни бўлаклаш ишлари олиб борилмоқда. Бахтсиз ходисаларни олдини олиш мақсадида қияликларни текислаш ѐки сув ташлагич котловинасида тош майдалашни тақиқлаш лозим. 3. Сув омбори косаси: сув омбори остонаси 8 м гача оқизиқлар билан тўлган. Яъни оқизиқлар тепаси 1108,92 м отметкасида бўлиб, ўркачгача 12,0 м қолган. 23

24 4. Сув ўтказиш иншоотларининг хақиқий сув ўтказиш имкониятини аниқлаш (тарировка) ўтказилмаган. 5. Электр таъминот Сармиш подстанциясидан 04 КВли линия резерв электр таъминот йўқ. Сув омбори ва сел тутгичда. 1. Алоқа тизими мавжуд эмас. 2. Лойиха хужжатлари. Ишчи чизмалар нотўғри хажмда мавжуд. 3. Материаллар авариявий захираси мавжуд эмас. 4. Авариявий холатда харакат режаси мавжудлиги Жиззах вилояти ФВВси томонидан 2010 йилда тузилган. ФВВ бошлиғи томонидан тасдиқланган. 5. Олиб келувчи йўқ: шағал қопламада кўплаб чуқурлик ва дўнгликлар. 6. Қоравуллаш хизмати: эксплуатация хизмати ходимлари томонидан бажарилади Техник холатини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш мақсадида тавсиялар Текширув кўрсатишича сув омбори ва сел тутгич иншоотлари авариявий холатда. Сув омбори сел тутгич иншоотлари техник холатини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш мақсадида қуйидаги тавсиялар: I. Сув омбори бўйича: - сув чиқаргич районида тўғон ўркачини лойихадаги отметкага етказиш; - сув чиқаргични сув қабул қилгич ускунали реконструкциясини амалга ошириш; - дренаж транилиясини қуриш ва водомерлар билан жихозлаш; - тўғон чап қирғоғида ѐмғир сувлари тушишини бартараф қилиш; - лойихада кўзда тутилган пьъзометрлар ва геодезик тизимларни бажариш; - тўғон фильтрацион тартиби ва иншоотлар деформациясини табиий кузатувини ташкиллаштириш; 24

25 - сув чиқаргич гидромеханик жихозларини алмаштириш, антикоррозия қопламасини тиклаш; - затворлар холати датчиги ва подъемникларда выключателларни ўрнатиш; - электр тални ишчи холатга келтириш; - олиб келувчи канални оқизиқлардан тозалаш ва темир-бетон қопламани таъмирлаш; - олиб кетувчи канал тўсувчи иншооти затворини ишга яроқли холга келтириш. II. Сел тутгич бўйича: - сув чиқаргични сув қабул қилгич ускунаси билан реконструкция қилиш; - сел сув омборига тошқин оқимини гидрологик параметрларини аниқлаш ва унинг хосил бўлган хажмида тошқин ўтказиш бўйича хисобкитобларни ўтказиш; - фавқулотда сув ташлагич сув ўтказиш имкониятини аниқлаш ва параметрларини ўлчаш. Унинг қурилишини тугаллаш. - сув чиқаргич сув ташлаш иншооти қайта қуриш; - пастки бъеф бермасида юза сувларни олиб кетиш учун ѐмғир йиғувчи лоток барпо этиш. III. Сув омбори ва сел сув омбори бўйича: - лойиқаланиш даражасини бахолаш учун косасини съемкасини бажариш; - сув ўтказувчи иншоотларни хақиқий сув ўтказиш хусусиятини аниқлаш; - сув омбори ва сел сув омбори тўғонларига олиб келувчи йўлларни таъмирлаш; - материаллар авариявий захирасини ташкил қилиш; - эксплуатация хизмати архивини етмаѐтган лойиха хужжатлари билан тўлдириш. 25

26 III.Хисобий қисм 26

27 III.Хисобий қисм 3.1. Сув омбори тўғони устининг белгисини аниқлаш. Сув омборидаги тўғон устини белгисини аниқлашдан мақсад тўғон устидан сув ўтиб кетмаслик шартини бажришдан иборатдир. Сув омборидаги ҳисобий сув сатҳи сифатида сув сарфининг таъминланганлиги 1,5% бўйича сув сатҳи қабул қилинади. Сув омбори ҳисобий сув сатхи сифатида НДС = м қабул қилинади. Зилзилага бардошлилиги бўйича сув омбори жойлашган худуд 8 балли районга киради (ҚМҚ II 7-81) Сув омбори II-синфга таълуқли бўлганлиги учун шамол тезлиги 20% таъминланганлигида W=22 м/сек қабул қилинган. Шамол йўналиши билан сув омбори ўқи орасидаги бурчак Грунт тўғон шағалдан қурилган бўлиб, ўртасида соз тупроқли ядроси бор. Юқори қиялик коэффициенти М1=2,5-4,5 пастки қиялик коэффициенти М2=2.5. Юқори қиялик 1,5м қияликдаги бетон плита билан мустахкамлиги. Хисобий сув сатҳидан тўғон устига бўлган ортирмани қуйидаги формула билан хисобланади. d = hh% + h + а hh% берилган хисобий таъминланганлигида шамол тўлқинини тўғон юқори қиялигига урулиб чиқиш баландлиги. 2см h шамол таъсирида пайдо бўладиган тўлқин баландлиги а конструктив запас hh = h1% * K * KНП* KС * KНГ * Ki * Kß Бу ерда : h1%= K1%* h1 - таъминланганлик 1% бўлгандаги тўлқин баландлиги K1%- тузатиш коэффициенти h1 ўртача тўлқин баландлиги 27

28 K1%- қиймати ўқув қўлланманинг 35 бетидан 4-5 графигидан олинади, бунинг учун қуйидагилар ҳисобланади. g * D 2 W 9.81* K1% = 2.08 Ўртача тўлқин баландлиги ва унинг даврини хисоблаймиз. Бунинг учун g * D 2 W дан ташқари g * W g * W ни хам хисоблаймиз. 9.81*6.60* Хисоблаб топилган қийматлар учун 4-3 графикдан А ва Б қийматларини топамиз. g * D 2 W g * g * h B 1.6 A w w 4-3- графикдаги олинган қийматларнинг кичига учун ĥ ва τ ни хисоблаймиз. A min * w y * m Б min * w y 1.6* ,59m Ўртача тўлқин узунлиги қуйидаги формула орқали хисобланади. g 2* * * 1.56* м 2-формулага кирган бошқа коэффициентларни хисобларни аниқлаймиз: 32 бетдаги 4-1 жадвалдан темир-бетон плита қоплама учун K =1.0 : Кнп=0,9 қабул қилинади. 4-2 жадвал Кс = 1.5 h1%=k1%*h=2.08*0.98=1.85 м h 1% K НГ 1,40 Кi= жадвал 34 бет 2% таъминланганлик учун, К =0,94 = жадвал =20 0 учун Барча топилган қийматларини 2- формулага қўйиб hhi-нинг қийматни хисоблаймиз. hhi = 1.85 *1*0.9*1.50*1.4*0.96*0.96=3,2 м. 28

29 Шамол таъсирида хосил бўлган тўлқин баландлигини хисоблаймиз; w * D 3 22 * h 2*10 *cos 2*10 *cos M 0. 01M 2g * H 9.81*39 H= HДД TTO Конструктив запасни а=0.5 м қабул қиламиз. У холда d = =4.23 м булади. Тўғон устининг отметкасини хисоблаймиз: TY HДД d м Тўғон юқори қиялигини устки қисмига техник мулохазаларга кўра тўғон устини белгисини TY =1029,73 м қилиб белгиланади. 3.2.Тўғоннинг баландлигини аниқлаш. 1. Шамол таъсирида сув сатҳининг кўтарилиш баландлигини аниқлаш. h K y 2 W D Cos gh = 2, ( / ,6) 0.94 = 0,0030 м Бу ерда: K V - шамол тезлигига боғлиқ коэффициент; W - сув сатҳидан 10 м баландликдаги шамолнинг ҳисобий тезлиги, м/с; D-шамол тўлқинининг ҳайдалиш узунлиги, м; H-максимал димланган сув сатҳидан дарѐ тубигача бўлган сувнинг чуқурлиги. g-эркин тушиш тезланиши, м/с 2 ; β-сув омбори бўйлама ўқи билан шамол йўналиши орасидаги бурчак, град. Шамол тезлиги ва K V қийматлари 2.1 жадвал W, м/с K v 2, , ,

30 2. Максимал димланган сув сатҳидан дарѐ тубигача бўлган сувнинг чуқурлигини аниқлаш. H= v МДС- v ДТО=1025, ,00=25 метр. 3. Шамол тўлқининг қияликка урилиб чиқиш баландлигини аниқлаш. h нj% = h 1% K K нп K с K нг K j K β =0,97 1,0 0,90 1,5 1,3 1,0 0,96 = 1,63 м Бу ерда: h 1% - таъминланганлик 1% ли бўлгандаги тўлқиннинг баландлиги уни қуйидаги формуладан аниқлаймиз. h 1% = h ўрт K 1% = 0,407 2,4 = 0,97 м Бу ерда: K 1% - Тўлқиннинг таъминланганлик кузатилиши 1% ли бўлгандаги коэф-т уни қуйидаги формуладан аниқлаймиз. K 1% = g D/W 2 =9, / 20 2 = 25,01---2,4 га тенг расм Бу ерда: h ўрт Тўлқиннинг ўртача баландлиги уни қуйидаги формуладан аниқлаймиз. А мин = g D/W 2 = 9, / 20 2 =25,01---0,01 h ўрт = А мин W 2 / g = / 9.81 = 1,06 м 30

31 3.1-расм. Чуқур сув омборларида шамол тўлқинининг ўртача баландлигини ва ўртача даврийлик элементларини аниқлаш графиги. Бу ерда: τ ўрт Тўлқиннинг ўртача даврийлиги уни қуйидаги формуладан аниқлаймиз. В мин = g t/w = 9, / 20 =10594,8---4,2 τ ўрт = В мин W / g = 4,2 20 / 9,81 =8,56 секунт. K ва К нп Тўлқиннинг қияликка урилиб чиқиш баландлигини ҳисобга олувчи коэф-тлар жадвалга кўра қабул қилинади. K ва К нп коэффициентлари қийматлари Қияликнинг мустаҳкамлаш конструкцияси 1. Бетон ва темир-бетонли плиталар 2. Шағал-тош, тош ѐки бетонли (темир-бетонли) блоклар 2.2 жадвал r/h i% K К нп - 0,002 кичик 0, ,01 0,02 0,05 0,01 0,2 катта ,9 1,0 0,95 0,9 0,8 0,75 0,7 0,9 0,85 0,8 0,7 0,6 0,5 K =1,0 га К нп =0,90 га тенг. 31

32 m 1 = 2,75 га тенг бўлганлиги учун K с = 1,45 га тенг деб қабул қилинди. K с коэффициенти қийматлари. 2.3 жадвал Шамол тезлиги, Қиялик коэффициенти m 1 м/с < > 5 W 20 м/с W 10 м/с расм. Kнг коэффициенти қийматларини аниқловчи графиклар: а) m 1 < 3 бўлганда, б) m 1 > 3 бўлганда. Тўлқиннинг ўртача узунлигини аниқлаш. λ ўрт =1,56 τ 2 ўрт = 1,56 8,56 2 =114,3 K β коэффициенти қийматлари жадвал β K β 1,0 0,98 0,96 0,92 0,87 0,82 0,75 K нг коэффициенти қуйидаги графиклардан m 1 ва K нг = λ ўрт / h 1% = 114,3 / 0,97 = 117,84 1,3 га тенг қийматларига кўра аниқланади. K i коэффициенти қийматлари жадвал 32

33 % 0, K i 1,1 1,0 0,96 0,91 0,86 0,76 0,68 Максима димланган сатҳдан тўғон устигача бўлган баландликни аниқлаш. d = h + h нj% + а = 0, ,63 + 0,5 = 2,13 метр. Тўғон устининг отметкасини аниқлаш. vт.у = v МДС + d = 1025,15 + 2,13 = 1027,28 метр. Тўғоннинг баландлигини аниқлаш. Н т = vт.у vдто = 1025,15 991,15 = 34,00 метр. 3.4-расм Тўғоннинг кўндаланг қирқими. Тўғон танасидаги грунтлар Тўғон қияликларини белгилаш Юқори қиялик m 1 Тўғон баландликлари бўйича қияликлар м да 5 м гача 5 м дан 10 м гача 10 дан 15 м гача Пастки Юқори Пастки қиялик қиялик қиялик m 2 m 1 m 2 Юқори қиялик m 1 Пастки қиялик m 2 Лой 2,5 1,75 2, ,5 қумоқ 2,25 2 2,75 2,25 3,25 2,75 қумлоқ 2,5 2,25 3 2,5 3,5 3 Майда қум 3 2,5 3,5 3 3,75 3,25 Ўрта қум 2, ,5 3,25 2,75 Йирик қум шағал 2 1,5 2,5 2 2,75 2,25 m 1 = 3,25 га тенг m 2 = 2,75 га тенг. 33

34 3.5-расм. Грунт тўғонлар юқори қияликларини мустаҳкамлаш турлари: а) тўкилган тoш; б) икки қатор терилган тoш; в) тoш билан тўлдирилган бетoн қутилар; г) бетoнли плиталар; д) биoлoгик мустаҳкамлаш; е) мустаҳкамлашнинг паст тoмoнининг конструкцияси ; ж) чoк oстига ўрнатилган тескари фильтр; 1 тўкилган тoш; 2 сараланган шағал; 3 қум-шағал аралашмаси; 4 қум; 5 плита; 6 тескари фильтр; 7 дренаж тешиги; 8 арматура; 9 темир-бетoн тўшак; 10 бoстирма. Юқори қияликларни мустаҳкамлаш. Тўғон юқори қиялигини бузулишидан сақлаш учун тoш, бетoн, темир-бетoн, асфалт-бетoн ва биoлoгик қопламалар ишлатилади. Юқори қиялик икки xил тартибда; асoсий (оғир) ва енгил кoнструкциялар билан мустаҳкамланади. Фoйдаланиш даврида юқори қияликнинг сув тўлқини максимал кучи таъсири oстида бўлган қисми оғир кoнструкциялар билан мустаҳкамланади. Тўғон қияликларини тoш билан мустаҳкамланганида, аввалo, қиялик сиртига тескари фильтр ўрнатилади ѐки % қисми шағалдан ибoрат қум-шағал аралашмаси сoлиб тoшлар ташланади (2.9, - расм а) ѐки терилади (2.9, - расм б). қияликларни мустаҳкамлаш учун ишлатиладиган тoшлар тури мустаҳ кам, совуқ ҳамда сув таъсирига чидамли бўлиши керак. 34

35 Бетoн ва темир-бетoн билан тўғон қиялиги яxлит ѐки тайѐр плиталар билан мустаҳкамланади. Плиталар қалинлиги см дан см гача, ўлчамлари 1,5 м*1,5 м дан 5 м*5 м гача қабул қилинади (2.10- расм г). Уларни тескари фильтр туридаги тўшак устига ўрнатилади ва плиталар бирбири билан чоклар орқали бирлаштирилади. Қияликка плиталар ўрнатилгандан кейин улар цемент қоришмалари билан бирлаштирилиб, катта плиталар ҳолига келтирилади. Плиталар ўртасидаги чoклар асфалт-бетoн ѐки маxсус тайѐрланган резиналар ѐрдамида бирлаштирилади. Агар плиталар ўртасидаги чoклар очиқ ҳолда қoлдирилган бўлса, чoклар oстига тескари фильтр қўйилади (2.10- расм ж). Темир-бетoнли плиталар ўлчами кран юк кўтариш қобилиятини хисобга oлган ҳолда белгиланади. Бетoн қутиларга тoш сoлиб, қияликни мустаҳкамлаш кoнструкцияси бетoн қутилардан ибoрат бўлиб, улар шаxмат шаклида жoйлаштирилади. Бу кoнструкциянинг бир қанча афзалликлари бoр: 1) бетoн қутиларни завoд шарoитида тайѐрлаш, қутиларни тoш билан тўлдириш ҳамда тескари фильтрларни қуриш ишларини меxанизациялаштириш имќoниятлари бoрлиги туфайли қурилиш ишлари арзoнга тушади; 2) қиялик битта қути атрoфида тузилади. Бу эса қимматга тушадиган таъмирлаш ишларини кескин қисқартиришга oлиб келади. Асфалт-бетoн билан мустаҳкамланади. Унинг чуқурлигига боғ лиқ. қияликлари 1:2 дан катта бўлмаган тўғонлар қалинлиги мустаҳкамланадиган ердаги сувнинг Пастки қияликни мустаҳкамлаш. Пастки қияликни шамoл, атмoсфера ѐғингарчиликлари ва бошқа таъсирлардан ҳимоялаш учун мустаҳкамланади. Пастки қияликни мустаҳкамлаш учун t = 20 см қалинликда шағал ѐки шағал қатлами билан 0,2...0,3 м қалинликдаги ўсимликли грунт тўкилиб, унинг устига ўт экилади ѐки чим бoстириб 35

36 мустаҳкамлаб қўйиш мумкин (2.11- расм а, б). Пастки қияликда сатҳнинг ўзгариши ва тўлқини таъсирлари чегарасида тoшли ѐки қия дренаж ўрнатилади (2-11- расм в), дренажлар пастки қияликни фильтрация оқими таъсирида ҳосил бўладиган суффoзиядан ҳимоялайди расм.Тўғоннинг фльтрация ҳисоби. (Ядроли тўғон учун). 3.7-расм. Ядроли тўғонлардаги фильтрация оқимини виртуал услубда ҳисоблашнинг ҳисобий схемаси Фильтрация ҳисобини бажариш учун тўғон конструкциясини маштабда чизиб оламиз. Тўғон устининг кенглигини в т = 8 метр деб қабул қиламиз. Тўғон баландлиги Н т = 34 метр бўлгани учун, 1та эни 4 метрлик берма ўрнатамиз ва нишаблик мос ҳолда, 36

37 Юқори қияликни: m 1 = 3,25, Пастки қияликни: m 2 = 2,75 Ядронинг тепа қисмининг энини: Остки қисмининг энини: t 1 = 2 метр деб қабул қиламиз. t 2 = m я 2 Н т га тенг. m я = ядронинг нишаблиги m я = 1/8 дан 1/12 гача. t 2 = m я 2 Н т = 0, = 6,0 метр. a. Тўғон танаси ва ядросининг фильтрация коэф-тларини белгилаймиз. Грунтлар номи (КМК бўйича) Фильтрация коэффициенти, м /сутка Шағал ювилган Шағал қум билан Йирик қум Ўрта қум 4-10 Майда қум ва пластик қумлоқ Чангли қум Қаттиқ қумлоқ Қумоқ лойли дан кам К т = 100 тўғон танасидаги грунт фильтрация коэффициенти. К я = 0,01 ядро танасидаги грунт фильтрация коэффициенти. b. Трапеция шакилидаги ядрони шартли тўртбурчак шакилига келтирамиз. t уртача = t 1 + t 2 / 2 = / 2 = 4,0 метр Тўғон ядроси материалини шартли равишда қумлоқ материалига алмаштириб, тўғонни бир жинисга келтирамиз. Тўғон Ядронинг вертуал энини аниқлаймиз. Т вертуал = t уртача (К т / К я ) = 4,0 (100 / 0,01)= метр Эгрилик депреция чизиғини дренаж призмаси қиялигига чиқиш баландлигини аниқлаш. l = β H 1 = 0,43 27,1 = 11,65 метр. 37

38 2.6. Пастки беъфдан фильтрация чизиғигача бўлган баландликни аниқлаш. H L L p p ( ) ( H1 H 2 ) m2 m2 =40200/3,0-[(40200/3,0) 2 (27,1-8,6) 2 ] 0,5 =0,012 м h L p H1 H 2) L p ( = [ (27,1-8,6) 2 ] 0, =0,004 метр Фильтрация оқимининг солиштирма сарфини аниқлаш. q К т H L p H 2 2 = 100 (27,1 2 8,6 2 ) / = 0,82 м/сутка. Бу ерда: L р = l вер вер хис = l 1 + Т вертуал + l вер 2 = =40200 метр. вер l 1 ва l вер 2 чизмадан ҳақиқий узунлиги олинади Тўғон устининг вертуал кенглигини аниқлаш. В вер т = Т вер + (b т - t урт) = (8 4,0) = метр Депреция эгри чизиғининг вазияти қуйидагича аниқланади. Х У 4,95 5,4 5,8 6,3 6,6 7,0 7,4 7,7 8,0 У=[Н 2 1 (2 q х/к т )] 0,5 =[63,5 2 (2 2, /50)] 0,5 =6,1 метр. У=[Н 2 1 (2 q х/к т )] 0,5 =[63,5 2 (2 2, /50)] 0,5 =6,3 метр. У=[Н 2 1 (2 q х/к т )] 0,5 =[63,5 2 (2 2, /50)] 0,5 =6,5 метр. У=[Н 2 1 (2 q х/к т )] 0,5 =[63,5 2 (2 2, /50)] 0,5 =6,5 метр. 3.4.Думолоқ цилиндр юзалар усулида ҳавфли ўпирилиш текислик марказини аниқлаш. В.В. Аристовский усули Ҳавфли ўпирилиш текислиги марказини аниқлаш қуйидаги кетмакетликда бажарилади. 38

39 3.2. Пастки қияликни 1та ўртача қиялик билан алмаштирамиз яъни (пастки қияликнинг марказини «а» нуқта билан белгилаймиз) m ўрт аниқлаймиз. 1 m ўрт = m 2 + m 2 /2 = 2,75+3,0/2 = 2, R 1 радиусни аниқлаш. R 1 = R н +R в /2 = 96+57/2= 76,5 метр/ 400 = 0, = 19,00 см. R н = r н Н т = 3,2 30,0 = 96,0 метр. R в = r в Н т = 1,90 30,0 = 57,0 метр. Бу ерда: r н ва r в лар пастки қиялик нишаблигига қараб 8.2 чи жадвалдан олинади расм. Айланма цилиндрик сиртларни силжиш услуби бўйича тўғон қияликлари устувoрлиги хисоби сxемаси: I-тўғон танаси грунтининг табиий намлиги; II тўғон танаси грунти; III-тўғон танаси грунтининг сувдаги муаллақ ҳолати; IV-тўғон замини грунтининг сувдаги муаллақ ҳолати. А ва Е нуқталардан R 1 радиусли 2 та ѐй ўтказамиз ва 2 та ѐйнинг туташган нуқтаси «О 1» нуқта деб белгилаймиз. «а» нуқта билан «О 1» нуқтанинг марказини «е» нуқта деб белгилаб ундан ѐй ўткизиб «в» нуқтани белгилаймиз. «в» нуқта билан «О 1» нуқтани бирлаштириб, бирлашган чизиқда энг катта ҳавфли ўпирилиш текисликларининг марказлари жойлашади. 39

40 R радиусни аниқлаш у «О 1» нуқтадан тўғон усти кенглигининг учдан бир қисмини ўз ичига қамраб олади. R = 19,7 см / 100 см = 0, = 78,80 метр. Ўпирилиш қисмини бирнечта вертикал қаторларга ажратамиз ва уларнинг энини b = 0,1 R = 0,1 78,80 метр = 7,88 метр Ўпирилиш қисмини асосий 4 та зоналарга ажратилади: I-зона тўғон усти кенглигидан депрессия эгри чизиғигача; II-зона депрессия эгри чизиғидан пастки бьефдаги сув сатҳигача; III-зона - пастки бьефдаги сув сатҳидан тўғон асосигача; IV - зона тўғон асосидан ўпирилиш қисмигача. Ҳар бир зона учун тупроқнинг солиштирма оғирлиги (δ т/м3), ғоваклиги (n), ички ишқаланиш бурчаги (φ 0 ) ва бўлинма сиртидаги тупроқнинг сoлиштирма боғланиш коэффициенти (С т/м 2 ) аниқлаш. ҚМҚ бўйича тупроқлар номи Солиштирм а оғирлиги δ т/м3 Ғоваклиги n φ 0 в.л жадвал Грунт ҳолати Ивиганича нам тўйинган С в.л т/м 2 φ 0 С мок мок т/м 2 Лой 2,74 0, ,0 Қумоқ 2,71 0, ,0 Қумлоқ 2,70 0, ,5 Майда қум 2,66 0,4 32 0, ,02 Ўрта қум 2,66 0, , ,01 Йирик қум 2,66 0, Шағал, харсанг тош 2,66 0, Тўғон танасининг тупроғи тош ва қум. δ 2,66 т/м 3 Солиштирма оғирлик. n 0,27 ғоваклик коэф-ти. φ 0 в.л = 40 0, С в.л т/м 2 = йўқ, φ 0 мок = 40 0, С мок = йўқ. 40

41 3.11. Ҳар бир зонадаги тупроқнинг солиштирма оғирлиги аниқланади: I- зонадаги тупроқнинг солиштирма оғирлиги аниқланади: γ 1 =1,1 δ ( 1 n ) = 1,1 2,66 (1-0,27) = 2,13 т/м 3 II- зонадаги тупроқнинг солиштирма оғирлиги аниқланади: γ 2 = δ ( 1 n ) + γ n =2,66 (1-0,27) +2,13 0,27=2,51 т/м 3 III ва IV зоналар учун тупроқнинг солиштирма оғирлиги аниқланади: γ 3,4 = (1 n) (δ 1) = (1-0,27) (2,66-1)=1,21 т/м 3 Ҳар бўлинма учун унинг белгисини ҳисобга олган ҳолда қуйидагилар аниқланади: b = 0,1 R = 0,1 78,80 метр = 7,88 метр Sin α = 0.1 N; Cos α = 2 1 Sin, в бўлинма эни; R сирпаниш юзасининг радиуси. а) Сирпаниш юзаси бўйича жойлашган грунт ишқаланиш ички бурчагининг тангенси tg φ 0 в.л = 24 0 б) ҳар бир бўлинма оғирлиги : G = ( h 1 γ 1 + h 1 γ 1 + h 1 γ 1 + h 1 γ 1 ) в бунда, γ кўриб чиқилаѐтган бўлинма таркибига кирувчи алоҳида зоналарнинг солиштирма оғирлиги; h кўриб чиқилаѐтган ҳар бир бўлинмадаги зонанинг ўртача баландлиги; в) Ушлаб турувчи куч (ишқаланиш кучи) : F = N tg φ 0 в.л г) Силжитувчи куч τ = g sinα, д) боғланиш кучи С = c l, бунда, с ўприлиш зонаси текислигидаги грунт сoлиштирма боғланиш коэффициенти ( 2.13 жадвал бўйича қабул қилинади); 41

42 l-боғланиш участкаси узунлиги; айланма цилиндрик сиртлар силжиши бўйича қуйидаги формуладан аниқланади: β 0 - бўлинма боши ва охиридан ўтказилган сирпаниш радиусларидан ташкил этилган бурчак; е) депрессия эгри чизиғи нишаби: i = h 1 -h 2 / l ж) фильтрация оқимининг гидродинамик босими: Ф = h 2 b i з) Гидродинамик босим елкаси (радиуси) : r R b Cos Бунда, Ψ оа чизиғи ва фильтрация босимининг кесими ўртасидаги бурчак 0 a1 arctg R b 1 бу ерда: a 1 = h 1 sinα b 1 = h 1 cosα, h 1 = 0,5 h 2 +h 3 + h 4, Турғунлик коэфицентини аниқлаймиз. K ck F C Ф 1769, ,63 0,153 1,94 42

43 N Sin α Cos α Статик ҳисоб. 1-қисми. tg φ 0 в..л. h 1 h 2 h 3 h 4 γ 1 γ 2 γ 3 γ 4 h 1 γ 1 h 2 γ 2 h 3 γ 3 h 4 γ 4 h i γ i С мок = 0 0,027 N= g Cos α τ =g sinα l i=h 1 -h 2 / l a 1 =h 1 sinα b 1 =h 1 cosα Cos ψ 0 Ф=h 2 b i tg φ 0 в..л. = 40 0 = 0,84 2,13т/м 3 2,51 т/м 3 1,21 т/м 3 1,21 т/м ,8 0,6 8, , , ,7 0, , , ,6 0,8 14,4 0,4 3,2 0 30,67 1,0 3, , ,5 0, , ,56 1,0 9, , ,4 0,91 9,2 0,4 8,8 2,8 19,60 1,0 10,65 3,38 34, ,3 0,95 6,4 0,4 8,8 5,6 13,63 1,0 10,65 6,77 32, ,2 0,98 3,6 0,4 8,8 7,2 7,66 1,0 10,65 8,71 28, ,1 0,99 1,2 0,4 8,4 8 2,55 1,0 10,65 9,68 23, , ,65 9,68 19, ,1-0, , ,71 9,68 18, ,2-0, ,8 7, ,8 8,71 14, ,3-0, , ,42 6,77 9, ,4-0, , ,38 3,38 2-қисми. g = b h i γ i F = N tg φ 0 в.л С мок С = c мок l h 1 =0,5 h 2 +h 3 +h 4 tgψ= a 1 / R- b 1 0 a1 arctg R b 1 r R b Cos ,67 88,6 74,42 118, , ,98 166,83 140,13 164,48 11, , ,05 224,04 188,2 168,03 10,4 0 3,4 2,04 2,72 0,0268 0,0267 0,99 76,8 0, ,57 245,6 206,3 142,78 9,6 0 8,2 4,1 7,05 0,0571 0,0570 0,99 72,47 0, ,88 248,32 208,58 109,15 9,2 0 11,8 4,72 10,74 0,0693 0,0690 0,99 68,74 0, ,55 229,82 193,04 75,76 8,8 0 14,6 4,38 13,87 0,0674 0,0670 0,99 65,58 0, ,79 216,37 181,75 44,15 8,4 0 16,2 3,24 15,87 0,0514 0,0512 0,99 63,56 0, ,31 182,46 153,26 18,43 8,4 0 16,6 1,66 16,43 0,0266 0,0263 0, , ,34 156,34 131, ,6 0 16, , ,91 143,46 120,5 14, ,4 1,54 15,24 0,0242 0,0240 0,99 64, ,34 112,05 94,12 22,86 8,4 0 12,2 2,44 11,95 0,0365 0,0360 0,99 67, ,42 68,80 57,8 21,72 8,4 0 7,8 2,34 7,41 0,0327 0,0325 0,99 72, ,63 24,23 20,35 10,65 7, ,2 2,73 0,0157 0,0155 0,99 76, ,77 910,63 0 0,153 43

44 IV. Қурилиш технологияси ва уни ташкил этиш 44

45 IV. Қурилиш технологияси ва уни ташкил этиш 4.1 Грунтли тугон курилишини технологияси Тўкма тупроқ тўғонлар ва дамбалар қуриш ишларининг мажмуи қуйидаги қурилиш жараенларидан ташкил топади: тўкма ўрнини белгилаш, заминни тайерлаш ва дренаж қазиш; карьерда ишларни амалга ошириш ва грунтни тўкмага етказишни ташкил этиш; тўкма танасига грунтни етқизиш; тўкилган тупроқ қияликларини режалаш ва мустаҳкамлаш; карьерларни реқўльтивация қилиш. Тўғонлар ва дамбаларни режалаш (4.1-расм) жойда тўкма чўққисининг ўрнини, тўкма танаси заминининг контурини ҳамда унинг бошқа элементларини аниқлашдан иборат. Тўкма контурининг топилган нуқталари қозиқлар билан мустаҳкамланади ва уларда қиялик белгилари ўрнатилади. Тўғон чўққиси баландлик ва қиялик белгилари билан белгиланади. Еғоч қолипларни тўкма танасида қолдириш мумкин эмас; улар чирийди ва уларнинг ўрнида фильтрация учун хавфли бўшлиқлар (ариқчалар) қолади Тўкма заминини тайерлаш -расм) тўкма заминидаги ўсимлик грунт, балчиқ ва торф қатламини транспорт машиналари, бульдозерлар еки скреперлар ердамида олиб, қуйи бьефга ташлашдан бошланади. Сўнгра заминнинг устки қатлами юмшатгичлар билан еки 0,3 м гача чуқурликда шудгорлаб юмшатилади ва тўкма танаси лойиҳада белгиланган зичликка етгунга қадар ғалтаклар билан шиббаланади. Шу тариқа тўқманинг сунъий танасидан табиий замингача бўлган ўтиш зонаси яратиладики, бу тўкма остида фильтрациянинг камайишига кўмаклашади. 45

46 4.1-расм. Тўғон заминидан яроқсиз грунтларни олиб ташлаш. 1-заминнинг узоқ участкаларидан скрепер ердамид; 2-заминнинг ўзан қисмидан бир чўмичли экскаватор билан; 3-заминнинг яқин участкаларидан бульдозер билан; 4-грунт уюмлари; 5-тўғон замини контури. Заминни тайерлаш билан бир вақтда унда (зарур ҳолда) фильтрацияга қарши қурилмалар: тиш, қулф, диафрагма, инъекцион қоплама ўрнатилади. Агар тўкма тўғон еки дамба замин сирти очилганидан анча кейин ва қишгача қурилаетган бўлса, заминда грунтнинг см қалинликдаги ҳимоя қатлами қолдирилади. Иншоотни қуриш баҳорга қолдирилган бўлса, лойли грунтларда заминда 1...1,5 м гача қалинликдаги ҳимоя қатлами қолдирилади. Дренажлар қазиш қуйидагича амалга оширилади. Ҳар бир дренаж икки асосий қисмдан: тескари фильтр кўринишида қурилган сув қабулқилувчи ҳамда шағал, тош тўкма еки дренаж қувурларидан кузатув қудуқлари ва сув чиқаргич кўринишида қурилган сув четлатувчи қисмлардан ташкил топади. Ташқи дренажга фильтрлар яхшилаб текисланган юза бўйлаб лойиҳада белгиланган қияликда ѐтқизилади. Фильтрнинг ҳар бир қатлами муайян фракциядаги шағалдан ташкил топади. Шағал тоза, аралашмалардан холи бўлиши лозим. Ички дренажни қазишда аввал тупроқ тўғоннинг дренаж ўрин олиши лозим бўлган қисми қурилади. Сўнгра дренаж ўлчами бўйича тўғон танасида 46

47 ҳандақ қазилади ва ундан дренаж ўтказилади. Тўғон танаси ва дренаж ўртасидаги барча бўшлиқлар тўғондаги грунтнинг лойиҳада белгиланган зичлиги даражасида шиббаланган грунт билан тўлдирилиши лозим. Тўкма тўғон ѐки дамбага грунтни етказиш қуйидагича ташкил этилади. Карьердан тўкмагача тупроқ ташиладиган йўл қурилади Йўл трассаси қисқа, йўл қўйилган нишабликлар ҳамда бурилишлар радиусларига эга бўлиши лозим. Йўлни қуриш ва уни ишга яроқли ҳолатда сақлаш уни грейдерлар билан профиллаш ва ғалтаклар билан зичлашдан иборат. қатнов қисмининг кенглиги бир томонлама ҳаракатда камида 3,5 м ва икки томонлама ҳаракатда 7 м, қопламали йўлларда йўл четининг кенглиги камида 1 м, йўлнинг бўйлама қиялиги 8% гача, йўл четидаги ариқларники 0,2%, бурилишлар радиуслари камида 20 м бўлиши керак. Машиналар ҳаракатининг қизғинлик даражасига қараб йўллар: грунт ѐтқизилиб профилланган, қўшилмалар билан яхшиланган ва боғловчи материаллар билан мустаҳкамланган; боғловчи материаллар билан ишланган грунт-шағал ѐтқизилган; шағал, шлак ѐтқизилган; қора шағал ѐтқизилган; йиғма бетон ва монолит (қатнов жуда қизғин бўлса) бўлади. Транспорт воситаларини танлашда грунт ташиладиган жойнинг узоқ-яқинлигини ҳисобга олиш лозим. Грунт ташишнинг иқтисодий фойдали узоқлиги: бульдозерлар билан 100 м гача; тиркамали скреперлар билан ; ўзиюрар скреперлар билан ; трактор тележкаларида ; ағдарма машиналар билан м ва ундан ортиқ (ағдарма машиналарнинг юк кўтариш қобилияти ошиб боришига қараб). Экскаваторлар карьерда ағдарма машиналар ѐки трактор тележкалари билан бирга ишлайди. Сўнгги зикр этилган транспорт воситалари экскаватор чўмичининг сиғими билан уларнинг юк кўтариш қобилияти нисбатидан келиб чиқиб танланади. Иш ҳажмига қараб экскаваторларнинг тури ва ўлчамлари қуйидаги жадвалдан танланади. 47

48 4.2.Иш ҳажмига қараб экскаваторларнинг тури ва ўлчамларини танлаш -жадвал Грунтни қазишнинг бир ойлик ҳажми, минг м 3 Чўмич ҳажми, м 3 20 гача 0,4-0, , ,6-2,5 100 дан юқори 1,5-3,5 дан юқори Агар объект шарт-шароитларига кўра транспортда ишлашнинг бир неча усулларидан фойдаланиш мумкин бўлса, ишлар ҳажми бирлигининг қиймати энг арзон бўлган вариант танланади. Ағдарма машиналар ѐки трактор поезди учун иш унумдорлиги ҳамда уларнинг бир экскаватор учун зарур сони аниқланади. Аввал ағдарма машина ѐки трактор поездининг фойдаланиш унумдорлиги қуйидаги формула бўйича аниқланади: П а 60 Q к К т К в Т, (4.2) бу ерда Q к зич танадаги ҳажмга келтирилган кузовдаги грунт ҳажми Q к G к, м 3 ; G машинанинг юк кўтариш қобилияти, т; к - карьердаги грунтнинг зичлиги, т м 3 ; К т - транспорт воситаларини юклашга узатишнинг нотекислик коэффициенти, К т 0,9; Т - машина рейсининг давомийлиги, мин; К в машиналардан вақтда фойдаланиш коэффициенти. 48

49 Рейснинг давомийлиги Т t 1 t 2 t 3 t 4 t 5, (4.3) бу ерда t 1, t 2, t 3, t 4, t 5 тегишли равишда машинани юклашга узатиш (t 1 2 мин), юклаш, юкланган машина юриши, юк тушириш (t 4 2 мин), салт юриш (t 3 каби, бироқ бўш машина тезлигида аниқланади) вақти, мин: t 2 60 Q к К п П э, (4.4) L L 2 L n t 3 (... )К з ; (4.5) V 1 V 2 V n К п - тасодифий кечикишлар туфайли юклашнинг узайиш коэффициенти, К п 1,1; П э карьердаги экскаваторнинг фойдаланиш унумдорлиги; L, L 2..., L n ҳар хил шарт-шароитли (қияликлар, ўтиш имконияти) йўл участкаларининг узунликлари, м; V 1, V 2..., V n юкланган машинанинг бу йўл участкаларидаги тезликлари, м мин; К з секинлашиш коэффициенти; К з 1,05...1,1. 49

50 4.2-расм. Тўкма тупроқ тўғон қуришнинг технологик схемаси: а, б тегишли равишда тўғоннинг бўйлама ва кўндаланг кесими; в тўғоннинг шартли белгиси 10 м бўлган қаватдаги режаси; I, II, III, IV - қаватда грунт етқизиш ҳариталари; А, Б, С, П, К тегишли равишда ағдарма машиналар (1), бульдозерлар (2), скреперлар (3), сув қуйиш машиналари (4), ғалтаклар (5)нинг бир ҳаритадан бошқа ҳаритага ўтиши; 6 тўғри чўмичли экскаватор карьерда; 7 тўғоннинг баландлик бўйича режаланган қаватлари; 8 машиналарнинг қатнов йўллари. Бир экскаваторга тўғри келадиган ағдарма машиналар еки трактор тележкалари сони тенг N a П э П а. (4.6) Экскваторнинг иш шароитини яхшилаш учун грунт транспортга чўмични тўлдириб юкланиши лозим. Бир транспорт бирлигига тўғри келадиган грунтнинг тўла чўмичлари сони ( 4-5) қуйидаги формула бўйича аниқланади: m G к qk н К р, (4.7) 50