Αγχώδεις Διαταραχές. Γιώργος Ανωγειανάκις καθηγητής Φυσιολογίας, Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ

Transcript

1 Αγχώδεις Διαταραχές Γιώργος Ανωγειανάκις καθηγητής Φυσιολογίας, Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ Μαρία Καραγιαννίδου, Ψυχολόγος, B.Sc. Middlesex Univ., M.Sc. Univ. of Sheffield Βασίλειος Παπαλιάγκας, Ιατρός, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ Κοινοτική Πρωτοβουλία INTERREG III/CARDS Ελλάδα - Αλβανία

2 2 Αγχώδεις Διαταραχές Το άγχος είναι αντίδραση στο στρες 1 (δηλαδή στην «τάση» ή στην «πίεση» υπό την οποία ζεί ένα άτομο). Το στρες μπορεί να βιώνεται από γεγονότα όπως η διακοπή μιας σημαντικής σχέσης ή μία συμφορά που απειλεί τη ζωή μας. Θεωρητικά, το άγχος μπορεί επίσης να είναι αντίδραση σε μία καταπιεσμένη σεξουαλική ή επιθετική παρόρμηση, η οποία απειλεί να υπερνικήσει τις φυσιολογικές αναστολές που συνήθως ελέγχουν τέτοιες επιθυμίες. Από αυτή την άποψη, το άγχος δείχνει την ύπαρξη έντονης ψυχολογικής σύγκρουσης. Το άγχος μπορεί να εμφανιστεί ξαφνικά, όπως σε μία κατάσταση πανικού, ή βαθμιαία, μέσα σε χρονικό διάστημα λεπτών, ωρών ή ημερών. Η διάρκεια του άγχους μπορεί να είναι οποιαδήποτε, από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι χρόνια, ενώ η ένταση του ποικίλλει από μία ελαφρά αδιαθεσία μέχρι τον πλήρη πανικό. Το άγχος είναι μέρος μιας μεγάλης ποικιλίας ευέλικτων 1 Η λέξη στρες προέρχεται από τη φυσική όπου περιγράφει είτε την διάταση είτε την συμπίεση ενός υλικού ώστε αυτό να παραμορφωθεί. αντιδράσεων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την επιβίωση του ανθρώπου σ έναν επικίνδυνο κόσμο και, μέχρι ένα σημείο, είναι χρήσιμο γιατί επικεντρώνει την προσοχή του ατόμου σε πιθανές επικίνδυνες καταστάσεις. Τον περισσότερο χρόνο, το επίπεδο του άγχους χου ατόμου παρουσιάζει ανεπαίσθητες μεταπτώσεις και παλινδρομήσεις μεταξύ ύπνου, εγρήγορσης, άγχους και φόβου. Μερικές φορές, ωστόσο, ο μηχανισμός της αγχώδους αντίδρασης του ατόμου δεν λειτουργεί κανονικά με αποτέλεσμα να εμφανιστεί μία αγχώδης διαταραχή. Οι αγχώδεις διαταραχές είναι από τις πιο συχνές ψυχιατρικές παθήσεις στο γενικό πληθυσμό και συμβαίνουν σε μεγαλύτερη αναλογία στις γυναίκες (περίπου διπλάσια έως τριπλάσια). Οι αγχώδεις διαταραχές περιλαμβάνουν τις παρακάτω διαταραχές: Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή Διαταραχή Πανικού Με ή Χωρίς Αγοραφοβία Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή Μετατραυματικό στρες Διαταραχή Από Οξύ Στρες Διαταραχή Οφειλόμενη σε Γενική Ιατρική Κατάσταση Αγχώδης Διαταραχή Προκαλούμενη από Ουσίες

3 Αγχώδης Διαταραχή Μη Προσδιοριζόμενη Αλλιώς Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή Η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή χαρακτηρίζεται από μα υπερβολική ανησυχία για καθημερινά πράγματα όπως η υγεία, η οικογένεια, οι διαπροσωπικές σχέσεις και το επάγγελμα. Το άγχος και η ανησυχία της γενικευμένης αγχώδους διαταραχής είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό που δύσκολα ελέγχονται. Επιπλέον, το άτομο παρουσιάζει τρία ή περισσότερα από τα ακόλουθα συμπτώματα: νευρικότητα, εύκολη κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, μυϊκή τάση και διαταραχές του ύπνου. Οι ανησυχίες συνήθως αφορούν επαγγελματικές ευθύνες, χρήματα, υγεία, ασφάλεια, επισκευές αυτοκινήτου και μικροδουλειές ενώ η σοβαρότητα, η συχνότητα και η διάρκεια των ανησυχιών είναι δυσανάλογα μεγαλύτερες από την κατάσταση που τις δημιούργησε. Οι γενικευμένες αγχώδεις διαταραχές είναι αρκετά συνηθισμένες περίπου το 3-5% των ενηλίκων τις έχουν κάποια χρονική περίοδο του έτους. Επίσης περίπου το 50-90% των ατόμων που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή έχουν και μια άλλη ψυχιατρική πάθηση. Προσβάλλει σε διπλάσια αναλογία τις γυναίκες από τους άντρες. Συχνά αρχίζει στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία, αλλά δεν υπάρχει συγκεκριμένη ηλικία έναρξης. Στους περισσότερους ανθρώπους, η κατάσταση παρουσιάζει διακυμάνσεις, με περιόδους επιδείνωσης (κυρίως υπό συνθήκες στρες), και διατηρείται επί πολλά χρόνια. Αιτιολογία Διαταραχή του συστήματος χημικών ουσιών του εγκεφάλου, που έχουν να κάνουν με το συναίσθημα. Χαμηλότερος μεταβολικός ρυθμός σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου (βασικά γάγγλια, λευκή ουσία). 3

4 4 Κάποια (νευρολογική, καρδιαγγειακή, ορμονική κλπ) πάθηση ή χρήση / διακοπή χρήσης κάποιου φαρμάκου. Διάγνωση -κλινική εικόνα (Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-IV) 1. Τουλάχιστον 6 μήνες υπερβολικού άγχους και σχετικά με μια ποικιλία γεγονότων και καταστάσεων. Οι περισσότεροι άνθρωποι γίνονται αγχώδεις για συγκεκριμένα πράγματα και η ένταση του άγχους τυπικά σχετίζεται με την κατάσταση. 2. Το άτομο δυσκολεύεται να ρυθμίσει το άγχος και τη στεναχώρια του. 3. Τις περισσότερες μέρες στους προηγούμενους 6 μήνες το άτομο παρουσιάζει τρία ή περισσότερα (αρκεί μόνο ένα για τα παιδιά) από τα παρακάτω συμπτώματα: Αίσθημα έντασης Εύκολη κόπωση Δυσκολία συγκέντρωσης Ευερεθιστότητα Έντονη μυϊκή τάση Δυσκολία ύπνου 4. Τα συμπτώματα που παρουσιάζει δεν οφείλονται σε κάποια άλλη ψυχική διαταραχή Τα συμπτώματα διαταράσουν την κοινωνική και, γενικά, την καθημερινή ζωή. Η κατάσταση δεν οφείλεται στην χρήση κάποιας ουσίας ή σε ιατρικό πρόβλημα Αντιμετώπιση Η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση της γενικευμένης αγχώδους διαταραχής είναι ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας (που έχει τη μορφή των συμπεριφορικών, νοητικών και υποστηρικτικών παρεμβάσεων) και της φαρμακοθεραπείας (βενσοδιαζεπίνες, τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά,αναστολείς της επαναπρόσληψης της σεροτονίνης). Ωστόσο, η κύρια θεραπεία των γενικευμένων αγχωδών διαταραχών είναι φαρμακευτική, δηλαδή συνήθως συνταγογραφούνται αγχολυτικά φάρμακα καθώς η θεραπεία της συμπεριφοράς δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική γιατί είναι δύσκολο να προσδιοριστεί η αιτία που πυροδοτεί το άγχος. Αντίθετα όφελος μπορεί να προέλθει από τεχνικές χαλάρωσης και βιοανάδρασης Τέλος, καθώς οι γενικευμένες αγχώδεις διαταραχές μπορεί να σχετίζονται με υποκείμενες ψυχικές συγκρούσεις, η ψυχοθεραπεία μπορεί να φανεί χρήσιμη, καθώς βοηθάει τους ασθενείς να κατανοήσουν και να λύσουν τις εσωτερικές

5 ψυχικές τους συγκρούσεις. Διαταραχή Πανικού Ο πανικός είναι οξεία κρίση πολύ έντονου άγχους που συνοδεύεται από φυσιολογικά συμπτώματα. Οι προσβολές πανικού μπορεί να εμφανιστούν σε οποιαδήποτε αγχώδη διαταραχή, συνήθως ως αντίδραση σε κάποια συγκεκριμένη κατάσταση. Π.χ., ένα άτομο με φοβία για τα σκυλιά μπορεί να πάθει πανικό όταν συναντήσει ένα σκυλί. Ωστόσο, αυτού του είδους ο πανικός διαφέρει από τον αυθόρμητο και απρόκλητο πανικό που χαρακτηρίζει τη διαταραχή πανικού. Οι προσβολές πανικού είναι συνηθισμένες και συμβαίνουν σε περισσότερους από το ένα τρίτο των ενηλίκων κάθε χρόνο. Στις γυναίκες η συχνότητα εμφάνισης είναι 2-3 φορές μεγαλύτερη απ ό,τι στους άνδρες. Εμφανίζεται κυρίως σε νεαρές ηλικίες (μέσος όρος 25 έτη), ενώ η το ποσοστό της εμφάνισής της ποικίλλει από 2 ως 6 %. Αιτιολογία Η έρευνα για την αιτιολογία της Διαταραχής Πανικού είναι πολύ έντονη. Πιθανολογείται ότι μπορεί να σχετίζεται με ανωμαλίες τη δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου και ειδικότερα ορισμένων νευροδιαβιβαστών όπως π.χ. της νορεπινεφρίνης, της σεροτονίνης και του γ-αμινοβουτυρικού οξέος. Επίσης σύμφωνα με τα αποτελέσματα μελετών με MRI στην παθογένεια των διαταραχών πανικού έχουν ενοχοποιηθεί ο κροταφικός λοβός και ο ιππόκαμπος. Η διαταραχή πανικού μπορεί επίσης να είναι κληρονομική καθώς οι συγγενείς πρώτου βαθμού ασθενών με διαταραχή πανικού έχουν τετραπλάσιες με οκταπλάσιες πιθανότητες να την αναπτύξουν από ότι άλλοι οι συγγενείς πρώτου βαθμού άλλων ψυχιατρικών ασθενών. Κλινική εικόνα Το κύριο χαρακτηριστικό της Διαταραχής Πανικού είναι επαναλαμβανόμενες απροσδόκητες Προσβολές Πανικού, που συνοδεύονται για τουλάχιστον ένα μήνα ή περισσότερο από επίμονη ανη- 5

6 6 συχία του ατόμου μήπως ξανασυμβούν, από ανησυχία και στενοχώρια για τις επιπτώσεις ή της συνέπειες των προσβολών (π.χ. μήπως πεθάνει από καρδιά, μήπως τρελαθεί). Περίπου 20% των ασθενών παθαίνουν συγκοπή κατά τη διάρκεια μιας κρίσης πανικού. Οι Προσβολές Πανικού χαρακτηρίζονται από τα ακόλουθα συμπτώματα, τα οποία αναπτύσσονται αμέσως και φτάνουν στην κορύφωσή τους σε διάστημα 10 λεπτών: αίσθημα παλμών εφίδρωση τρόμος αίσθημα δύσπνοιας και πνιγμονής πόνος ή δυσφορία στο στήθος ναυτία ή δυσφορία στο στομάχι αίσθημα ζάλης, αστάθειας ή λιποθυμίας αποπραγματοποίηση (αίσθημα μη πραγματικότητας) ή αποπροσωποποίηση (αίσθημα απομάκρυνσης/αποστασιοποίησης από τον εαυτό) φόβος απώλειας ελέγχου ή ότι τρελαίνεται φόβος ότι θα πεθάνει παραισθησίες (μουδιάσματα ή μυρμηγκιάσματα) ρίγος Επειδή στα συμπτώματα της προσβολής πανικού συμμετέχουν πολλά ζωτικά όργανα, το άτομο συχνά ανησυχεί όχι έχει κάποιο επικίνδυνο ιατρικό πρόβλημα και καταφεύγει για βοήθεια σε γιατρό ή στα επείγοντα περιστατικά των νοσοκομείων. Μολονότι οι προσβολές πανικού είναι ενοχλητικές - κάποτε πάρα πολύ - δεν είναι επικίνδυνες. Σε δείγματα γενικού πληθυσμού περίπου το 1/3 ως 1/2 των ατόμων με διάγνωση πανικού έχουν επίσης και αγοραφοβία. Θεραπεία Οι περισσότεροι άνθρωποι συνέρχονται από τις προσβολές πανικού χωρίς θεραπεία μερικοί αναπτύσσουν διαταραχή πανικού. Η αποκατάσταση χωρίς θεραπεία είναι δυνατή ακόμα και γι αυτούς που έχουν υποτροπιάζουσες προσβολές πανικού ή άγχος αναμονής, ειδικά όταν εκτίθενται επανειλημμένα στα προκλητικά ερεθίσματα ή καταστάσεις. Τα άτομα που δεν συνέρχονται μόνα τους ή που δεν αναζητούν θεραπεία συνεχίζουν να έχουν προσβολές πανικού επ αόριστον. Το άτομο ανταποκρίνεται καλύτερα στη θεραπεία όταν αντιλαμβάνεται ότι η διαταραχή πανικού είναι τόσο βιολογική όσο και ψυχολογική διεργασία. Τα φάρμακα και η θεραπεία συμπεριφοράς μπορούν γενικά να αντιμετωπί-

7 σουν επαρκώς τα συμπτώματα της διαταραχής. Επιπλέον, η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει στη λύση των ψυχολογικών συγκρούσεων που είναι πιθανόν να υποκρύπτει η αγχώδης συμπεριφορά. Οι Προσβολές Πανικού αντιμετωπίζονται καλύτερα με γνωστική (συμπεριφορική) ψυχοθεραπεία, όπου ο θεραπευτής βοηθά τον ασθενή του να κατανοήσει ο πανικός συνδέεται με λαθεμένες καταστροφικές σκέψεις/πεποιθήσεις με τις οποίες ο ασθενής ερμηνεύει τα ουσιαστικά ακίνδυνα σωματικά συμπτώματα του άγχους. Όσον αφορά τη δυναμική ψυχοθεραπεία, αυτή μπορεί να χρειασθεί για τις περιπτώσεις εκείνες που το άγχος φαίνεται να σχετίζεται με συγκρούσεις (π.χ. για τον αποχωρισμό από σημαντικά άτομα) ή αντιδράσεις προς το περιβάλλον που πρέπει να διερευνηθούν πριν/και για να γίνει δυνατό να υποχωρήσουν τα συμπτώματα. Έτσι, π.χ., κάποια άτομα φοβούμενα ασυνείδητα τον αποχωρισμό μπορεί να μην τολμούν να εκτεθούν στη συμπεριφορική θεραπεία πριν λύσουν τις συγκρούσεις τους γύρω από τον «κίνδυνο» της αυτονομίας. Φαρμακευτική αγωγή θα χρησιμοποιηθεί μόνη ή καλύτερα σε συνδυασμό με την γνωστική (συμπεριφορική) θεραπεία, αν ο ασθενής δεν μπορεί να ακολουθήσει μόνο την ψυχολογική θεραπεία. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία των διαταραχών πανικού περιλαμβάνουν αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά, όπως οι βενζοδιαζεπίνες. Οι βενζοδιαζεπίνες ενεργούν ταχύτερα από τα αντικαταθλιπτικά, αλλά μπορούν να δημιουργήσουν εξάρτηση και έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να προκαλέσουν ορισμένες παρενέργειες, όπως υπνηλία, διαταραχή του συντονισμού και επιβράδυνση του χρόνου αντίδρασης. Η θεραπεία έκθεσης, ένας τύπος θεραπείας συμπεριφοράς, κατά την οποία το άτομο εκτίθεται επανειλημμένα στο αίτιο που προκαλεί προσβολές πανικού, συχνά βοηθά στη μείωση του φόβου. Η θεραπεία έκθεσης εφαρμόζεται ώσπου το άτομο να αναπτύξει υψηλό βαθμό ανοχής στις καταστάσεις που προκαλούν άγχος. Επιπλέον, οι άνθρωποι που 7

8 8 φοβούνται ότι θα λιποθυμήσουν σε μία προσβολή πανικού μπορούν να δοκιμάσουν μία άσκηση στην οποία στριφογυρίζουν καθισμένοι σε μία περιστρεφόμενη καρέκλα ή αναπνέουν γρήγορα (υπεραερισμός) ώσπου να αισθανθούν τάση προς λιποθυμία. Αυτή η άσκηση τους διδάσκει ότι δεν πρόκειται να λιποθυμήσουν πραγματικά σε μία προσβολή πανικού. Η εξάσκηση σε αργές και αβαθείς αναπνοές (αναπνευστικός έλεγχος) βοηθά πολλούς ανθρώπους που έχουν τάση υπεραερισμού. Αγοραφοβία Παρόλο που η αγοραφοβία σημαίνει φόβο της αγοράς ή των ανοιχτών χώρων, ο όρος ειδικότερα περιγράφει το φόβο του ατόμου μήπως παγιδευτεί κάπου και δεν υπάρχει εύσχημος και εύκολος τρόπος να φύγει αν προσβληθεί από άγχος. Τυπικές καταστάσεις για ανθρώπους με αγοραφοβία είναι το να στέκονται στην ουρά σε μία τράπεζα ή στο σούπερ μάρκετ, να κάθονται στη μέση μιας μεγάλης σειράς στο θέατρο ή σε σχολική τάξη και να είναι επιβάτες λεωφορείου ή αεροπλάνου. Μερικά άτομα αναπτύσσουν αγοραφοβία μετά την εμπειρία μιας προσβολής πανικού που είχαν σε κάποια από τις παραπάνω καταστάσεις. Άλλοι άνθρωποι απλώς αισθάνονται άβολα σε τέτοιες συνθήκες και μπορεί να μην αναπτύξουν ποτέ, ή μόνο αργότερα, προσβολές πανικού. Η αγοραφοβία συχνά επηρεάζει τον τρόπο ζωής, μερικές φορές σε τέτοιο βαθμό που το άτομο απομονώνεται μέσα στο σπίτι του. Τις περισσότερες φορές η αγοραφοβία είναι επιπλοκή της Διαταραχής Πανικού, αλλά μπορεί να εμφανίζεται και ανεξάρτητα από αυτήν. Τα άτομα φοβούνται μήπως πάθουν κάποια προσβολή πανικού σε δημόσιο χώρο και έρθουν σε δύσκολη θέση ή αμηχανία ή μήπως πάθουν κάποια προσβολή πανικού και δεν είναι κοντά στο γιατρό τους ή κοντά σε κάποιο νοσοκομείο. Θέλουν να συνοδεύονται από φίλους ή συγγενείς σε μέρη με πολύ κόσμο (μαγαζιά, εστιατόρια,κινηματογράφους κτλ.), κλειστά μέρη κλπ. Η αγοραφοβία προσβάλλει το 3,8% των γυναικών και το 1,8% των ανδρών μέσα σε μία εξάμηνη περίοδο. Η διαταραχή συνήθως αρχίζει λίγο μετά τα 20 χρόνια και είναι σπάνιο να εμφανιστεί για πρώτη φορά μετά τα 40. Θεραπεία Η καλύτερη αντιμετώπιση της αγοραφοβίας είναι με τη θεραπεία έκθεσης, ένα είδος θεραπείας συμπεριφοράς. Με τη βοήθεια ενός θεραπευτή, το άτομο αναζητά, αντιμετωπίζει και παραμένει σε επαφή με αυτό που φοβάται, έτσι ώστε η προσαρμογή στην κατάσταση να εξαφανίσει σιγά σιγά το

9 άγχος του (μία διεργασία που ονομάζεται εξοικείωση). Η θεραπεία έκθεσης μπορεί να βοηθήσει περισσότερους από το 90% των ανθρώπων που την εφαρμόζουν πιστά. Εάν η αγοραφοβία δεν θεραπευθεί, συνήθως παρουσιάζει αυξομειώσεις της βαρύτητας και μπορεί ακόμα και να εξαφανιστεί χωρίς ειδική θεραπεία, πιθανώς επειδή ο πάσχων έχει εφαρμόσει κάποια ατομική μορφή θεραπείας συμπεριφοράς. Άτομα με αγοραφοβία και βαριά κατάθλιψη μπορεί να χρειαστεί να πάρουν αντικαταθλιπτικά. Οι ουσίες που καταστέλλουν το κεντρικό νευρικό σύστημα, όπως το αλκοόλ ή οι μεγάλες δόσεις αγχολυτικών φαρμάκων, μπορεί να επηρεάσουν τη θεραπεία συμπεριφοράς και πρέπει να διακόπτωνται σταδιακά πριν αυτή αρχίσει. Όπως στη διαταραχή πανικού, το άγχος μερικών ανθρώπων με αγοραφοβία μπορεί να έχει τις ρίζες του σε υποκείμενες ψυχολογικές συγκρούσεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μπορεί να βοηθήσει η ψυχοθεραπεία (με την οποία το άτομο κατανοεί καλύτερα τις υποκρυπτόμενες συγκρούσεις). Κοινωνική Φοβία Η ικανότητα ενός ατόμου να συναναστρέφεται με άνεση τους ανθρώπους επηρεάζει πολλούς τομείς τις ζωής, όπως τις σχέσεις με την οικογένεια, το σχολείο, τη δουλειά, τη διασκέδαση, τα ερωτικά ραντεβού και το γάμο. Μολονότι είναι φυσιολογικό να υπάρχει σε κάποιο βαθμό άγχος σε κοινωνικές συναντήσεις, τα άτομα με κοινωνική φοβία έχουν τόσο έντονο άγχος που αναγκάζονται είχε να αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές ή να τις υπομένουν με μεγάλη δυσφορία. Από πρόσφατες έρευνες προέκυψε όχι το 13% περίπου των ανθρώπων έχουν κάποια κοινωνική φοβία σε μια περίοδο της ζωής τους. Υπολογίζεται ότι 15 εκατομμύρια άτομα το χρόνο στις ΗΠΑ αναπτύσσουν αυτήν την πάθηση Η κοινωνική φοβία αρχίζει στις ηλικίες 11-19, και η έναρξή της μετά την ηλικία των 25 ετών είναι σπάνια.. 9

10 10 Αιτιολογία Οικογενειακοί και γενετικοί παράγοντες Προηγούμενη αρνητική κοινωνική εμπειρία Κλινική εικόνα Συχνές καταστάσεις που προκαλούν άγχος στα άτομα με κοινωνική φοβία είναι η ομιλία ενώπιον ακροατηρίου- η εμφάνιση σε κοινό, παίζοντας κάποιο θεατρικό ρόλο ή μουσικό όργανο- η λήψη φαγητού μπροστά σε άλλους- η υπογραφή ενός εγγράφου ενώπιον μαρτύρων και η χρήση δημόσιων λουτρών. Οι άνθρωποι με κοινωνική φοβία ανησυχούν μήπως η συμπεριφορά ή οι πράξεις τους δεν είναι οι κατάλληλες. Συχνά ανησυχούν μήπως το άγχος τους γίνει εμφανές το ό,τι ιδρώνουν, κοκκινίζουν, κάνουν εμετό ή τρέμουν ή η φωνή τους τρέμει-μήπως χάσουν τον ειρμό των σκέψεων τους- ή μήπως δεν μπορέσουν να εκφραστούν με τις κατάλληλες λέξεις. Ένας πιο γενικός τύπος κοινωνικής φοβίας χαρακτηρίζεται από άγχος σχεδόν σε όλες τις κοινωνικές καταστάσεις. Μερικοί άνθρωποι είναι ντροπαλοί λόγω χαρακτήρα και εμφανίζουν ατολμία νωρίς στη ζωή τους, η οποία αργότερα εξελίσσεται σε κοινωνική φοβία. Άλλοι αισθάνονται πρώτα άγχος σε κοινωνικές καταστάσεις στην εφηβεία. Η κοινωνική φοβία συνήθως επιμένει όταν δεν υποβάλλεται σε θεραπεία, αναγκάζοντας πολλούς ανθρώπους να αποφεύγουν δραστηριότητες στις οποίες, υπό άλλες συνθήκες, θα ήθελαν να συμμετέχουν. Το ίδιο το άτομο αναγνωρίζει ότι ο φόβος του είναι υπερβολικός. Θεραπεία Η θεραπεία έκθεσης είναι ένας τύπος θεραπείας συμπεριφοράς ο οποίος έχει καλά αποτελέσματα για την κοινωνική φοβία, αλλά ίσως δεν θα είναι εύκολο να οργανωθεί μία έκθεση η οποία θα διαρκέσει τόσο πολύ ώστε να επέλθει η εξοικείωση και η άνεση. Για παράδειγμα, το άτομο που φοβάται να μιλήσει στον προϊστάμενο του μάλλον δε θα μπορέσει να οργανώσει μία σειρά συναντήσεων με αυτόν τον προϊστάμενο. Οι υποκατάστατες καταστάσεις μπορεί να βοηθήσουν, όπως η εγγραφή σε κάποια οργάνωση ομοιο-

11 παθών ή η ανάγνωση ενός βιβλίου στους ενοίκους γηροκομείου. Με αυτό τον τρόπο, οι υποκατάστατες συνεδρίες μπορεί να ελαττώσουν ή να μην ελαττώσουν το άγχος, όταν έλθει η ώρα της συζήτησης με τον προϊστάμενο. Τα αντικαταθλιπτικά και τα αγχολυτικά φάρμακα, μπορούν συχνά να βοηθήσουν τα άτομα με κοινωνική φοβία. Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν το αλκοόλ ως καταφύγιο των προβλημάτων τους, πάντως, σε μερικές περιπτώσεις, μπορεί να επέλθει κατάχρηση και εθισμός σε αυτό. Η ψυχοθεραπεία, η οποία περιλαμβάνει συζητήσεις με ένα θεραπευτή για την καλύτερη κατανόηση των υποκείμενων ψυχολογικών συγκρούσεων, μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τα άτομα που είναι σε θέση να εξετάσουν τη συμπεριφορά τους και να κάνουν αλλαγές στον χρόνο που αντιμετωπίζουν και αντιδρούν στις καταστάσεις. Ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και φαρμακοθεραπείας είναι χρήσιμος στην αντιμετώπιση της κοινωνικής φοβίας. Ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή Η ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή είναι μια αγχώδης διαταραχή στην οποία το άτομο βιώνει είτε ψυχαναγκασμούς είτε καταναγκασμούς που μπορούν να του προκαλέσουν άγχος. Οι ψυχαναγκασμοί είναι έμμονες ιδέες ή σκέψεις ή εικόνες ή αισθήσεις που προκαλούν στο άτομο έντονο άγχος και δυσφορία Οι καταναγκασμοί είναι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές και πράξεις (μέτρηση, πλύσιμο χεριών, τακτοποίηση, έλεγχος)που εκτελούνται σε μια προσπάθεια μείωσης του άγχους. (Συνήθως το άγχος προκαλείται από ψυχαναγκασμούς). Η ψυχαναγκαστική διαταραχή προσβάλλει περίπου το 2,3% των ενηλίκων και περίπου εξίσου άνδρες και γυναίκες Αιτιολογία Για την αιτιολογία της διαταραχής αυτής έχουν προταθεί πολλές θεωρίες γενετικές. Οι συγγενείς ασθενών με ψυχαναγκαστική διαταραχή έχουν τριπλάσια πιθανότητα να αναπτύ- 11

12 12 ξουν και αυτοί τη διαταραχή αυτή. ψυχοκοινωνικές συμπεριφορικές νευροβιολογικές. Στους ασθενείς αυτούς υπάρχει διαταραχή του σεροτονινεργικού συστήματος και επίσης τα βασικά γάγγλια συμμετέχουν στην παθογένεια της νόσου Και πάλι το πιθανότερο είναι ότι μόνο κάποιος συνδυασμός των παραπάνω θεωριών θα μπορέσει να καλύψει τη διαταραχή αυτή Κλινική εικόνα Οι περισσότερες τελετουργικές πράξεις, όπως το υπερβολικό πλύσιμο των χεριών ή οι επανειλημμένοι έλεγχοι για επιβεβαίωση όχι η πόρτα έχει κλειδωθεί, είναι ορατές. Άλλες τελετουργίες είναι διανοητικές, όπως το επανειλημμένο μέτρημα ή διάφορες δηλώσεις που σκοπό έχουν να ελαττώσουν τον κίνδυνο. Οι άνθρωποι μπορεί να εκδηλώσουν ψυχαναγκασμό σχεδόν για οτιδήποτε και οι τελετουργίες τους δεν έχουν πάντοτε λογική συσχέτιση με το άγχος που ανακουφίζουν. Για παράδειγμα, ένα άτομο που φοβάται τη μόλυνση μπορεί κάποτε να αισθάνθηκε ότι οι φόβοι του μειώθηκαν μόλις έβαλε το χέρι του στην τσέπη. Έκτοτε, μόλις δημιουργούνται έμμονες ιδέες για τη μόλυνση, βάζει επανειλημμένα το χέρι του στην τσέπη. Οι περισσότεροι άνθρωποι με ψυχαναγκαστική διαταραχή έχουν επίγνωση ότι οι ιδεοληψίες τους δεν αντικατοπτρίζουν πραγματικούς κινδύνους. Αντιλαμβάνονται ότι οι πράξεις και οι σκέψεις τους είναι υπερβολικές, μέχρι σημείου ιδιοτροπίας. Εδώ είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην ψυχαναγκαστική και την ψυχωτική διαταραχή, στην οποία το άτομο χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Επειδή τα άτομα με αυτή τη διαταραχή φοβούνται μη γίνουν στόχοι χλευασμών και περιφρόνησης, συχνά εκτελούν τις τελετουργίες κρυφά, ακόμα κι όταν αυτό απαιτεί αρκετές ώρες καθημερινά. Περίπου το ένα τρίτο των ανθρώπων με ψυχαναγκαστική διαταραχή έχουν κατάθλιψη την εποχή που γίνεται η διάγνωση της διαταραχής. Συνολικά, τα δύο τρίτα των ασθενών αυτών παθαίνουν κατάθλιψη κάποια χρονική στιγμή.

13 Θεραπεία Η θεραπεία της μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν δύσκολη και τα αποτελέσματα της όχι καλά. Με την εφαρμογή, όμως, τα τελευταία χρόνια της θεραπείας συμπεριφοράς και ορισμένων φαρμάκων η άποψη αυτή έχει αντικατασταθεί από δικαιολογημένη αισιοδοξία. Η θεραπεία έκθεσης, είναι ένας τύπος θεραπείας συμπεριφοράς, που συχνά βοηθά τα άτομα με ψυχαναγκαστική διαταραχή. Σ αυτό τον τύπο θεραπείας, το άτομο εκτίθεται στις καταστάσεις ή στα πρόσωπα που πυροδοτούν τις τελετουργικές πράξεις του και δυσάρεστο συναίσθημα. Η ανησυχία του πάσχοντος θα μειώνεται σταδιακά, εάν καταφέρει να μην κάνει την τελετουργία όταν εκτίθεται επανειλημμένα στο ερέθισμα που την προκαλεί. Με τον τρόπο αυτό, το άτομο μαθαίνει ότι η τελετουργία δεν είναι απαραίτητη έτσι ώστε να περιοριστεί η στενοχώρια του. Η βελτίωση συνήθως διατηρείται επί χρόνια, πιθανώς επειδή όσοι τελειοποίησαν αυτή τη μέθοδο αυτοβοήθειας την έχουν μετατρέψει σε τρόπο ζωής, χωρίς μεγάλο κόπο, αφότου ολοκληρώθηκε η τυπική θεραπεία. Τα φάρμακα (κυρίως το αντικαταθλιπτικά) μπορούν επίσης να βοηθήσουν τα άτομα με ψυχαναγκαστική διαταραχή. Η ψυχοθεραπεία, με έμφαση στην ενόραση και την καλύτερη κατανόηση των υποκείμενων ψυχολογικών συγκρούσεων, δεν ήταν γενικά τόσο αποτελεσματική στις περιπτώσεις ψυχαναγκαστικής διαταραχής. Συνήθως, ένας συνδυασμός φαρμάκων και θεραπείας συμπεριφοράς είναι η καλύτερη μέθοδος θεραπείας της διαταραχής αυτής. Μετατραυματική διαταραχή λόγω στρες Η μετατραυματική διαταραχή λόγω στρες αναπτύσσεται σε άτομα που έχουν έρθει αντιμέτωπα με καταστάσεις που είτε απείλησαν τη δική τους ζωή ή κάποιου άλλου, είτε τους τραυμάτισαν ψυχολογικά. Τέτοια γεγονότα είναι ο πόλεμος, οι φυσικές καταστροφές, οι τρομοκρατικές επιθέσεις τα διάφορα ατύχηματα κ.α. Αναμνήσεις των γεγονότων αυτών μπορεί να αναβιώσουν στο άτομο πολύ καιρό μετά την εμπειρία. Ο έντονος φόβος, το αίσθημα της αδυναμίας ή ο τρόμος μπορούν να το βασανίζουν. Η τραυματική κατά- 13

14 14 σταση αναβιώνει επανειλημμένα, συνήθως σε νυκτερινούς εφιάλτες ή παρεμβαλλόμενες αναμνήσεις. Η μετατραυματική διαταραχή από στρες προσβάλλει τουλάχιστο το 1% των ανθρώπων σε κάποια περίοδο της ζωής τους Αιτιολογία Το βασικό αιτιολογικό γεγονός που οδηγεί στη μετατραυματική διαταραχή είναι προφανώς ο στρεσογόνος παράγοντας. Καθώς, όμως, δεν παθαίνουν αυτή τη διαταραχή όλα τα άτομα που βιώνουν ένα μείζον τραυματικό γεγονός, θα πρέπει να συμβάλλουν και άλλοι παράγοντες. Ως τέτοιοι θεωρούνται η ηλικία του ατόμου (τα παιδιά π.χ. είναι πιο ευάλωτα), ιστορικό προϋπάρχουσας ψυχικής διαταραχής, οικογενειακό ιστορικό, δυσάρεστες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, η προσωπικότητα του ατόμου και κυρίως η βαρύτητα και διάρκεια του τραυματικού γεγονότος και το πόσο πολύ το βίωσε το άτομο. Έτσι, μπορεί ν αναπτυχθεί σε άτομα που δεν έχουν κανένα άλλο προδιαθεσικό γνώρισμα, εφόσον το στρεσογόνο γεγονός είναι ακραίου βαθμού. Κλινική εικόνα Το άτομο συστηματικά αποφεύγει ό,τι του θυμίζει το τραυματικό γεγονός. Μερικές φορές τα συμπτώματα δεν αρχίζουν παρά πολλούς μήνες ή και χρόνια μετά από αυτό. Το άτομο γενικά ανταποκρίνεται μουδιασμένα και εμφανίζει συμπτώματα αυξανόμενης διέγερσης (π.χ., δυσκολεύεται να κοιμηθεί ή εκνευρίζεται εύκολα, ταχυκαρδία), ενοχής (που επέζησε) και κοινωνικής απόσυρσης. Τα συμπτώματα της κατάθλιψης είναι συχνά. Η διάρκεια της νόσου ποικίλλει, μπορεί να κρατήσει από 1 εβδομάδα μέχρι 30 χρόνια. Μετά την πάροδο ενός χρόνου οι μισοί ασθενείς περίπου θα επανέλθουν. Τα άτομα που κινδυνεύουν ιδιαίτερα είναι βετεράνοι του πολέμου και θύματα βιασμού ή άλλης βίαιης πράξης. Η χρόνια μετατραυματική διαταραχή από στρες δεν εξαφανίζεται, αλλά συχνά γίνεται λιγότερο έντονη με την πάροδο του χρόνου, ακόμα και χωρίς θεραπεία. Ωστόσο, σε μερικά άτομα παραμένει σοβαρή ισόβια αναπηρία. Θεραπεία Η θεραπεία της μετατραυματικής διαταραχής από στρες περιλαμβάνει θεραπεία συμπεριφοράς, φάρμακα και ψυχοθεραπεία. Στη θεραπεία της συμπεριφοράς, το άτομο εκτίθεται σε καταστάσεις που μπορούν να ξαναζωντανέψουν αναμνήσεις της τραυματικής εμπειρίας. Μετά από αρχική μικρή δυσαρέσκεια, η θεραπεία της συμπεριφοράς συνήθως ελαττώνει τη στενοχώρια του ατόμου.

15 Τα αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά φάρμακα φαίνεται ότι προσφέρουν κάποιο όφελος. Εξαιτίας του συχνά έντονου άγχους που έχει σχέση με τις τραυματικές αναμνήσεις, η υποστηρικτική ψυχοθεραπεία παίζει ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο. Ο θεραπευτής δείχνει μεγάλη κατανόηση και συμπάθεια, αντιλαμβανόμενος τον ψυχολογικό πόνο του πάσχοντος, και τον διαβεβαιώνει ότι οι αντιδράσεις του είναι δικαιολογημένες, αλλά τον ενθαρρύνει να αντιμετωπίσει τις αναμνήσεις του κατά τη διάρκεια της θεραπείας απευαισθητοποίησης της συμπεριφοράς. Ο ασθενής διδάσκεται επίσης τρόπους να ελέγχει το άγχος, πράγμα που θα τον βοηθήσει να διαμορφώσει και να ενσωματώσει τις οδυνηρές αναμνήσεις στην προσωπικότητα του. Επίσης η ομαδική ψυχοθεραπεία μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμη σε άτομα που είχαν ίδιες ή παρόμοιες τραυματικές εμπειρίες. Βιβλιογραφία American Psychiatric Association. DSM- IV: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 2000 Kaplan and Saddock s. Behavioral Sciences/ Clinical Psychiatry (Synopsis of psychiatry) Tenth Edition. Lippincott Williams & Wilkins Από ιστοσελίδα www. psychologia.gr Ημερομηνία πρόσβασης 3 Αυγούστου Εγχειρίδιο MERCK - Ιατρικός Οδηγός Οικογενειακών Θεμάτων MERCK MANUAL 2001 Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε 15

16 Κοινοτική Πρωτοβουλία INTERREG III/CARDS Ελλάδα - Αλβανία ΔΙΟΙΚΗΣΗ 3ης ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ) Ανάδοχος: Εργαστήριο Πειραματικής Φυσιολογίας, Ιατρική Σχολή, ΑΠΘ Έργο: Συνεργασία για την πρόσβαση των πληθυσμών της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας - Αλβανίας σε υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Ψυχικής Υγείας Υποέργο: Δημιουργία και προβολή Κοινοτικών Κέντρων Ψυχικής Υγείας Artwork - Εκτύπωση: Επιστημονικές Εκδόσεις ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε.