ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ Ή ΔΙΕΡΜΗΝΕΑΣ; ΔΕΝ Ε ΙΝΑΙ Τ Ο ΙΔΙΟ! ΟΡΙΣΜEΝΕΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ Δ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ Γ ΙΑ Δ ΥΟ Ε ΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ Μ Ε ΠΟΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ Α ΛΛΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡEΣ

Transcript

1 ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ Ή ΔΙΕΡΜΗΝΕΑΣ; ΔΕΝ Ε ΙΝΑΙ Τ Ο ΙΔΙΟ! ΟΡΙΣΜEΝΕΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ Δ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ Γ ΙΑ Δ ΥΟ Ε ΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ Μ Ε ΠΟΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ Α ΛΛΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡEΣ Γωγώ Κωστοπούλου Ιόνιο Πανεπιστήμιο Abstract: This article presents, in a summarised yet comprehensive way, the two main distinctions within Translation Studies, i.e. translation and interpreting, with regard to their similarities and differences as interlingual acts of communication and as distinct professions. Moreover, the various types of translation and interpreting are presented in brief from a professional point of view. Περίληψη: Το παρόν άρθρο παρουσιάζει εν συνόψει τα δύο βασικά υποπεδία του πεδίου των Μεταφραστικών Σπουδών, τη Μετάφραση και τη Διερμηνεία, εστιάζοντας στις ομοιότητες και τις διαφορές τους, ως πράξεις διαγλωσσικής επικοινωνίας αλλά και ως διακριτές επαγγελματικές δραστηριότητες. Επιπροσθέτως, παρουσιάζονται συνοπτικώς οι διάφοροι τύποι της Μετάφρασης και της Διερμηνείας, υπό επαγγελματικό πρίσμα. Εισαγωγή Ακόμη και στις μέρες μας, και τουλάχιστον στη χώρα μας, παρόλο που η μετάφραση και η διερμηνεία αποτελούν αμιγώς επικοινωνιακές πράξεις, αναγκαία κοινωνικά διαγλωσσικά φαινόμενα από αρχαιοτάτων χρόνων, δεν είναι απολύτως γνωστή ή σαφής η διαφορά μεταξύ μετάφρασης και διερμηνείας, ή στην καλύτερη περίπτωση η μοναδική διαφορά για τον μη ειδικό ή έναν ενδιαφερόμενο πελάτη είναι απλώς και μόνον ο γραπτός σε αντιδιαστολή με τον προφορικό λόγο. Ως εκ τούτου, χρειάζονται ορισμένες διευκρινίσεις και περαι Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

2 214 Γωγώ Κωστοπούλου τέρω πληροφορίες για τις δύο αυτές πτυχές του διαγλωσσικού και διαπολιτισμικού φαινομένου όπου η Μετάφραση με Μ κεφαλαίο είναι ο όρος ομπρέλα για τις δύο κατευθύνσεις ή το υπερώνυμο σε γλωσσολογικούς όρους της μετάφρασης και της διερμηνείας [1]. Είναι, άλλωστε, κοινός τόπος για τους επαγγελματίες μεταφραστές να έχουν έρθει αρκετές φορές στη σταδιοδρομία τους αντιμέτωποι με πελάτες που τους ζητούν με τον πιο φυσικό τρόπο να κάνουν διερμηνεία προς τη μητρική ή και την ξένη γλώσσα, χωρίς πολλές φορές να ξέρουν και οι ίδιοι τι ακριβώς ζητούν. Άλλοτε πάλι, επιστήμονες ή δημοσιογράφοι ή απλώς ενδιαφερόμενοι ζητούν από κατόχους πτυχίων ξένων γλωσσών ή απλώς εμπειρικούς γνώστες κάποιας ξένης γλώσσας να μεταφράσουν ή να διερμηνεύσουν κάποιο κείμενο απλώς και μόνο επειδή έχουν ένα τέτοιο πιστοποιητικό ή επειδή μπορούν να μιλήσουν ή να εκφραστούν με ορθό ή λιγότερο αποδεκτό τρόπο στην ξένη γλώσσα (όπως να δώσουν, για παράδειγμα, σωστές οδηγίες σε κάποιον επισκέπτη ή να συζητήσουν με άνεση με κάποιον συνταξιδιώτη τους στο αεροπλάνο σε μια τρίτη ξένη γλώσσα). Επίσης, οι περισσότεροι μεταφραστές θα έχουν σίγουρα βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή τους, ως εκπαιδευόμενοι, ως εκκολαπτόμενοι ή και ως επαγγελματίες μεταφραστές, περιστατικά με φίλους, συγγενείς ή και γνωστούς που ρωτούν «τι σημαίνει αυτή η λέξη στα Αγγλικά;», «πώς λέμε τη διάταξη στα Γαλλικά;», «μήπως μπορείς να μου πεις τον όρο για αυτό εδώ στα ελληνικά;», «μπορείς να ρίξεις μια ματιά εάν τα έχω μεταφράσει σωστά;» (και η ματιά να αφορά λέξεις, χωρίς καν να έχεις στη διάθεσή σου το όποιο πρωτότυπο κείμενο). Τέτοιου τύπου ερωτήματα ή περιστατικά είναι αναμφίβολα πολλά στις ζωές μεταφραστών και διερμηνέων (εικάζουμε λιγότερα στη δεύτερη περίπτωση, για τον απλό λόγο ότι το επάγγελμα του μεταφραστή είναι αυτό που συνήθως επισκιάζει, για τον αδαή, τη διακριτή ιδιότητα του διερμηνέα). Τέτοιες αναφορές/εξιστορήσεις συναντάμε και στη σχετική βιβλιογραφία για ζητήματα μετάφρασης. Για παράδειγμα, ο Samuelsson-Brown (2010: 2) αναφέρει την περίπτωση που σε κάποια επαγγελματική ή κοινωνική συνάντηση μαθαίνει ο διπλανός σου ότι είσαι μεταφραστής και τότε σε βομβαρδίζει με σχόλια του τύπου «μάλιστα, μεταφραστής, πολύ ενδιαφέρον!», «φαντάζομαι μεταφράζετε βιβλία και επιστολές» ή και «α, όπου νά 'ναι θα αναλάβουν οι υπολογιστές τη δουλειά», όπου σπάνια έχει κάποιος μεταφραστής το κουράγιο να δώσει εξηγήσεις. Οι μεταφραστές δεν είναι απαραιτήτως και διερμηνείς, ούτε οι διερμηνείς και μεταφραστές οπωσδήποτε, όπως ο μεταφραστής δεν είναι ούτε λεξικό ή βάση δεδομένων που γνωρίζει από μνήμης όλα τα λήμματα, όπως δεν είναι 1 Βλ. και Giles (2009: 5).

3 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 215 προφανώς και το μετάφρασμα, το αποτέλεσμα της πνευματικής εργασίας του μεταφραστή, ίδιο, συγκρίσιμο, ή έστω παραπλήσιο της μετάφρασης που μας δίνει π.χ. η Google με το πάτημα του translate!, όπως πιστεύουν σήμερα πολλοί χρήστες του διαδικτύου και των σχετικών εφαρμογών [2]. 1. Μετάφραση Διερμηνεία Η μετάφραση και η διερμηνεία παρομοιάζονται από τους Dollerup, Fluger και Zoëga (1992) ως οι δύο όψεις ενός νομίσματος, ως μία διαδικασία με σημαντικές ομοιότητες και ουσιαστικές διαφορές, ή κατά τον Καναδό μεταφρασιολόγο B. Harris (1981: 154) αφορούν δύο τρόπους επί της ουσίας μίας διαδικασίας, της διεργασίας κατά την οποία πραγματοποιείται ένα προφορικό ή γραπτό εκφώνημα σε μία γλώσσα (ΓΣ) το οποίο θα πρέπει να μεταφέρει το ίδιο νόημα με ένα πρότερο εκφώνημα σε μία άλλη γλώσσα (ΓΠ). Ο Ladmiral (2007: 28), αναφερόμενος στα δύο διαφορετικά εγχειρήματα της μετάφρασης και της διερμηνείας, κάνει λόγο για «κοινό υπόβαθρο ανάλογων διεργασιών». Πολλοί ερευνητές στο χώρο των Μεταφραστικών Σπουδών έχουν αντιμετωπίσει τη μετάφραση και τη διερμηνεία ως δύο κλάδους/κατευθύνσεις στο γενικό πλαίσιο της Μετάφρασης (Pöchhacker, Shlesinger, Chesterman, Hatim & Mason, κ.ά.) [3]. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχουν δύο διακριτοί όροι για το συγκεκριμένο διαγλωσσικό φαινόμενο [4]. Ενδεικτικά στις γερμανικές, σκανδιναβικές και σλαβικές γλώσσες, εκφράσεις που δηλώνουν τον διερμηνέα εντοπίζονται στο χρόνο πίσω στο 1900 π.χ. στον όρο targumanu (Setton 2011: 12) της 2 Βλ. και το φυλλάδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Μετάφραση και Διερμηνεία Το νόημα των Γλωσσών, όπου παρατίθενται με τη μορφή 'Σωστό ή Λάθος' στερεότυπα για τους μεταφραστές και τους διερμηνείς που αποδεικνύονται λανθασμένα. Για παράδειγμα, Μετάφραση και διερμηνεία, ένα και αυτό. ΛΑΘΟΣ Ο διερμηνέας είναι διερμηνέας. Δεν χρειάζομαι διερμηνέα συνεδρίων. ΛΑΘΟΣ (σελ. 5). 3 Βλ. και Riccardi (2002: 21). Στα Γερμανικά [Kade 1968] ο όρος και για τις δύο πτυχές είναι το Translation και τα Übersetzen για τη μετάφραση/γραπτή μορφή και Dolmetschen για τη διερμηνεία/προφορική μορφή. 4 Translation/translating interpreting (EN), traduction - interprétation (FR), traduzione - interpretazione (IT), traducción, traslación- interpretación (ES), tradução - interpretação (PT), vertaling - tolken (NL) κ.ά. Βλ. τη συνοπτική συγκριτική ετυμολογική μελέτη του Chesterman (2006) για τους όρους translate interpret σε διάφορες γλώσσες. Ωστόσο, ο όρος metaphrase στα Αγγλικά -δάνειο από την Ελληνική- δεν σημαίνει μετάφραση με την εδώ ευρεία έννοια του όρου, αλλά αφορά τη μία από τις διακρίσεις του τριαδικού μοντέλου μετάφρασης του Dryden (1680), όπου metaphrase είναι η κατά λέξη μετάφραση, paraphrase η παράφραση, η νοηματική μετάφραση και imitation η μίμηση, η προσαρμογή με την έννοια του adaptation, βλ. Γούτσος (2001: 20).

4 216 Γωγώ Κωστοπούλου Ακκαδικής γλώσσας, από τον οποίο προέρχεται επίσης ο αραβικός όρος tarjumān, δηλ. Δραγουμάνος [5]. Ωστόσο, ο δανεισμός όρων που αναφέρονται στους μεταφραστές ανάμεσα σε διαφορετικούς γλωσσικούς πολιτισμούς ήταν κοινό φαινόμενο στις αρχαίες γλώσσες και δεν είναι πάντοτε σαφής η προέλευση του εκάστοτε δανείου, σύμφωνα με τον Pöchhacker (2004: 9). Μία χαρακτηριστική περίπτωση δανείων παρουσιάζεται και από τον Rezhake (1994), ο οποίος διαπίστωσε ότι οι λέξεις tərjim ə, kilmak, και tə rjiman είναι δάνεια από την Αραβική που αναφέρονται σε μεταφραστές της Ουϊγουρικής. Στην αρχαία Αίγυπτο τους διερμηνείς τους αποκαλούσαν κατά υποτιμητικό τρόπο ομιλητές περίεργων γλωσσών (speakers of strange tongues (Hermann 1956/2002: 15), ενώ ο άλλος όρος για τον μεταφραστή και τον διερμηνέα ήταν στα Λατινικά το interpres, που σήμαινε ο μεσάζοντας, ο ενδιάμεσος, ο εμπορικός διερμηνέας (Hermann 1956/2002: 18) [6]. Επίσης, οι αγγλικοί όροι translation / translate προέρχονται από τα Λατινικά translatum, transferre, από το ελληνικό μεταφέρειν καθώς και το γαλλικό traduire, από το ιταλικό tradurre από τα λατινικά traducere που έχει και την έννοια του ερμηνεύω/μεταφράζω και του μεταφέρω (Chesterman 2006: 5) [7]. Πράγματι, ο μεταφραστής και ο διερμηνέας είναι σε κάθε πράξη επικοινωνίας οι ενδιάμεσοι, οι μεσάζοντες μεταξύ ενός πομπού ή κειμένου-πηγή (ΚΠ) και ενός αποδέκτη ή κειμένου-στόχος (ΚΣ), εκείνοι που μεταφέρουν το μήνυμα, το γραπτό κείμενο στην περίπτωση του μεταφραστή και το προφορικό κείμενο στην περίπτωση του διερμηνέα. Οι Hatim και Mason (1990, 1997) θεωρούν ότι 5 Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη, ο δραγουμάνος, ο Μέγας Διερμηνέας ήταν το ανώτερο αξίωμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για το λήμμα δραγουμάνος ή τζουρτζουμάνος και την ετυμολογία του, βλ. Κριαράς, Ε., Επιτομή λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 6 Στην κλασική Κινεζική υπάρχει ο όρος-ομπρέλα yi που ευρύτερα αναφέρεται και στην μεταφραστική / διερμηνευτική πράξη και στον μεταφραστή/διερμηνέα, από τη ρίζα της οποίας αργότερα στη σύγχρονη Κινεζική δημιουργήθηκαν οι όροι biyi (γραπτή μετάφραση) και kouyi (προφορική μετάφραση), Setton (2011: 11, 12-13). Βλ. επίσης και Pöchhacker (2004: 9-10). 7 Επίσης, βλ. Ives (2004: ). Ας μην ξεχνάμε και το κατά πόσο το translate σημαίνει μεταφέρω (transfer) ή προδίδω (betray), εξού και το γνωστό από τα ιταλικά δίλημμα traduttore traditore (μεταφραστής ή προδότης) [Το λογοπαίγνιο χάνεται στην Ελληνική]. Στα Αγγλικά η λέξη betray ετυμολογικά προέρχεται από τη Μέση Αγγλική bitrayen: bi-, be- + trayen, to betray από τα Γαλλικά trahir και τα Ιταλικά tradire, που προέρχεται από το λατινικό tradere. Tradere σημαίνει παραδίδω και είναι η ρίζα των ουσιαστικών translation και trade που το Μεσαίωνα απέκτησε την έννοια της προδοσίας επειδή στα Ευαγγέλια ο Ιησούς είναι traditum, δηλ. παραδόθηκε από τον Ιούδα στους εχθρούς του, άρα προδόθηκε, Bonazzi (1999: 1356).

5 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 217 ο μεταφραστής και ο διερμηνέας διαδραματίζουν διττό ρόλο, αποτελώντας μια ξεχωριστή κατηγορία συμμετέχοντος στην επικοινωνία, δεδομένου ότι είναι παράλληλα δέκτες και πομποί ενός μηνύματος και προσπαθούν, σε πρώτο επίπεδο να ανιχνεύσουν και να κατανοήσουν τις προθέσεις του πομπού, ενώ, εν συνεχεία, ως δεύτεροι δημιουργοί του μηνύματος, να συσχετίσουν και να εντάξουν τις προθέσεις αυτές στο γλωσσικό σύστημα και την πραγματικότητα της γλώσσας του δέκτη (ΓΣ). Υποστηρίζουν, άλλωστε, περαιτέρω, τη θεώρηση των κειμένων ως απόδειξη μιας «επικοινωνιακής συναλλαγής που λαμβάνει χώρα εντός του κοινωνικού πλαισίου» και, κατά τον τρόπο αυτό, η μετάφραση μπορεί να περιλαμβάνει διαφορετικές δραστηριότητες όπως είναι ο υποτιτλισμός, η μεταγλώττιση, η ταυτόχρονη διερμηνεία, η περίληψη, κ.ά.) και παρουσιάζουν τη μετάφραση (translating) ως μια επικοινωνιακή διαδικασία που πραγματοποιείται μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, διευκολύνοντας έτσι την υιοθέτηση κοινής ορολογίας αλλά και πλαισίου συζήτησης και ανάπτυξης των ζητημάτων που άπτονται του εν λόγω φαινομένου (Roy 2000: 27). Υπό άλλη οπτική γωνία, αυτή της εκπαίδευσης και κατάρτισης μεταφραστών και διερμηνέων σε ανώτατο επίπεδο, ας μην ξεχνάμε ότι στα περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα τα δύο «αντικείμενα» βρίσκονται υπό τη σκέπη των Μεταφραστικών Σπουδών (Translation Studies) ή των Γλωσσών και της Γλωσσολογίας [8]. Έτσι οι δύο όψεις του νομίσματος, που αναφέραμε παραπάνω, μπορεί να έχουν τη μορφή του written translation (μετάφραση) και oral trans- 8 Οι σπουδές σε διάφορα πανεπιστήμια και τμήματα μετάφρασης και διερμηνείας διαφέρουν ως προς τη διάταξή τους, ενδεικτικώς ως εξής: στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο (Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας, Κέρκυρα) υπάρχουν αρχικά δύο κοινά έτη και εν συνεχεία οι φοιτητές επιλέγουν την κατεύθυνση της ειδικής μετάφρασης ή της διερμηνείας (διάταξη «τύπου Υ»), παρόμοια διάταξη ακολουθεί και το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας. Στο Πανεπιστήμιο Heriot-Watt (Σκωτία) η εκπαίδευση των μεταφραστών και των διερμηνέων γίνεται παράλληλα σε προπτυχιακό επίπεδο, στο Πανεπιστήμιο της Μονς (Βέλγιο) υπάρχει κοινός προπτυχιακός κύκλος σπουδών για μετάφραση και διερμηνεία και εξειδίκευση σε μία από τις δύο κατευθύνσεις σε μεταπτυχιακό επίπεδο, στο Πανεπιστήμιο του Γουεστμίνστερ (Αγγλία), στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια (Ανώτατη Σχολή SSLMIT, Forlí) και στην ESIT (ανώτατη σχολή μετάφρασης και διερμηνείας, Université Sorbonne Nouvelle, Paris 3) η εκπαίδευση των μεταφραστών και των διερμηνέων γίνεται σε επίπεδο μεταπτυχιακών σπουδών (στην Ελλάδα μεταπτυχιακό κύκλο διερμηνείας προσφέρει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και μεταπτυχιακό τίτλο στη Μετάφραση το ΤΞΓΜΔ, Ιόνιο Πανεπιστήμιο) ενώ το Πανεπιστήμιο της Γενεύης (η ΕΤΙ, από τις αρχαιότερες στο είδος ανώτατες σχολές μετάφρασης και διερμηνείας) προσφέρει προπτυχιακό κύκλο σπουδών στην πολύγλωσση επικοινωνία ως βάση για την μετέπειτα εκπαίδευση μεταφραστών και διερμηνέων σε μεταπτυχιακό επίπεδο (σύστημα τύπου δύο κατευθύνσεων [two-tier]). Για τις διαφορετικές διατάξεις σπουδών σε σχέση με την εκπαίδευση μεταφραστών και διερμηνέων, βλ. Renfer (1992: ).

6 218 Γωγώ Κωστοπούλου lation (διερμηνεία), κατά τις Lederer και Seleskovich, ή translating (μετάφραση) και interpreting (διερμηνεία) κατά τους Hatim και Mason και Newmark, ή ως δύο τρόποι διαμεσολαβημένης επικοινωνίας ή γλωσσικής διαμεσολάβησης (language mediation) κατά τους Kade (1968) ή την Shlesinger (Schäffner 2004: x) [9]. Επίσης, το σύνολο των μεταφραστικών / διερμηνευτικών μοντέλων και κατ' επέκταση ο συνδυασμός θεωρίας και πράξης, μας υποδεικνύουν τις διάφορες φάσεις της μεταφραστικής / διερμηνευτικής διαδικασίας, ονοματοθετώντας με διαφόρους τρόπους τα φαινόμενα και δίδοντας κάθε φορά βαρύτητα σε διάφορα θέματα όπως μορφής και περιεχομένου. Έτσι, οι φάσεις αυτές αναλύονται, επί παραδείγματι, σε κατανόηση πρωτοτύπου, επαναδιατύπωση στη γλώσσαστόχος και επαλήθευση κατά τους Delisle και Durieux, ή αποκωδικοποίηση, ανάλυση και επανακωδικοποίηση, κατά Nida, ή προσέγγιση, μετάφραση και έλεγχος κατά Newmark, ή κατανόηση, απολεξικοποίηση/απο-ρηματοποίηση και επανέκφραση, κατά την γνωστή και ευρύτατα αποδεκτή στη Διερμηνεία, διερμηνευτική θεωρία των Seleskovitch και Lederer. Σε ένα απλό σχήμα: ανάγνωση/άκουσμα και κατανόηση (ΓΠ) απολεξικοποίηση επανέκφραση (ΓΣ) η βασική διαδικασία παραμένει ίδια, είτε αναφερόμαστε σε μετάφραση είτε σε διερμηνεία. Ειδικότερα, το μεσαίο στάδιο, αυτό της απολεξικοποίησης, μπορεί να θεωρηθεί κοινό στη βασική διεργασία και στον κύριο στόχο του μεταφραστή/διερμηνέα, δεδομένου ότι, κατά γενική ομολογία και στην πλειονότητα των κειμενικών ειδών, τόσο ο μεταφραστής όσο και ο διερμηνέας οφείλουν να ξεφύγουν από το επίπεδο των λέξεων και να περάσουν στο επίπεδο των ιδεών / νοημάτων, ούτως ώστε να κατανοήσουν πραγματικά και κατόπιν να επανεκφράσουν στη ΓΣ, έχοντας αμφότεροι εντοπίσει, σε κάθε περίπτωση, την πρόθεση του πομπού και τον επικοινωνιακό σκοπό του μηνύματος. 9 Οφείλουμε εδώ να επισημάνουμε ότι τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια καθιέρωσης διακριτού τομέα Interpreting Studies (IS) κατ' αναλογία των Translation Studies. Pöchhacker & Shlesinger (2002: 25), Pöchhacker (2004).

7 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές Ομοιότητες και διαφορές α. Επικοινωνία: χαρακτηριστικά προφορικού και γραπτού λόγου Τα χαρακτηριστικά του προφορικού και του γραπτού λόγου [10] μάς επισημαίνουν, κατά κύριο λόγο, τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ διερμηνείας και μετάφρασης. Ο προφορικός λόγος δημιουργείται κατά την επικοινωνιακή στιγμή και παράγεται σε περιβάλλον άμεσης αλληλεπίδρασης (Μπακάκου-Ορφανού: 2008: 394), διακρίνεται από αμεσότητα και ζωντάνια, μεγάλη επαναληψιμότητα, ενώ περιέχει και περισσότερες αναφορές σε σχέση με το γραπτό λόγο (Padilla & Martin 1992:196). Αυτό διευκολύνει και τον διερμηνέα, ο οποίος επωφελείται της αμεσότητας και των επαναλήψεων, αφού κατά τη διερμηνεία δεν επαναλαμβάνει ήδη ειπωμένα σημεία αλλά «κερδίζει» χρόνο για την επόμενη ενότητα προς διερμηνεία. Επίσης, σύμφωνα με τη Lederer (1994: 17-18) ο προφορικός λόγος διακρίνεται από τον εφήμερο χαρακτήρα του, ήτοι το γεγονός ότι σε κάποιο συνέδριο, οι συμμετέχοντες, από τη στιγμή της απομάκρυνσής τους από την αίθουσα, συγκρατούν μόνο τα σημεία που τους ενδιαφέρουν πραγματικά, σημεία δηλαδή ουσίας. Άλλο ένα χαρακτηριστικό του προφορικού λόγου είναι η δυναμικότητά του, το γεγονός ότι η εκφορά των μηνυμάτων από τον πομπό και η λήψη τους από τον δέκτη λαμβάνουν χώρα την ίδια στιγμή και ακολουθούν την ίδια πορεία εξέλιξης, καθώς και το στοιχείο της εμπλοκής (Μπακάκου-Ορφανού 2008: 395) του δημιουργού/ομιλητή στο ακροατήριο, στους συνομιλητές, στο ίδιο το πλαίσιο επικοινωνίας. Όπως εύστοχα παρατηρεί για τον διερμηνέα και η Ο. Κοσμίδου, Γενική Διευθύντρια Διερμηνείας και Διασκέψεων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, «Once a word is out, you cannot take it back so they have to be pretty sure of what you are doing» [11]. Σύμφωνα με τη Σελλά-Μάζη (2008: 448) «η πυκνότητα της πληροφορίας συνιστά την οφθαλμοφανέστερη διαφορά μεταξύ γραπτού και προφορικού λόγου και, ως εκ τούτου, μεταξύ μετάφρασης και διερμηνείας» και συμπεραίνει στη συνέχεια της εργασίας της για τις κειμενογλωσσολογικές διαστάσεις της διερμηνείας, ότι «το διερμήνευμα διαφέρει κατά πολύ, ως προς τον τρόπο δόμησής του, από το γραπτό πρωτότυπο». Τέλος, άλλα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου είναι η τονικότητα, ο ρυθμός και η ύπαρξη μη λεκτικών, παραγλωσσικών στοιχείων, όπως κινήσεις των χεριών, στάση του σώματος, παύση του λόγου, έμφαση κ.λπ. στο λόγο κάθε ομιλητή [12], στοιχεία που σε 10 Για σφαιρική παρουσίαση των χαρακτηριστικών του προφορικού και γραπτού λόγου, βλ. Biber (1988) και Cornbleet & Carter (2001: 5-31, 81-84, ). 11 Interpreters: walking a tightrope <europarl.europa.eu/news/en/headlines/content/ STO38575/html/Interpreters-walking-a-tightrope>, 23/02/ Padilla & Martin (1992: 198) και Lederer (1994: 18).

8 220 Γωγώ Κωστοπούλου κάθε περίπτωση ο διερμηνέας οφείλει να λαμβάνει υπόψη του για ένα καλύτερο και αρτιότερο διερμηνευτικό αποτέλεσμα [13]. Αντιθέτως, ο γραπτός λόγος, που παράγεται έξω από την αμεσότητα και τη χρονική πίεση του επικοινωνιακού γεγονότος και είναι προϊόν μοναχικής διαδικασίας (Μπακάκου-Ορφανού 2008: 394) δεν διακρίνεται για την εγγύτητά του με την έννοια της ταυτόχρονης χωρικής και χρονικής συνύπαρξης του πομπού και του δέκτη, αλλά είναι περισσότερο στατικός, αφού το γραπτό κείμενο έχει γραφτεί, σε κάθε περίπτωση, σε στιγμή προηγούμενη από τη στιγμή της μετάφρασης. Ακόμη και στα σύγχρονα μεταφραστικά περιβάλλοντα, όπου πολύ συχνά η απαίτηση για μετάφραση είναι σχεδόν συγχρονική με την παραγωγή των ίδιων των προς μετάφραση κειμένων (π.χ. περιγραφές έργων, μελέτες και πακέτα προσφοράς σε διαγωνισμούς) πάντοτε μεσολαβούν έστω και μερικές ώρες πριν από την έναρξη οιασδήποτε μεταφραστικής προσπάθειας. Αυτό, φυσικά, δεν αποτελεί πλεονέκτημα για τον μεταφραστή, διότι ακόμη και στο βαθμό που μπορεί να βρίσκεται σε επικοινωνία με το δημιουργό του προς μετάφραση κειμένου, σίγουρα δεν βρίσκεται μαζί του στον ίδιο χώρο, ώστε να μπορεί και αυτός, όπως ο διερμηνέας, να επωφεληθεί της «περιρρέουσας ατμόσφαιρας», της παρουσίας του δημιουργού, των συνομιλητών, των επικοινωνιακών συνθηκών. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ, το γνωστό παράδειγμα της Lederer (1980: 65-67) Lumière, s il vous plaît! που εκφωνήθηκε σ' ένα συνέδριο και τις προσπάθειες κατανόησης και ερμηνείας του εν λόγω εκφωνήματος, αφού για να αποδοθεί στη ΓΣ, ο διερμηνέας / μεταφραστής χρειάζεται εξωκειμενική γνώση, να λάβει εν προκειμένω υπόψη του τις επικοινωνιακές συνθήκες, δεδομένου ότι το εκφώνημα «εκτός κειμένου / κατάστασης» σημαίνει «ανάψτε τα φώτα» και «σβήστε τα φώτα», αλλά μόνο εν καταστάσει ένα από τα δύο. Ο διερμηνέας που είναι παρών στην εκφώνηση του μηνύματος, γνωρίζει την απάντηση. Επίσης, ως γνωστόν, scripta manent [14], κάτι που μεταφράζεται για τον μεταφραστή σε αντίθεση πάλι με τον διερμηνέα ότι το μετάφρασμά του, από τη στιγμή της ολοκλήρωσής του και της παράδοσής του στον εκάστοτε ενδιαφερόμενο πελάτη, δεν αλλάζει, δεν ξεχνιέται αλλά είναι «ανοικτό» για κάθε περαιτέρω αξιολόγηση, ερμηνεία, κρίση ή/και διόρθωση. Ως προς το μήκος του προς διερμηνεία και προς μετάφραση κειμένου, ο Herbert παρατηρεί ότι η απόδοση ενός προφορικού κειμένου, ήτοι το προϊόν 13 Βλ. και Σελλά-Μάζη (2008: ). 14 Η Lederer (1994: 18) γράφει χαρακτηριστικά: "Verba volant, scripta manent. L'oral disparaît avec ses significations, mais des sens subsistent dans la mémoire de ceux auxquels s'adressait le discours. L'écrit par contre survit à ses destinataires premiers et peut s'offrir aux suivants une infinité d'interprétations".

9 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 221 της διερμηνείας, είναι συνήθως μικρότερο από το πρωτότυπο, ενώ ο Nida υποστηρίζει ότι στη μετάφραση το κείμενο στη ΓΣ τείνει τις περισσότερες φορές να είναι λίγο μεγαλύτερο από το κείμενο της ΓΠ (Padilla & Martin 1992: 200). Η εμπειρία μάς δείχνει ότι όταν μεταφράζουμε επί παραδείγματι από τα Αγγλικά προς τα Ελληνικά, το κείμενό μας είναι σχεδόν πάντοτε μεγαλύτερο από το πρωτότυπο. Για τον Kade (1968) [15] το διαφοροποιητικό στοιχείο είναι η διαθεσιμότητα του κειμένου-πηγή. Για τον μεταφραστή, το ΚΠ υπάρχει σε κάποια δεδομένη μορφή μέχρι να ολοκληρώσει τη μετάφρασή του, γεγονός που του επιτρέπει να συμβουλεύεται το πρωτότυπο κείμενο όσο συχνά χρειάζεται, να προβαίνει σε επιμέλεια και διόρθωση του ΚΣ, ακόμη και να χρησιμοποιεί τα σχετικά εργαλεία. Έτσι, το προϊόν της μεταφραστικής διαδικασίας είναι αποτέλεσμα πολλών προσπαθειών, σε διαφορετικές φάσεις από την πρώτη έως την τελική εκδοχή του κειμένου. Αντιθέτως, ο διερμηνέας έχει μόνο μία ευκαιρία για τη μία και μοναδική εκδοχή του διερμηνεύματός του, καθώς το κείμενο εκφωνείται μόνο μία φορά [16] και το τελικό ΚΣ πρέπει να παραχθεί αμέσως μετά την εκφώνηση. Φυσικά και δεν υπάρχει χρόνος για να υποστηρίξει τη διερμηνεία μέσω μεταφραστικών εργαλείων, γι' αυτό η απομνημόνευση και η γνώση λήψης σημειώσεων αποτελούν σημαντικές δεξιότητες για τους διερμηνείς, αλλά όχι για τους μεταφραστές. β. Περαιτέρω χαρακτηριστικά διερμηνέα / μεταφραστή Ο D. Robinson (2003: 22-23) διερωτάται ποιοι ακολουθούν το επάγγελμα του μεταφραστή και του διερμηνέα, θέτοντας ερωτήματα και παρουσιάζοντας γεγονότα που επί της ουσίας σκιαγραφούν το προφίλ των δύο επαγγελμάτων. Για παράδειγμα, ποιοι αποφασίζουν να γίνουν μεταφραστές και να μεταφράζουν, σε πλήρη απασχόληση, σε καθημερινή βάση επί 8-10 ώρες, χωρίς να εξαντλούνται. Ποιες δεξιότητες πρέπει να διαθέτουν για να μπορούν να γίνο- 15 Schäffner (2004: 1-2). 16 Ακόμη και στην περίπτωση της διερμηνείας συνεδρίων που ορισμένοι ομιλητές δίνουν τα κείμενά τους στους διερμηνείς από πριν, η πραγματική τελική εκφώνηση είναι η προφορική εκδοχή ή ανάγνωση της ομιλίας, που συχνά ενδέχεται να διαφέρει σε σημεία από την προετοιμασμένη εκδοχή της γραπτής ομιλίας. Μάλιστα στην περίπτωση της διερμηνείας σε επιστημονικά συνέδρια, υπάρχει ένα επιπλέον χαρακτηριστικό της προς διερμηνεία ανακοίνωσης, το γεγονός ότι γράφτηκε για να εκφωνηθεί (written-to be-spoken), κάτι που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο το έργο του διερμηνέα, γιατί και η ανάγνωση ενός κειμένου πραγματοποιείται με γρηγορότερο ρυθμό απ' ό,τι η αυθόρμητη ομιλία και τα επιστημονικά κείμενα είναι επιμελώς γραμμένα, επεξεργασμένα και με μεγάλη ορολογική ένταση. Βλ. Σελλά-Μάζη (2008: 449) και Κουτσιβίτης (1994: 281, 292).

10 222 Γωγώ Κωστοπούλου νται γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, ποιητές κ.ά., έστω και για σύντομο χρονικό διάστημα και πάντοτε μπροστά στην οθόνη του Η/Υ τους. Αναρωτιέται, επίσης, μεταξύ άλλων, εάν είναι ταλαντούχοι ηθοποιοί που με μεγάλη άνεση αλλάζουν ρόλους σχεδόν σε καθημερινή βάση. Τους χαρακτηρίζει ως αδηφάγους και παμφάγους αναγνώστες, που καταπιάνονται ταυτοχρόνως με τέσσερα βιβλία, σε διάφορες γλώσσες, σε διαφορετικά αντικείμενα από λογοτεχνία μέχρι τεχνικά κείμενα. Είναι άτομα που αναζητούν πραγματικές εμπειρίες μέσα από ταξίδια, που ζουν συχνά στο εξωτερικό για μεγάλα διαστήματα, που εμβαθύνουν στην κουλτούρα των άλλων λαών και, κυρίως, δίνουν προσοχή σε λεπτομέρειες όπως τον τρόπο που χρησιμοποιούν οι γύρω τους τη γλώσσα, όπως για παράδειγμα ο υδραυλικός, ο δάσκαλος, ο γιατρός, ο μπάρμαν, ο υπάλληλος, φίλοι από άλλες περιοχές ή κοινωνικές τάξεις κ.λπ. Τόσο ο μεταφραστής όσο και ο διερμηνέας πρέπει να έχουν άριστη γνώση της ΓΠ και της ΓΣ, καθώς και των πολιτισμών τους. Η διαφορά τους έγκειται στο γεγονός ότι ο διερμηνέας πρέπει να είναι ιδιαιτέρως εξασκημένος στην πρόσληψη / κατανόηση του μηνύματος (écoute du sens), διότι όπως υποστηρίζουν και οι Seleskovitch και Lederer [17] η άμεση πρόσληψη του νοήματος (la saisie immédiate du sens) δεν γίνεται αρχικά στο επίπεδο της γλώσσας, αλλά σε εκείνο του λόγου (discours), κάτι που σημαίνει ότι ο διερμηνέας δεν πρέπει να προσκολληθεί σε μία μόνο λέξη, αλλά να συλλάβει το βαθύτερο νόημα, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε "αυθόρμητη" εύρεση τελικά της εν λόγω λέξης. Επίσης, η ύπαρξη διαλέκτων στο λόγο ενός ομιλητή, η παρουσία ομιλητών που χρησιμοποιούν ως γλώσσα εργασίας γλώσσα άλλη από τη μητρική τους καθώς και η πίεση χρόνου, δεδομένου ότι τη στιγμή της διερμηνείας δεν παρέχεται στο διερμηνέα καμία βοήθεια, είναι σημαντικοί λόγοι για τους οποίους ο διερμηνέας πρέπει να έχει εξασκηθεί στην πρόσληψη του νοήματος και την εν γένει κατανόηση του μηνύματος [18]. Και οι δύο οφείλουν, ως σωστοί επαγγελματίες, να είναι καταρτισμένοι στις Μεταφραστικές Σπουδές και, οπωσδήποτε, με γενικές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Πρέπει να έχουν άριστη γνώση και ανεπτυγμένη γλωσσική ικανότητα στις γλώσσες εργασίας τους [19], να γνωρίζουν τον εκάστοτε θεματικό τομέα του προς μετάφραση / διερμηνεία κειμένου, να προετοιμάζονται πριν από 17 Seleskovitch & Lederer (1984), Lederer (1994: 25). 18 Σύμφωνα με τον B. Harris (1981: 197), ο διερμηνέας, πέραν από το γεγονός ότι πρέπει να μιλάει σωστά τις γλώσσες των ομιλητών ενός συνεδρίου για παράδειγμα, πρέπει επίσης να μαθαίνει να ακούει και να καταλαβαίνει τα μηνύματα των ομιλητών όπως αυτά εκφέρονται κάθε φορά, είτε επειδή οι ομιλητές κάνουν ανακοινώσεις σε γλώσσες διαφορετικές της μητρικής τους είτε δεν προφέρουν σωστά κάποιες λέξεις λόγω νευρικότητας. 19 Ήδη από το 1540 ο Dolet στο La manière de bien traduire d'une langue en autre καθιέρωσε πέντε αρχές για το πώς να μεταφράζει καλά ο μεταφραστής (Γούτσος: 2001: 18).

11 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 223 κάθε εγχείρημά τους, δίδοντας πάντοτε έμφαση στον τύπο και το είδος του προς μετάφραση / διερμηνεία κειμένου (ο μεταφραστής μέσω της βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης προτού ξεκινήσει τη μετάφραση και ο διερμηνέας με απομνημόνευση ορολογίας, παγιωμένων εκφράσεων, σύνταξη γλωσσαρίων, κ.λπ., π.χ. στη διερμηνεία συνεδρίων). Καθίσταται εμφανές ότι σημαντικό μέρος της επιτυχίας και των δύο είναι η μεθοδολογία και η καλή οργάνωση, η σωστή χρήση των βοηθημάτων και, φυσικά και πάνω απ' όλα, η εξάσκηση και η εμπειρία. Ο μεταφραστής πρέπει, επίσης, να λειτουργεί ως άριστος κειμενογράφος αλλά και διορθωτής/επιμελητής κειμένων, να είναι μεθοδικός και λεπτολόγος στην εργασία του και φυσικά να είναι καταρτισμένος σε νέες τεχνολογίες υποβοήθησης της μεταφραστικής πράξης (μεταφραστικές μνήμες, ορολογικοί πόροι, μεταφραστικές εφαρμογές) [20]. Ο διερμηνέας, από την άλλη πλευρά, για να είναι αποδεκτός και συνεπής στην εργασία του, πρέπει, πέραν των ανωτέρω, να είναι συνεχώς σε εγρήγορση στη διάρκεια της διερμηνείας, προκειμένου να προσέχει τον ομιλητή (λεκτικά και μη λεκτικά στοιχεία) αλλά ταυτόχρονα και το ακροατήριο, να διαθέτει «ισχυρή» μνήμη, να είναι ετοιμόλογος, ήρεμος, με επιμελημένη εμφάνιση (περίπτωση διαδοχικής, επάλληλης, ψιθυριστής), καλή άρθρωση και καθαρή φωνή, ώστε να γίνεται κατανοητός, και ει δυνατόν και «ελκυστική» θα λέγαμε φωνή με τονικότητα και πάντοτε με το απαιτούμενο κατά την περίσταση ύφος [21]. Ως προς το ζήτημα της πίεσης και του άγχους, κρίνουμε ότι οι ομοιότητες ή οι διαφορές έχουν ποσοτικό και ποιοτικό χαρακτήρα, ανάλογα με την περίπτωση. Εάν ο μεταφραστής δεν έχει έντονη χρονική πίεση στην παράδοση μιας μετάφρασης, τότε πράγματι δεν συντρέχουν λόγοι ψυχολογικής πίεσης και άγχους, αφού ο μεταφραστής μπορεί με ωριμότητα και οργάνωση να αντεπεξέλθει στο σύνθετο έργο του. Όμως, υπάρχουν καθημερινά περιπτώσεις, στις οποίες οι προθεσμίες παράδοσης των μεταφράσεων φαντάζουν μη εφικτές και τότε το άγχος και η ψυχολογική πίεση για τον μεταφραστή είναι μεγάλη, δεδομένου ότι πρέπει να μεταφράζει για ώρες και η μετάφρασή του, ως γραπτό κείμενο, πρέπει πάντα και ασχέτως ποσότητας να πληροί τα κριτήρια αποδεκτότητας, χωρίς καμία έκπτωση στην ποιότητα. Φυσικά, η πίεση, χρονική και ψυχολογική, υπάρχει ή δύναται να εμφανιστεί σχεδόν σε κάθε διερμηνευτική προσπάθεια, είτε λόγω του κύρους κάποιου γεγονότος (π.χ. συναντήσεις κορυφής, επιστημονικά συνέδρια κ.ο.κ.), είτε λόγω της βαρύτητας των προς διερμηνεία πληροφοριών (κάτι που μεταφράζεται σε τεράστια ευθύνη), όπως συμβαί- 20 Βλ. Saridakis 2000 στο Σαριδάκης 2010: Βλ. και Κουτσιβίτης (1994: ), Jones (1998: 71-72).

12 224 Γωγώ Κωστοπούλου νει στη διερμηνεία σε δικαστήριο ή σε ανάκριση ενώπιον αστυνομικών αρχών [22]. Τέλος, σημαντικά στοιχεία που αναδεικνύουν τους μεταφραστές και τους διερμηνείς στον κλάδο τους είναι όπως συμβαίνει σε κάθε επαγγελματικό κλάδο η εμπιστοσύνη που εμπνέουν στον πελάτη, η εχεμύθεια ως προς τις πληροφορίες των προς μετάφραση/διερμηνεία κειμένων και ο σεβασμός στους κανόνες της ηθικής του επαγγέλματος [23]. 3. Είδη μετάφρασης Από τον Κικέρωνα και τον Οράτιο που υιοθετούν τη διάκριση ανάμεσα στην κατά λέξη μετάφραση και τη νοηματική (κατά σχήμα του λόγου) μετάφραση, στην παραλλαγή της διάκρισης αυτής σε ελεύθερη και πιστή μετάφραση, από τη μετάφραση της Βίβλου από τον Άγιο Ιερώνυμο και τον συμβιβασμό μεταξύ ελεύθερης και κατά λέξη μετάφρασης μέχρι τη διάκριση του σύγχρονου μεταφραστή της Βίβλου, E. Nida, μεταξύ δυναμικής ισοδυναμίας και μορφικής αντιστοιχίας, στην αντίθεση ανάμεσα στο πνεύμα και το γράμμα του πρωτοτύπου, στη διάκριση ανάμεσα στην πολιτογραφημένη ή εθνοστραφή μετάφραση και διεθνοποιημένη ή μη εθνοστραφή μετάφραση [24], σε πιο σύγχρονες διακρίσεις μεταξύ άμεσης και έμμεσης μετάφρασης (Vinay & Darbelnet) ανοικτής και κλειστής μετάφρασης (Ηouse) ή επικοινωνιακής και σημασιολογικής μετάφρασης (Newmark), οι κατηγοριοποιήσεις αυτές συνοψίζουν τις βασικές τάσεις της δυτικής μεταφραστικής παράδοσης και αφορούν κυρίως τους τρόπους προσέγγισης του εκάστοτε κειμένου ή είδους και τύπου κειμένου και συνέβαλαν στη διαμόρφωση μεταφραστικών θεωριών. Οφείλουμε, εδώ, να αναφέρουμε και την ξεχωριστή και δεσπόζουσας σημασίας και με γλωσσολογικά κριτήρια, διάκριση του R. Jakobson σε ενδογλωσσική, διαγλωσσική και διασημειωτική μετάφραση. Στην εργασία μας αυτή δεν θα ασχοληθούμε, ωστόσο, με τέτοιου τύπου κατηγοριοποιήσεις, αλλά με τα είδη μετάφρασης που αφορούν την αγορά εργασίας και την κατάρτιση των μεταφραστών (κυρίως σε θέματα προγράμματος σπουδών) και υποστηρίζουν τον τίτλο και σκοπό της 22 Αναφορικά με τις ομοιότητες και διαφορές μεταξύ μεταφραστή και διερμηνέα, καθώς και τις αναγκαίες δεξιότητες τους, βλ. ενδεικτικώς και Giles (2009), Roberts et al. (2000), Kornakov (2000). Επίσης, αναφορικά με την κατηγοριοποίηση των ειδών γνώσεων που απαιτούνται για τους μεταφραστές βλ. και Risku et al. (2010: 88-91), και Κωστοπούλου (2008: 6-8). Για μια παρουσίαση της έννοιας της μεταφραστικής δεινότητας, βλ. Πολίτης (2011: ). 23 Βλ. Robinson (2003: 24) και για θέματα ηθικής του επαγγέλματος και σε σχέση με την εκπαίδευση των μεταφραστών και διερμηνέων Baker & Maier (2011: 1-14). 24 Γούτσος (2001: 17-27) και Μπατσαλιά και Σελλά (2010: 34-37).

13 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 225 εργασίας μας, να αναδείξουμε δηλ. τη διεπαφή μεταξύ μετάφρασης και διερμηνείας και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Ως προς την κατάρτιση και τον επαγγελματικό προσανατολισμό, η κυρίαρχη διάκριση είναι μεταξύ γενικής και ειδικής μετάφρασης, ενώ, επίσης, υπάρχουν και η οπτικοακουστική μετάφραση και η τοπική προσαρμογή (localisation) [25]. Στη βιβλιογραφία απαντάται και η διάκριση επαγγελματική και μη επαγγελματική μετάφραση, με το πρώτο είδος να αφορά κυρίως την αμειβόμενη μεταφραστική εργασία που υπόκειται σε ορισμένους επαγγελματικούς κανόνες και το δεύτερο είδος τη μετάφραση που πραγματοποιείται είτε ως χόμπι, είτε ως μέρος μιας άλλης εργασίας/αρμοδιότητας και δεν αμείβεται ad hoc (π.χ. γραμματέας που μεταφράζει και επιστολές, συγγραφέας που μεταφράζει αποσπάσματα για δική του ενημέρωση κ.ο.κ.) (Schjoldager 2008: 28-29). Επίσης, η επαγγελματική μετάφραση (traduction professionnelle) ή -κατά Ladmiral (2007: 53) κατά κυριολεξία ή μεταφραστική μετάφραση- αντιδιαστέλλεται και στην παιδαγωγική ή σχολική μετάφραση (traduction scolaire, pédagogique, didactique) που χρησιμοποιείται ως μέσο εξάσκησης στην ξένη γλώσσα (Delisle et al. (88-89, 85) [26]. 25 Επίσης, ένα ακόμη είδος είναι η λεγόμενη από κειμένου μετάφραση (on sight, à vue), η οποία στην ουσία αφορά την προφορική απόδοση ενός γραπτού κειμένου παρουσία ακροατών, άρα εντάσσεται καλύτερα στα είδη διερμηνείας που θα εξετάσουμε παρακάτω. Επίσης, δύο σύγχρονα και συνεχώς εξελισσόμενα είδη μετάφρασης είναι η υποβοηθούμενη από Η/Υ μετάφραση (CAT) και η Μηχανική Μετάφραση (ΜΤ), με τις οποίες δεν θα ασχοληθούμε στο παρόν γιατί αφορούν διαφορετικές πτυχές του μεταφραστικού φαινομένου. Για μια εισαγωγή στα δύο αυτά είδη, βλ. ενδεικτικώς Sager (1994) και Hutchins & Somers (1992) αντιστοίχως. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η γνώση μεταφραστικών εργαλείων υποβοήθησης, όπως είναι κατ' εξοχήν οι μεταφραστικές μνήμες (ενδ. Trados, DejaVu, κ.ά.) αποτελούν πλέον στα σύγχρονα μεταφραστικά περιβάλλοντα απαραίτητη δεξιότητα του μεταφραστή. 26 Η παιδαγωγική μετάφραση αποτελεί μέθοδο διευκόλυνσης στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και δεν πρέπει να συγχέεται με την παιδαγωγική της μετάφρασης (δηλαδή τη διδακτική της μετάφρασης), που στοχεύει στην παραγωγή ενός (μεταφραστικού) επιτελέσματος (Delisle 1984: 13, 16 και Μπατσαλιά και Σελλά (2010: 64). Η παιδαγωγική μετάφραση αποτελεί μόνον δοκιμή του επιτελέσματος αυτού. Στο πλαίσιο της παιδαγωγικής/σχολικής μετάφρασης γίνεται και περαιτέρω διάκριση σε ευθεία μετάφραση (version) και αντίστροφη μετάφραση (thème) ως ασκήσεις παιδαγωγικής φύσης στη συνολική στρατηγική της διδασκαλίας των γλωσσών (Ladmiral 2007: 28-29, βλ. και 52-59) και Μπατσαλιά (2010: ). Για την παιδαγωγική της μετάφρασης και τη συμβολή της στη διδακτική των γλωσσών βλ. επίσης Σελλά (2010: ).

14 226 Γωγώ Κωστοπούλου Γενική μετάφραση Ειδική Μετάφραση Γενική μετάφραση Ο όρος γενική μετάφραση απαντάται, κατά κύριο λόγο, στην εκπαίδευση των μεταφραστών στα προγράμματα σπουδών και αφορά τα πρώτα εργαστηριακά μαθήματα μετάφρασης, που έχουν ως πρωταρχικό στόχο τη μύηση και την εξοικείωση των εκπαιδευόμενων μεταφραστών, κυρίως, με το σκοπό του μεταφραστικού εγχειρήματος, με τις βασικές αρχές της διαδικασίας και όχι τόσο με ειδικά θέματα θεωρίας και πράξης της μετάφρασης. Κατά τον Delisle (1984: 25), η έννοια της γενικής μετάφρασης στο πρόγραμμα σπουδών αποσκοπεί κυρίως στην εξοικείωση των εκπαιδευόμενων μεταφραστών με θέματα χειρισμού του λόγου και σύνταξης κειμένων στη ΓΣ, βάσει των ΚΠ. Για τον λόγο αυτό, στο πλαίσιο της γενικής μετάφρασης εξετάζονται, σε πρώτο στάδιο, κείμενα γραμμένα απλά, χωρίς ιδιαίτερες υφολογικές δυσκολίες ή απαιτήσεις στη θεματική τους ή από πλευράς ορολογίας και τεκμηρίωσης. Κατά την έννοια αυτή, τα γενικά πραγματολογικά κείμενα, όπως επί παραδείγματι άρθρα εφημερίδων, περιοδικών και του διαδικτύου, αποσπάσματα βιβλίων γενικού περιεχομένου κ.ά., ενδείκνυνται για την πρώτη επαφή των φοιτητών με το μεταφραστικό εγχείρημα [27]. Από την εμπειρία μας στην αγορά εργασίας, η μετάφραση διαφημιστικών κειμένων, εντύπων εμπορικής προώθησης προϊόντων, παρουσιάσεων εταιρειών, προϊόντων, ερευνών (μέσω διαφανειών σε λογισμικό παρουσιάσεων, π.χ. Powerpoint, Impress), αρθρογραφίας από το γενικό ημερήσιο και περιοδικό Τύπο θεωρούνται από τους πελάτες ως γενική μετάφραση. Ειδική μετάφραση Ο όρος ειδική μετάφραση αφορά τη λογοτεχνική, νομική, πολιτική, οικονομική, τεχνική και επιστημονική μετάφραση, ή πιο σωστά τη μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων ή τη μετάφραση κειμένων νομικού, τεχνικού, πολιτικού, ή οικονομικού περιεχομένου ή τη μετάφραση ειδικών/εξειδικευμένων πραγματολογικών κειμένων [28]. Πολλές φορές, με τον όρο ειδική μετάφραση (specialised translation) χαρακτηρίζεται η μη λογοτεχνική μετάφραση γενικά. Λογοτεχνική μετάφραση Στη βιβλιογραφία απαντώνται πολλές διακρίσεις αναφορικά με την τυπολογία των κειμένων και την ορολογία της λεγόμενης ειδικής μετάφρασης [29], 27 Tatilon (1986: 37). 28 Δανειζόμαστε τον όρο πραγματολογικά κείμενα (textes pragmatiques) από τον J. Delisle (1984:15). Βλ. και Μπατσαλιά & Σελλά (2010: 69, 77) και Κωστοπούλου (1999: 11-25). 29 Ενδεικτικά Sager (1994: , ), Trosborg (1988). Βλ. επίσης Floros (2005).

15 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 227 ωστόσο οι διάφορες αντιθέσεις ή επιχειρηματολογίες αφορούν τη μετάφραση των μη λογοτεχνικών κειμένων, αφού ο χαρακτηρισμός λογοτεχνική μετάφραση είναι σαφής και περιγραφικός και για τον μη ειδικό. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ουσιαστικά μέχρι και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, οι θεωρίες για τη μετάφραση και οι γλωσσολογικές και υφολογικές προσεγγίσεις αφορούσαν τα λογοτεχνικά κείμενα και την κριτική της λογοτεχνίας. Η μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων περιλαμβάνει διάφορα λογοτεχνικά είδη, όπως κλασικά αρχαία κείμενα, λογοτεχνικά κείμενα προηγούμενων αιώνων, σύγχρονη και νεότερη λογοτεχνία, μυθιστορήματα, αστυνομική λογοτεχνία, παιδική λογοτεχνία, ποίηση, θεατρικά έργα (μετάφραση και διασκευή) [30], σάτιρα, τη μετάφραση ιερών κειμένων (π.χ. Βίβλος), συχνά δε και κείμενα βιογραφικού χαρακτήρα και γενικότερα κείμενα ιδιαίτερης καλλιτεχνικής και αισθητικής αξίας με έντονη την εκφραστική λειτουργία και την εμφάνιση υφολογικών, κατά Tatilon, επινοήσεων [31]. Από επαγγελματικής πλευράς, η μετάφραση τέτοιων κειμένων πραγματοποιείται στο πλαίσιο των εκδοτικών οίκων και αποτελεί την κατ' εξοχήν ευκαιρία για τους μεταφραστές να υπογράψουν το έργο τους και να βραβευτούν και γι' αυτό μέσα από διάφορα βραβεία λογοτεχνίας και μετάφρασης, ενώ δεν θεωρείται επαγγελματικά από την πλευρά του μεταφραστή ως η καλώς αμειβόμενη μεταφραστική εργασία. Ο Venuti (1992, 1998) [32] παρουσιάζοντας τον μεταφραστή λογοτεχνικών κειμένων, αναφέρει ότι ο μεταφραστής υπογράφει συμβόλαια με συχνά μικρή αμοιβή, την απόφαση της μετάφρασης του κάθε έργου δεν την έχει ο ίδιος αλλά ο εκδότης, ο οποίος και ασκεί κάποια μορφή καταπίεσης, λόγω της γενικότερης αδυναμίας του ρόλου του μεταφραστή στην εκδοτική βιομηχανία. Επίσης, θα πρέπει να τονίσουμε 30 Βλ. και Snell-Hornby (1995: 32). Η μετάφραση του θεατρικού έργου είναι μια διαφορετική διαδικασία από την τυπική μετάφραση του γραπτού λόγου, διότι επί της ουσίας πρόκειται για μετάφραση προφορικού λόγου/διαλόγων. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι σχεδόν πάντοτε όταν παρακολουθούμε ένα θεατρικό έργο ή όπερα και διαβάζουμε για τους συντελεστές, βλέπουμε ότι για την απόδοση του έργου στη ΓΣ γίνεται πάντα αναφορά σε μετάφραση ή προσαρμογή και διασκευή, συχνά και από τον ίδιο τον σκηνοθέτη της θεατρικής παράστασης. (Αυτό οφείλεται στην ίδια τη φύση και τη μορφή του θεατρικού έργου, ως κειμενικού είδους, βλ. Αννίνου (2006: ). Επιπροσθέτως, σήμερα πολλά έργα όπερας ή οπερέτας παρουσιάζονται στο κοινό στην αρχική τους γλώσσα, ενώ για την κατανόηση προβάλλονται ψηλά στη σκηνή υπέρτιτλοι μέσα από προβολέα. Για τη μετάφραση ταινιών και τηλεοπτικών προγραμμάτων, αναφερόμαστε παρακάτω στην ενότητα οπτικοακουστική μετάφραση, που ασχολείται κατ' εξοχήν με αυτό το είδος. 31 Βλ. και Reiss (1977/1989: ) και Reiss (2009: ). 32 Munday (2002: ).

16 228 Γωγώ Κωστοπούλου εδώ ότι σημαντικό ρόλο στο τελικό προϊόν, στην έκδοση ενός μεταφρασμένου λογοτεχνικού έργου, έχει και ο εκάστοτε επιμελητής [33]. Μη λογοτεχνική μετάφραση (ή ειδική μετάφραση) Ο Delisle (1984: 15, 22-34) προσδιορίζει την ειδική μετάφραση ουσιαστικά ως τη μετάφραση των πραγματολογικών κειμένων, ήτοι κειμένων που διοχετεύουν πληροφορίες «χρήσιμες» και πρακτικής φύσεως, των οποίων η αισθητική πλευρά είναι δευτερεύουσας σημασίας σε αντίθεση με τα λογοτεχνικά κείμενα ενώ η δυσκολία τους έγκειται, κυρίως, στις θεματικές γνώσεις που απαιτούνται για την κατανόηση και μετάφρασή τους. Τα κείμενα σε αυτό το είδος αναφέρονται σε ειδικούς τομείς γνώσης, πολλές φορές δεν φέρουν την ταυτότητα του συντάκτη τους, ενώ παράγονται συνήθως για συγκεκριμένο αναγνωστικό κοινό, με βάση συγκεκριμένες συμβάσεις γραφής [34]. Ο Tatilon (1986: 35-39), ως προς αυτό το είδος, κάνει αναφορά σε μετάφραση κειμένων που ανήκουν σε διάφορους επιστημονικούς τομείς και απαιτούν γενικές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, γνώσεις τεχνικής φύσεως (connaissances techniques), καθώς και μεθοδολογία για την αντιμετώπιση της τεκμηρίωσης και της ορολογίας. Επίσης, υποστηρίζει (1986: 9, 15-16) ότι ανάλογα με τον τύπο και το είδος του κειμένου απαιτείται και μία στρατηγική για την αντιμετώπισή του. Ειδικότερα, στα κείμενα που διδάσκονται στο πλαίσιο της τεχνικής μετάφρασης, όπως νομικά, επιστημονικά, τεχνικά κείμενα, το στοιχείο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι η πραγματολογική πληροφορία (information pragmatique) και, κατά συνέπεια η έρευνα για τη μετάφραση των κειμένων αυτών εστιάζεται στην τεχνική τεκμηρίωση (documentation technique) και στη μεταγλωσσική τεκμηρίωση (documentation métalinguistique) (Tatilon 1986: 37-39). Ο Newmark (1988: 151) κάνει αναφορά σε ειδική μετάφραση, την οποία και διαχωρίζει περαιτέρω σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία της ειδικής μετάφρασης περιλαμβάνει κείμενα που ανήκουν στο χώρο της τεχνολογίας, και κείμενα όπως εγχειρίδια και οδηγίες χρήσης, στα οποία οι ειδικοί όροι καλύπτουν, ως επί το πλείστον, ποσοστό 5-10%. Τα κείμενα αυτά τα θεωρεί κατά κάποιον τρόπο «καθολικά», με την έννοια ότι τα στοιχεία τους, οι ιδέες και το περιεχόμενό τους, εν γένει, δεν εξαρτώνται από την εκάστοτε πραγματικότητα μιας γλώσσας ή χώρας. Το δεύτερο είδος της ειδικής μετάφρασης περιλαμβάνει κείμενα πολιτικά, εμπορικά, οικονομικά και νομικά. 33 Περισσότερα για τη λογοτεχνική μετάφραση, βλ. ενδ. Schjoldager (2008: ) και Landers (2001) και τις Εμπειρίες μετάφρασης του Eco (2003). 34 Βλ. και Delisle et al. (1999: ).

17 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 229 Σύμφωνα με τη Durieux (1986: 15-16, 23-24), η οποία προτιμά τον όρο τεχνική μετάφραση, πρόκειται για τη μετάφραση κειμένων τεχνικού, τεχνολογικού και επιστημονικού περιεχομένου. Η έννοια του «τεχνικού περιεχομένου» δεν αναφέρεται μόνον σε κείμενα αμιγώς τεχνικά, όπως οδηγίες χρήσης, αλλά και σε κείμενα επιστημονικού (ιατρικής, βιολογίας, αρχιτεκτονικής, κ.λπ.), καθώς και χρηματοοικονομικού περιεχομένου. Οι Hervey και Higgins (1992: ) αναφέρουν ότι με τον όρο τεχνική μετάφραση (technical translation) εννοούμε τη μετάφραση εμπειρικών περιγραφικών κειμένων που ανήκουν στον χώρο των επιστημών και της τεχνολογίας. Σύμφωνα με τους Sue-Ellen και Leland Wright (1993: 1-3), η τεχνική μετάφραση περιλαμβάνει τη μετάφραση κειμένων που περιέχουν ειδικές γλώσσες, ως εκ τούτου, ο όρος τεχνική μετάφραση δεν αναφέρεται μόνον σε κείμενα, επί παραδείγματι, μηχανικής ή ιατρικής, αλλά και άλλων επιστημονικών κλάδων, όπως είναι η οικονομία, το δίκαιο, η ψυχολογία, κ.ο.κ. [35] Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι από επαγγελματικής πλευράς η μετάφραση τέτοιων κειμένων διεκπεραιώνεται τόσο μέσω μεταφραστικών γραφείων και εταιρειών, από εσωτερικούς (in-house) μεταφραστές και από εξωτερικούς συνεργάτες, ελεύθερους επαγγελματίες (freelancers), όσο και μέσω της εκδοτικής βιομηχανίας, στην περίπτωση της μετάφρασης επιστημονικών συγγραμμάτων. Στη δεύτερη περίπτωση, οι μεταφράσεις κυκλοφορούν, κατά κύριο λόγο, στο πλαίσιο ειδικών επιστημονικών σειρών ανά θεματικό/ερευνητικό τομέα, των οποίων την επιμέλεια έχουν καθηγητές πανεπιστημίων, ειδικοί επιστήμονες και ερευνητές. Οπτικοακουστική μετάφραση Ο όρος οπτικοακουστική μετάφραση (audiovisual translation), ή αλλιώς μετάφραση πολυμέσων, είναι κατά την Chiaro (2009: 141) ο υπερωνυμικός όρος για τα πεδία της multimedia, screen, multimodal translation. Το είδος αυτό μετάφρασης θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρίσκεται ανάμεσα στη μετάφραση και τη διερμηνεία, υπό την έννοια ότι αφορά γραπτά και προφορικά κείμενα και την απόδοση τους σε γραπτή ή προφορική μορφή. Επιπροσθέτως, στην περίπτωση της οπτικοακουστικής μετάφρασης, τα προς απόδοση κείμενα έχουν σύνθετη μορφή και περιλαμβάνουν πολλά περισσότερα στοιχεία από τη γλώσσα, όπως είναι η εικόνα, τα σύμβολα, οι χειρονομίες των ηθοποιών/προσώπων, η μουσική υπόκρουση/επένδυση και γενικότερα ο ήχος. Οι βασικές 35 Για ζητήματα νομικής μετάφρασης, βλ. ενδ. Cao (2007), τεχνικής μετάφρασης, βλ. ενδ. Scarpa (2010) και μετάφρασης πολιτικού λόγου, βλ. ενδ. Schäffner & Bassnett (2010).

18 230 Γωγώ Κωστοπούλου διακρίσεις/πρακτικές στο είδος αυτό είναι ο υποτιτλισμός, η μεταγλώττιση και η μετάφραση με αφήγηση επί της εικόνας. Ο υποτιτλισμός (subtitling) αφορά τη γραπτή απόδοση ενός ΚΠ του οποίου η αρχική μορφή είναι το γραπτό σενάριο, αλλά επί της ουσίας το προφορικό κείμενο με τα διαλογικά μέρη. Η απόδοση αυτή στη ΓΣ εμφανίζεται, συνήθως, στο κάτω μέρος της οθόνης ταυτόχρονα με τη σχετική εικόνα/λήψη και τον διάλογο, παραδοσιακά σε δύο γραμμές το πολύ, περίπου 35 χαρακτήρων η καθεμία, και βασίζεται στον λεγόμενο «κανόνα των 6 δευτερολέπτων» (Díaz Cintas & Remael) [36] για να μπορεί ο θεατής να διαβάσει με άνεση το περιεχόμενο. Η απόδοση των υποτίτλων γίνεται με ειδικό λογισμικό υποτιτλισμού από μεταφραστές ή τεχνικούς. Οι υπότιτλοι διακρίνονται σε κλειστούς, όταν είναι ενσωματωμένοι στην ταινία και σε ανοικτούς, όταν προσφέρεται η δυνατότητα στον χρήστη/τηλεθεατή να τους ενεργοποιήσει ή όχι [37]. Ο υποτιτλισμός διακρίνεται περαιτέρω σε ενδογλωσσικό και διαγλωσσικό υποτιτλισμό. Ο διαγλωσσικός υποτιτλισμός είναι η περίπτωση που αναφέραμε, όταν η απόδοση του κειμένου γίνεται σε μία ΓΣ για μια ταινία ή ντοκιμαντέρ στον κινηματογράφο, την τηλεόραση ή σε DVD. Ο ενδογλωσσικός υποτιτλισμός, όπου ο υπότιτλος είναι στην ίδια γλώσσα με τη γλώσσα της ταινίας, εξυπηρετεί τα άτομα με προβλήματα ακοής. Στο μενού των υποτίτλων των DVD χαρακτηρίζεται ως for the hearing impaired ή for the deaf and the hard-ofhearing και οι υπότιτλοι περιλαμβάνουν και επιπλέον στοιχεία σημαντικά για την πλοκή του έργου, δηλ. πληροφορίες ότι ακούγονται μουσική ή φωνές, ακόμη και μερικά στοιχεία που στην ουσία θυμίζουν οδηγίες του σκηνοθέτη για το σενάριο. Η μεταγλώττιση ή ντουμπλάρισμα (dubbing) αφορά το ακουστικό σκέλος μιας ταινίας, οπότε και μιλάμε για προφορική απόδοση στη ΓΣ του σεναρίου/διαλόγων του ΚΠ. Οι φωνές των πρωταγωνιστών της πρωτότυπης ταινίας καλύπτονται πλήρως από τις φωνές των συντελεστών της ταινίας στη ΓΣ, ενώ γίνεται προσπάθεια συγχρονισμού και της κίνησης των χειλιών του αρχικού διαλόγου. Στην Ελλάδα η κοινή πρακτική για τις ταινίες στον κινηματογράφο και την τηλεόραση είναι ο υποτιτλισμός, ενώ η μεταγλώττιση προτι- 36 Días Cintas (2010: 345). 37 Σήμερα ολοένα και συχνότερα, ο κανόνας των 6 δευτερολέπτων δεν τηρείται, τουλάχιστον στον υποτιτλισμό στο Διαδίκτυο, ενώ ο αριθμός των χαρακτήρων δεν αποτελεί πλέον ιδιαίτερο περιορισμό, λόγω της εξέλιξης των προγραμμάτων υποτιτλισμού, αλλά, καθώς φαίνεται, και της ταχύτερης ανάγνωσης και πρόσληψης των υποτίτλων από τους θεατές, οι οποίοι ζουν καθημερινά διαβάζοντας πολύ γρήγορα μηνύματα στις οθόνες των Η/Υ, στις συζητήσεις (chat) στο διαδίκτυο, στις τηλεοράσεις μέσω DVD, στα κινητά τους τηλέφωνα, στα δελτία ειδήσεων, κ.ά. Díaz Cintas (2010: ). Βλ. και O'Hagan & Ashworth (2002).

19 Μεταφραστής ή διερμηνέας; Διευκρινίσεις, ομοιότητες και διαφορές 231 μάται στις παιδικές ταινίες, και συχνά σε ντοκιμαντέρ ή σειρές στην τηλεόραση. Στην Ελλάδα, καθώς και στη Μ. Βρετανία, την Πορτογαλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και τις σκανδιναβικές χώρες η προβολή ταινιών και προγραμμάτων γίνεται, κατά κύριο λόγο, με υποτιτλισμό, ενώ οι χώρες της κεντρικής και νότιας Ευρώπης, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία (γνωστές ως FIGS από τα αρχικά τους στην Αγγλική γλώσσα) χρησιμοποιούν, ως επί το πλείστον, τη μεταγλώττιση για την προβολή ταινιών και προγραμμάτων (Chiaro 2009: 143). Ο υποτιτλισμός και η μεταγλώττιση έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, ανάλογα με την οπτική πλευρά (όπως γλωσσική πολιτική, κοινωνιογλωσσικοί παράγοντες). Ωστόσο, από πλευράς κόστους, ο υποτιτλισμός είναι η πλέον οικονομική λύση. Τέλος, μια άλλη μορφή απόδοσης ξενόγλωσσου κειμένου στο πλαίσιο της οπτικοακουστικής μετάφρασης, είναι και η μετάφραση με αφήγηση επί της εικόνας (voice-over translation), που χρησιμοποιείται κυρίως σε ντοκιμαντέρ, σε συνεντεύξεις ή στις ειδήσεις, όπου ακούγεται αμυδρά στο υπόβαθρο η πρωτότυπη γλώσσα της προβολής και κυριαρχεί ηχητικά η προφορική μετάφραση στη γλώσσα του τηλεοπτικού κοινού (ΓΣ). Με τον τρόπο αυτό, προσφέρεται η εντύπωση και η διασφάλιση στους τηλεθεατές ότι παρακολουθούν στη γλώσσα τους ακριβώς αυτά που λέει κάποιος στη γλώσσα του πρωτοτύπου (Franco 2001: 290). Για λίγα δευτερόλεπτα ο τηλεθεατής ακούει το μήνυμα στην πρωτότυπη εκδοχή και αμέσως μετά ξεκινάει η απόδοση στη ΓΣ, δίνοντας έτσι και μια αίσθηση ζωντανής αναμετάδοσης [38]. Τοπική προσαρμογή O LISA (Localization Industry Standards Association), ο Οργανισμός Προτύπων Τοπικής Προσαρμογής, ορίζει ότι «η τοπική προσαρμογή αφορά τη δημιουργία ενός προϊόντος γλωσσικά και πολιτισμικά κατάλληλου για τον τόπο (locale)-στόχος (χώρα/περιοχή και γλώσσα) όπου πρόκειται να πωληθεί και να χρησιμοποιηθεί» (Esselink 2000: 3). Η τοπική προσαρμογή (localization) είναι, κατά συνέπεια, η διαδικασία μετάφρασης και προσαρμογής ενός προϊόντος σε πολλές διαφορετικές γλώσσες, με κατ' εξοχήν παραδείγματα την προσαρμογή λογισμικού για χρήση σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή (locale), διαδικασία που περιλαμβάνει τη μετάφραση της ίδιας της εφαρμογής και των σχετικών με το προϊόν υποστηρικτικών κειμένων (μετάφραση του περιβάλλοντος διεπαφής χρηστών, των μηνυμάτων συστήματος, πλαισίων διαλόγου, κ.ά, με τις απαραίτητες γλωσσικές και πολιτισμικές αλλαγές για να επιτευχθεί η ζητού- 38 Βλ. και Díaz Cintas & Orero (2010: ).

20 232 Γωγώ Κωστοπούλου μενη καταλληλότητα και αποδεκτότητα του προϊόντος στην περιοχή-στόχος (δεν θεωρείται, π.χ. η Γαλλία και το Κεμπέκ (Καναδάς) ίδια locale, παρότι η γλώσσα η Γαλλική εν προκειμένω είναι κοινή). Ο όρος συχνά παρουσιάζεται με τη σύντμηση L10N, από το πρώτο και το τελευταίο γράμμα της λέξης και τον αριθμό 10, που δείχνει τον αριθμό των γραμμάτων ανάμεσα στα L και N (LISA glossary). Η μετάφραση είναι ένα μόνο από τα στάδια ενός έργου τοπικής προσαρμογής, που περιλαμβάνει και τα εξής: διαχείριση έργου, μετάφραση και δημιουργία λογισμικού, μετάφραση, δημιουργία και δοκιμή των αρχείων της ηλεκτρονικής (online) βοήθειας ή του περιεχομένου του ιστού (web content), μετάφραση και υπηρεσίες ηλεκτρονικής στοιχειοθεσίας (DTP) των εγγράφων, μετάφραση και συναρμολόγηση των εκπαιδευτικών τμημάτων με βάση τα πολυμέσα ή τον Η/Υ, δοκιμές λειτουργικότητας του προσαρμοσμένου λογισμικού ή των εφαρμογών του παγκόσμιου ιστού (Esselink 2000: 3) [39]. Η τοπική προσαρμογή χρησιμοποιείται, επίσης, στα βιντεοπαιχνίδια (σε Η/Υ, ειδικές κονσόλες τηλεόρασης, κινητά τηλέφωνα, κ.λπ.) τα οποία περιέχουν ανθρώπινη φωνή, ως εκ τούτου, τα προϊόντα αυτά πρέπει να είναι μεταγλωττισμένα ή υποτιτλισμένα και, μάλιστα, η μετάφραση στην αγορά αυτή θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της διαδικασίας της τοπικής προσαρμογής για κάθε προϊόν. Από πλευράς οικονομικών μεγεθών, η βιομηχανία των βιντεοπαιχνιδιών έχει ξεπεράσει τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, κάτι που ίσως οφείλεται στον ποιοτικό έλεγχο που ασκούν οι εταιρίες του χώρου σε κάθε προϊόν, αφού η μετάφραση δεν αντιμετωπίζεται εδώ ως «αναγκαίο κακό», οι μεταφραστές εμπλέκονται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας και οι υπεύθυνοι κυκλοφορίας των προϊόντων ανά αγορά προβαίνουν σε λειτουργικές και γλωσσικές δοκιμές ως μέρος της διασφάλισης ποιότητας των εν λόγω προϊόντων (Chiaro 2009: 153). 4. Είδη διερμηνείας Τα κριτήρια κατηγοριοποίησης των ειδών διερμηνείας είναι είτε ο τρόπος πραγματοποίησής της, εάν είναι διαδοχική, ταυτόχρονη, επάλληλη, κ.λπ., είτε το κοινωνικό περιβάλλον, η επικοινωνιακή περίσταση στην οποία πραγματοποιούνται οι κοινωνικές δραστηριότητες που απαιτούν την πραγματοποίηση της διερμηνείας για την επίτευξη της επικοινωνίας (δηλαδή διερμηνεία συνεδρίων, διερμηνεία δικαστηρίου, για το δημόσιο τομέα, κ.λπ.). 39 Στο πλαίσιο και της παγκοσμιοποίησης και στον χώρο των Η/Υ και της γλωσσικής τεχνολογίας, ο έτερος όρος είναι η διεθνοποίηση (internationalization, i18n) που αφορά τον σχεδιασμό των εγγράφων και του λογισμικού κατά τρόπο που να καλύπτει διαφορετικές γλωσσικές και πολιτισμικές απαιτήσεις εκ των προτέρων (όπως είναι, π.χ., οι γραμματοσειρές ή κάποιο σύμβολο στο πληκτρολόγιο) (Hartley 2009).