Η ειδολογική ταυτότητα του λογοτεχνικού κειμένου και οι μεταμορφώσεις της. Μεταφράσεις του του Manuel Silvela στα Γαλλικά και τα Ελληνικά.

Transcript

1 Η ειδολογική ταυτότητα του λογοτεχνικού κειμένου και οι μεταμορφώσεις της. Μεταφράσεις του El Perfecto Novelista του Manuel Silvela στα Γαλλικά και τα Ελληνικά. Νίκος Μαυρέλος 1. Η προϊστορία της έρευνας και η συμπλήρωση των στοιχείων για τα κείμενα Η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί τη συνέχεια μελέτης που δημοσιεύσαμε με τη Γ.Φαρίνου-Μαλαματάρη. Η έμφαση εδώ δίνεται, εντούτοις, στην τακτική των μεταφραστών και την επίδρασή της επί της ταυτότητας και της λειτουργίας τού κειμένου, ενώ αφήνει να διαφανεί και η περιπέτεια της υποδοχής του στα ελληνικά λογοτεχνικά πράγματα. 1 Λίγο πριν τη δημοσίευση της προαναφερθείσας μελέτης βρέθηκε το κείμενο στην πρώτη ισπανική του δημοσίευση, χάρη στη βοήθεια του Carlos Rico, αλλά δεν ήταν δυνατό να γίνει η παρουσίαση των διαφορών της από την τελική μορφή του κειμένου στην οποία είχαμε βασιστεί. 2 Το σημαντικότερο είναι ότι βρέθηκε αργότερα και η πρώτη γαλλική μετάφραση του κειμένου από τον J. Cohen. 3 Σε αυτή δεν κατονομάζεται ο συγγραφέας του ισπανικού κειμένου ούτε με το ψευδώνυμο και γι αυτό η πρώτη ελληνική μετάφραση δεν έχει όνομα συγγραφέα. Με την ανακάλυψη της πρώτης γαλλικής μετάφρασης μπορούμε τώρα με σιγουριά να αιτιολογήσουμε κάποιες από τις διαφορές των δύο ελληνικών μεταφράσεων, όπως θα φανεί παρακάτω. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι μένει ακόμα να βρεθεί και η τελευταία συνέχεια της δεύτερης ελληνικής μετάφρασης, αφού λείπουν αρκετά φύλλα της εφημερίδας Ακρόπολις και γι αυτό δεν εντοπίστηκε ούτε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, ούτε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, αλλά ούτε και στη Βιβλιοθήκη Κοραή στη Χίο. Ωστόσο, δεδομένου ότι έχουμε το μεγαλύτερο μέρος της μετάφρασης του Μαντζαβίνου, μπορούμε να μιλήσουμε με σχετική σιγουριά για αρκετά πράγματα και να συγκρίνουμε τις δύο ελληνικές μεταφράσεις. 1 Για την προϊστορία της υποδοχής του «El perfecto novelista» στην Ελλάδα βλ. Γ. Φαρίνου- Μαλαματάρη-Νίκος Μαυρέλος, «El perfecto novelista (1850) και οι τύχες του στην Ελλάδα μέσω Γαλλίας», στον τόμο Γ. Λαδογιάννη, Α. Μπενάτσης και Κλ. Νικολουδάκη (επιμ.), Ευτυχισμός. Τιμή στον Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2010, Manuel Silvela, Obras Literarias de Don Manuel Silvela de la Real Academia Española, Imprenta y Fundición de M. Tello, Madrid 1890, σσ Για τις διαφορές μεταξύ του κειμένου του 1850 και εκείνου στα Άπαντά του βλ. παρακάτω. 3 Βλ. περ. La Semaine, αρ. 50 ( ), Για τις διαφορές μεταξύ των δύο μεταφράσεων βλ. παρακάτω. Η υπόθεση που είχαμε διατυπώσει με τη Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη για τυχόν μετάφραση του κειμένου και στη Semaine Universelle του Μαρίνου Παπαδόπουλου Βρετού έμεινε υπόθεση, γιατί στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τεύχη του περιοδικού στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. 1

2 2. Τα κείμενα Α. Το πρωτότυπο, που δημοσιεύεται στο Ilustración, Periódico Universal (φύλλο 12 ης και 13 ης Οκτωβρίου 1850, σσ ), έχει γραφτεί τον Αύγουστο του 1849 και φέρει την υπογραφή Velisla. Εμφανίζεται τρία χρόνια μετά τη σημαντική μελέτη του Ramón de Navarrete La novela española (1847), ενώ τα σχόλιά του φαίνεται ότι απηχούν γενικότερα τον προβληματισμό της εποχής του για το μυθιστορηματικό είδος. 4 Η αναφορά από τον Σιλβέλα ξένων (και όχι ισπανικών 5 ) παραδειγμάτων από παραλογοτεχνικά είδη, παλιότερα (μυθιστόρημα γοτθικό, περιπετειών κλπ.) και του καιρού του (ναυτικό, κοινωνικό ή αποσιωπητικό [=ερωτικό] κλπ.), ενδέχεται να αναδεικνύει περιφρόνηση με έμμεσο τρόπο προς τον πιο γνωστό τότε Ισπανό συγγραφέα μυθιστορημάτων σε συνέχειες, τον Wenceslao Ayguals de Izco, που, με την ταυτόχρονη ιδιότητα του εκδότη, εγκαινιάζει μια σειρά με τίτλο «El novelista universal» (διόλου τυχαία η ομοιότητα με τον τίτλο τού Σιλβέλα) και το πιο γνωστό του μυθιστόρημα έχει τον τίτλο María, o la hija de un jornalero [=Μαρία ή η κόρη ενός μεροκαματιάρη] (1845), που παραπέμπει στο υπόδειγμα ηρωίδας του Σιλβέλα (Marianna). 6 Παρότι ο συγγραφέας και το κείμενο είχαν μεγάλη απήχηση κατά τον 19 ο αιώνα, σήμερα φαίνεται να έχουν ξεχαστεί και τα δύο. Η πρώτη μορφή τού 1850 δεν έχει σοβαρές διαφορές από το τελικό κείμενο στα Άπαντα του συγγραφέα (1890), εκτός από κάποιες διορθώσεις στην ορθογραφία και προσθήκη ή αφαίρεση κάποιων λέξεων που δεν αλλάζουν την ταυτότητα του κειμένου. Από αυτές τις αλλαγές μόνο τρία σημεία αξίζει να αναφερθούν εδώ. Συγκεκριμένα από το τελικό κείμενο (σ. 28) λείπει η φράση του κειμένου του 1850 «a los que se seguirán Cincuenta años despues», στο σημείο όπου αναφέρεται στον Dumas. Επίσης, για το απόσπασμα από το Rumbos Peligrosos, το 1850 υπάρχει μια υποσημείωση με την παραπομπή «Amberes 1683, tomo 1 en 4 o», η οποία παραλείπεται το 1890 (σ.30). Τέλος, μια σημαντική για τον βαθμό ειρωνείας του κειμένου στο συγκεκριμένο σημείο είναι η παράλειψη τo 1890 της λέξης «sublime» στη φράση «para que este genero [sublime] 4 Βλ. σχετικά Ric. Navas Ruiz, El Romanticismo español, Cátedra, Μαδρίτη , Πρέπει επιπλέον να λάβουμε υπόψη ότι, στον πρόλογο των Απάντων [Obras literatias, ό.π.] τού Σιλβέλα (σελ. 9, σημ. 3), ο Νavarrete αναφέρεται ως ο άνθρωπος που εισήγαγε με κολακευτικό σημείωμα τον Σιλβέλα στον κύκλο του περιοδικού Ilustración. Periodico Universal. 5 Ισπανικά παραδείγματα δίνει κυρίως από ιστορικούς (J. Fr. Mazdeu, Jer. Zurita κλπ.). 6 Βλ. Navas Ruiz, ό.π., Το μυθιστόρημα μεταφράζεται στα γαλλικά από τον Sue, που επίσης αναφέρει συχνά ο Σιλβέλα. 2

3 entusiasme», κατά την αναφορά στη «novela gimnástica» (σ. 38). Με τη λέξη αυτή η ειρωνική αντίθεση του φαίνεσθαι (ύψιστο) από το είναι (γελοίο) αμβλύνεται. Β. Οι διαφορές της δεύτερης γαλλικής μετάφρασης (Supplément littéraire du Dimanche του Figaro 2/2/1884) από την πρώτη δεν είναι σημαντικές ως προς την ειδολογική ταυτότητα του κειμένου ή το ύφος του, αφού περιορίζονται σε επεμβάσεις στη στίξη, τη χρήση αρχικών κεφαλαίων και σε ελάχιστες διορθωτικές επεμβάσεις στην ορθογραφία. Είναι σημαντικό όμως να αναφερθούν τέσσερις επεμβάσεις, οι οποίες αιτιολογούν και τις αντίστοιχες διαφορές των δύο ελληνικών μεταφράσεων. Η πιο σημαντική είναι η παράλειψη του ονόματος ή του ψευδωνύμου του Ισπανού συγγραφέα το 1850, όπως αναφέρθηκε. Το 1850 κάθε μία από τις τέσσερις παραγράφους, που ακολουθούν κάθε περιγραφή με βάση τις σχολές, ξεκινά με τη λέξη «nota» [ισπ. «advertencia»] και στη Χρυσαλλίδα «Σημείωσις», 7 όπως αναφέρθηκε. Στη γαλλική μετάφραση του Figaro, αλλά και στην ελληνική του Μαντζαβίνου, η λέξη παραλείπεται. 8 Η ειρωνική χρήση της εν λόγω λέξης καθιστά το ισπανικό κείμενο πιο κραυγαλέα καθοδηγητικό ως «Εγχειρίδιο» για επίδοξους συγγραφείς. 9 Η ειρωνικά τοποθετημένη ειδολογική κατηγορία με τον παρακειμενικό δείκτη «nota» διακρίνει την προτεινόμενη υποδειγματική περιγραφή από το ειρωνικό σχόλιο για τους αποδέκτες της ειδοποίησης-συμβουλής. Όλες οι παράγραφοι, που εντάσσονται στην ειδολογική αυτή κατηγορία και λειτουργούν ως εγκιβωτισμένα είδη λόγου, στοχεύουν στο να σατιρίσουν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουν οι επίδοξοι λογοτέχνες. Επιπλέον, τοποθετημένες ακριβώς μετά τις παρωδιακής υφής περιγραφές, μπορούν με σιγουριά να θεωρηθούν ειρωνικά σχόλια. 10 Άλλη μια διαφορά που περνάει στη δεύτερη ελληνική μετάφραση είναι και η αλλαγή της λέξης [lecteur] philosophe σε [lecteur] philosophique στην πέμπτη γραμμή (μτφ. Figaro) της παραγράφου που αναφέρεται στην επιλογή του θέματος και τον ρόλο του προλόγου (préface). Ο μεταφραστής της Χρυσαλλίδας μιλά για 7 Η μετάφραση της Χρυσαλλίδας είναι σε δύο συνέχειες: τ. 1, αρ. 22 (1863), και αρ. 23 (1863), Το γεγονός αυτό ενισχύει και την άποψη ότι ο Μαντζαβίνος δεν είχε υπόψη του την ελληνική μετάφραση του Από τη μετάφραση σε συνέχειες του Μαντζαβίνου στην εφ. Ακρόπολη έχουμε τις τρεις (9,10 και 18/2/1884) και λείπει η τέταρτη, όπως προαναφέρθηκε. 9 Δεν είναι τυχαίο που ο παππούς του, Manuel Silvela, εκδίδει μαζί με τον P. Mendibil μια ανθολογία υποδειγματικών ισπανικών κειμένων (ποιητικών και πεζογραφικών), ως πρότυπο για επίδοξους μελετητές της γλώσσας. Βλ. P. Mendibil y M. Silvela, Biblioteca Selecta de Literatura Española, o modelos de Eloquencia y Poesia, tomados de los escritores mas célebres desde el siglo XIV hasta nuestros dias y que se dedican al conocimiento y estudio de esta lengua, Burdeos [=Μπορντώ] Η συνειδητοποιημένη παράλληλη χρήση σάτιρας και παρωδίας (με δόσεις ειρωνείας) αποτελεί εξαίρετο δείγμα συμπληρωματικής συνύπαρξής τους εντός του ίδιου κειμένου. Επιπλέον, σχετίζονται αποκλειστικά με το λογοτεχνικό φαινόμενο (κείμενο και εξωκειμενικούς παράγοντες). 3

4 «φιλόσοφον αναγνώστη», ενώ ο Μαντζαβίνος για «φιλοσοφούντα». Επίσης, στην τελευταία γραμμή του δευτέρου κεφαλαίου η φράση του 1850 «styles divers» γίνεται «objets divers» και στα ελληνικά αντίστοιχα «διαφόρων χαρακτήρων [κειμένου]» και «διαφόρων αντικειμένων». Η διαφορά τού ύφους ή του χαρακτήρα (μορφή) από το αντικείμενο (θέμα-περιεχόμενο) αναδεικνύει την απροσεξία (ή έλλειψη θεωρητικού υποβάθρου) του Cohen (αφού πρόκειται για διαφορετικές έννοιες), η οποία μεταφέρεται και στη δεύτερη ελληνική μετάφραση. Γ. Τέλος, οι ελληνικές μεταφράσεις ακολουθούν τα γαλλικά, αλλά οι διαφορές της ταυτότητάς τους δεν οφείλονται τόσο στις διαφορές των δύο γαλλικών μεταφράσεων, όπως θα φανεί παρακάτω. 3. Σύγκριση των κειμένων σε σχέση με τη σατιρική ή παρωδιακή ταυτότητά τους. Α. Ισπανικό - Γαλλικά. Ο J. Cohen έμπειρος μεταφραστής πολλών ιστορικών ή διπλωματικών κειμένων ακολούθησε συγκεκριμένη τακτική αποστασιοποίησης από την έντονα σατιρική υφή του πρωτοτύπου, ίσως και για πολιτικούς λόγους. Ο Σιλβέλα είναι γνωστός δικηγόρος στην πατρίδα του και το 1884 πρέσβης της Ισπανίας στο Παρίσι, οπότε δεν γίνεται να εμφανίζεται ως συγγραφέας που σατιρίζει Γάλλους ομοτέχνους του ή που κατονομάζει τους Τούρκους ως εχθρούς. 11 Έτσι, αποσιωπά συγκεκριμένες φράσεις ή λέξεις, αλλάζει άλλες, προσαρμόζει κάποια παραδείγματα, ενώ, μάλλον λόγω άγνοιας, δείχνει να μην καταλαβαίνει καλά κάποιους όρους που αφορούν σε συγκεκριμένες ειδολογικές ή τροπολογικές κατηγορίες της λογοτεχνικής μεταγλώσσας και το ύφος της λογοτεχνικής ή θεωρητικής γραφής. Το πιο σημαντικό στοιχείο που χάνεται είναι η οξεία επιθετική ειρωνεία του πρωτοτύπου με τον έντονα σατιρικό χαρακτήρα του και η χρήση της παρωδίας. Ο Cohen χρησιμοποιεί αναλυτικότερο ή πιο επεξηγηματικό λόγο, μεταφράζει ελεύθερα όρους ή διαστρεβλώνει, εξομαλύνοντας το φαιδρό και ενίοτε επιθετικό ύφος του Σιλβέλα. Σημαντική παρέμβαση του Γάλλου αποτελεί και η διαφορετική αρίθμηση των κεφαλαίων, ως πρώιμο δείγμα μεταμυθοπλαστικής τεχνικής. Αρκετά καυστικός για την απόλυτη κυριαρχία της λογικής (επικράτηση του Θετικισμού), ο Σιλβέλα γράφει στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου: «Αυτό το επόμενο κεφάλαιο, λόγω της προόδου της μοντέρνας λογικής, θα έχει τον τίτλο IV γιατί έρχεται μετά το Ι» (σ. 27) 12. Η 11 Το «Τούρκοι» του πρωτοτύπου αντικαθίσταται από το γενικότερο και πολιτικά ορθότερο «άπιστοι». 12 Θα ήταν δηλαδή σαν να λέγαμε στα Ελληνικά ότι μετά το 1 έρχεται το 11. Αν και δεν έχει υπόψη του το πρωτότυπο, κατά ανάλογο τρόπο (όχι όμως τόσο ακραίο) και με σατιρικό σκοπό κατά των 4

5 παράλειψη αυτής της πρότασης από το γαλλικό εξομαλύνει τον επαναστατικό χαρακτήρα της σάτιρας που προβάλλεται με τη χρήση μιας μεταμυθοπλαστικής τεχνικής εν είδει αφηγηματικού σχολίου. Η επόμενη ομάδα αλλαγών που επιφέρει ο Cohen, λόγω ελλιπούς γνώσης κανόνων και ορολογίας για τη λογοτεχνία, είναι μεγάλη. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο αυτού του «Εγχειριδίου», η «Botánica» [=Βοτανολογία] του ισπανικού κειμένου μετατρέπεται σε «École botanique» [=Βοτανική Σχολή], με έναν όρο (Σχολή) που αφορά τη λογοτεχνική έκφανση ενός πνευματικού κινήματος. Αντίθετα, στο πρωτότυπο ηθελημένα ταυτίζεται η μεθοδολογία της επιστήμης ως πνευματικής εκδήλωσης με τη λογοτεχνική της έκφανση, ώστε να αναδείξει το αταίριαστο της απόλυτα θετικιστικής μεθοδολογίας με τη λογοτεχνική παραγωγή. Εντελώς ανεξήγητη είναι η αντικατάσταση του «más verosimil» [=πιο αληθοφανές (είδος)] (σ. 34), για το επιστολικό μυθιστόρημα, με το αντίθετό του, τη «profonde invraisemblance» [=βαθιά αναληθοφάνεια]. Ας εξετάσουμε, στη συνέχεια, μερικά ακόμα παραδείγματα ανά κατηγορία αλλαγών, για να φανεί η διαφορετική εικόνα που αποκομίζει ο αναγνώστης συγκρίνοντας το πρωτότυπο με τις γαλλικές μεταφράσεις. Ως προς τον έντονα σατιρικό ή/και παρωδιακό χαρακτήρα και την αποδυνάμωσή τους, έχουμε αρκετές αντικαταστάσεις λέξεων ή φράσεων. Για παράδειγμα, το «Artes de Cocina» [=βιβλία Μαγειρικής Τέχνης] 13 μετατρέπεται στο εντελώς ουδέτερο «mauvais ouvrages», ενώ παρακάτω προστίθεται η φράση «de notre manuel», που αποδεικνύει την προσπάθεια του Γάλλου να αμβλύνει την παρωδία της κανονιστικής ποιητικής ή μεθοδολογίας, προσδίδοντας πιο επίσημο τόνο στη μετάφραση, αφού το ονομάζει ξανά «Εγχειρίδιο» και όχι «unos capítulos» [=κάποια κεφάλαια] (σ. 24). Ενώ στη φράση του θετικιστών και μεθοδολογίας που υιοθετήθηκε από συγγραφείς του 19 ου αιώνα, κατατάσσεται και η παρατήρηση του Ροΐδη στο τέλος του προλόγου της Πάπισσας Ιωάννας: «Την αντικρύ ΕΙΣΑΓΩΓΗΝ δύναται να παραλείψη ο μη αγαπών τας ιστορικάς συζητήσεις, τα χασμήματα και τας παραπομπάς» (Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, τόμ. Α, Ερμής Αθήνα 1978, 76). Επιπλέον, ο Ροΐδης συχνά καταφεύγει σε μεταμυθοπλαστικές τεχνικές, που θυμίζουν συγγραφείς όπως ο Sterne ή ο Thackerey. Ανάλογο παράδειγμα εντοπίζεται και στην αρχή της Πάπισσας (κεφ. Α ) όπου μιλάει για «κλασική αταξία» της τεχνικής In medias res: «Ο δε αγαπών την κλασικήν αταξίαν δύναται ν αναγνώσει πρώτον τας τελευταίας του βιβλίου μου σελίδας και έπειτα τας πρώτας, μετασχηματίζων ούτω εις επικόν μυθιστόρημα την απέρριτον και φιλαλήθη διήγησίν μου» (Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, ό.π., 114). 13 Η παρώδηση της κανονιστικής ποιητικής του Κλασικισμού, που έχει μεγάλη επίδραση στην ισπανική λογοτεχνική παραγωγή, αλλά ακόμα μεγαλύτερη στη γαλλική, γίνεται συνήθως με την παραβολή της προς τη μαγειρική, όπως φαίνεται και από την αναφορά του Ροΐδη στην τακτική του Πόε («Εδγάρδος Πόου», βλ. Άπαντα Β, ό.π., 234), αλλά και του ίδιου του Πόε στο διήγημα «Πώς να γράψετε ένα άρθρο για το Μπλάκγουντ», που πρωτοεμφανίστηκε το 1838 στην πρώτη του μορφή και το 1840 περιλήφθηκε στις Tales of Grotesque and Arabesque. Βλ. Ε. Α. Πόε, Ο σατιρικός Πόε. Διηγήματα, εισ./επιμ. Ν. Μαυρέλος, Σοκόλης, Αθήνα 2005,

6 πρωτοτύπου «tres ligeras arrugas, que se distinguen perfectamente con el microscopio» [=«τρεις αδιόρατες ρυτίδες, που διακρίνονται τέλεια με το μικροσκόπιο»] εντοπίζουμε ειρωνεία για τη χρήση θετικιστικής μεθοδολογίας στη λογοτεχνία, στο γαλλικό κείμενο ακυρώνεται αφού το «διακρίνονται τέλεια» μεταφράζεται λανθασμένα «à peine visible» [=μόλις που διακρίνονται], δηλαδή το αντίθετο. Αναλόγως, η αντικατάσταση της φράσης «el único objeto» [=ο μοναδικός σκοπός] (σ. 28) με το «L objet essentiel» [=ο βασικός σκοπός] αμβλύνει την επιθετική στάση του Σιλβέλα προς τους εκδότες, που απαιτούν να γράφονται βιβλία ευπώλητα, και προς τους συγγραφείς που υπακούουν στους κανόνες της αγοράς. Η έννοια της νεοτερικότητας στην αντιμετώπιση της παραγωγής συνοδεύεται από την έμφαση στη σχέση της τελευταίας με την αγορά του βιβλίου ως ενός ακόμα υλικού αγαθού. Η άκρως παράδοξη, ως προς το αποτέλεσμα επί του αναγνώστη, παρωδία επιστολής στην Κλάρα με τη χρήση ενός και μόνο φωνήεντος από τον Σιλβέλα (σ. 39), μετατρέπεται από τον Cohen σε μια απλή ερωτική επιστολή ρομαντικού τύπου, ακυρώνοντας τον παρωδιακό χαρακτήρα της. 14 Ακόμα πιο αδέξια είναι η προσπάθεια του Γάλλου να μετατρέψει σε σοβαρό ένα εντελώς παιχνιδιάρικο σημείο, όπου ο Σιλβέλα περιγράφει με έντονη σατιρική διάθεση τη διαδικασία συρραφής πηγών που κάνουν οι συγγραφείς ιστορικών μυθιστορημάτων: «La novella histórica consiste en agarrar á Mariana, Masdeu, Zurita y al monje tal ó cual: de todos estos autores se arrancan unas hojas, se revuelven bien en la copa de un sombrero, se sacan, se cosen, y se las hace preceder de un título que interese, tal como El grillo del rey D. Sancho, novela histórica» [=Το ιστορικό μυθιστόρημα συνίσταται στο να βασιστείς στον Μαριάννα, τον Μαζντέου, τον Θουρίτα 15 και τούτον ή εκείνον τον μοναχό: από όλους τούτους τους συγγραφείς ξεριζώνεις μερικές σελίδες, τις ανακατεύεις καλά στην κοιλότητα ενός καπέλου, παίρνεις κάποιες, τις ράβεις και τις βάζεις, προτάσσοντας έναν τίτλο που τραβάει το ενδιαφέρον, όπως Ο γρύλος του βασιλέως Δ. Σάντσου, 14 Για την αλλαγή αυτή βλ. σχετικά Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη-Νίκος Μαυρέλος, «El perfecto novelista (1850) Και οι τύχες του στην Ελλάδα μέσω Γαλλίας», ό.π., Το όνομα Μαριάννα αφορά στην Historia General de España του P. Mariana (1849), που σχολιάζεται στο περιοδικό La Ilustración. Periódico Universal (τόμ. Ι, τχ. 31, Σάββατο 29 Σεπτεμβρίου 1849), ένα χρόνο πριν τη δημοσίευση του κειμένου μας. Ο J. Fr. Mazdeu ( ) ήταν Ιησουΐτης ιστορικός και το έργο του είχε τον τίτλο Historia critica de Espana y de la cultura espanola ( ), ενώ ο Jer. Zurita ( ), επίσημος χρονικογράφος της Αραγονίας, έγραψε το έργο Anales de la Corona de Aragon ( ). Αν και δεν ήταν μοναχοί, η κατάληξη του καταλόγου για τις ιστορικές πηγές τους αναφέρει, αφού αυτοί συνήθως έγραφαν σχετικά έργα. Είναι περιττό να τονιστεί η ομοιότητα της τακτικής αυτής με την αντίστοιχη του Ροΐδη στην Πάπισσα Ιωάννα, όταν αναφέρεται στους μεσαιωνικούς καλόγερους και την «αντιγραφή» των κειμένων τους. 6

7 ιστορικό μυθιστόρημα] (σ ). Η σατιρική διάθεση, που κρύβεται πίσω από τη χρήση ενός δήθεν αθώου χιούμορ, στο γαλλικό κείμενο γίνεται κατηγορία με χοντροκομμένη ειρωνεία: «Le roman historique consiste à piller quelques vieux chroniqueurs, à leur arracher quelques feuilles que l on coud ensemble dont on extrait la quintessence, à s étendre complaisamment sur la forme d un chapeau, et à faire faire précéder le tout d un titre piquant, comme «Le Grillon du roi D. Sancho, roman historique [=Το ιστορικό μυθιστόρημα συνίσταται στη λεηλασία κάποιων παλιών χρονικογράφων, στο να ξεριζώσεις μερικές σελίδες από αυτούς, να τις συρράψεις και να αποσπάσεις την πεμπτουσία τους, να τα απλώσεις στο σχήμα [ή στη μορφή] ενός καπέλου και να προτάξεις έναν πικάντικο τίτλο όπως Ο γρύλος του βασιλέως Δ. Σάντσου, ιστορικό μυθιστόρημα]. Η κακή μετάφραση ακυρώνει την εικόνα του συγγραφέα-ταχυδακτυλουργού που «μαγειρεύει» τη συρραφή των κειμένων, κάνοντας το ύφος πιο επιθετικό και σοβαρό, ενώ δεν βγαίνει νόημα ξεκάθαρο, ούτε καθίσταται σαφής ο σατιρικός στόχος. Προφανώς από φόβο μήπως οι Γάλλοι δεν καταλάβουν τα συμφραζόμενα, παραλείπεται η αναφορά στο έργο Rumbos Peligrosos του Joseph Penso de la Vega 16 και έτσι χάνεται το μείγμα της σάτιρας με την παρωδιακής φύσης παραθεματική πρακτική. Ανάλογη περίπτωση είναι και η σχετική με το γοτθικό μυθιστόρημα ειρωνική φράση που παραλείπει ο Γάλλος: «[un fantasma] tan terrible, que toda la novela anda escapando de un héroe que á su vez la persigue con mas miedo que vergüenza» [= ένα φάντασμα τόσο τρομακτικό, που όλο το μυθιστόρημα προχωράει διαφεύγοντας από έναν ήρωα που, κάθε φορά το καταδιώκει με περισσότερο φόβο παρά ντροπή] (σ. 34). Ειρωνική είναι και η φράση που χρησιμοποιεί ο Σιλβέλα για υβριδικές περιπτώσεις μυθιστορημάτων, παρωδώντας τους υποτίτλους τους με το εξαιρετικά καινοφανές ως προς τον τίτλο: «a+b-c 2 αλγεβραϊκόν μυθιστόρημα του δρα. Ροβέρτου Τετράγωνου Στρογγυλού δε Μυαλού [=A+b-c 2 Novela algebraica por D. Ruperto Cuadrado Redondo de Mollera]» 17, ή το «ιπποτικό μυθιστόρημα που γυρίζει γύρω από τον νόμο του Νεύτωνα» [=Novela cavalleresca que gire sobre el binomio de Newton]. Ενώ γράφει ότι οι αναγνώστες τρέφουν «γλυκιά ελπίδα να δουν 16 Συγγραφέας εβραϊκής καταγωγής ( ). Γεννήθηκε στην Ισπανία, αλλά αναγκάστηκε να καταφύγει οικογενειακώς, λόγω θρησκεύματος, στην Ολλανδία, όπου έγραψε το έργο. Το παρατιθέμενο απόσπασμα είναι δυσνόητο και περίεργο, αφού το απομονώνει από τα συμφραζόμενά του, προφανώς εσκεμμένα. Η εμφανής ρητορεία του συγγραφέα αποτελεί μάλλον τον στόχο του Σιλβέλα. 17 Είναι πολύ σημαντική η ομοιότητα του ανύπαρκτου αυτού τίτλου με την αναφορά του Ροΐδη σε τύπους και «αλγεβρικά σκότη» και «επιστημονικά σημεία, οίον Δ 2 λογ.=κπ/β 2 =..!» στην «Περιήγησιν εις την Σελήνην» (Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα, Α, ό.π., 355). 7

8 [το ιπποτικό μυθιστόρημα που γυρίζει γύρω από τον νόμο του Νεύτωνα] να ανακοινώνεται από τις γωνιές» [=La dulce esperanza de ver (la novella cavalleresca que gire sobre el binomio de Newton) anunciada por las esquinas un dia ú otro], σαν να επρόκειτο να έρθει το μυθιστόρημα καβάλα σε άλογο, ο Γάλλος μεταφράζει απλά «de voir paraître» [=να το δουν να φανεί]. Ο Cohen επεμβαίνει και για να αποκρύψει προσβλητικά σχόλια για Γάλλους συγγραφείς, να συντομεύσει το κείμενο για πρακτικούς λόγους, αλλά και αντικαθιστώντας άγνωστα στο γαλλικό κοινό ονόματα, τοπωνύμια και δεδομένα με γνωστότερα, όπως οι δικαιολογημένες αντικαταστάσεις του «Βασιλικού Ναυτικού» με το «Κρατικό Ναυτικό» ή του Navarro Villoslada 18 από τον Dumas κλπ.. Αντίθετα, η άστοχη αντικατάσταση του «sudor copioso» [=άφθονος ιδρώτας] από το «sueur d émotion» [=ιδρώτας συγκίνησης], σε σχέση με την ανάγνωση έργων του Dumas, ακυρώνει την ειρωνεία του Σιλβέλα για την έκταση των ιστορικών μυθιστορημάτων του (ο αναγνώστης ιδρώνει όταν τα διαβάζει επειδή βαριέται), τοποθετώντας μια εμφανώς θετική φράση. Ενώ εξομαλύνεται η καθαρά ειρωνική στάση προς τον Dumas, 19 αντίθετα διατηρείται η ειρωνεία για την εμμονή του Ρεαλισμού (με «κορυφαίο τον Μπαλζάκ») στην εξονυχιστική λεπτομέρεια σαν να χρησιμοποιούσαν «μικροσκόπιο Stanhope» (σ. 26). Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η απόκρυψη του ειρωνικού σχολίου για τους ρεαλιστές και την τεχνική της θετικιστικής τους μεθοδολογίας (σ. 31). Όταν αναφέρεται σε έναν ήρωα που μπορεί μόνο να πιει «αποσταγμένο νερό» 20, παρατηρεί πως η ανάγνωση τέτοιων μυθιστορημάτων απαιτεί γνώσεις παθολογίας, ειρωνευόμενος ξεκάθαρα τα λογοτεχνικά ή θεωρητικά κείμενα, όπως ο πρόλογος στην Ανθρώπινη Κωμωδία του Μπαλζάκ (1842). Ομοίως, στην περίπτωση του «τυπικού» μυθιστορήματος ειρωνεύεται τη θεωρία των τύπων που διατυπώνει ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Ο Villoslada ( ) έγραφε, όπως και ο Dumas, ιστορικά μυθιστορήματα που δημοσιεύτηκαν το 1847 και το Παράλληλα, έγραφε και σε περιοδικά. Βλ. Navas Ruiz, ό.π., και Η σάτιρα κατά του Dumas διατηρείται, εντούτοις, στην κραυγαλέα παρωδία τίτλων των έργων του: «Μετά 20 έτη, Μετά 30 έτη, Μετά 40 έτη, Μετά 70 έτη» (σ. 28). Στο ίδιο σημείο αναφέρει και το παράδειγμα ενός έργου με τον υπερβολικό τίτλο Ένδεκα χιλιάδες παρθένες. Ο τίτλος, που ανήκει σε αγιολογικό αφήγημα (Santa Ursula y las once mil virgenes) αλλά σε αρχαιολογικό μνημείο, σχολιάζεται με σκωπτική διάθεση και από τον Ροΐδη στην «Εισαγωγή» της Πάπισσας (Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα Α, ό.π., 91, υποσημ. 2), για την υπερβολή στον αριθμό, η οποία οφείλεται σε παρεξήγηση. 20 Αντικαθιστώντας τη λέξη «destilada» [=αποσταγμένο] με την απλούστερη «claire»[=καθαρό], εξομαλύνεται η φορτωμένη με συμβολικά επίθετα ειρωνεία. 21 Για τη θεωρία αυτή βλ. σχετικά P. Chartier, Introduction aux grandes théories du Roman, Dunod- Bordas, Paris 1990, σσ

9 Σημαντική παράλειψη είναι, τέλος, εκείνη του ονόματος της μυθοπλαστικής περσόνας, του Άραβα Cide Hamete Benengeli, που ο Θερβάντες προσποιείται ότι γράφει το μεγαλύτερο μέρος του Δον Κιχώτη (στο δεύτερο βιβλίο του μυθιστορήματός του). Το τολμηρό, για την εποχή του Θερβάντες, πρώιμο μεταμυθοπλαστικό τέχνασμα συνδυάζεται από τον Σιλβέλα με το εξίσου τολμηρό δικό του προαναφερθέν τέχνασμα της αρίθμησης των κεφαλαίων, που επίσης παραλείπεται. Β. Οι ταυτότητες των ελληνικών κειμένων Οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη γαλλική μετάφραση εντοπίζονται και στα αντίστοιχα ελληνικά κείμενα, όπως επισημάνθηκε. Μεγαλύτερες, ωστόσο, είναι οι διαφορές των μεταφράσεων στη σύνταξη, το ύφος, το λεξιλόγιο και την ποιότητα εν γένει του λόγου. Αν επιχειρήσει κανείς να τις συγκρίνει, θα ξεχωρίσει την ανωτερότητα της μετάφρασης στη Χρυσαλλίδα, για την ομοιογένεια του ύφους της κυρίως, ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί και σχετικά ανεξάρτητο κείμενο ή διασκευή σε σχέση με το γαλλικό. Η βασική ορολογία για τα είδη του μυθιστορήματος και η γενικά προσεγμένη μετάφραση 22 (με εμφανείς γλωσσοπλαστικές ικανότητες) της σωρείας ειδολογικών κατηγοριών (παιγνιωδών ή μη) αναδεικνύουν βαθιά γνώση των τεκταινομένων στη δημιουργική πεζογραφία ως τότε, ενώ πολλά παραδείγματα κειμένων είναι οικεία στον Ροΐδη ή στον Ει. Ασώπιο με την ευρωπαϊκή παιδεία τους. Η μετάφραση του Μαντζαβίνου, αναπαράγει πιστά τη μετάφραση του Figaro, αλλά στις λεπτομέρειες (υφολογικές και γλωσσικές) φαίνεται κάπως πιο πρόχειρη 23. Για παράδειγμα, η εναλλαγή των όρων «μυθιστορία» και «μυθιστόρημα» δείχνει ότι o Μαντζαβίνος δεν γνωρίζει καλά την ορολογία για τα είδη, ενώ ο μεταφραστής της Χρυσαλλίδας χρησιμοποιεί σταθερά τους σωστούς όρους και, επιπλέον, επισημαίνει πως η μυθιστορία «αναβιώνει» μέσω του μυθιστορήματος. Αντίθετα, ο Μαντζαβίνος παρατηρεί απλά ότι «αναδεικνύεται» η μυθιστορία ξανά, σαν να μη συνειδητοποιεί πόσο σημαντικό είναι το μυθιστόρημα τον 19 ο αι., σε σημείο που, κατά τον πρώτο μεταφραστή, να «αντικαθιστά» σε ζήτηση την «ελαφρά» ποίηση. Εξίσου σημαντική 22 Εξαίρεση αποτελεί ο τύπος «σατύρα» (όχι σάτυρα), που εντοπίζεται δύο φορές και μάλλον δεν πρόκειται για τυπογραφικό λάθος. Ωστόσο, η νοηματοδότηση του όρου θυμίζει εκείνη του Ροΐδη στις «Επιστολές Αγρινιώτου». Το δεύτερο κραυγαλέο λάθος είναι η γραφή «holmour» αντί του σωστού «humeur». Αυτά τα λάθη όμως εντοπίζονται μόνο στο σημείωμα που παρουσιάζει το κείμενο, το οποίο δεν είναι σίγουρο ότι έγραψε ο μεταφραστής. 23 Αξιοπερίεργο είναι και το λάθος στη χρονολογία δημοσίευσης του κειμένου (1855 και όχι 1850). Αυτή η χρονολογία δεν υπάρχει στις γνωστές μας γαλλικές μεταφράσεις και αναρωτιέται κανείς αν ο Μαντζαβίνος είχε υπόψη του κάποια άλλη μετάφραση, την οποία εμείς δεν ξέρουμε. 9

10 είναι και η μετάφραση χωρίων που σχετίζονται με το θέμα των κανόνων της λογοτεχνικής παραγωγής. Η φράση «axiome littéraire» μεταφράζεται από τον πρώτο «φιλολογικόν αξίωμα» ενώ από τον δεύτερο «γραμματικόν αξίωμα», γεγονός που αναδεικνύει για άλλη μια φορά την αδυναμία του Μαντζαβίνου, τόσο στην ορολογία όσο και στην κατανόηση της φύσης του λογοτεχνικού φαινομένου. Ακόμα ένα παράδειγμα της διαφοράς μεταφραστικής τακτικής είναι η περιγραφή της τεχνικής του εγκιβωτισμού. Η φράση του 1863 «ατελεύτητος τεκνογονία των αλληλοδιαδόχως τικτωμένων ιστοριών» περιγράφει καλύτερα την τεχνική από την πολύ ουδέτερη και ασαφή αντίστοιχη φράση του 1884: «αλληλουχία ιστοριών, αίτινες αναγεννώνται διαδοχικώς». Γ. Η υποδοχή και απήχηση του κειμένου Διερευνώντας τα αίτια που οδήγησαν τον μεταφραστή της Χρυσαλλίδας να παρουσιάσει το κείμενο του Σιλβέλα, απαιτείται να εξετάσουμε τις συνθήκες στην Ελλάδα του 1863, εστιάζοντας κυρίως στα πνευματικά και ειδικότερα τα λογοτεχνικά συμφραζόμενα. Οι νεαροί τότε Εμμ. Ροΐδης και Ει. Ασώπιος, όντας στην ομάδα της Χρυσαλλίδας, συνεχίζουν αυτό που άρχισε ο Κ. Ασώπιος με τον πρώην ρομαντικό Ραγκαβή το 1862 στην «Εισήγηση» για τον Βουτσιναίο Διαγωνισμό (εγκατάλειψη του Ρομαντισμού και στροφή προς την κλασική, όχι όμως απαραίτητα κλασικιστική, ποιητική ή/και αισθητική). 24 Επιπλέον, στη Χρυσαλλίδα δημοσιεύονται έργα με σατιρική ή ειρωνική χροιά, όπως του Χάινε και του Σιλβέλα. Να σημειώσουμε εδώ ότι στο εισαγωγικό σημείωμα προβάλλεται έντονα η χρήση της σάτιρας. Η μετάφραση του Μαντζαβίνου εμφανίζεται σε εποχή επίσης κομβική για τη λογοτεχνία μας. Αναρωτιέται κανείς αν τα προαναφερθέντα λάθη στη μετάφραση και το εισαγωγικό σημείωμα προέρχονται από άγνοια, από προσπάθεια του μεταφραστή να μετριάσει, ή, τέλος, να προβάλλει το περιπαικτικό ύφος του κειμένου εννιά μήνες μετά την πρώτη «Προκήρυξη» του «Διαγωνίσματος της Εστίας» (Μάιος 1883) και δύο μήνες μετά τη δεύτερη (Δεκέμβριος 1883). Η δεύτερη μετάφραση μάς αφορά και γιατί ίσως συνδέεται με τη συγγραφή και μη δημοσίευση του ροϊδικού «Εγχειριδίου Διηγηματογραφίας», τη μεταμορφωμένη εκδοχή (ή διασκευή) του ισπανικού κειμένου, που εν τέλει μπορεί κάλλιστα να λειτουργήσει ως πρωτότυπο Βλ. σχετικά Δ. Αγγελάτος, Πραγματικότης και ιδανικόν. Ο Άγγελος Βλάχος και ο αισθητικός κανόνας της αληθοφάνειας ( ), Μεταίχμιο, Αθήνα 2002, Η στάση του Ροΐδη κατά του Ρομαντισμού θα φανεί ξεκάθαρα το 1865 («Απάντησις εις τον κ. Σαρίπολον», Άπαντα Α, ό.π., 55-56). 10

11 Όπως έχει επισημανθεί παλαιότερα 26, το αχρονολόγητο «Εγχειρίδιον Διηγηματογραφίας» αποτελεί εξελιγμένη μορφή της μετάφρασης του Συγκρίνοντας τα κείμενα και αποδεικνύοντας επί της ουσίας τη σχέση τους, φαίνεται ότι υπάρχει γλωσσική και νοηματική σχέση με άλλα κείμενα του νεαρού Ροΐδη. Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο μεταφραστής να είναι ο Ειρ. Ασώπιος 27. Η παραβολή του «Εγχειριδίου» με το κείμενο της Χρυσαλλίδας ανέδειξε το γεγονός ότι ο Ροΐδης σίγουρα το είχε υπόψη του, αλλά άφησε αναπάντητο το ερώτημα γιατί «ξαναδουλεύει ένα παλιό κείμενο στην τελευταία ώριμη φάση του συγγραφικού του έργου και γιατί τελικά δεν το δημοσιεύει;», 28 άσχετα αν είναι ή όχι ο μεταφραστής. 29 Επίσης ενδιαφέρον θα ήταν να ανιχνευθεί η σχέση του «Τίνι τρόπω γράφονται τα μυθιστορήματα» με την ίδια την Πάπισσα Ιωάννα στο επίπεδο τεχνικής παρώδησης της λογοτεχνικής παραγωγής και σατιρικών στόχων. Εν τέλει, το «Εγχειρίδιον» αποτελεί διαφορετικό κείμενο, που επεξεργάζεται έξυπνα το πρότυπό του και παρωδεί, μέσω μιας άλλης παρωδίας, συγκεκριμένα είδη 25 Επιβάλλεται να θυμόμαστε πως το «Εγχειρίδιον Διηγηματογραφίας» δεν είναι ούτε μετάφραση, ούτε παράφραση, ούτε καν διασκευή του ξένου. Ο Ροΐδης απλά χρησιμοποιεί κάποια παραθέματα και μάλιστα αλλαγμένα, πιθανόν ως παρωδία των προκηρύξεων των «Διαγωνισμάτων της Εστίας», τα οποία αναδεικνύουν την κανονιστική και καταδυναστευτική τάση της πνευματικής ελίτ. Από το «Διαγώνισμα της Εστίας» το 1883 ως τη δημοσίευση της Ανθολογίας του Κασδόνη (την οποία αναφέρει), διαπίστωσε ότι η παραγωγή δεν είναι διόλου ενθαρρυντική, παρά τις προσδοκίες που είχαν καλλιεργήσει οι δημοτικιστές στη δεκαετία του Βλ. σχετικά Χ. Σακελλαριάδης, Ο Άγγελος Βλάχος ποιητής σατιρικός, Αθήνα 1950, 52 Δ. Δημηρούλης, «Ένα αφήγημα για το αφήγημα. Το Εγχειρίδιον Διηγηματογραφίας του Εμμανουήλ Ροΐδη», Χάρτης 11 (Μάιος 1985), Ν.Μαυρέλος - Θ.Κωνσταντοπούλου, «Ένα πρώιμο ανυπόγραφο κείμενο του Ροΐδη», μικροφιλολογικά 12 (Φθινόπωρο 2002), και «El perfecto novelista» στην Ελλάδα βλ. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη-Νίκος Μαυρέλος, «El perfecto novelista (1850) Και οι τύχες του στην Ελλάδα μέσω Γαλλίας», ό.π., Τα κείμενα του Ασώπιου είναι επίσης γραμμένα σε γλώσσα που πλησιάζει εκείνη της μετάφρασης. 28 Ν.Μαυρέλος - Θ.Κωνσταντοπούλου, ό.π., σ Αν και στην αρχή του «Εγχειριδίου» αναφέρεται η ανθολογία του Κασδόνη (1896), δεν αποκλείεται η μετάφραση του Μαντζαβίνου να απέτρεψε τον Ροΐδη ήδη από το 1884 να ξαναδουλέψει την παλιά μετάφραση για να την ενσωματώσει στο δικό του κείμενο και να το δημοσιεύσει. Δεν αποκλείεται, δηλαδή, στην αρχή της δεκαετίας του 1880 να άρχισε να γράφει το «Εγχειρίδιον» για να το δημοσιεύσει ως ειρωνικό σχόλιο στη νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή, όπως φαίνεται και από υστερότερα άρθρα του («Πρόλογος» στις Σκηνές της Ερήμου και «Διατί δεν έχει η σημερινή Ελλάς Φιλολογίαν»). Η προσπάθεια του Ροΐδη ήδη από το 1863 να εξισορροπήσει ανάμεσα στον Ρομαντισμό και τον Κλασικισμό, αλλά και η γενικότερη τάση υποτίμησης του κλασικορομαντικού μείγματος της παραγωγής («ειδυλλιακή μονοχρωμία»), εξυπηρετούνται εξίσου από το ισπανικό κείμενο, το οποίο παρωδεί όλες τις ακραίες τάσεις και την ποδηγέτηση της παραγωγής. Τα παραδείγματα από το Βυζάντιο (που παρωδεί) στο «Εγχειρίδιο» παραπέμπουν τόσο στην παράδοση του ύστερου Διαφωτισμού (κύκλος Ασώπιου), όσο και στη γενικότερη στάση του Ροΐδη από τη δεκαετία του 1860, ενώ η αντιπαράθεση της ελληνικής με την ευρωπαϊκή παραγωγή δείχνει την απαισιοδοξία που νιώθει ως το τέλος του για το λογοτεχνικό μας μέλλον. Αν μάλιστα κάποιος επιχειρούσε να συνεξετάσει τα δύο κείμενα και το «Περί Κάλλους» του Ξενόπουλου (βλ. Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρ. Ασώπιου το 1885 [σσ ]), θα διαπίστωνε ομοιότητες και έναν ανοιχτό διάλογο με την παράδοση, ελληνική και ευρωπαϊκή. Ωστόσο κάτι τέτοιο θα απαιτούσε μια άλλη εργασία και φυσικά θα ήταν απαγορευτικό για την παρούσα ανακοίνωση. 11

12 πεζού λόγου, 30 ενώ σατιρίζει πολλά κακώς κείμενα. Επιπλέον, η προαναφερθείσα προσαρμογή στα καθ ημάς αναδεικνύει την ευρύτητα του ροϊδικού ορίζοντα. 4. Συμπεράσματα Ο συνδυασμός σάτιρας και παρωδίας του ισπανικού κειμένου, με την επίθεση στη σύγχρονή του παραγωγή (ισπανική και δυτικοευρωπαϊκή), αμβλύνεται στη γαλλική μετάφραση (τη θεωρούμε μία, αφού οι διαφορές είναι αμελητέες και γίνεται από τον ίδιο άνθρωπο), αλλά κυρίως στην πρώτη ελληνική μετάφραση (και πολύ λιγότερο στη δεύτερη) αποκτά μια εξέχουσα σημασία και ενισχύεται. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι πως οι ελληνικές μεταφράσεις εμφανίζονται σε δύο χρονικές συγκυρίες πολύ σημαντικές, με ενδεχόμενο στόχο να παρωδήσουν εισηγήσεις ή προκηρύξεις και να σατιρίσουν θεσμούς, αποκτώντας μια λειτουργία πέραν εκείνης που είχαν οι γαλλικές μεταφράσεις και προσεγγίζοντας περισσότερο στο ισπανικό κείμενο και τους ανάλογους στόχους που είχε η σάτιρα του Σιλβέλα στην Ισπανία του Είτε πρόκειται για ελληνικούς ποιητικούς και δραματικούς διαγωνισμούς (δεκαετία 60) είτε για διηγηματικούς διαγωνισμούς (δεκαετία 80), το ισπανικό κείμενο εξυπηρετεί με άμεσο τρόπο τους Έλληνες ενδιαφερόμενους. Τέλος, η μεγάλη επίδραση του κειμένου και η ερμηνεία του από το ελληνικό λόγιο κοινό φαίνεται από το ροϊδικό «Εγχειρίδιο διηγηματογραφίας», όπου το μεταμορφωμένο ισπανικό κείμενο γίνεται όπλο κατά της «aurea mediocritas» που τόσο μισεί ο Ροΐδης. Το μετασχηματισμένο κείμενο, εν είδει μεταμυθοπλαστικής συνέχειας του πρωτοτύπου, λειτουργεί με τρόπο καταλυτικό ως αφήγημα για την λογοτεχνική μας παραγωγή, αφήνοντας πίσω τον διαμεσολαβητή J. Cohen. 30 Η παράδοση της παρωδίας κειμένων με οδηγίες για συγγραφή καλών έργων έχει αρκετά προηγούμενα, ένα εκ των οποίων είναι διάσημο και αρεστό στον Ροΐδη. Πρόκειται για το σοβαρό, αλλά με δόσεις υπόγειας ειρωνείας (κατά τον Ροΐδη εντελώς παιγνιώδες), κείμενο του Ε.Α. Πόε «Η Φιλοσοφία της Σύνθεσης» (1846). Ο Ροΐδης υπαινίσσεται την ειρωνική υφή της σοβαροφάνειας του Πόε στο «Περί συγχρόνου εν Ελλάδι Κριτικής» (Εμμ. Ροΐδης, Άπαντα Β, ό.π., 251): «Μόνον ο Αμερικανός ποιητής Edgar Poe, παραδοξολογών μάλλον ή σπουδάζων, ισχυρίσθη ότι η επιμέλεια και ο κόπος δύνανται ν αντικαταστήσωσι την έμπνευσιν». 12