Φώτιος Χρ. Γράβαλος Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥΜΕΝΟΣ ΣΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ. Σύμβουλος Καθηγητής: Ιωάννης Β.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κλάδος Πρακτικής Θεολογίας Ειδίκευση Παιδαγωγική Φώτιος Χρ. Γράβαλος Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥΜΕΝΟΣ ΣΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ Σύμβουλος Καθηγητής: Ιωάννης Β. Κογκούλης Θεσσαλονίκη 2013

2 Περιεχόμενα: Πρόλογος...3 Εισαγωγή...4 Κεφάλαιο: Α Ο Κωστή Παλαμάς, το συγγραφικό του έργο και γενικότερα οι παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής του. 1.1 Ο Βίος Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής του Οι αντιλήψεις σχετικά με τον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο..11 Κεφάλαιο: Β Η οικογένεια και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών στο έργο του Κωστή Παλαμά. 2.1 Η αρωγή της οικογένειας στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού Η οικογενειακή αγωγή και η επίδραση του θεσμού της οικογένειας Η γεφύρωση του χάσματος και η ενίσχυση των συνεκτικών δεσμών ανάμεσα στους γονείς και στους νέους Οι συνέπειες της ελλιπούς παιδαγωγικής γνώσης των γονέων Η μεταλαμπάδευση της Θεολογικής γνώσης Η καλλιέργεια της ελληνορθόδοξης ιδιοπροσωπικότητας στον παιδαγωγούμενο Το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών..31 Κεφάλαιο: Γ Ο Μαθητής και ο Δάσκαλος ως παιδαγωγούμενος και παιδαγωγός στο έργο του Κωστή Παλαμά. 3.1 Ο μαθητής ως ελεύθερη προσωπικότητα Η διαδικασία κοινωνικοποίησης του μαθητή Η αυτογνωσία και η αυτοεκτίμηση του παιδαγωγούμενου Η προσωπικότητα του δασκάλου ή του καθηγητή ως παιδαγωγού Το παιδαγωγικό έργο του δασκάλου ως λειτούργημα Οι παιδαγωγικές αρχές του δασκάλου Ο δάσκαλος και ο καθηγητής παιδαγωγός ως η απόλυτη «αυθεντία»

3 Κεφάλαιο: Δ Μορφωτικά αγαθά Μέσα αγωγής και διδασκαλίας στη διαδικασία επικοινωνίας παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου στο έργο του Κωστή Παλαμά. 4.1 Η ελληνορθόδοξη κληρονομία στο έργο του Κωστή Παλαμά και η παιδαγωγική του αξία Τα μέσα διδασκαλίας και η χρήση τους από το δάσκαλο και καθηγητή παιδαγωγό Η παιδαγωγική χρήση της γλώσσας από το δάσκαλο Η διαχείριση του χρόνου του παιδαγωγούμενου μέσα σε ένα περιβάλλον μάθησης και η σχολική τάξη 74 Συμπεράσματα 77 Conclusions..81 Βιβλιογραφία: α) Πηγές, Νόμοι, Προεδρικά Διατάγματα, Εγκυκλοπαίδειες, Άπαντα, Εφημερίδες, Περιοδικά.. 84 β) Βοηθήματα: 1) Ελληνόγλωσσα. 85 2) Ξενόγλωσσα. 90 γ) Ηλεκτρονικές Πηγές Παράρτημα: Ενδεικτικά Ποιήματα.92 Ανέκδοτο φωτογραφικό Υλικό:

4 «Για το δυνάμωμα του τόπου μας πρώτα θα μας χρειάζεται ανθρώπων απόχτημα. Και τους ανθρώπους θα μας έδινε η Παιδεία. Η Παιδεία στηλωμένη, αμέσως από τα πρώτα του σκολειού μαθήματα, όχι στην αστόχαστη καταφροσύνη, αλλά στο σοφό δούλεμα της εθνικής γλώσσας. Της γλώσσας του κλέφτικου τραγουδιού και του Σολωμού, της μιας και της μόνης που θα μας φέρη πιο σιμά και την αθάνατην αρχαιότητα κρατώντας μας πάντα νέους. Γιατί σωστή γλώσσα θα πη σωστός νους. Την παραπεταμένη Σταχτοπούτα δέομαι και το Κράτος να γνωρίση πως είναι η Βασιλοπούλα και να την υψώσει στο θρόνο που της ταιριάζη. Δέομαι κάποιο άλλο αλφαβητάρι ν ανοιχτή εμπρός στα μάτια του σημερινού παιδιού, του αυριανού πολίτη. Δάσκαλος να γίνη ο Ποιητής. Κωστής Παλαμάς» Πρωτοχρονιά 1903 ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ 3

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Ανάμεσα στους μεγάλους νεοέλληνες ποιητές γραμματολογικά, ιστορικά, εθνικά, και από πολλές πλευρές ποιητικά, έρχεται πρώτος ο Κωστής Παλαμάς. Σαν προσωπικότητα είναι η πιο πολύπλευρη, η πιο πολυσύνθετη, η περισσότερο προσφερόμενη για εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ψυχανάλυση. Το έργο του πλατύ και σύνθετο, ποιητικό, διηγηματογραφικό, θεατρικό, κριτικό, χρονογραφικό ξεφεύγει σαν ενότητα από μια πρώτη ματιά. Όμως το έργο αυτό αποτελείται από πολλές ενότητες που όλες μαζί σχηματίζουν μια μεγαλύτερη και δυσκολοσύλληπτη από την κριτική σφαιρική ενότητα. Στον εθνικό μας ποιητή δουλεύουν ταιριαστά ο μεγάλος πρωθόρμητος λυρικός ποιητής, ο μεγαλόπνοος οραματιστής, ο άτεγκτος και προσεχτικός και εφευρετικός τεχνίτης του στίχου και του πεζού, ο καταπληκτικός γλωσσοπλάστης, ο βαθύς στοχαστικός νους που όλα τα ψάχνει και τα ρωτά, ο φιλόλογος, ο παιδαγωγός, ο άνθρωπος τέλος που η έκτακτη ευαισθησία του απλώνεται από τα πιο ατομικά ως τα πλατύτερα εθνικά και πανανθρώπινα ενδιαφέροντα. Μέσα σ ένα τόσο πλούσιο και πολυδιάστατο έργο και για το οποίο τόσα έχουν γραφεί, καθρεφτίζεται πιστά η ιστορική πορεία της πατρίδος μας και η κατάσταση του αστικού κόσμου στην Ελλάδα τα πρώτα πενήντα χρόνια του εικοστού αιώνα. Ο ποιητής έζησε όλη την ιστορική καμπή, την άνοδο και την κάθοδο του αστικού κόσμου, και το έργο του φέρνει βαθιά την σφραγίδα αυτών των περιπετειών. Και μέσα σ αυτό το πολυσχιδές έργο του δεν ξέχασε να αναφερθεί στο βαρυσήμαντο έργο του Έλληνα παιδαγωγού, στο πρόσωπο του παιδαγωγούμενου, όπως και στο χώρο του σχολείου που συνδέεται άρρηκτα με την καθημερινότητα του παιδιού και την κοινωνική του ανάπτυξη. Καθοριστικότατο ρόλο στην επιλογή του θέματος της παρούσας εργασίας διαδραμάτισε ο σύμβουλός μου, ο καθηγητής κ. Ιωάννης Β. Κογκούλης, ο οποίος με τη σύλληψη του θέματος με καθοδήγησε και με τις προτάσεις και τις καίριες επισημάνσεις του συνέβαλε ουσιαστικά στη μορφοποίηση και την ολοκληρωμένη παρουσίαση της μελέτης μου. Ήταν αυτός που ουσιαστικά μου πρότεινε να ασχοληθώ με τη συγκεκριμένη εργασία, να περιγράψω το όραμα του εθνικού μας ποιητή για τη μόρφωση του λαού μας μέσα από το «πρέπον» της εκπομπής του ελληνικού σχολείου και του παιδαγωγού για το καλό του παιδαγωγούμενου και κατ επέκτασιν γενικότερα της πατρίδος μας. Γι αυτό θα ήθελα από εδώ να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Ιωάννη Βασ. Κογκούλη για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για την επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε, καθώς χωρίς την πολύτιμη βοήθειά του, δεν θα ήταν δυνατή η υλοποίηση αυτής της εργασίας. Επίσης ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές μου, κ. Παναγιώτη Σκαλτσή, κ. Κούκουρα Δήμητρα, κ. Μητροπούλου Βασιλική, τα μαθήματα των οποίων είχα την τιμή και τη χαρά να παρακολουθήσω κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών ειδίκευσης για την παίδευση που μου πρόσφεραν. Επίσης ευχαριστώ θερμά όλα τα μέλη της οικογένειάς μου για την πολύτιμη αρωγή και στήριξη των σπουδών μου και της μεταπτυχιακής μου προσπάθειας και που αποτέλεσαν το έναυσμα για τις εκπαιδευτικές μου αναζητήσεις και ταυτόχρονα στάθηκαν φύλακες άγγελοι σ αυτή τη δύσκολη προσπάθεια προσανατολίζοντας τη ζωή μου. Δεκέμβριος 2013 Φώτιος Χρ. Γράβαλος 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η σημασία του Κωστή Παλαμά για τον τόπο μας γίνεται φανερή όταν συλλογιστεί κανείς πόσο άδεια θα ήταν η πνευματική μας ζωή χωρίς την παρουσία του τα τελευταία του πενήντα χρόνια (α μισό του 20 ου αιώνα) που αυτός τα γεμίζει με τον όγκο του. Το πιο αντικειμενικό κριτήριο για την εκτίμηση του παλαμικού έργου είναι ο συλλογισμός μας μέσα σε ποιο πνευματικό και πολιτικοκοινωνικό περίγυρο παρουσιάζεται ο Παλαμάς, πόσες δύσκολες συνθήκες είχε να αντικρύσει και πόσες εχθρικές αντιδράσεις να κατανικήσει για να μπορέσει το πνεύμα του να προκόψει τόσο, και τόσο να καρποφορήσει. 1 Την εποχή που ο Κωστής Παλαμάς παρουσιάστηκε στα ελληνικά γράμματα την πνευματική ζωή του τόπου την έπνιγε η πληθώρα των νεκρών στοιχείων από τα περασμένα. 2 Η ποίηση είχε ξεπέσει σε μια εύκολη στιχουργία, γεμάτη ρητορικό στόμφο, άδεια λόγια και πλαστά αισθήματα που η ψευτιά της καθαρεύουσας σκέπαζε και έκρυβε την αντιποιητικότητά τους, την πνευματική τους γύμνια και την απουσία της ζωής. 3 Η άλλη έντεχνη ποίηση που αραιά γραφόταν σε μια πρόχειρη και ανακατεμένη δημοτική, δεν είχε βρει ακόμη το ύφος της και τα εκφραστικά της μέσα, μ όλη τη μεγάλη προσφορά του Σολωμού που έμενε άγνωστη και άγονη πνευματική κληρονομιά, αχρησίμευτη και παραπεταμένη. Ο Κωστής Παλαμάς έβγαλε την ποίηση απ αυτό το αδιέξοδο, έγινε ο ανακαινιστής και ο αναγεννητής της και της άνοιξε ξανά διάπλατους τους δρόμους της ζωής. Με την πολυμορφία του, με την πολύτροπη τεχνική του, με την εξαιρετική ποικιλία της ποιητικής ύλης, με τις αδιάκοπες δοκιμές που καταπιάστηκε, πρόσφερε όσα κανένας άλλος στην τέχνη και τα εκφραστικά μέσα του έμμετρου λόγου και πλούτισε και σταθεροποίησε την ποιητική γλώσσα όσο κανένας άλλος. 4 Ο Κωστής Παλαμάς είναι μεγάλος δάσκαλος όχι μόνο για την ολόπλευρη επιτυχία που συνόδεψε όλες του τις δοκιμές, όχι μόνο γιατί καλλιέργησε τη γλώσσα και προίκισε την ποίησή μας μ ένα παντοδύναμο εκφραστικό όργανο, αλλά και γιατί άνοιξε μπροστά μας πλήθος καινούριες δυνατότητες που μπορεί ο πνευματικός κόσμος να εκμεταλλεύεται για πολύ καιρό. Ο Παλαμάς είναι δημιουργός και για όσα συντέλεσε ο ίδιος και για όσα βοήθησε την εποχή του να δώσει και για όσα μας άφησε «εν δυνάμει» σα σπόρους που θα βλασταίνουν στο μέλλον. 5 Η παλαμική σκέψη και ποίηση στάθηκε σα μια προπαίδεια για να ανεβάσουμε τη στάθμη του πνευματικού μας πολιτισμού και να προσεγγίσουμε ένα αισθητικό ωρίμασμα. Μέσα σ ένα τέτοιο έργο εντρύφησα και προσπάθησα να καταγράψω ιδέες του Κωστή Παλαμά που εκφράζουν το όραμά του για την παιδευτική μας ανακαίνιση και προς αυτό το σημείο στράφηκε η παρούσα διπλωματική εργασία. Σκοπός της είναι η καταγραφή των κυριότερων παιδαγωγικών ιδεών του μεγάλου Έλληνα ποιητή που επικεντρώνονται στο πρόσωπο του παιδαγωγούμενου, στο βαρυσήμαντο έργο του 1. Ανδρέα Καραντώνη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Φυσιογνωμίες Α, Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1977, σ Περικλή Ν. Καλοδίκη, Η Νεοελληνική Λογοτεχνία, Τόμος 2, Γ Έκδοση Gutenberg, 1984, σ Μάρκου Αυγέρη, Έλληνες Λογοτέχνες, Ίκαρος, Εκδοτική Εστία, Αθήνα 1993, σ Μάρκου Αυγέρη, ο.π. σ Ανδρέα Καραντώνη, ο.π. σ

7 Έλληνα παιδαγωγού, όπως και στο χώρο του σχολείου που συνδέεται άρρηκτα με την καθημερινότητα του παιδιού και την κοινωνική του ανάπτυξη. Η συλλογή των σκέψεων και απόψεων του Κωστή Παλαμά σε θέματα που άπτονται της εκπαίδευσης αποδείχθηκε ως εμπειρία πολύτιμη και άκρως ενδιαφέρουσα, διότι το έργο του ποιητή είναι ανεξάντλητο και αποτελεί εξαιρετική αφορμή για γόνιμο προβληματισμό προκαλώντας έκπληξη και θαυμασμό για την πρωτοποριακή σκέψη του μεγάλου μας ποιητή που άνθησε μέσα σε δύσκολες και απρόσφορες για την εξέλιξη της παιδαγωγικής επιστήμης εποχές. Όπως σε κάθε συγγραφική προσπάθεια, έτσι και κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσας διπλωματικής προέκυψαν δυσκολίες που αφορούσαν στη σταχυολόγηση των παιδαγωγικών αντιλήψεων του Έλληνα ποιητή, διότι δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ συστηματική έρευνα του παιδαγωγικού του «θησαυρού». Η πρωτοτυπία της παρούσας μελέτης στηρίζεται στο ότι για πρώτη φορά γίνεται έρευνα σε βάθος των θέσεων αυτών, γίνεται προσπάθεια αποκρυπτογράφησης των παιδαγωγικών οραμάτων του ποιητή που αρχικά πολύ ήπια και «μυστικά» εκδηλώνονται για να εκραγούν και να λάμψουν αργότερα, όταν το συντηρητικό κατεστημένο τον αντικρούει και τον αντιπαλαίει. Αυτές οι απόψεις του βρίσκονται διάσπαρτες στο μεγαλειώδες έργο του και απαιτούν επίπονο προσπάθεια, αξιολόγησης, συγκέντρωσης και επιλογής των παιδαγωγικών αντιλήψεων του ποιητή μέσα στο πολυδιάστατο και απέραντο έργο του. Η παρούσα μελέτη αναπτύσσεται σε τέσσερα κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βιογραφικά στοιχεία του Κωστή Παλαμά με ενδεικτική αναφορά στο πόσο τα πρώτα χρόνια της ζωής του επέδρασαν καθοριστικά στο μόρφωμα της προσωπικότητάς του, στους προσανατολισμούς του και στις ενοράσεις του. Εκτίθενται οι παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής του και το πώς αυτές τον «κέντρισαν» για να εκπέμψει το ανακαινιστικό αναδημιουργικό όραμα έργο του για τη μόρφωση του λαού μέσα από την εκπαίδευση. Οι αντιλήψεις του για τον παιδαγωγό και παιδαγωγούμενο είναι καινοτόμες και ρηξικέλευθες για την εποχή του και ζωγραφίζονται άριστα στο ποιητικό του έργο. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται αναφορά στον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζουν οι γονείς στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού, στην ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη και την καλλιέργεια του ηθικού του προσανατολισμού μέσα από το έργο του Κωστή Παλαμά. Γίνεται λόγος για την ανάπτυξη ισχυρών δεσμών ανάμεσα στους γονείς και στους νέους και τη γεφύρωση του χάσματος στη μεταξύ τους σχέση. Γίνεται αναφορά στις δυσμενείς συνέπειες που προκύπτουν από την ελλιπή παιδαγωγική κατάρτιση των γονέων, στην καλλιέργεια της ελληνορθόδοξης ιδιοπροσωπικότητας στον παιδαγωγούμενο, όπως και για το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών μέσα από τα εγχειρίδια των τάξεων του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην προσωπικότητα του παιδαγωγούμενου σύμφωνα πάντα με το έργο του Κωστή Παλαμά και τις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις. Ειδικότερα υπάρχει αναφορά στο αγαθό της ελευθερίας του μαθητή και στους παράγοντες που ευνοούν την ύπαρξή του, στη διαδικασία κοινωνικοποίησης του μαθητή και αναφορά στην αυτογνωσία και αυτοεκτίμηση που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του παιδαγωγούμενου. Εξαίρεται ο ρόλος του δασκάλου ως παιδαγωγού του σήμερα που οφείλει να αντιμετωπίζει το επάγγελμά του ως λειτούργημα και να ακολουθεί ωφέλιμες για τα παιδιά παιδαγωγικές αρχές. Τέλος στεκόμαστε και στην κριτική ματιά του Κωστή Παλαμά που σκιαγραφεί με 6

8 ρεαλιστικό τρόπο την προσωπικότητα του δασκάλου της εποχής του και που αποτέλεσε το αίτιο ερέθισμα για την έκφραση του οράματός του για ανακαινιστική παιδεία. Στο τέταρτο κεφάλαιο επικεντρωνόμαστε στη σπουδαιότητα των μέσων διδασκαλίας που συνιστούν τον τρόπο, τη μεθοδολογία που χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός για να επιτευχθούν οι εκπαιδευτικοί στόχοι, στο πώς πρέπει να χρησιμοποιεί με ευφυΐα και δεξιοτεχνία τη γλώσσα έχοντας πάντα στο μυαλό του πως απευθύνεται σε παιδιά, τους μαθητές του.γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην αξία της σχολικής τάξης ως μικρογραφία της κοινωνίας που καθρεφτίζει τις κοινωνικές αναπαραστάσεις, στην αξία της σωστής διαχείρισης του χρόνου που σχετίζεται άμεσα με τη δυνατότητα εκπλήρωσης των εκπαιδευτικών στόχων. Τέλος στρεφόμαστε στο μοναδικό και ανεπανάληπτο ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά, ως μορφωτικό αγαθό που αναδεικνύει την ελληνορθόδοξη κληρονομιά της χώρας μας και συνιστά ανεκτίμητη και διαχρονική παρακαταθήκη που απευθύνεται στην καρδιά και την ψυχή όλων των Ελλήνων. Τέλος η παρούσα εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα ως ένα επιστέγασμα της όλης προσπάθειάς μας. Στο παράρτημα της εργασίας παρατίθενται ενδεικτικά ποιήματα που καλύπτουν ενδιάμεσα τις αναφορές μας σχόλια στα προαναφερθέντα κεφάλαια και φωτογραφικό υλικό από τη ζωή του εθνικού μας ποιητή. 7

9 Κεφάλαιο: Α Ο Κωστή Παλαμάς, το συγγραφικό του έργο και γενικότερα οι παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής του. 1.1 Ο Βίος. Ο σπουδαίος Έλληνας ποιητής γεννήθηκε στην Πάτρα στις 13 Ιανουαρίου του 1859, ενώ καταγόταν από το Μεσολόγγι. Ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Η οικογένειά του έχει να επιδείξει σειρά από λόγιους ανθρώπους των γραμμάτων. Ο προπάππος του Παναγιώτης Παλαμάς ήταν σχολάρχης στο Μεσολόγγι. Ο παππούς του Ιωάννης Παλαμάς ήταν επίσης δάσκαλος στην Πόλη. Ήταν ακόμα παιδί όταν έχασε και τους δυο του γονείς, την μητέρα του Πηνελόπη και τον πατέρα του Μιχαήλ Παλαμά. Την κηδεμονία του μικρού Κωστή ανέλαβε ο θείος του Δημήτριος Παλαμάς στην οικία του οποίου παρέμεινε ο Κωστής μέχρι και το Ανατράφηκε κοντά στο θείο του που ήταν εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Ιδιαίτερη επίδραση είχε πάνω του ο θείος του τον οποίο ο ίδιος τον χαρακτηρίζει με τα παρακάτω: Ο διδάσκαλος καθώς απ όλους κράζονταν, ο ελληνιστής, ο θεολόγος, ο φιλόσοφος, ο μυστικιστής, ο ησυχαστής, ο τεχνίτης του Λόγου και του Λόγου ο διδάχος. Από νωρίς φάνηκε το πάθος του για την λογοτεχνία, γράφοντας στίχους από παιδί. Μερικά ποιήματά του στην καθαρεύουσα δημοσιεύτηκαν στα 1874 σε εφημερίδα του Μεσολογγίου. Το 1876 ξεκίνησε τις ακαδημαϊκές του σπουδές στη Νομική σχολή των Αθηνών τις οποίες τελικά δεν ολοκλήρωσε γιατί τον κέρδισε η ποίηση και η λογοτεχνία. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος για κάποια χρόνια και το 1886 δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Τα τραγούδια της Πατρίδος μου». Το 1887 πραγματοποιείται ο γάμος του με την Μαρία Βάλβη με την οποία αποκτά τρία παιδιά, τη Ναυσικά, τον Λέανδρο και τον Άλκη, ο οποίος θα φύγει από τη ζωή σε ηλικία μόλις 5 ετών, γεγονός που δεν κατάφερε να ξεπεράσει ποτέ ο Κωστής Παλαμάς, ένα πένθος που του ενέπνευσε δύο ποιητικά αριστουργήματα, Τάφος και Ο Πρώτος λόγος των παραδείσων, γράφοντας σχετικά: Τι συντριβή για τον πατέρα! Και μαζί τι μεταλλείο για την έμπνευση του ποιητή. Το 1879 αναλαμβάνει καθήκοντα στο πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1929 ανακηρύσσεται πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Λαμβάνει πολλά τιμητικά βραβεία εκ των οποίων το μετάλλιο «Γκαίτε», το παράσημο της «Λεγεώνος της Τιμής», το μετάλλιο «Del la olaque del l Ordre de la Republique» από τη Γερμανική, Γαλλική και Ισπανική κυβέρνηση αντίστοιχα. Ο Παλαμάς μελέτησε,καλλιέργησε και πλούτισε τη γλώσσα του λαού, ανυψώνοντάς την σε τέλειο όργανο λογοτεχνικής και ποιητικής έκφρασης. Ο Παλαμάς υπήρξε αρκετά εσωστρεφής τα τελευταία χρόνια της ζωής του αφοσιωμένος στη συγγραφή του μεγαλόπνοου έργου του. 6 Ο Κωστής Παλαμάς, άφησε την τελευταία του πνοή στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, κατά τη διάρκεια των τραγικών χρόνων της Γερμανικής κατοχής αφού γνώρισε τη φρίκη της φασιστικής κατοχής και συνεπής προς τον εαυτό του, τη ζωή του, το έργο του, σάλπισε το εγερτήριο κατά των κατακτητών με τούτους τους πατριωτικούς στίχους που είπε σε επιτροπή νέων που ζήτησε τη γνώμη τους για τη στάση τους απέναντι στους κατακτητές. Τούτο κρατάει ανάλαφρο μες στην ανεμοζάλη Το από του κόσμου τη βοή πρεσβιτικό κεφάλι. Τούτο το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα Μεθύστε από τ αθάνατο κρασί του Εικοσιένα! 6. Ηλεκτρονική πηγή: users.uoa.gr/ /kwsths_palamas_biografia.htm. Βλέπε επίσης: 8

10 Η κηδεία του υπήρξε ιστορικό γεγονός για τον τόπο, ένα είδος επανάστασης του κατακτημένου λαού ενάντια στον Γερμανικό ζυγό. Όλοι όσοι παραβρέθηκαν, συνοδεύοντας τον Έλληνα ποιητή στην τελευταία του κατοικία, έψαλλαν με πάθος τον εθνικό ύμνο αψηφώντας την παρουσία των Γερμανών, θέλοντας να τιμήσουν τον ποιητή που εξύμνησε την πατρίδα, το ελληνικό γένος και το αγαθό της ανθρώπινης ελευθερίας. 7 Την αξία του και τα αισθήματα του Ελληνικού λαού για τον Παλαμά, τα εξέφρασε στην κηδεία του ο μεγάλος ομότεχνός του, ποιητής Άγγελος Σικελιανός με το επιτάφιο ποίημά του: Ηχήστε οι Σάλπιγγες Καμπάνες βροντερές Δονήστε σύγκορμα τη χώρα πέρα ως πέρα.. απαγγέλλοντάς το πάνω στον τάφο του, ποίημα αποχαιρετιστήριο, εθνεγερτικό τραγούδι γεμάτο από λυτρωτικό παλμό. 7. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Π. Καρολίδης Γ. Αναστασιάδης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Τόμος 11ος, Εκδόσεις Αλέξανδρος, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σ

11 1.2 Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής του. Στην Ευρώπη το «νέο σχολείο» (τέλη 19 ου 20 ου ) που αποτέλεσε την απαρχή της μεγαλεπήβολης προσπάθειας για μια καινοτόμα αλλαγή στο χώρο του σχολείου, έδωσε ώθηση, ώστε να κυριαρχήσουν οι αρχές της ελευθερίας, της παιδοκεντρικότητας, της αυτενέργειας κλπ. Σπουδαίοι παιδαγωγοί όπως η Montessori, η οποία επικεντρώθηκε στην αγωγή και την ισορροπημένη ανάπτυξη του παιδιού, ο P. Natorp, που θεμελίωσε την λεγόμενη «κοινωνική παιδαγωγική», ο Berthold Otto, ο εμπνευστής της «ενιαίας διδασκαλίας», ο Claparede, που εστίαζε στις ανάγκες του μαθητή και πολλοί άλλοι, υπήρξαν οι φωτοδότες των γνήσιων παιδαγωγικών αρχών που τοποθετούσαν το παιδί στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, μεταμορφώνοντας τον κόσμο του σχολείου από ένα μονότονο και πληκτικό χώρο τυπικής διδασκαλίας σε ένα περιβάλλον δημιουργικής απασχόλησης και αυτενέργειας. 8 Όσον αφορά στην Ελλάδα, η παιδαγωγική επιστήμη καθυστέρησε σημαντικά να προσεγγίσει το επίπεδο των χωρών της Ευρώπης, καθώς το «παλαιό σχολείο» διατηρούσε ισχυρά ερείσματα στους εκπαιδευτικούς κύκλους. Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας μέχρι τις ημέρες μας σχεδόν θα δούμε να κτίζεται ένα ανελεύθερο σχολείο, ένα σχολείο που σκοπό δεν έχει την ανάπτυξη ελεύθερων, έλλογων και κριτικά σκεπτόμενων ατόμων, αλλά τη δημιουργία υποτελών, υπηκόων, καταναλωτών των οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών προϊόντων που οι οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές ελίτ παράγουν γι αυτούς. Ωστόσο υπήρξαν λαμπρά παραδείγματα Ελλήνων παιδαγωγών όπως ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Δημήτριος Γληνός και ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης που διαχώρισαν τη θέση τους από τις μεθόδους του αυταρχικού σχολείου και εφάρμοσαν κατά το δυνατόν τις αρχές του «νέου σχολείου» που παραγκώνιζε το παλαιό αναχρονιστικό μοντέλο που κυριαρχούσε στο ελληνικό σχολείο για πολλά χρόνια. 9 Και όπως αναφέρει ο Νίκος Α. Βέης της Ακαδημίας Αθηνών για τα μαθητικά του χρόνια, όντας συμμαθητής του Κωστή Παλαμά στο περιοδικό της Νέας Εστίας του 1943: «η σχολική μας αγωγή ως προς τα Ελληνικά, είχε τότε κεντρικό και βαθύτερο σκοπό να διδάξει στα παιδιά τη γραμματική και πρώτα πρώτα τ ανώμαλα και ελλιπή ρήματα της δοκίμου Αττικής διαλέκτου». Έτσι έπειτα από εκατό και παραπάνω χρόνια έβλεπες να συμβαίνει ό,τι γράφει ο Πηλιορείτης Δανιήλ Φιλιππίδης για τον σπουδαίο της εποχής του που ήξερε «πόσους χρόνους ρημάτων μεταχειρίζονταν πρωτύτερα από δυο χιλιάδες χρόνους εις τας Αθήνας και πόσους τα μεταχειρίζονταν στην εποχή του».ο Ν. Γ. Πολίτης, ο πατέρας της συστηματικής Νεοελληνικής Λαογραφίας, όντας στα 1884 έως 1889 τμηματάρχης του Υπουργείου Παιδείας για τη Μέση Εκπαίδευση όρισε στα μαθήματα αυτής και τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα. Αυτά σχεδόν πουθενά δε διδάχθηκαν σαν έπαψε ο φωτεινός Ν. Γ. Πολίτης να κυβερνά τη Μέση Εκπαίδευση. Επηρεασμένος από όλα αυτά ο Κωστής Παλαμάς βλέπουμε να αναφέρει στην πρωτοχρονιάτικη Ευχή του για το 1903 στην εφημερίδα «Ακρόπολις» που δημοσίευε «τας επί τω νέω έτει ευχάς των επιλέκτων Ελλήνων» και συγχρόνως τις απαντήσεις των στο ερώτημα: «Ποια είναι η μάλλον κατεπείγουσα ανάγκη δια το Ελληνικόν Κράτος της οποίας την εκπλήρωσιν θέλει πας Έλλιν να ευχηθεί κατά το νέον έτος», πως «η μάλλον κετεπείγουσα ανάγκη» θα ήταν το στρατιωτικό δυνάμωμα του τόπου μας. 8. Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη, σ Αγγελική Τζούβαλη Καριώτογλου, Αυθεντία και Ελευθερία στο μάθημα των Θρησκευτικών, με βάση τα κείμενα των Νηπτικών Πατέρων, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα, σ

12 Και προσθέτει πως για το δυνάμωμα τούτο «πρώτον θα μας χρειάζεται ανθρώπων απόκτημα. Και τους ανθρώπους θα μας έδινε η Παιδεία. Η Παιδεία στηλωμένη, αμέσως από τα πρώτα του σκολειού μαθήματα, όχι στην αστόχαστη καταφροσύνη, αλλά στο σοφό δούλεμα της εθνικής γλώσσας. Της γλώσσας του κλέφτικου τραγουδιού και του Σολωμού, της μιας και της μόνης που θα μας φέρη πιο σιμά και την αθάνατην αρχαιότητα κρατώντας μας νέους πάντα. Γιατί σωστή γλώσσα θα πει σωστός νους. Την παραπεταμένη Σταχτοπούτα δέομαι και το Κράτος να γνωρίσει πως είναι η Βασιλοπούλα και να την υψώση στο θρόνο που της ταιριάζη. Δέομαι κάποιο άλλο αλφαβητάρι ν ανοιχτή εμπρός στα μάτια του σημερινού παιδιού, του αυριανού πολίτη. Δάσκαλος να γίνει ο Ποιητής. Κωστής Παλαμάς». ταράσσοντας έτσι τη στατικότητα και τη συντήρηση της εποχής του στον παιδευτικό και όχι μόνο τομέα. Στη συνέχεια με την ωρίμανση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος το σχολείο μπήκε εν τέλει σε τροχιά εξέλιξης και ανάπτυξης κυρίως από τη δεκαετία του 70 και έπειτα Ιωάννης Β. Κογκούλης ό.π. σ

13 1.3 Οι αντιλήψεις σχετικά με τον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο. Αν θέλαμε ν αναφερθούμε έστω και σε σύνοψη σε όλα τα έργα του θα θέλαμε πολύ μεγάλη έκταση. Το ποιητικό προπαντός, αλλά και το πεζό, το κριτικό και το άλλο γενικά έργο του είναι απέραντο. Ένα πέλαγος πλατύ και βαθύ από ποιητικό λόγο σ όλους τους τόνους και τους τρόπους, σ όλες τις αποχρώσεις, μ όλες τις ιδέες και τα οράματα, τις πίστεις και τα συναισθήματα του ανθρώπου. Ένας γιγαντιαίος λαβύρινθος είναι το έργο του. Πολύ και μεγάλο σε βαθμό απίθανο. Είναι ο πιο πολύφωνος και πολύτοκος όλου του ελληνικού λόγου. Ο Δαίδαλος του Ανακτόρου των Μουσών της Νέας Ελλάδας. Μίλησε με την ποίησή του για όλα και όλα μίλησαν μ αυτή. Πρωτοπόρος στη γλωσσική και παιδευτική αναγέννηση του Έθνους, ο θεμελιωτής της Νέας Αθηναϊκής Σχολής. Έγινε ο πατέρας κι ο εισηγητής μιας νέας εποχής για την Ελλάδα. Κι η Ελλάδα σήμερα, παρά τους λίγους αρνητές του, ακουμπά πολλές φορές στη δύναμή του και στη μνήμη του και βρίσκει τη δική της δύναμη και μνήμη. Πιο ειδικά ο Κωστής Παλαμάς έδειξε απαράμιλλο ενδιαφέρον στα θέματα που αφορούν στην παιδεία, ορμώμενος πιθανότατα από τα προσωπικά του βιώματα την εποχή που υπήρξε μαθητής, μια περίοδο που όπως παρουσιάζει και ο ίδιος στα έργα του, διακρινόταν για τη στείρα μάθηση και την εφαρμογή της αυταρχικής παιδαγωγικής που αμφισβητούσε τη σπουδαιότητα του μαθητή στην παιδαγωγική διαδικασία και ήταν καθ όλα δασκαλοκεντρική. Η παιδεία κατά τον Παλαμά αντικατοπτρίζει την ταυτότητα ενός λαού και συγχρόνως αποτελεί πολύτιμη και ανεκτίμητη κληρονομιά του έθνους. Έλεγε μάλιστα: «Πες μου τι σχολεία έχεις δια να σου ειπώ τι λαός είσαι» 11. Παρά όμως τη σπουδαιότητα του εν λόγω αγαθού, όπως ενδεικτικά έλεγε και ο ίδιος ο Παλαμάς: «Η παιδεία μας είναι σαν το έπιπλο το σαρακωμένο και σαν το ψωριασμένο το άλογο». 12 Επίσης έγραφε χαρακτηριστικά: «Κ εμείς εδώ μακάριοι, γύρω σ ένα ξόανο μεσαιωνικό, που Παιδεία το είπαμε, χορεύουμε και ρητορεύουμε και προσφέρουμε θυσία στο ξόανον ό,τι πολυτιμώτερον έχουμε: τα παιδιά μας. Και είναι η Παιδεία, η μεγάλη τέχνη η ανθρωποπλαστική η επιστήμη η ανδροποιός, η δύναμη που μπορεί «και του φυσικού μας ν αλλάξη το καλούπι», καθώς λέει κάπου ο Σαίξπηρ για τη συνήθεια. Ανάμεσα στις άλλες αρχόντισσες Μοίρες που κρατάνε μέσα στα χέρια τους και υφαίνουν τες ψυχές των ανθρώπων και τες Ιστορίες των Εθνών, ποιο ανάστημα μπορεί να συγκριθή με το δικό της; Η Παιδεία είναι η πρωτομάγισσα». 13 Το έργο του Παλαμά προοριζόταν για τους νέους, την πνευματική νεολαία του τόπου που χρειαζόταν μια πυξίδα, ώστε να είναι πάντα προσανατολισμένη στις αξίες και την παράδοση του ελληνικού έθνους χωρίς αυτό να συνεπάγεται μια εξωπραγματική αντίληψη του παρόντος. 14 Ο Παλαμάς αφενός διακρινόταν για την πίστη του στις παραδοσιακές αξίες, αφετέρου διατηρούσε μια σύγχρονη αντίληψη των πραγμάτων ειδικά στο μείζον ζήτημα της παιδείας που έχει απασχολήσει διαχρονικά τους πνευματικούς ανθρώπους του έθνους. Ο εθνικός μας 11. Κωστής Παλαμάς, Άπαντα,Τ.16, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα,Τ.16, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς.Τ.16..ό.π.. σ Ανδρέας Καραντώνης, ΓΥΡΩ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ, για να γνωρίσουμε τον Παλαμά, Εκδόσεις ΓΚΟΒΟΣΤΗ, Αθήνα. σ

14 ποιητής δε δίσταζε να μιλήσει με ειλικρίνεια για τα κακώς κείμενα της ελληνικής παιδείας και συχνά τα λόγια του ήταν σκληρά και ρεαλιστικά διότι αποσκοπούσε σε μια ριζική αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος και επιθυμούσε να δοθεί μια ανανεωτική πνοή, ούτως ώστε να «γκρεμιστούν» όλοι οι αναχρονισμοί που διαιωνίζουν τη στασιμότητα και τον συντηρητισμό της παιδείας του τόπου. «Τι θα μπορούσε καθένας ευσυνείδητος να ειπή και τι καταφρόνηση να δείξη και πώς να διαμαρτυτηθή για όλα τα δογματικά και για όλα τα σχολαστικά και για όλες τις πλάνες και για όλες τις ρουτίνες που κυβερνούν εδώ την παιδεία;». 15 Επίσης θεωρούσε πως τα μέσα διδασκαλίας ήταν πενιχρά και τα διδακτικά βιβλία δεν ανταποκρίνονταν στις ανάγκες και στα ενδιαφέροντα του μαθητή. «Τα διδακτικά βιβλία «και λόγω συνθέσεως και λόγω εξωτερικής μορφής» δε μπορούνε να συγκριθούν παρά μονάχα ίσως με τα βιβλία κάποιας απομονωμένης ακόμα σε άγρια σκοτάδια, αφρικανικής φυλής». 16 Η ποίηση για τον Παλαμά συνιστούσε τον πιο σίγουρο και αληθινό δρόμο για την πνευματική αφύπνιση του παιδιού, καθώς συντελούσε στην διεύρυνση της σκέψης και της αντίληψής του. Απευθυνόμενος στους σύγχρονούς του παιδαγωγούς έλεγε: «Ω σοφοί παιδαγωγοί, Υπάρχει εις την ποίησιν δύναμις μορφωτική της παιδικής ψυχής και δύναμις εξανθρωπιστική εκεί όπου η επιστήμη σας πολύ φοβούμαι ότι δεν την φαντάζεται». 17 Και στην εποχή του Κωστή Παλαμά, παιδαγωγός δεν θεωρείται μόνο εκείνος που έχει σπουδάσει την επιστήμη της αγωγής αλλά και ο πνευματικός άνθρωπος που αφουγκράζεται τις επιθυμίες, τα όνειρα και τις ανάγκες των νέων και αναζητά ατέρμονα την ιδανική φόρμουλα επικοινωνίας με το παιδί στηρίζοντας τις προσπάθειες του στις αρχές του διαλόγου, της ελευθερίας, του αμοιβαίου σεβασμού και τη γύμναση της ψυχής. Συνεπώς ένας από τους μεγαλύτερους παιδαγωγούς της εποχής του θεωρείται αναμφισβήτητα και ο σπουδαίος Έλληνας ποιητής Κωστής Παλαμάς ο οποίος δε διέθετε πλούσιο ακαδημαϊκό βιογραφικό και δεν ειδικευόταν στον τομέα της παιδαγωγικής επιστήμης αλλά παρόλα αυτά η παιδαγωγική αξία του έργου του είναι αδιαμφισβήτητη, καθώς αντανακλούσε τις παιδαγωγικές του αντιλήψεις που διαπνέονταν από τις καινοτόμες για την εποχή απόψεις για την παιδαγωγική σχέση ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή, που καταδείκνυαν την αγαπητική εξέλιξη της σχέσης που αναπτύσσεται στον χώρο της τάξης μεταξύ δύο προσώπων που παρά τις διαφορές τους επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν. Το όραμα του εθνικού μας ποιητή για την παιδεία και το ελληνικό σχολείο αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο μοναδικό ποίημά του «ΤΑ ΣΚΟΛΕΙΑ ΧΤΙΣΤΕ!» επικεντρώνοντας σαν νέος Πατρο-Κοσμάς το διαφέρον του στο κτίσιμο σχολείων, 15. Κωστής Παλαμάς.Τ.16..ό.π.. σ Κωστής Παλαμάς.Τ.16..ό.π.. σ Κωστής Παλαμάς.Τ.16..ό.π.. σ

15 «υγιών και καθαρών», γιατί μόνο μέσα από αυτά θα ανθίσει η γνώση και θα ευωδιάσει συνακόλουθα η προκοπή και η πρόοδος της πατρίδας: «Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα, γερά, θεμελιωμένα, από της χώρας, ακάθαρτης, πολύβοης, αρρωστιάρας, μακριά μακριά τ ανήλιαγα σοκάκια, τα σκολειά χτίστε!» Μόνο έτσι θα μπει ο Ήλιος της γνώσης στο ανοιχτό σχολείο και θα γίνει «διαφεντευτής» αφήνοντας πίσω τον αργόσυρτο ρυθμό της συντηρητικής σκοταδιστικής γνώσης, θα γίνει το σχολειό οίκος ευωδίας με τα βιβλία κρίνα υπονοώντας αισιόδοξα και ελπιδοφόρα μηνύματα για το μέλλον. (Παράρτημα 1). 14

16 Κεφάλαιο: Β Η οικογένεια και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών στο έργο του Κωστή Παλαμά. 2.1 Η αρωγή της οικογένειας στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Το παιδί από τα πρώτα χρόνια της ζωής του υιοθετεί τις στάσεις και τη φιλοσοφία ζωής των γονιών του και γενικότερα του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Η οικογένεια αποτελεί το ιδανικότερο πλαίσιο στο οποίο δραστηριοποιείται και αναπτύσσεται το παιδί με την απαράβατη βέβαια προϋπόθεση να υφίσταται μια σχέση υποστήριξης και αλληλοκατανόησης που θα στηρίζεται στην ανιδιοτέλεια και την αληθινή αγάπη ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Το νεαρό μέλος της οικογένειας διακρίνεται για την ιδιοσυστασία της προσωπικότητάς του και την μοναδικότητά του που το ξεχωρίζει και αναβαθμίζει ποιοτικά την ύπαρξή του. Η πρώτη επαφή του παιδιού με τον κόσμο και την κοινωνία εξαρτάται αποκλειστικά από την οικογένειά του και το μήνυμα που θα επικοινωνήσουν προς αυτό οι γονείς για τη φιλοσοφία ζωής και την κοσμοθεωρία που θα καλλιεργήσει σε βάθος χρόνου. 18 Αναμφισβήτητα το παιδί διαμορφώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του με τρόπο σταδιακό στα πλαίσια ενός εύλογου χρονικού ορίζοντα κατά τη διάρκεια του οποίου εξελίσσεται και αναθεωρεί παλαιότερες πεποιθήσεις μέσα από τις εικόνες που του μεταβιβάζονται από τον πρωταρχικό φορέα κοινωνικοποίησης που είναι η οικογένεια. Οι γονείς είναι τα πρόσωπα εκείνα που ασκούν την μεγαλύτερη επιρροή στο νεαρό μέλος της οικογένειας, καθώς αποτελούν πρότυπα συμπεριφοράς και μεταδίδουν δίχως φιλτράρισμα και με απίστευτη ευκολία τις αξίες και τις ιδέες τους εντάσσοντας στον προσωπικό τους κόσμο ηθικής το τέκνο τους. Το παιδί υποτάσσεται απόλυτα στην «αυθεντία» των γονιών του και γαλουχείται με τους κώδικες συμπεριφοράς που έχουν συστηματοποιηθεί από τους γονείς με επιμέλεια και με πλήρη σύνεση του βαρυσήμαντου ρόλου τους. 19 Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός πως το παιδί ως μονάδα δεν διαθέτει την ικανότητα να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της καθημερινότητας και τις ανάγκες του σε περίπτωση που εκλείψει η γονική αρωγή. Η εξάρτησή του συνεπώς από την οικογένειά του είναι δεδομένη και φυσική απόρροια της αδυναμίας που διακρίνει τον οποιονδήποτε άνθρωπο που διανύει την πρώιμη και καθοριστική περίοδο της ζωής του. 20 Η οικογένεια είναι ο θεσμοποιημένος φορέας που αποδίδει στο παιδί τον κοινωνικό ρόλο που του αρμόζει και προσαρμόζει τις ανάγκες του σύμφωνα με τις κοινωνικές απαιτήσεις και τα δεδομένα της κοινότητας στην οποία ανήκει. 21 Διεισδύοντας στην παιδαγωγική σκέψη του μεγάλου μας ποιητή Κωστή Παλαμά μπορεί να διαπιστώσει κανείς πως η μητρική και η πατρική φιγούρα προβάλλουν ως βάλσαμο στην ψυχή του παιδιού μεταδίδοντάς του αισθήματα ασφάλειας και παρέχοντάς του τα εχέγγυα ούτως ώστε να καταφέρει να «χτίσει» μια 18. Γεώργιος Ι. Μαντζαρίδης, Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Άνθρωπος και Θεός, Άνθρωπος και Συνάνθρωπος, Υπαρξιακές και Βιοηθικές Θέσεις και Προοπτικές, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, σ Αχιλ. Γ. Καψάλης, Παιδαγωγική Ψυχολογία, Εκδοτικός Οίκος αδελφών Κυριακίδη α.ε., Γ έκδοση, Θεσσαλονίκη. σ Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη, σ Ιωάννης Β. Κογκούλης, ό.π. σ

17 δυναμική και ισχυρή προσωπικότητα με προοπτικές για το μέλλον. Στο ποίημά του «Τραγούδι ενός πατέρα» ο Παλαμάς προσεγγίζει σε βάθος την πατρική αγάπη και την υπερηφάνεια που χαρακτηρίζει την σχέση πατέρα παιδιού. Ο πατέρας αναπολεί τη μέρα της γέννησης του τέκνου του, τον κατακλύζουν οι θύμησες και μακαρίζει τον ερχομό του παιδιού. Παράλληλα όμως διαφαίνεται και ένας υποβόσκων θρήνος όπου ο Παλαμάς αφήνει να εννοηθεί το μοιραίο της ανθρώπινης φύσης και το αναπόφευκτο της θνητότητας καθώς με τον ερχομό του ανθρώπου στη ζωή ξεκινά η πρώτη πράξη του δράματος. Επιπλέον είναι έκδηλη η ανημποριά του βρέφους, η επιβίωση του οποίου εξαρτάται σε πρώτη φάση αποκλειστικά από τη μάνα και κατόπιν από τον πατέρα. ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΕΝΟΣ ΠΑΤΕΡΑ 22a Ω Του σπιτικού μου πρωτογέννητο καμάρι, Θυμάμαι του ερχομού σου την αγία τη μέρα Μια χαραυγούλα σαν μαργαριτάρι λεύκαινε τον αστρόσπαρτο ακόμα αιθέρα. Το ρόδο ολόδροσο δεν έμοιαζες πριν πάρη ν ανοίξη, αγκαλιασμένο απ τη χλωρή μητέρα, σαν άπλερο και σαν ελεεινό σφαχτάρι ήρθες ριμμένο από σκληρόχερο εδώ πέρα, και σα να ζήταγες βοήθεια, άρχισες θρήνο πιο θλιβερό από χτύπο νεκρικής καμπάνας κ έσμιξε με το βόγγο το στερνό της μάννας ο πρώτος θρήνος. Άρχισε το μέγα Δράμα! Τ ακολουθώ, κ αισθάνομαι μπροστά σε κείνο ελέου και φόβου μυστικό μέσα μου κλάμα Ασάλευτη ζωή, 1904 Μέσα από το «τραγούδι» του ο Παλαμάς αγκαλιάζει τη ζωή. Το ίδιο είναι ζωή που παφλάζει, που δονεί, είναι και δύναμη και πράξη της ίδιας της ζωής. Το τραγούδι του μπορεί να είναι ένας μονόλογος του ποιητή, ή καλύτερα ένας διάλογος με το δικό του κόσμο, άλλο τόσο είναι και κήρυγμα προς τα πλήθη της ζωής. Γι αυτό η ανθρωπιά και η τραγικότητα είναι μαζί συνυφασμένες για την παρουσία του ανθρώπου και του ποιητή. Δεν ξεχνά όμως στο «τραγούδι» του και το ζωοποιό και ζήδωρο ρόλο της μητέρας. Θα μας πει ο ίδιος: «Το μέτωπό μου δεν το μύρισε φιλί καμιάς μητέρας η αγάπη από το πλάι μου έφυγε θολή 22b σαν από τέρας». 22 α,β. Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τομ.3, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ

18 Γι αυτό ο Κωστής Παλαμάς εξυμνώντας την αγάπη της μάνας που δεν γνώρισε στο ποίημα «ΜΑΙΟΣ» 23 (Παράρτημα 2) τονίζει με τρυφερότητα, χαρά και παράπονο μαζί τον βαρυσήμαντο ρόλο της μητέρας, εντάσσοντάς τον στο εθιμοτυπικό των στεφανιών το μήνα Μάιο, προσδίδοντας με τον τρόπο αυτό τη γαλήνη που αισθάνεται το παιδί στην αγκαλιά της μητέρας του, όπως και την ευτυχία που απρόσκοπτα μπορεί να χαρίσει εκείνη στο παιδί της με την τρυφερότητα και την αγκαλιά της. «Ποιο παιδί σαν εμέ τέτοια έχει μανούλα; Τίνος άλλου ανθοί έχουν τέτοια δροσούλα; Τέτοια χάρι και μύρο και χρώμα;». Ο Παλαμάς τονίζει την αγνότητα που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της παιδικής ψυχής κάνοντας λόγο για το λουλούδι της αθωότητας που θα πρέπει να φυλαχθεί ως κόρη οφθαλμού, γιατί ενδέχεται να μαραθεί για πάντα και να χαθεί ο ψυχικός πλούτος του παιδιού. Αυτή η επίδραση της οικογένειας στάθηκε για τον Κωστή Παλαμά η πιο υψηλή κατάφαση στη συνείδηση της δημιουργίας στη ζωή του. Απ αυτή πήρε την Αγάπη και δημιούργησε τα εποικοδομητικά στοιχεία για το ανέβασμά του στα ύπατα σκαλοπάτια προς την Τέχνη, τη Ζωή, προς τη συνείδηση της δημιουργίας. Γι αυτό ο ίδιος ο Παλαμάς αναρωτιέται: «Ήμουν ποιητής γιατί ήμουν ερωτόπαθος ή ερωτοχτυπημένος βρισκόμουνα σα ποιητής που γεννήθηκα; τραγούδησα γιατί αγάπησα ή μήπως ήτανε η αγάπη μου, θέμα μουσικό της ερωτόβλητης φαντασίας μου για να πλάθω το τραγούδι μου; Πιστεύω πως είναι και τα δυο». (Οι Λάμιες). 23. Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Πατρίδες, Τόμ.1., Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ, Αθήνα, σσ

19 2.2 Η οικογενειακή αγωγή και η επίδραση του θεσμού της οικογένειας. Η αγωγή θεωρείται ως η κορωνίδα της ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου διότι μέσω αυτής ο άνθρωπος συγκεντρώνει όλα τα εφόδια για τη μετέπειτα ζωή του, εξελίσσεται αρμονικά ως πρόσωπο και καλλιεργεί με ωφέλιμο τρόπο όλες τις υγιείς πτυχές του χαρακτήρα του. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η αγωγή θα πρέπει να εστιάζει στην παροχή των απαιτούμενων γνώσεων που προκύπτουν μέσα από την παρατήρηση της κοινωνίας και της ζωής αποφεύγοντας τη μετάδοση πληροφοριών που ενοχοποιούνται για τη βάναυση συμπεριφορά του παιδιού. Κέντρο της αγωγής για τον Αριστοτέλη είναι η διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων προκειμένου να μπορέσουν να γευθούν μια ποιοτική ζωή. 24 Η αγωγή για τον Πλάτωνα είχε διττό στόχο. Την ανάπτυξη προσωπικοτήτων που να διακρίνονται από την αρετή και τη σύνεση και τη δημιουργία ανθρώπων που θα εξελιχθούν σε ώριμους πολίτες και θα διατηρούν ακλόνητη την κοινωνική τους ταυτότητα. Επιπρόσθετα ήταν εκπρόσωπος της ιδέας πως ο άνθρωπος βαθιά μέσα του έχει το σπέρμα της γνώσης, ωστόσο δεν έχει τη δυνατότητα από μόνος του να ανασύρει τις κρυμμένες γνώσεις. Συνεπώς για τον Πλάτωνα η εκπαίδευση αποτελεί την ιδανική φόρμουλα βάση της οποίας το παιδί θα μπορέσει να εξωτερικεύσει τον εσωτερικό του γνωστικό πλούτο. 25 Ο Πλούταρχος, στο «Περί παίδων αγωγής» ορίζει ως στόχο της αγωγής την ηθική που θα πρέπει να είναι παρούσα σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου και να γίνει βίωμα και πράξη. Για τον Πλούταρχο φορείς αγωγής είναι εκτός από τους γονείς η τροφός, ο κοινωνικός περίγυρος και οι παιδαγωγοί, ενώ η αγωγή είναι αναγκαίο να προσφέρεται σε όλους τους ελεύθερους πολίτες είτε είναι αγόρια είτε κορίτσια, σε εκείνους που διαθέτουν οικονομική επιφάνεια αλλά και σε όσους είναι πένητες. 26 Στην Ορθόδοξη Ανατολή οι γονείς κρατούσαν τα ηνία της αγωγής των παιδιών τους, όπως και άλλα πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος. Η πρώτη επαφή των παιδιών με τα γράμματα ήταν οι Ιερές Γραφές και το Ψαλτήρι που έπρεπε να το γνωρίζουν από στήθους. Στη συνέχεια, αναλάμβανε την αγωγή και μόρφωση του νέου ο δάσκαλος, που ονομαζόταν «γραμματικός». 27 Ο John Locke αναφέρει για την αγωγή: «Το μεγαλύτερο ρόλο παίζουν η αρετή και η σοφία. Δίδαξέ τον (τον άνθρωπο) να κυριαρχεί πάνω στις διαθέσεις του και να υπάγει τη βούλησή του στη λογική. Από τη στιγμή που θα έχει επιτευχθεί αυτό και θα έχει καθιερωθεί ως συνήθεια διαμέσου της συνεχούς εξάσκησης, θα έχει ολοκληρωθεί το δυσκολότερο μέρος του έργου. Προκειμένου να φέρει κανείς ένα νεαρό άνδρα σ αυτό το σημείο δεν νομίζω ότι μπορεί να συμβάλει κάτι άλλο τόσο πολύ, όσο η αγάπη του επαίνου και της επιδοκιμασίας, οι οποίες γι αυτό το λόγο θα πρέπει να του εγχαραχθούν μ οποιονδήποτε τρόπο θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Κάνε το νου του όσο το δυνατό πιο ευαίσθητο στην τιμή και στην ντροπή. Μόλις θα το έχεις κάνει αυτό, θα έχεις τοποθετήσει μέσα του μία αρχή, η οποία θα επηρεάζει τις δραστηριότητές του, όταν δεν θα είσαι κοντά, θα είναι ασύγκριτη σε σχέση με το φόβο ενός μικρού ραπίσματος και της ράβδου και θα αποτελεί την κατάλληλη βάση, πάνω στην οποία θα 24. Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική ό.π. σ Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική ό.π. σσ Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής. Βλ. Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική ό.π. σ Ιωάννης Β. Κογκούλης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική ό.π. σ

20 στηριχθούν αργότερα οι αληθινές αρχές της ηθικής και της θρησκείας» 28 Ο Jean Jacques Rousseau ( ), στο περίφημο έργο του Αιμίλιος ή Περί Αγωγής ανέφερε για τον σκοπό της αγωγής: «Γεννιόμαστε αδύναμοι, έχουμε ανάγκη από δύναμη. Γεννιόμαστε στερημένοι από όλα, έχουμε ανάγκη από βοήθεια Γεννιόμαστε ανόητοι, έχουμε ανάγκη από κρίση. Όλα όσα δεν έχουμε από τη γέννησή μας και τα οποία έχουμε ανάγκη όταν μεγαλώσουμε, μας δίνονται με την αγωγή». 29 Ο Immanuel Kant ( ), υποστήριζε: «Ο άνθρωπος μόνο δια της αγωγής δύναται να γίνη άνθρωπος. Καθίσταται δε ό,τι η αγωγή καθιστά αυτόν. Πρέπει να παρατηρήσωμεν ότι ο άνθρωπος μόνο παρ ανθρώπων δύναται να διαπαιδαγωγηθεί. όπισθεν της ανατροφής κρύπτεται το μέγα μυστικόν της τελειοποιήσεως της ανθρώπινης φύσεως. Τούτο δύναται ήδη να επιτευχθή. Διότι τώρα μόλις αρχίζομεν να κρίνωμεν επακριβώς και σαφώς να αντιλαμβανώμεθα εις τι ακριβώς συνίσταται η καλή αγωγή. Είναι λίαν ευχάριστον να διαλογίζεταί τις ότι η ανθρώπινη φύσις δύναται δια της αγωγής να εξελιχθή πάντοτε προς το καλύτερον, και ότι δυνάμεθα να δώσωμεν εις αυτήν μορφήν ανάλογον προς τον ανθρωπισμόν. Τούτο ανοίγει εις ημάς τον ορίζοντα προς εν ευτυχέστερον εν τω μέλλοντι ανθρώπινον είδος». 30 O Johann Heinrich Pestalozzi ( ), οραματιζόταν έναν κόσμο, όπου όλοι οι άνθρωποι γίνονται δέκτες της αγωγής και της παιδείας, είτε είναι οικονομικά ευκατάστατοι, είτε υποφέρουν από τη μάστιγα της φτώχειας. Ο ιδανικός κόσμος για τον Pestalozzi ήταν εκείνος που θα αποτίναζε από πάνω του όλα τα ψεύτικα και νοσηρά στοιχεία, και θα διαποτιζόταν από το πνεύμα ελευθερίας και ανιδιοτελούς αγάπης. Πίστευε πως προτού ακόμα έρθει στον κόσμο το παιδί, βρίσκονται μέσα του τα γνωρίσματα εκείνα που θα το βοηθήσουν να αναπτύξει σε βάθος την προσωπικότητά του. Επίσης, ως πυρήνα της αγωγής, όριζε την ύπαρξη της αγαπητικής προθέσεως στον άνθρωπο, και λιγότερο, τον αυστηρά καθορισμένο γνωστικό παράγοντα. 31 Η Maria Montessori ( ), παρουσιάζοντας τις απόψεις της για την αγωγή του παιδιού ανέφερε: «Η εκπαίδευση που θα προετοιμάσει τη νέα ανθρωπότητα έχει ένα και μόνο σκοπό: να οδηγήσει το άτομο τόσο όσο και την ανθρωπότητα σ ένα υψηλότερο στάδιο ανάπτυξης. Η ιδέα αυτή περιλαμβάνει πολλούς παράγοντες που μπορεί να φαίνονται σκοτεινοί, γίνεται όμως σαφέστερη αν συνειδητοποιήσουμε ότι η ανθρωπότητα έχει να πραγματοποιήσει μια συλλογική αποστολή άνω στη γη, μιαν αποστολή που αφορά όλο τον κόσμο και κάθε άτομο χωριστά. Η αντίληψη αυτή μπορεί να μας δώσει έναν αποφασιστικό προσανατολισμό. Ποια όμως μπορεί να είναι η αποστολή της ανθρωπότητας ; Μ αυτή την προετοιμασία και με συνείδηση της αποστολής του στο σύμπαν, θα είναι ικανός ο άνθρωπος να χτίσει το νέο κόσμο της ειρήνης» John Locke, Some Thoughts Concerning Education, Βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου Καραστεργίου, Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΩΣ ΤΗ Μ. ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ, Ανθολογία κειμένων, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη, σ Jean Jacques Rousseau, Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, Βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου Καραστεργίου, Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΩΣ ΤΗ Μ. ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ, Ανθολογία κειμένων, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη, σ Εμ. Καντ, Περί Παιδαγωγικής, μφρ Ι. Οικονομίδου, Αθήναι, Βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου Καραστεργίου, Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΩΣ ΤΗ Μ. ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ ό.π. σ Αλ. Κοσμόπουλος (επιμ.), Το παιδαγωγικό ημερολόγιο του Πεσταλότσι, Αθήναι, σσ.75, 82. Βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου Καραστεργίου, Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΩΣ ΤΗ Μ. ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ ό.π. σ Μ. Μοντεσσόρι, Παιδαγωγικό Μανιφέστο, Εκδόσεις Γλάρος, σσ.72, 78. Βλ. Σιδηρούλα Ζιώγου Καραστεργίου..ό.π. σ

21 Το παιδί τουλάχιστον το πρώτο χρονικό διάστημα της ζωής του ακολουθεί ευλαβικά τις υποδείξεις και τις νουθεσίες των γονιών του και οικειοποιείται τον ρόλο που καλείται να παίξει στην καθημερινή του συναναστροφή με έτερα μέλη της κοινωνίας προβαίνοντας σε ένα είδος επίδειξης της ανατροφής και της αγωγής που λαμβάνει από την οικογένειά του. Το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και δραστηριοποιείται το παιδί εκπροσωπεί το πρωταρχικό πλαίσιο αγωγής που πλαισιώνει τον άνθρωπο από τα πρώτα παιδικά του χρόνια που αποτελούν κρίσιμη καμπή για την καλλιέργεια της αγωγής. Η διαδικασία πρόσκτησης των πρώτων ψηγμάτων της αγωγής, της παιδείας και της μόρφωσης, ξεκινά από τη γέννηση του ανθρώπου και διέπεται από τις ραγδαίες μεταβολές και τις πολλαπλές φάσεις εξέλιξης που παρατηρούνται κατά την πρώτη περίοδο της ανθρώπινης ζωής. Το παιδί έπειτα διατηρεί μια ισχυρή εικόνα των οικείων του προσώπων που επιδρά στην ψυχοσύνθεσή του, δίνοντάς του την αναφαίρετη συνειδητοποίηση της γονικής παρουσίας που προσιδιάζει με την υφιστάμενη πραγματικότητα που συνιστά τη ζωή. 33 Ο ίδιος ο Παλαμάς εστιάζει στην αναγκαιότητα της καίριας διαπαιδαγώγησης και της σωστής ανατροφής των τέκνων από τους γονείς. Ενδεικτικά στην πρωτοχρονιάτικη ευχή του για το 1909 αναφέρει: «Εύχομαι να αποκτήσουμε ανθρώπους που να πολεμάνε φωτεινά, θαρρετά, και πρώτ απ όλα με ειλικρίνεια, για τα μεγάλα Ιδανικά». 34 Ο Κωστής Παλαμάς κάνει λόγο και για τον «προσηλυτισμό», όπως λέει των παιδιών από τους γονείς τους χρησιμοποιώντας τον όρο με τη θετική του σημασία, δηλαδή την μεταλαμπάδευση της αλήθειας και την ενίσχυση στην ψυχή του παιδιού των γνήσιων ιδανικών που άπτονται μιας σωστής αγωγής που διακρίνεται από τον φωτισμό του παιδιού με τις πραγματικές αξίες της ζωής. Αναφέρει πως ο γονιός με μια απλή κουβέντα εκμεταλλευόμενος τις σωστές περιστάσεις μπορεί να γαλουχήσει το παιδί με ιδέες ανθρωπιστικού χαρακτήρα που καθορίζουν την ποιότητα της αγωγής του. 35 Βέβαια ο μεγάλος μας ποιητής εκτός από τις παραινέσεις στους γονείς θεωρεί πως τα ίδια τα παιδιά ταυτόχρονα οφείλουν να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους και να δώσουν την απαιτούμενη προσοχή, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος για τη σωστή διαπαιδαγώγησή τους, διότι πίστευε πως οι νέοι δεν είναι άμοιροι ευθυνών και πως οφείλουν και οι ίδιοι να προσανατολιστούν στις γνήσιες ιδέες και τα ιδανικά που πρεσβεύει η ελληνοχριστιανική μας παιδεία. Στο ποίημα «ΑΦΙΕΡΩΜΑ» 36 (Παράρτημα 3) καλεί τον κάθε νέο ξεχωριστά να φροντίσει να θωρακίσει την προσωπικότητά του και να διαφυλάξει τις αρετές της νιότης του ώστε να στηριχθεί η ζωή του πάνω σε γερά θεμέλια. Το εν λόγω ποίημα αποτελεί ουσιαστικά την έκφραση του μηνύματος του Παλαμά στα παιδιά που δεν έχουν παγιώσει ακόμα το χαρακτήρα τους δείχνοντάς τους το δρόμο της αρετής και της 33. Μ. Καρδαμάκης Πρωτοπρεσβύτερος, Πρόκληση για Διάλογο, Περί αγωγής και ελευθερίας, Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, σσ Εφ. «Ακρόπολις», 1 Ιαν Βλ. Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.14, Β έκδοση, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.6, Γ έκδοση, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.5, Γ έκδοση, Οι Καημοί της Λιμνοθάλασσας, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ

22 προσωπικής τους μεταμόρφωσης με σκοπό να εκμεταλλευθούν με τον σοφότερο τρόπο τα δώρα της νιότης: «Εσύ της νιότης σου και νου και χέρια να της δώσης, να χτίση γερό σπίτι. Μούσα στις Μούσες η Αρετή. Και να σφιχτανταμώσης Την άρπα του τραγουδιστή με τ όπλο του πολίτη». Ο Παλαμάς λοιπόν βλέποντας τον τρόπο ζωής των νέων είχε πολλές απαιτήσεις από τη νεολαία της εποχής του. Μιλώντας για τους νέους Έλληνες με σκεπτικισμό έλεγε: «Δεν διαβάζουν. Δεν προσέχουν, τρέφονται με εφημερίδες, με τις επιφυλλίδες. Ούτε ένα ποίημα ακόμα, λίγο άξιο, λίγο καλό δεν ζητάν, δεν διαβάζουν με προσοχή, με αγάπη. Το περνούν απλώς ή δεν το διαβάζουν καθόλου». 37 Ωστόσο ο Κωστής Παλαμάς αντικρίζει το παιδί και τον νέο της εποχής του με σεβασμό για την ευφυΐα και την μοναδική ικανότητα που διαθέτει στο να αντιλαμβάνεται τα βαθιά νοήματα της ζωής και να διατηρεί τις κεραίες του ανοιχτές σε κάθε τι που θα τον βελτιώσει ως άνθρωπο και θα φωτίσει τα κρυφά του τάλαντα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Έχω για του παιδιού το νου μια ιδέα κάπως διαφορετική από άλλους. Πιστεύω πως το μυαλό του μπορεί να χωνέψη τροφή πιο λεπτή και πιο βαθιά κι απ όση συνηθίζουμε να του προσφέρουμε. Μέσα στο μικρόκοσμο της ψυχής του γίνονται πράματα πιο πολλά κι απ όσα φαντάζονται του κόσμου οι ψυχολόγοι. Οι πιο μεγάλοι άνθρωποι μου φαίνεται πως είναι εκείνοι που από τα πρώτα χρόνια τους γρικούσανε κουβέντες και ανατρεφόντανε με ιδέες πιο ψηλές από το παιδιακίσιο μπόι τους». 38 Απευθυνόμενους στους νέους ο Κωστής Παλαμάς αισθάνεται μεγάλη χαρά κυρίως όταν αντικρίζει τα νιάτα. Θα τα τραγουδήσει με παράπονο, με αγάπη ζεστή, με πίστη που τρέφει προς εκείνα. Τα βλέπει σαν μια δημιουργία αφού κρύβουν στην αλκή της δημιουργίας τους, το μέλλον το αψύ, το ακαταστάλακτο. Αυτά θα μπορέσουν να οικοδομήσουν με τα φτερά της ακμής τα όνειρα που τους γέννησε η ζωή, τα αιτήματα της ψυχής. Τα νιάτα είναι γι αυτόν η πίστωση του χρόνου που δίνει η ζωή στον άνθρωπο για να δώσει ό,τι μπορεί σε γόνιμο έργο. Γι αυτό τα τραγουδάει με ό,τι τους αξίζει. Μέσα σ αυτά βρήκε κι αυτός τα σκόρπια του όνειρα και μπόρεσε με τον καιρό να τους δώσει μορφή και σχήμα, νόημα και φτερά για να φτιάσουν το κάστρο του. Ανοίγει όλους τους δρόμους στους νέους, πιστεύει σ αυτούς μ αυτοθυσία, θέλει να υψωθούν οι νέοι πολύ πιο ψηλά απ αυτόν, στην ανυψωμένη Ελλάδα που ποθεί, να τραγουδήσουν οι Νέοι πολύ πιο υπέροχα. Κλείνοντας, ενδεικτική της παιδαγωγικής σκέψης του Παλαμά είναι η ευχή του προς τα παιδιά της εποχής του, ευχή που εστιάζει στην καλλιέργεια της αγωγής και την αναγκαιότητα της ενίσχυσης της βούλησης και της ελευθερίας των νέων. «Η ευχή μου είναι ν ακολουθούν τα παιδιά την αλήθεια που αισθάνονται βαθιά στην καρδιά τους και τ άλλα να τα θεωρούν ξένα» Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.14, Β έκδοση, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.6, Γ έκδοση, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.14, Β έκδοση, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ. σ

23 2.3 Η γεφύρωση του χάσματος και η ενίσχυση των συνεκτικών δεσμών ανάμεσα στους γονείς και στους νέους. Είναι γνωστό ο άνθρωπος μέσω του θεσμού της οικογένειας αποκτά τη δυνατότητα να απαγκιστρωθεί από τις τάσεις εγωκεντρισμού που διέπουν την ανθρώπινη φύση και να κοιτάξει τον κόσμο ευρύτερα αποκτώντας κοινωνική συνείδηση. Η αρετή αυτή, εφόσον αποκτηθεί, μπορεί να αποβεί εξαιρετικά ωφέλιμη στη σχέση των γονιών με τα παιδιά τους, καθώς επικρατεί κλίμα αμοιβαίου σεβασμού και ελευθερίας, γεγονός που συντελεί στην δημιουργία αισθήματος ασφάλειας και εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δύο γενιές. Ωστόσο είναι συχνό το φαινόμενο κατά το οποίο οι γονείς αδυνατούν να προσεγγίσουν την προαναφερθείσα κοσμοθεωρία, και δεν έχουν τη δύναμη να απεγκλωβιστούν από τον εγωισμό και τη μυωπική αντίληψη των πραγμάτων μετατρέποντας τον εαυτό τους ανάχωμα στην εξέλιξη και την απρόσκοπτη συναισθηματική ωρίμανση του νέου. Αναντίρρητα κανείς δεν γεννιέται διαθέτοντας a priori την ικανότητα και την ευχέρεια, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί πλήρως στον γεμάτο απαιτήσεις ρόλο του γονέα. Παρόλα αυτά οι γονείς οφείλουν να αφουγκραστούν το παιδί τους και να σταθούν αρωγοί στη γεφύρωση του χάσματος των γενεών. Άλλωστε ο ερχομός ενός παιδιού στη ζωή μπορεί να σημάνει την υπέρβαση του ατομισμού και την εκδήλωση ανυπέρβλητης αγάπης και στοργής από τη μεριά των γονιών. Συνεπώς η δημιουργία οικογένειας δύναται να στηριχθεί σε γερά θεμέλια με την προϋπόθεση της πατρικής και μητρικής ευθύνης και τη συνειδητοποίηση του ιερού καθήκοντος των γονέων. 40 Η ενσυναίσθηση είναι ικανή να μεταπλάσσει τις ανθρώπινες σχέσεις και να αποδώσει καρπούς στην ενίσχυση των συνεκτικών δεσμών μεταξύ των μελών που συνιστούν μια οικογένεια. Σύμφωνα με τον διάσημο Αμερικανό ψυχοθεραπευτή και συγγραφέα Irvin Yalom, «Η ενσυναίσθηση είναι το πιο ισχυρό εργαλείο που διαθέτουμε, στις προσπάθειές μας να συνδεθούμε με τους άλλους ανθρώπους. Είναι αυτό που συγκολλά τον σύνδεσμο ανάμεσα στους ανθρώπους και μας επιτρέπει να αισθανθούμε σ ένα βαθύτερο επίπεδο, αυτό που αισθάνεται κάποιος άλλος.» 41 Επιστρέφοντας στην μεγάλη πνευματική μορφή του ελληνισμού, με το ποιητικό βάθος του, ο Κωστής Παλαμάς στα σπουδαία ποιήματά του «ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ» 42 (Παράρτημα: 4) και «ΠΑΡΑΜΙΛΗΤΟ» 43 (Παράρτημα: 5), σκιαγραφεί την προσωπικότητα του ανθρώπου που καθόλη τη διάρκεια της τρυφερής του ηλικίας δεν είχε την τύχη να βιώσει το μεγαλειώδες συναίσθημα της μητρικής στοργής και της ατέρμονης αγάπης. Με βάση την αναφορά μας στο τετράστιχο της σελίδας 16 όπου ο ποιητής μιλά με παράπονο για την έλλειψη της μητρικής αγάπης, φαίνεται ακράδαντα πως ο Κωστής Παλαμάς, όπου και αν έψαξε, βρήκε την ευτυχία του μέσα στη θαλπωρή του σπιτιού, πλάι στη συμβία του, στη γυναίκα που κορφολόγησε για κείνη την ερωτική αγάπη, την άσωστη αγάπη, την αγάπη την πλάστρα. Αισθάνθηκε πλάι στη γυναίκα και την αγάπη της μάνας που δεν γνώρισε, όπως μας λέει στους παραπάνω στίχους. Αυτή την αγάπη της μάνας τη βρήκε με την αγάπη προς όλα. Θέλει όμως η αγάπη του αυτή να προϋποθέτει τη νιότη. Τί να τα κάνει όλα τα αγαθά του κόσμου, όταν θα 40. Βασίλειος Τ. Γιούλτσης, Πνευματικότητα και Κοινωνική Ζωή, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, σσ Irvin D.Yalom, Στον κήπο του Επίκουρου, αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου. Μετάφραση: Ευαγγελία Ανδριτσάνου Γιάννης Ζέρβας, Εκδόσεις Άγρα, σσ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.5 Γ Έκδοση, Εκ βαθέων, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ, σ Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Τ.5 Γ Έκδοση, Εκ βαθέων, Εκδόσεις ΜΠΙΡΗΣ, σ