ΕΘΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΔΙΚΑΙΟ-ΟΡΓΑΝΩΣΗ-ΖΩΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΘΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ- ΓΚΙΚΑ ΙΣΜΗΝΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. Μιλτιάδης Βάντσος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 2

3 Πρόλογος Ένα καθοριστικό βήμα για τις μορφές της σημερινής επικοινωνίας αποτελούν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Το Διαδίκτυο (Internet) αποτελεί το μεγαλύτερο δίκτυο ηλεκτρονικών υπολογιστών παγκοσμίως, εκτείνεται σε κάθε γωνιά της γης και συνδέει εκατομμύρια υπολογιστών ανά τον κόσμο. Οι δυνατότητες που προσφέρει είναι εφαρμόσιμες σε όλα τα πλαίσια των κοινωνικών δομών. Παρ όλα αυτά, συχνά εκφράζονται ανησυχίες για τη χρήση του, που αφορούν σε προπαγανδιστικές ενέργειες, στη δημοσίευση προσωπικών δεδομένων και γενικότερα στην εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών. Συγκεκριμένα, το φαινόμενο της διαδικτυακής εξάρτησης είναι αρκετά σύνηθες στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. Στην παρούσα εργασία προσπαθήσαμε να αναπτύξουμε το νέο αυτό ψηφιακό φαινόμενο. Εξετάσαμε τα χαρακτηριστικά της εφηβείας και πώς αυτά μπορούν να αποτελέσουν αιτιολογικούς παράγοντες για την εμφάνιση ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς στον Κυβερνοχώρο. Παράλληλα, διερευνήσαμε πώς συμβάλλουν η οικογένεια, τα πολιτισμικά στοιχεία και το σύγχρονο κοινωνικό γίγνεσθαι στην εκδήλωση τέτοιων επιβλαβών διαδικτυακών συμπεριφορών. Η ποιμαντική φροντίδα της Εκκλησίας προς τους εξαρτημένους χρήστες είναι ακόμη σε πρώιμο στάδιο, καθώς το φαινόμενο του διαδικτυακού εθισμού δεν είναι πολύ γνωστό στο ευρύ κοινό και τις περισσότερες φορές δεν γίνεται έγκαιρα αντιληπτό. Κατά τη γνώμη μας, ιδιαίτερη βαρύτητα χρειάζεται να δοθεί στην πρόληψη αυτής της ψηφιακής ασθένειας, με την συντονισμένη προσπάθεια της Εκκλησίας, της οικογένειας, του σχολείου και της κοινωνίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επιθυμώ να εκφράζω προς τον σύμβουλο καθηγητή μου, που καθοδήγησε με επιμέλεια την προσπάθεια συγγραφής της μεταπτυχιακής μου εργασίας και προς όσους με βοήθησαν με υπομονή και επιμονή προς αυτή την κατεύθυνση. Θεσσαλονίκη, 27 Νοεμβρίου

4 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 5 Εισαγωγή... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Εξάρτηση και Παραβατικότητα στο Διαδίκτυο (Εννοιολογική Προσέγγιση) Μορφές διαδικτυακής εξάρτησης Διαδικτυακός Τζόγος (e-gambling) FOMO (Fear Of Missing Out), Εξάρτηση από το Internetκινητό τηλέφωνο Ιστοσελίδες Pro Ana: Ψυχογενής Ανορεξία στο Διαδίκτυο Εθισμός στην Πορνογραφία Ιστοσελίδες ερωτικού περιεχομένου Διαδικτυακά Παιχνίδια Ρόλων Μαζικής Συμμετοχής (MMORPGs) Μορφές παραβατικότητας στο Διαδίκτυο Πειρατεία Hacking Ηλεκτρονική Απάτη Διακίνηση Ναρκωτικών Παραβίαση προσωπικών δεδομένων Ηλεκτρονικός Εκφοβισμός (Cyberbullyng) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Εφηβική ηλικία (Ψυχολογική και Αιτιολογική Προσέγγιση) Χαρακτηριστικά της Εφηβικής Ηλικίας Σωματικά χαρακτηριστικά Ψυχικά Χαρακτηριστικά Αιτιολογία του φαινομένου

6 2.2.1 Εφηβεία και Οικογένεια Σχολείο - Ομάδα συνομηλίκων Κοινωνία - ΜΜΕ Τεχνολογία Κεφάλαιο Γ Συμπτώματα και συνέπειες εθισμού και παραβατικότητας στο Διαδίκτυο (Ηθικοκοινωνική Προσέγγιση) Ενδείξεις εθισμού και παραβατικότητας στο Διαδίκτυο Τα στάδια ανάπτυξης διαδικτυακού εθισμού Ενδείξεις διαδικτυακού εθισμού Ενδείξεις διαδικτυακής παραβατικότητας Συνέπειες Εθισμού και Παραβατικότητας στο Διαδίκτυο Κεφάλαιο Δ Το πρόσωπο στην Ορθόδοξη Θεολογία και το εθισμένο άτομο (Θεολογική Προσέγγιση) Κεφάλαιο Ε Η ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας και η αντιμετώπιση του φαινομένου από Οικογένεια, Σχολείο και Κοινωνία Πρόληψη του φαινομένου Εκκλησία Οικογένεια Κοινωνία ΜΜΕ Σχολείο Θεραπεία Οικογένεια Σχολείο Επαγγέλματα Υγείας Κοινωνία Εκκλησία Συμπεράσματα

7 Ελληνική Βιβλιογραφία Πηγές Βοηθήματα Ξένη Βιβλιογραφία Διαδικτυακές Πηγές

8 8

9 Εισαγωγή Ο άνθρωπος, ανέκαθεν εντυπωσιαζόταν από το παράδοξο, το καινοφανές, το μυστηριώδες, αυτό που του προκαλούσε ανάμεικτα συναισθήματα θαυμασμού και σεβασμού, φόβου και δέους. Στη σύγχρονη κοινωνία έχει ακόμη την ανάγκη να στηριχθεί σε κάτι δυνατό και μεγαλειώδες. Σε κάτι που να τον συναρπάζει και να τον συγκλονίζει. Όμως, για να πείσει τη λογική του χρειάζεται αποδείξεις. Τον θαυμασμό για το μεγαλειώδες, σε συνδυασμό με την λογική εξήγηση των πεπραγμένων τα καταφέρνει με μοναδικό τρόπο η τεχνολογία 1. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας διαπερνά όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Χρησιμοποιείται στη σφαίρα της εργασίας, της ψυχαγωγίας, της ενημέρωσης, της διαπροσωπικής επικοινωνίας, της επιχειρηματικής δραστηριότητας, της επιστημονικής έρευνας, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ακόμη και της εγκληματικότητας 2. Επηρεάζει τους κοινωνικούς θεσμούς των χωρών, τις ανθρώπινες σχέσεις, την προσωπική και επαγγελματική ζωή των ανθρώπων και τον κοινωνικό ιστό γενικότερα. Η καθημερινή ζωή διευκολύνεται με την εύκολη και γρήγορη απόκτηση χιλιάδων προϊόντων. Η δημόσια διοίκηση εκσυγχρονίστηκε. Η γραφειοκρατία μειώθηκε 3. Η πρόσβαση στις διάφορες υπηρεσίες μπορεί πλέον να πραγματοποιείται μέσω Διαδικτύου εύκολα και γρήγορα. Επιπλέον, διακινούνται ελεύθερα ιδέες και γνώσεις. Εμφανίστηκαν απεριόριστες ευκαιρίες μόρφωσης, ενημέρωσης, εκπαίδευσης και εύρεσης εργασίας για όλους, όλο τον χρόνο, ανεξαρτήτως γεωγραφικής τοποθεσίας. Ειδικά στον τομέα της εκπαίδευσης η συνεισφορά του Διαδικτύου είναι μεγάλη. Διευκολύνεται η εξ αποστάσεως εκπαίδευση και προσφέρονται οι προοπτικές και τα μέσα για μια δια βίου μάθηση. Πολλά σύγχρονα Πανεπιστήμια του κόσμου παρέχουν πτυχιακές και 1 Γιούλτσης Βασίλειος, Οικογένεια και Νέες Τεχνολογίες ή Οικογένεια και η άλλη «μεταφυσική σχέση», Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια, Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ Διαμαντάκη Κ., Ντάβου Μπ., Πανούσης Γ., Νέες Τεχνολογίες και Παλαιοί Φόβοι στο Σχολικό σύστημα, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001, σ Βάγια Χριστίνα, Οικογένεια & Διαδίκτυο: Ευκαιρίες και Κίνδυνοι, στα πρακτικά Ημερίδας: Τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα στην υπηρεσία του ποιμαντικού έργου της Εκκλησίας, Διαπιστώσεις & Προοπτικές, Διορθόδοξον Συνέδριον, Ιερά Μονή Πεντέλης, 12 Ιουνίου 2008, σ

10 μεταπτυχιακές σπουδές μέσω Διαδικτύου. Ακόμη, λειτουργούν εικονικά Πανεπιστήμια και σχολικές τάξεις, ώστε ο ενδιαφερόμενος να μπορεί να εγγραφεί και να παρακολουθήσει μαθήματα εξ αποστάσεως. Με τον ίδιο τρόπο, πολλοί εργαζόμενοι «απελευθερώθηκαν» από το αυστηρά οργανωμένο ωράριο εργασίας τους, με την καινοτομία της τηλεργασίας που παρέχουν πολλές εταιρίες και υπηρεσίες. Δημιουργήθηκαν νέοι τρόποι ψυχαγωγίας και ξεπεράστηκαν φυσικά και επικοινωνιακά εμπόδια για τα άτομα με αναπηρίες. Οι γνώσεις που παρέχονται στον Κυβερνοχώρο είναι πολυπληθείς, ακόμα και για ευαίσθητα κοινωνικά θέματα όπως οι διαπροσωπικές σχέσεις, η υγεία κ.ά. Η ενασχόληση με την τεχνολογία και το Διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα στους νέους να βελτιώσουν τη σχολική ή την ακαδημαϊκή τους επίδοση και να διερευνήσουν τα καλλιτεχνικά και άλλα ενδιαφέροντά τους. Τους βοηθά να αναπτύξουν τη δημιουργικότητά τους, να αλληλεπιδράσουν με ανθρώπους με διαφορετική κοινωνική και πολιτισμική κουλτούρα και να έρθουν σε επαφή με καινούργιες ιδέες. Επιπλέον, μπορούν να έρχονται σε επαφή με την οικογένεια και τους φίλους τους, ανεξαρτήτως απόστασης και να δημιουργούν καινούργιες φιλίες με τη συμμετοχή τους σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης 4. Το Διαδίκτυο δεν επηρεάζει μόνο τον τρόπο επικοινωνίας των εφήβων, αλλά και τον τρόπο ζωής τους. Σε έρευνες 5 οι έφηβοι αναφέρουν πως πλοηγούνται στον Κυβερνοχώρο για να ενημερώνονται για τις κοινωνικές εξελίξεις, να προβαίνουν σε διαδικτυακές αγορές, να αναζητούν πληροφορίες για θέματα υγείας, διατροφής και για σεξουαλικά ζητήματα. Παρ όλα αυτά, στα πλεονεκτήματα που προσφέρει το Διαδίκτυο υπάρχει και αντίλογος. «Το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει προνομιακό περιβάλλον ανάπτυξης παραβατικής συμπεριφοράς» 6. Συχνά, 4 Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης αφορούν στη δημιουργία on line κοινοτήτων ανθρώπων που μοιράζονται ίδια ενδιαφέροντα και δραστηριότητες και παρέχουν πληθώρα τρόπων στους χρήστες για να διαδράσουν. Γνωστά παραδείγματα πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης είναι το Youtube, το Facebook, το Twitter, κ.λπ. 5 Καμαριώτης Θεοχάρης, Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: Αξιολόγηση και πρόληψη του φαινομένου μεταξύ μαθητών και μαθητριών γυμνασίου, Διδακτορική διατριβή, Τμ. Ψυχολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2013, σ Άνδρας Χρήστος, Παραβατικότητα και Εθισμός στο Διαδίκτυο. Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ

11 εκφράζονται ανησυχίες για τη χρήση του, που αφορούν σε προπαγανδιστικές ενέργειες, στη δημοσίευση προσωπικών δεδομένων και στην προβολή ακατάλληλου υλικού. Το περιεχόμενο μιας ιστοσελίδας μπορεί να θεωρηθεί ακατάλληλο, αν το υλικό της μπορεί να σοκάρει, να προκαλέσει ψυχικές διαταραχές, να οδηγήσει το παιδί στην εξαγωγή εσφαλμένων συμπερασμάτων και στην υιοθέτηση λάθος συμπεριφορών 7. Επικίνδυνες ιστοσελίδες είναι όσες προσηλυτίζουν τους χρήστες σε αιρέσεις και καταστροφικές λατρείες, παρακινούν στη χρήση ναρκωτικών, προωθούν το ρατσισμό, εκπαιδεύουν τα άτομα στη βία και την τρομοκρατία, διακινούν επικίνδυνες ιδεολογίες, προβάλλουν πορνογραφικό υλικό κ.ά. Επιπλέον, λειτουργούν ιστοσελίδες στις οποίες διεξάγονται συνομιλίες, με στόχο την σεξουαλική διέγερση και στις οποίες πραγματοποιούνται ερωτικές πράξεις σε εικονικές ανοιχτές αίθουσες επικοινωνίας 8. Σε ακατάλληλες ιστοσελίδες διαχέονται επικίνδυνες ιδέες για αρχές και αξίες όπως είναι η δημοκρατία και η ειρήνη. Απευθύνονται κυρίως στη νεολαία με αποτέλεσμα τα παιδιά να μπορούν εύκολα να παρασυρθούν από ρατσιστικές, εθνικιστικές και άλλες εξτρεμιστικές ομάδες που δρουν παραβατικά. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται κυρίως στο εξωτερικό ομαδικές αυτοκτονίες μέσω Διαδικτύου. Υπάρχουν ιστοσελίδες στις οποίες παραδίδονται «μαθήματα» αυτοχειριασμού σε κάποιον «ψηφιακό φίλο» που επιθυμεί να δώσει τέλος στη ζωή του 9. Συγχρόνως, ελλοχεύουν κίνδυνοι για τη δημοσιοποίηση ή την κλοπή δημιουργικών επιτευγμάτων με πνευματικά δικαιώματα 10. Σχετικά με τις κινηματογραφικές ταινίες και τα μουσικά κομμάτια, είναι πολύ συχνό το φαινόμενο της «πειρατείας». Πνευματικά δικαιώματα δημιουργών καταπατούνται με μεγάλη ευκολία καθώς αναπαράγονται γρήγορα και με ελάχιστο κόστος έργα, κείμενα και μουσικές συνθέσεις. 7 Γουλτίδης Χρήστος, Γονείς, παιδιά και Διαδίκτυο, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, Αθήνα 2014, σ Βάγια Χριστίνα, Οικογένεια & Διαδίκτυο: Ευκαιρίες και Κίνδυνοι, στα πρακτικά Ημερίδας: Τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα στην υπηρεσία του ποιμαντικού έργου της Εκκλησίας, Διαπιστώσεις & Προοπτικές, Πρακτικά ημερίδος, Διορθόδοξον Συνέδριον, Ιερά Μονή Πεντέλης, 12 Ιουνίου 2008, σ Όπ. παρ., σ. 71. Μάστιγα στην Ιαπωνία οι διαδικτυακές αυτοκτονίες. Ομαδική αυτοκτονία στην Ιαπωνία, 5/2/ :35:00 π.μ. Συντάκτης: πηγή Reuters. 10 Π. Νικολόπουλος, Η Εκκλησία στο Διαδίκτυο της παγκοσμιοποίησης, Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2001, «Οι κίνδυνοι αυτοί αφορούν εξίσου όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως φυλής, θρησκείας, κοινωνικοοικονομικού και μορφωτικού επιπέδου», σ

12 Η ηλεκτρονική απάτη αποκτά σταδιακά χαρακτηριστικά οργανωμένου εγκλήματος. Δολιοφθορές, κατασκοπεία, υπεξαίρεση μεγάλων χρηματικών ποσών και ξέπλυμα χρήματος βρίσκουν εύφορο έδαφος στο Διαδίκτυο. Ένα άλλο αρνητικό φαινόμενο που εξαπλώνεται ραγδαία σ αυτό το χώρο είναι ο διαδικτυακός ή ηλεκτρονικός εκφοβισμός (Cyberbulling). Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αφορά σε πρώτη φάση στον λεκτικό εκφοβισμό με αποστολή μηνυμάτων στο κινητό ή στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( s) και σε δεύτερη φάση στις κλοπές προσωπικών στοιχείων ορισμένων ατόμων και τη δημόσια διαπόμπευση και έκθεση του συγκεκριμένου υλικού στο Διαδίκτυο. Η δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών μπορεί να αποτελέσει τρομακτική απειλή ειδικά στη περίπτωση των νέων και κυρίως των μαθητών στα σχολεία, καθώς μετά από μια τέτοια τραυματική εμπειρία έχουν παρατηρηθεί συμπτώματα κατάθλιψης και άλλων ψυχιατρικών διαταραχών. Η εξάρτηση από το Διαδίκτυο ως φαινόμενο πρωτοεμφανίστηκε το 1995 στις Η.Π.Α. Το πρώτο κέντρο απεξάρτησης λειτούργησε στην Πενσυλβάνια και ο όρος Διαδικτυακός Εθισμός (Internet Addiction) υιοθετήθηκε για πρώτη φορά στη Νέα Υόρκη από τον ψυχίατρο Ivan Goldberg. Ο όρος αναφέρεται στην «καταναγκαστική, υπερβολική χρήση του διαδικτύου και τον εκνευρισμό ή τη δυσθυμική συμπεριφορά που παρουσιάζεται κατά τη στέρησή της» 11. Ο διαδικτυακός εθισμός δημιούργησε μια καινούργια ομάδα εξαρτημένων χρηστών. Οι έφηβοι με τη συμμετοχή τους σε βίαια διαδικτυακά παιχνίδια ενθαρρύνονται στην επιθετικότητα και αυτό προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις σε προσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο 12. Ο εθισμός των εφήβων στο Διαδίκτυο και η εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών μέσα από αυτό οφείλονται αφενός στην εθιστική φύση του Η/Υ και του Διαδικτύου, και αφετέρου στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εφηβικής ηλικίας. Συνδέεται επίσης με προδιαθεσικούς παράγοντες και με την ήδη υπάρχουσα ψυχοπαθολογική δυσλειτουργία των χρηστών. Οι έφηβοι είναι εξαιρετικά καλοί με την τεχνολογία, όμως το ευάλωτο και το παρορμητικό της ηλικίας τους επιτάσσει την προστασία τους από τους διαδικτυακούς κινδύνους. Ο τρόπος χρήσης του 11 Mitchell, 2000, Όπ. παρ. 12

13 Διαδικτύου εξαρτάται από το φύλο του χρήστη, την ηλικία του, το κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο της οικογένειάς του 13, τις οικονομικές δυνατότητες και γενικά τα εγγενή στοιχεία της κοινωνικής του ταυτότητας. Ως παράγοντες κινδύνου μπορούν να λειτουργήσουν η τυχαία έκθεση σε πορνογραφικό, ρατσιστικό ή άλλο παράνομο υλικό, η παρενόχληση στο Διαδίκτυο, η δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων, η επικοινωνία με αγνώστους, η καταναγκαστική καταναλωτική συμπεριφορά 14, τα ζητήματα απορρήτου και ασφάλειας στον Κυβερνοχώρο και ό,τι έχει σχέση με προσωπικά δεδομένα. Τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν πολύ διαφορετική αντίληψη για τον τρόπο χειρισμού των προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο από τους ενήλικες. Ευκολότερα αποκαλύπτουν το όνομά τους, το τηλέφωνό τους, ή στέλνουν προσωπικές φωτογραφίες τους σε αγνώστους 15. Διέπονται από την επιθυμία της αυτοπροβολής και της ένταξής τους στις ηλεκτρονικές κοινότητες των κοινωνικών δικτύων και δεν συνειδητοποιούν τις συνέπειες της αυτοέκθεσής τους. Δυστυχώς, οι λογαριασμοί στο Διαδίκτυο δεν προστατεύονται επαρκώς από τους κακοήθεις. Αυτό σε συνδυασμό με την έλλειψη του ψηφιακού αλφαβητισμού των γονέων 16 και την ανεπάρκειά τους να 13 Φραγκουλίδου Φωτεινή, Έφηβοι και Διαδίκτυο: Μελέτη των επιδράσεων του Διαδικτύου στους έφηβους χρήστες, Διδακτορική διατριβή, Τομέας Παιδαγωγικής, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2006, σ Καμαριώτης Θεοχάρης, Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: Αξιολόγηση και πρόληψη του φαινομένου μεταξύ μαθητών και μαθητριών γυμνασίου, Διδακτορική διατριβή, Τμ. Ψυχολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2013, σ Γουλτίδης Χρήστος, Γονείς, παιδιά και Διαδίκτυο, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, Αθήνα 2014, σ Μικρόπουλος Τάσος, Ο Υπολογιστής ως γνωστικό εργαλείο, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2006, σ. 38. Για τον Hunter, «Ο πληροφορικός αλφαβητισμός αφορά τη μάθηση σχετικά με τους Η/Υ και ορίζεται ως οι απαιτούμενες δεξιότητες και γνώσεις από όλους τους πολίτες, ώστε να ανταπεξέλθουν σε μια κοινωνία που εξαρτάται από την τεχνολογία για τη διαχείριση της πληροφορίας και την επίλυση πολύπλοκων προβλημάτων». Παρασκευόπουλος Μαρίνος, Η διαμορφούμενη κοινωνία της Πληροφορίας. Από τον Ηλεκτρονικό Αναλφαβητισμό στον νέο πολιτισμό του Κυβερνοχώρου. Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια, Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ Κατά τον Starkweather, Ο πληροφορικός αλφαβητισμός είναι η ικανότητα να διαχειριζόμαστε και να κατανοούμε την τεχνολογία. Σύμφωνα με τον Μακράκη, είναι οι γνώσεις και οι δεξιότητες για την αναζήτηση και τη διαχείριση της πληροφορίας. Κατά τον Κόμη (2000), είναι η εξοικείωση του νέου μαθητή, από την μικρή ηλικία, με τα υπολογιστικά μέσα, ώστε να τα χρησιμοποιεί με σχετική ευχέρεια. 13

14 ασκήσουν εποπτεία στις διαδικτυακές δραστηριότητες των παιδιών τους, καθιστούν τους εφήβους περισσότερο ευάλωτους στο ψηφιακό περιβάλλον 17. Σε ορισμένες περιπτώσεις το Διαδίκτυο παρέχει ασφάλεια και ρυθμίσεις απορρήτου τους χρήστες του, σε περίπτωση που αυτοί επιθυμούν να τις ενεργοποιήσουν. Για παράδειγμα, στο Facebook κάθε χρήστης έχει την ελευθερία να επιλέξει, αν επιθυμεί οι διαδικτυακές του κινήσεις να είναι ορατές σε όλους ή όχι. Μπορεί να αποκρύψει κάποια δράση του από συγκεκριμένους «φίλους» ή ακόμα και να τους διαγράψει. Έχει επίσης τη δυνατότητα να μην αποκαλύπτει δημόσια κάποια τμήματα του προφίλ του 18. Αυτές οι επιλογές όμως δεν προσφέρονται γενικά στον αχανή χώρο του Διαδικτύου. Κίνδυνο διατρέχει και ο λεξιλογικός μας πλούτος. Η χρήση των greeklish 19 που χρησιμοποιούν οι χρήστες του Διαδικτύου στις συνομιλίες τους αλλοιώνουν και συρρικνώνουν την ελληνική γλώσσα. Στο διαδίκτυο μπορεί ο οποιοσδήποτε να εκφράζεται όπως θέλει, αδιαφορώντας για τους συντακτικούς και γραμματικούς κανόνες. Η άμεση προσωπική επικοινωνία των ανθρώπων δεν μετριάζεται μόνο από τις περιορισμένες εκφραστικές δυνατότητες που προσφέρει η γλώσσα του Διαδικτύου, αλλά και από τους όρους με τους οποίους διεξάγεται η επικοινωνία σ αυτό. Οι γνήσιες προσωπικές σχέσεις υποκαθίστανται με εικονικές. Ο διάλογος δεν διεξάγεται πλέον πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά σε ψηφιακές ομάδες συζήτησης (chat rooms). Με την πολύωρη ενασχόληση με το Διαδίκτυο ο άνθρωπος αποξενώνεται από τον συνάνθρωπό του και αποκόπτεται από την πραγματική ζωή. Σύμφωνα με τον Bill Gates 20, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντικατασταθεί η προσωπική επαφή με την ψηφιακή. Η πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση χαρακτηρίζεται από μια συναισθηματική φόρτιση Για τον Ράπτη (1999,2001) τεχνολογικός εναλφαβητισμός ή τεχνολογική εκπαίδευση είναι να διαθέτει κανείς γνώσεις για τη χρήση του Η/Υ, να σκέφτεται τις συνέπειες και να τον χρησιμοποιεί για προσωπικούς και κοινωνικούς λόγους. 17 Ιγγλεζάκης Ιωάννης, Προστασία προσωπικών δεδομένων των ανηλίκων στις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, Η τεχνολογία και το δίκαιο: Μια συμβιωτική σχέση, στα πρακτικά του Συνεδρίου: Νομικές και Κοινωνικές Προεκτάσεις του Διαδικτύου σήμερα, Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου του Τμ. Νομικής Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 7-8 Ιουνίου 2013, σ Γουλτίδης Χρήστος, Γονείς, παιδιά και Διαδίκτυο, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, Αθήνα 2014, σ Τα «greeklish», από τις λέξεις greek (ελληνικά) και english (αγγλικά), είναι η ελληνική γλώσσα γραμμένη με το λατινικό αλφάβητο, Αμερικανός επιχειρηματίας και πρόεδρος της Microsoft. 14

15 και έκφραση που δεν μπορεί να μεταδοθεί με τον γραπτό λόγο. «Από το Διαδίκτυο λείπει το πάθος και η αίσθηση συμμετοχής στις ιδέες» 21. Χαρακτηριστικά, αναφέρει πως «Το Internet μπορεί να γίνει η νέα ατομική βόμβα, αν δεν προσέξουμε» 22. Το Διαδίκτυο είναι ένας λαβύρινθος στον οποίο ελλοχεύουν και άλλοι κίνδυνοι που είναι δύσκολο να ελεγχθούν. Μέσω Διαδικτύου οι άνθρωποι, κυρίως οι νέοι, μπορούν να εκβιάζουν και να εκβιάζονται. Δημοσιεύουν προσβλητικές φωτογραφίες και βίντεο άλλων ατόμων σε ιστολόγια, παιδιά και έφηβοι επισκέπτονται ακατάλληλες σελίδες ερωτικού περιεχομένου, πέφτουν θύματα παιδόφιλων, στοιχηματίζουν σε ηλεκτρονικά καζίνο και εθίζονται σε διαδικτυακά παιχνίδια. Η μεγαλύτερη «δύναμη» για να προστατευθεί κανείς από το Διαδίκτυο είναι η γνώση. Είναι απαραίτητο ο χρήστης να γνωρίζει τις θετικές πλευρές του Διαδικτύου και να μπορεί να προστατευτεί από τις αρνητικές. Τα παιδιά χρειάζεται να έχουν ενεργή συμμετοχή στη διαδικασία της γνώσης και μέσα από σωστή εκπαίδευση και καθοδήγηση να διακρίνουν από μόνα τους τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνουν στο χώρο του Διαδικτύου. Πρέπει να μάθουν να αξιολογούν ποια πληροφορία είναι αληθινή και ποια ψεύτικη στον Κυβερνοχώρο 23. Σ αυτή την προσπάθεια τους, είναι ανάγκη να λάβουν καθοδήγηση και σωστή αγωγή από την οικογένεια, το σχολείο και τους αρμόδιους φορείς. Η Εκκλησία στην προσπάθειά της να εκσυγχρονιστεί και να προσελκύσει το ποίμνιό της χρησιμοποίησε και συνεχίζει να αξιοποιεί με πολλούς τρόπους τα επιτεύγματα της τεχνολογίας. Αρχικά, δέχτηκε το ηλεκτρικό ρεύμα για τον φωτισμό των ναών της και το τηλέφωνο για τη ζωντανή κάλυψη των επικοινωνιακών αποστάσεων. Η τηλεομοιοτυπία (Fax) χρησιμοποιήθηκε για την αποστολή εγγράφων. Οι ηχητικές εφαρμογές (stereo, Hi-Fi, FM) συνέβαλλαν στη δημιουργία εκκλησιαστικής ραδιοφωνίας και κυκλοφόρησαν κασέτες ήχου και εικόνας. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας, πολλές Μητροπόλεις και Μονές χρησιμοποίησαν ψηφιακούς δίσκους (CDs και DVDs) για να παρουσιάσουν τον λειτουργικό τους πλούτο, τη μοναστική ζωή, τα 21 Νικολόπουλος Π., Η Εκκλησία στο Διαδίκτυο της παγκοσμιοποίησης, Εκδ. Αρμός, Αθήνα Βλέπε περισσότερα σε Εφημερίδα Το Βήμα, σχετική δημοσίευση στις Όπ. παρ. 23 Σαμαρά Βερόνικα, Ασφαλής χρήση του Διαδικτύου - Αναγνώριση του προβλήματος, Πρόληψη και Προστασία. Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια, Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ

16 μουσεία και τους εκκλησιαστικούς θησαυρούς τους. Τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα βοήθησαν σημαντικά στην ανάπτυξη, τη σωστή οργάνωση και την παρουσίαση προς τα έξω των νεανικών δραστηριοτήτων των ενοριών, των κέντρων φιλανθρωπίας και την ποιμαντική μέριμνα γενικότερα. Δημιουργήθηκαν ιστολόγια από τους ιερείς και τις ενορίες, στα οποία διεξάγονται συζητήσεις με θεολογικό περιεχόμενο. Σ αυτά, ο ποιμένας «ακούγοντας» τον προβληματισμό των συμμετεχόντων ασκεί τη ποιμαντική του διακονία 24. Στην παρούσα εργασία θα γίνει εκτενής αναφορά στην εξάρτηση από το Διαδίκτυο και σε παραβατικές συμπεριφορές που μπορεί να υποθάλπει. Θα ασχοληθούμε συγκεκριμένα με την εφηβική ηλικία και θα διερευνήσουμε τα αίτια και τις συνέπειες που προκαλεί η διαρκής ενασχόληση με το Διαδίκτυο σ αυτή την εύπλαστη ηλικιακά ομάδα. Αρχικά, θα παραθέσουμε ορισμούς για τον εθισμό και θα διευκρινίσουμε τι ξεχωριστό χαρακτηρίζει τον διαδικτυακό εθισμό σε σχέση με άλλους εθισμούς. Επίσης, θα παραβάλλουμε μορφές διαδικτυακού εθισμού, για παράδειγμα εθισμός στον ηλεκτρονικό τζόγο, σε πορνογραφικό υλικό, στα βιντεοπαιχνίδια (videogames) και θα αναφερθούμε σε παραβατικές και επικίνδυνες συμπεριφορές που λαμβάνουν χώρα στο Διαδίκτυο. Θα γίνει εκτενής αναφορά στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό (Cyberbulling) και στα διαδικτυακά παιχνίδια ρόλων μαζικής συμμετοχής. Θα εξετάσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του cyberbulling, τι οδηγεί τους εφήβους στον εκφοβισμό, ποιες είναι οι μορφές του και με ποια μέσα επιτυγχάνεται. Ολοκληρώνοντας την ενότητα, θα αναφέρουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ένα διαδικτυακό παιχνίδι, τις θετικές επιδράσεις που μπορεί να έχει στον ανθρώπινο εγκέφαλο -αν η ενασχόληση μ αυτό γίνεται με μέτρο- και θα αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια παραδείγματα εθισμού στα μαζικά, πολυχρηστικά, διαδικτυακά παιχνίδια. Στη συνέχεια, θα μελετήσουμε την ψυχολογία των εφήβων και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Μέσα από μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τον λόγο που οι έφηβοι αποτελούν μια από τις πιο ευάλωτες ομάδες που υποκύπτουν στην εξάρτηση από το Διαδίκτυο. Θα ερευνήσουμε τα αίτια που οδηγούν στην εξάρτηση από το Διαδίκτυο και την εκδήλωση παραβατικής 24 Γιούλτσης Βασίλειος, Οικογένεια και Νέες Τεχνολογίες ή Οικογένεια και η άλλη «μεταφυσική σχέση», Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια, Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ

17 συμπεριφοράς μέσω αυτού. Μερικά από τα ερωτήματα στα οποία θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε είναι τα εξής: τι κάνει τον Η/Υ τόσο ελκυστικό, τι οδηγεί τα παιδιά στην υπερβολική χρήση, ποιες είναι οι ευθύνες της οικογένειας, αν υπάρχουν προδιαθετικοί παράγοντες στην εμφάνιση εθισμού, ποια είναι τα κίνητρα των παικτών στα διαδικτυακά παιχνίδια, αν η συνύπαρξη του εθισμού με άλλες ψυχοπαθολογικές συμπεριφορές είναι αίτιο ή συνέπεια της υπερβολικής χρήσης. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα επισημάνουμε τα συμπτώματα του διαδικτυακού εθισμού και τις ενδείξεις ανάπτυξης παραβατικών διαδικτυακών συμπεριφορών, ώστε να μπορούν να γίνουν εύκολα αντιληπτές από τον γονέα, τον εκπαιδευτικό ή τον πνευματικό οδηγό. Τέλος, θα αναφερθούμε στις συνέπειες που έχει η διαδικτυακή εξάρτηση στην κοινωνική και προσωπική ζωή του ανθρώπου. Στην τέταρτη ενότητα θα αναφερθούμε στην έννοια του ανθρώπινου προσώπου κατά την Ορθόδοξη Χριστιανική Παράδοση και θα διερευνήσουμε το βαθμό στον οποίο ένας εθισμένος χρήστης μπορεί να αποτελέσει πρόσωπο. Επιπλέον, θα διερευνήσουμε πώς καταξιώνεται το πρόσωπο απέναντι στον Θεό και ποια είναι η επικοινωνία που πληροί την ανθρώπινη ύπαρξη. Τελειώνοντας, θα παρουσιάσουμε ως υγιές πρότυπο την κοινωνία των πιστών στην Εκκλησία 25, και θα καταλήξουμε πως η εικόνα που αντικρίζει ο άνθρωπος μέσα σ Αυτή, τον βοηθά να διακρίνει τον γνήσιο τρόπο κοινωνίας με τον Θεό και τον συνάνθρωπο και σηματοδοτεί την οντολογική σχέση που θέλει να έχει με τον Δημιουργό του. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο θα εστιάσουμε στην πρόληψη, την αντιμετώπιση και τη θεραπεία του προβλήματος. Θα εξετάσουμε ποιοι παράγοντες είναι δυνατό να βοηθήσουν τον χρήστη να απομακρυνθεί από το φαινόμενο της εξάρτησης στο Διαδίκτυο, πώς μπορεί η οικογένεια να συμβάλλει στην πρόληψη του φαινομένου, ποιος είναι ο ρόλος του σχολείου, της Κοινωνίας, των φορέων της Υγείας και της Εκκλησίας. Σ αυτό το σημείο, θα προτείνουμε τρόπους με τους οποίους η Εκκλησία μπορεί να χρησιμοποιήσει τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα στο ποιμαντικό της έργο, ώστε να προσεγγίσει τη νεολαία και να ασκήσει επιτυχώς τη ποιμαντική της διακονία. 25 Κωτσιόπουλος Κωνσταντίνος, Η Κοινότητα, συμβολή στην κοινωνιολογική διερεύνηση του Χριστιανισμού, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 89, «στις βασικές αρχές της Ορθόδοξης εκκλησιαστικής αυτοσυνειδησίας εντάσσεται η κοινωνία των πιστών ως πρότυπο συνοχής, ηθικού και πνευματικού βίου». 17

18 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Εξάρτηση και Παραβατικότητα στο Διαδίκτυο Εννοιολογική προσέγγιση 19

20 20

21 1. Εξάρτηση και Παραβατικότητα στο Διαδίκτυο Το φαινόμενο της διαδικτυακής εξάρτησης πρωτοεμφανίστηκε το 1995 στις Η.Π.Α., όπου και καθιερώθηκε ο όρος «διαδικτυακός εθισμός» 26. Η υπερβολική χρήση του Διαδικτύου μπορεί να είναι παθολογική και εθιστική και υπάγεται σ αυτό που γενικότερα ονομάζεται «τεχνολογικός εθισμός». Ο εθισμός στην τεχνολογία μπορεί να είναι είτε παθητικός (εθισμός στην τηλεόραση), είτε ενεργητικός (εθισμός σε ηλεκτρονικά παιχνίδια) 27. Οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει από κοινού στη διατύπωση ενός όρου που να περιγράφει καθ ολοκληρία το φαινόμενο της κατάχρησης του Διαδικτύου. Γι αυτό το λόγο, θα παρατεθούν διάφοροι ορισμοί που αναφέρονται στον διαδικτυακό τον εθισμό από ερευνητές που ασχολήθηκαν και μελέτησαν αυτό το φαινόμενο. Σύμφωνα με τον Davis 28, η παθολογική χρήση του Διαδικτύου διακρίνεται σε δύο τύπους. Υπάρχει η Συγκεκριμένη Παθολογική Χρήση που αναφέρεται σε όσους χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων σκοπών, όπως εμπορικές και τραπεζικές συναλλαγές, δημοπρασίες και περιπτώσεις που αφορούν επαγγελματική ανάγκη και η Γενικευμένη Παθολογική Χρήση που αφορά την γενική και πολυδιάστατη χρήση του Διαδικτύου, χωρίς κάποιον ιδιαίτερο λόγο. Οι Hall και Parsons 29 ορίζουν την εξάρτηση από το Διαδίκτυο ως έναν μηχανισμό εξισορρόπησης απέναντι σε κάποιους τομείς της πραγματικής ζωής στους οποίους το άτομο υπολείπεται. 26 Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Εκδ. Αρμονία, Αθήνα 1990, Εθισμός: 1. Απόκτηση συνήθειας, 2. Η έλλειψη αντίδρασης του οργανισμού σε ορισμένες ουσίες, οφειλόμενη στη συχνή χρήση, 3. Κατάσταση κατά την οποία είναι αδύνατο να σταματήσει κανείς να παίρνει διεγερτικές ουσίες, σ Βλ. επίσης, Ν. Βαρμάζη, Το βασικό ερμηνευτικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, Εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη , Εθισμός: συνήθεια, έξη= ιδιότητα που αποκτήθηκε με την επανάληψη μιας πράξης ή με τη συνεχή επίδραση του ίδιου παράγοντα. Η έξη είναι δεύτερη φύση, σ Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ. 39. Επίσης, Griffiths M., (1996), Internet Addiction: An Issue for Clinical Psychology?, Clinical Psychology Forum, 97, σ Όπ. παρ., σ. 40. Βλ. περισσότερα Davis R.A., (2001), «A Cognitive-Behavioral Model of Pathological Internet Use», Computers in Human Behavior, 17, σ Hall A. S., Parsons J., (2001), «Internet Addiction: College Student Case Study Using Best Practices in Cognitive Behavior Therapy», Journal of Mental Health Counseling, 23,

22 Μια άλλη προσέγγιση της υπερβολικής χρήσης του Internet αφορά στην αδυναμία του ατόμου να αποκτήσει τον έλεγχο του εαυτού του ως προς τη χρήση, με συνέπεια να προκαλούνται δυσάρεστα συναισθήματα και να αναστέλλονται σε σημαντικό βαθμό οι καθημερινές δραστηριότητές του 30. Ο διαδικτυακός εθισμός ορίζεται από τον Rice ως η ροπή προς την καταναγκαστική χρήση του Διαδικτύου, η οποία επιδρά αρνητικά και επηρεάζει τη ζωή του ανθρώπου 31. Η Young υποστηρίζει πως ο εθισμός στο Διαδίκτυο αποτελεί έναν πολύπλευρο όρο που καλύπτει ένα μεγάλο εύρος συμπεριφορών και προβλημάτων ελέγχου των παρορμήσεων. Διακρίνει τον διαδικτυακό εθισμό σε τέσσερις επιμέρους κατηγορίες 32. Εθισμός στον διαδικτυακό έρωτα (cybersex). Αυτή η μορφή αφορά στην ψαχαναγκαστική χρήση ιστοσελίδων με σεξουαλικό προσανατολισμό, που απευθύνονται αυστηρά σε ενήλικες. Εθισμός στην ανάπτυξη διαδικτυακών σχέσεων. Αναφέρεται στην υπερβολική ενασχόληση με τα chatrooms και τις διάφορες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter κ.ά.) που χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο των αληθινών διαπροσωπικών σχέσεων. Υπερβολική αναζήτηση πληροφοριών. Αφορά στην ψυχαναγκαστική και συχνά άσκοπη διαδικτυακή πλοήγηση και στις πολλαπλές και συχνές αναζητήσεις σε διάφορες βάσεις δεδομένων. Εθισμός στα Μαζικά Πολυχρηστικά Διαδικτυακά Παιχνίδια Ρόλων Μαζικής Συμμετοχής (MMORPGs 33 ). 30 Shapira N., (2000), Goldsmith T., Keck P. J., Khosla D., McElroy S., «Psychiatric Features of Individuals with Problematic Internet Use», Journal of Affective Disorders, 57, Rice R. E., (2005), «Influences, Usage, and Outcomes of Internet Health Information Searching: Multivariate Results from the Pew Surveys», International Journal of Medical Informatics, 75, Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ. 41. Επίσης, Young K. S., (1999), «The research and Controversy Surrounding Internet Addiction», Cyberpsychology & Behavior, 2, Massively Multiplayer Online Role-Playing Game. 22

23 Ο εθισμός είναι μια ψυχική κατάσταση η οποία εμφανίζεται σε πολλές περιπτώσεις της ζωής και κάθε φορά προέρχεται από μια υπερβολική επανάληψη της συμπεριφοράς. Στην περίπτωση του διαδικτυακού εθισμού παρουσιάζονται αρκετές ομοιότητες αλλά και διαφορές σε σχέση με άλλους εθισμούς, όπως για παράδειγμα με τον εθισμό στην τηλεόραση. Η πολύωρη παρακολούθηση τηλεόρασης είναι πιθανό να οδηγήσει σε παχυσαρκία, έλλειψη παρατηρητικότητας και αντίληψης και φυσικά σε έλλειψη δημιουργικότητας και φαντασίας. Μπορεί να μετατραπεί σε εθισμό που θα διαρκέσει και στη μετέπειτα πορεία της ζωής του ανθρώπου. Μάλιστα, αν η υπερβολική χρήση ξεκινήσει από μικρή ηλικία, μπορεί να αλλάξει μέχρι και τη σύσταση του εγκεφάλου του παιδιού 34. Επίσης, καταστέλλει την ανάπτυξη ευφυΐας και πολλών πιθανών ικανοτήτων των παιδιών, τόσο σε πνευματικό όσο και σε σωματικό επίπεδο. Πολλά παιδικά προγράμματα στην τηλεόραση, όπως και πολλά διαδικτυακά παιχνίδια προάγουν τη βία και την επιθετική συμπεριφορά. Οι υβριστικές εκφράσεις, η απότομη εναλλαγή εικόνων και η «τρομοκρατική» μουσική μπορούν να συντελέσουν στη διαμόρφωση του επιθετικού ενστίκτου των παιδιών 35 και στην ανάπτυξη εθιστικής συμπεριφοράς στο μέσο. Οι κίνδυνοι και οι απειλές για τον έφηβο στην τηλεόραση είναι κοινές και πολλαπλασιάζονται στο Διαδίκτυο 36. Ο εθισμός, η βία, το ακατάλληλο περιεχόμενο ενυπάρχει και στα δύο Μέσα. Το Διαδίκτυο όμως, έχει κάποια χαρακτηριστικά που δίνουν τη δυνατότητα στο παιδί να δρα ανενόχλητα και συχνά χωρίς περιορισμούς. Τα παρακάτω στοιχεία του Διαδικτύου είναι αυτά που προσελκύουν τους χρήστες στη κατάχρηση και καθιστούν τον διαδικτυακό εθισμό τόσο διαφορετικό από τους άλλους εθισμούς. Κάθε εθισμός εκδηλώνεται και επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις σε πραγματικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, οι εθισμένοι χρήστες 34 Κεφαλίδου Μάρλεν, Εθισμός στην Τηλεόραση και Προσχολική Ηλικία, Δουλκέρη Τέσσα & Τσακμάκης Γιώργος, Από την Τηλεόραση στο Διαδίκτυο, στα πρακτικά του Συνεδρίου: Νομικές και Κοινωνικές Προεκτάσεις του Διαδικτύου σήμερα, Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου του Τμ. Νομικής Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 7-8 Ιουνίου 2013, σ Επίσης Γ. Τσακμάκης, Η εικόνα του παιδιού στην Ελληνική Τηλεόραση και τον Κινηματογράφο στις αρχές του 21 ου αι., Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, Όπ. παρ., σ

24 στα ναρκωτικά, στο φαγητό, στο τζόγο ή σε οποιονδήποτε άλλο εθιστικό παράγοντα διατηρούν αναγκαστικά την αληθινή τους ταυτότητα 37. Δεν μπορούν να υποκριθούν πως δεν βιώνουν εθισμό, διότι αυτό είναι εμφανές και επηρεάζει με χειροπιαστές αποδείξεις την καθημερινότητά τους. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει με απόλυτο τρόπο στον διαδικτυακό εθισμό. Στον Κυβερνοχώρο οι χρήστες λειτουργούν διατηρώντας την ανωνυμία τους. Αυτό σημαίνει πως δεν στιγματίζονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Αυτό το στοιχείο αποτελεί ένα κίνητρο να συνεχίζουν περαιτέρω την εθιστική συνήθεια, καθώς αισθάνονται ασφάλεια και απεριόριστη ελευθερία. Επίσης, το γεγονός της ψυχοδιάσπασης που παρέχει το Διαδίκτυο δεν μπορεί να προσφερθεί, ίσως από κανένα άλλο εθιστικό μέσο. Παραδείγματος χάριν, ένας αλκοολικός δεν μπορεί να «ζει» ταυτόχρονα με την πραγματική και μια άλλη ζωή που θα την οικοδομήσει από την αρχή, όπως ο ίδιος ονειρεύεται (φύλο, ηλικία, τύπο σώματος, επάγγελμα, οικονομική κατάσταση, εξουσία) 38. Αυτή τη δυνατότητα την παρέχει το Διαδίκτυο στους χρήστες των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, που μπορούν να ζουν μια ψηφιακή ζωή παράλληλη με την αληθινή. Το Διαδίκτυο χαλαρώνει τις αναστολές και βοηθά να δημιουργηθούν υπερβολικά εύκολα και γρήγορα οι ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό γεμίζει το άτομο με μια αφύσικη αίσθηση ελέγχου και εξουσίας. Επιπλέον, η αλλοίωση του αληθινού χρόνου που συνεπάγεται η συνεχής ενασχόληση με το Διαδίκτυο δεν μπορεί να συγκριθεί με την εξάρτηση από άλλους παράγοντες 39. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές υπάρχουν σήμερα σχεδόν σε όλα τα σπίτια με αποτέλεσμα η πρόσβαση στο Διαδίκτυο να γίνεται εύκολα. Το κόστος τους είναι σχετικά φθηνό σε σχέση με το παρελθόν 40 και η καλή γνώση πληροφορικής και χρήσης Η/Υ θεωρείται πια απαραίτητη. Οι σύγχρονες κοινωνικές δομές και ανάγκες επιτάσσουν την χρήση Η/Υ και Internet για να θεωρηθεί κάποιος εργατικός, έξυπνος και ενημερωμένος. Η θετική ενίσχυση στον εθισμό που προσφέρουν οι περισσότερες εφαρμογές του Διαδικτύου ελκύουν το άτομο με παρόμοιο τρόπο που τον 37 Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ Όπ. παρ. 39 Όπ. παρ., σ Ανουσάκη Δέσποινα, Τα εθιστικά χαρακτηριστικά του Διαδικτύου, Από τη συλλογή άρθρων αγωγής υγείας της BrainFitness Net,

25 ελκύει η ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια και τον καταναγκαστικό τζόγο. Αυτό συμβαίνει επειδή ο άνθρωπος αγαπά τις πιθανότητες, το ρίσκο και τη στιγμιαία νίκη 41. Η διαδικτυακή εξάρτηση μοιάζει να σχετίζεται περισσότερο με την εξάρτηση από τοξικές ουσίες που προκαλούν παροδικά υπερδιέγερση και αισθήματα ευφορίας 42. Η Κίνα είναι η πρώτη χώρα, στην οποία τον Νοέμβριο του 2008 το Υπουργείο Παιδείας αναγνώρισε επίσημα το φαινόμενο της κατάχρησης του Διαδικτύου ως εθιστική συμπεριφορά. Σύμφωνα με έρευνες 43, ο διαδικτυακός εθισμός αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα δημόσιας υγείας στην Κίνα, αφού περίπου δέκα εκατομμύρια έφηβοι είναι εθισμένοι στο Internet. Παρακάτω, θα γίνει αναφορά σε ορισμένες διαδικτυακές συμπεριφορές που ενέχουν σοβαρούς κινδύνους για την συναισθηματική και σωματική υπόσταση των χρηστών. 1.1 Μορφές διαδικτυακής εξάρτησης Διαδικτυακός Τζόγος (e-gambling) Με τον όρο «διαδικτυακός τζόγος» εννοούμε τη δραστηριότητα κατά την οποία ένα ή περισσότερα άτομα συναντώνται μέσω Διαδικτύου με σκοπό ανταλλάξουν στοιχήματα. Μια τέτοια ενέργεια περιλαμβάνει το ρίσκο της πραγματικής οικονομικής απώλειας και του πραγματικού κέρδους 44. Το Διαδίκτυο έχει κάνει τη συνάντηση των τζογαδόρων πολύ εύκολη. Οι παίκτες δεν είναι απαραίτητο να συναντηθούν μεταξύ τους σωματικά, αλλά μπορούν να παίζουν σε αληθινό χρόνο σε ένα κοινό ηλεκτρονικό περιβάλλον που ο κάθε παίκτης βλέπει στην οθόνη του 45. Ο τζόγος στο διαδίκτυο όπως και στη πραγματική ζωή περιλαμβάνει μία μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων, όπως τα διαδικτυακά καζίνο, το τάβλι, 41 Όπ. παρ. 42 Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ Βέβαια, οι χημικές ουσίες δεν είναι οι μόνες που προκαλούν αυτά τα αισθήματα και δεν οδηγούν όλες σε συμπτώματα απόσυρσης μετά την διακοπή της χρήσης τους. 43 Όπ. παρ., σ Βλέπε σχετικά Βlock J. J., (2008), «Issues for DSM-V: Internet Addiction», American Journal Psychiatry, 165, Κίνδυνοι: Ηλεκτρονικός Τζόγος, Τζόγος και Διαδίκτυο,

26 το σκάκι, το πόκερ και διάφορα άλλα παιχνίδια με χαρτιά και στοιχήματα. «Σαν άλλο ηλεκτρονικό παιχνίδι, ο τζόγος έχει εισβάλει και στη ζωή των παιδιών. Σύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) της Β Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών σε σχολεία της Αττικής, το 6% των παιδιών ηλικίας ετών δηλώνει πως παίζει στο Internet διάφορα τυχερά παιχνίδια και στοιχήματα, ακόμη και παιχνίδια ηλεκτρονικών καζίνο. Όπως προέκυψε, τα παιδιά παίζουν χρησιμοποιώντας τις πιστωτικές κάρτες των γονιών τους ή -σε άλλες περιπτώσεις- προπληρωμένες κάρτες που μπορούν να προμηθευτούν στα μαγαζιά. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις το πρόβλημα διαπιστώθηκε μόνον αφού οι γονείς έλαβαν φουσκωμένους λογαριασμούς πιστωτικών καρτών» 46. Τις περισσότερες φορές η ενασχόληση με τον διαδικτυακό τζόγο ξεκινάει αθώα. Ο χρήστης μιας ιστοσελίδας κοινωνικής δικτύωσης είναι πιθανό να λάβει πρόσκληση για να συμμετάσχει σε ένα τυχερό παιχνίδι, που παίζει κάποιος διαδικτυακός του φίλος. Στη συνέχεια, μπορεί να προτείνει ο ίδιος το παιχνίδι σε άλλους «φίλους», με κίνητρο να κερδίσει εικονικές μάρκες για να συνεχίσει να παίζει. Στην αρχή το παιχνίδι ξεκινά δωρεάν και στην πορεία δίνεται η δυνατότητα χρήσης πραγματικού χρήματος 47. Έρευνες 48 έδειξαν πως τα άτομα που τζογάρουν στο Διαδίκτυο είναι πιο εθισμένα από αυτά που τζογάρουν με τον παραδοσιακό τρόπο. Ο ηλεκτρονικός τζόγος σε σχέση με τον παραδοσιακό παρουσιάζει κάποιες διαφορές που συμβάλλουν στην εύκολη και επικίνδυνη εξάπλωσή του. Κάποιες από αυτές είναι οι εξής 49 : Στην ενασχόληση με τον διαδικτυακό τζόγο δεν υπάρχει τρόπος για να γίνει έγκαιρα αντιληπτός κάποιος εθισμένος παίκτης. Η πρόσβαση σε Η/Υ και στο Διαδίκτυο γίνεται από οποιοδήποτε μέρος (σπίτι, δουλειά), ενώ ο αριθμός των 46 Γιάνναρου Λίνα, Ο εφιάλτης του ηλεκτρονικού τζόγου, Εφημερίδα, Η Καθημερινή, Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ Όπ. παρ., σ Βλέπε σχετικά Griffiths M., Barnes A., (2008), «Internet Gambling: An On-line Empirical Study Among Student Gamblers», International Journal of Mental Health and Addiction, 6(2), Όπ. παρ., σ

27 διαδικτυακών καζίνο αυξάνεται συνεχώς. Η πολιτεία και το ίδιο το εθισμένο άτομο αδυνατεί να προστατεύσει και να ελέγξει τον εαυτό του, καθώς είναι πολύ δύσκολο να αυτοσυγκρατηθεί κάτω από αυτές τις συνθήκες. Η ηλικία του παίκτη δεν μπορεί να εξακριβωθεί. Η ανωνυμία διασφαλίζει ότι δεν υπάρχει κίνδυνος να ενημερωθεί η οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον του χρήστη για την εθιστική δραστηριότητα. Επίσης, το γεγονός ότι δεν γνωρίζει κανείς την πραγματική του ταυτότητα, κάνει τον παίκτη να μη «φοβάται» τις αρνητικές κριτικές. Χρησιμοποιούνται πλάγιες τακτικές προσέλκυσης των υποψήφιων παικτών. Τα διαδικτυακά καζίνο είναι ανοιχτά όλο το εικοσιτετράωρο και ο χρόνος που απαιτείται για να «εισέλθει» κανείς σ αυτά είναι λίγα δευτερόλεπτα. Οι δημιουργοί των ιστοσελίδων που προωθούν τον τζόγο, τις διαμορφώνουν με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι πολύ δύσκολο κανείς να απεμπλακεί. Αρχικά, το κόστος από μια ενδεχόμενη απώλεια είναι μικρό. Έτσι, η ενασχόληση με τον ηλεκτρονικό τζόγο θεωρείται ως κάτι βασικά ακίνδυνο. Ο παίκτης ποντάρει με μεγάλη ευκολία, καθώς οι μάρκες αντικαθιστούν το πραγματικό χρήμα, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνεται το μέγεθος μιας απώλειας (άυλο χρήμα). Το παιχνίδι γίνεται ελκυστικό καθώς δημιουργούνται ομάδες πραγματικών ανθρώπων. Η διαδραστικότητα μεταξύ των παικτών είναι αυξημένη και το ηλεκτρονικό περιβάλλον του παιχνιδιού μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με πραγματικό καζίνο. Με τη δημιουργία ομάδας ο εθισμένος αισθάνεται πως δεν είναι μόνος, αλλά μέλος μια ομάδας ανθρώπων με το ίδιο πάθος. Συνεπώς, ενισχύεται κατά κάποιο τρόπο στο να εξακολουθεί να στοιχηματίζει. Ο εθισμένος χρήστης νιώθει πως διαφεύγει από τα προβλήματα της καθημερινότητας, βυθίζεται σε ένα εικονικό-φανταστικό περιβάλλον και χάνει τον έλεγχο. Να αναφερθεί σ αυτό το σημείο, πως μπορεί ο ηλεκτρονικός τζόγος να αποτελεί ένα από τα κομμάτια του διαδικτυακού εθισμού, 27

28 όμως γενικά ο εθισμός στον τζόγο είναι γνωστό ψυχολογικό πρόβλημα και εκτός Διαδικτύου και σε αντίθεση με τα υπόλοιπα διαδικτυακά παιχνίδια που έχουν σκοπό τη διασκέδαση, ο τζόγος στοχεύει στην απόκτηση χρημάτων FOMO (Fear Of Missing Out), Εξάρτηση από το Internet-κινητό τηλέφωνο FOMO είναι μια μορφή κοινωνικού άγχους, κατά την οποία το άτομο ανησυχεί με καταναγκαστικό τρόπο, μήπως χάσει κάποια διαδικτυακή ευκαιρία για κοινωνική αλληλεπίδραση, για κάποια κερδοφόρα επενδυτική επιλογή ή άλλη εκδήλωση 51. Ο φόβος αυτός συνδέεται στενά με τις σύγχρονες τεχνολογίες, τα κινητά τηλέφωνα (smartphones 52 ), και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης που παρέχουν στον άνθρωπο την ευκαιρία σύγκρισης με άλλους 53. Το άτομο που αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα, όπου και να βρίσκεται διακατέχεται από μια σκέψη. Να αναζητήσει στο κινητό του όλες τις συνδέσεις που μπορεί να έχει και να πληροφορηθεί για όσο το δυνατόν περισσότερα, με το φόβο μήπως συμβεί κάποια εξέλιξη και τη χάσει. Για παράδειγμα, ενδέχεται να συμβεί το εξής: να βρίσκεται κάποιος με μια ευχάριστη παρέα και να περνά όμορφα, αλλά να μην μπορεί να «ξεκολλήσει» από την οθόνη του κινητού του και την παρακολούθηση της ζωής των άλλων. Φαίνεται πως η ενέργεια αυτή τον γεμίζει συναισθηματικά περισσότερο από την φιλική ατμόσφαιρα στην οποία βρίσκεται εκείνη τη στιγμή. Αυτό μάλιστα που θα του προκαλέσει μεγαλύτερη ικανοποίηση είναι να «ανεβάσει» στο Διαδίκτυο μια φωτογραφία από την παρέα του, στην οποία θα απεικονίζεται και ο ίδιος, με σχόλια που θα δείχνουν χαρούμενη διάθεση. Αυτό θα του προκαλέσει 50 Σαμαρά Βερόνικα, Ασφαλής χρήση του Διαδικτύου- Αναγνώριση του προβλήματος, πρόληψη και προστασία, Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος-Ακαδημία Γονέων, Νέες Τεχνολογίες και οικογένεια, Εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα, 2009, σ Przybylski, Murayama, DeHaan, Gladwell (2013), «Motivational, emotional, and behavioral correlates of fear of missing out», Computers in Human Behavior, Vol. 29 (4): , Αναφερόμαστε στα έξυπνα τηλέφωνα με τα οποία μπορεί κανείς να πλοηγηθεί στο Διαδίκτυο. 53 Simon Kellner, «Is FOMO depriving us of our ability to exist in the present and take pleasure in the here and now?», The Independent,

29 έντονη ευχαρίστηση, μεγαλύτερη από όση θα έπρεπε να βιώνει συναισθηματικά στην πραγματικότητα που βρίσκεται 54. Ως τα κυριότερα χαρακτηριστικά της συνήθειας Fomo θα μπορούσαν να αναφερθούν τα εξής: Το άτομο ελέγχει συνεχώς τα μηνύματά του με ψυχαναγκαστικό τρόπο. Παρότι μπορεί να ήλεγξε τα μηνύματα και τα mail του, μετά από λίγο κοιτάζει ξανά και ξανά. Σε γεύματα και συναντήσεις ασχολείται με το κινητό του. Οι υπόλοιποι παρευρισκόμενοι μπορεί να το απενεργοποιούν ή να το θέτουν σε αθόρυβη λειτουργία, καθώς αυτό απαιτούν οι κανόνες καλής συμπεριφοράς ή οι κανονισμοί της εκάστοτε συνάντησης. Όμως το επηρεασμένο άτομο δεν δείχνει να κωλύεται και συνεχίζει την ενασχόληση του, χωρίς να ενδιαφέρεται για την κακή εντύπωση που δίνει στους άλλους. Δεν χάνει ευκαιρία ακόμη και στις πιο απίθανες στιγμές, σε κάποιο διάλλειμα από τη δουλειά, στο κρεβάτι πριν κοιμηθεί, στο κόκκινο φανάρι που σταματά με το αυτοκίνητο του, να διαβάζει ή να στέλνει μηνύματα σε blogs. Τα αποτελέσματα από τη συνήθεια Fomo στη ζωή των χρηστών ποικίλουν. Η συνήθεια αυτή όταν γίνεται συχνά και έχει ψυχαναγκαστικό χαρακτήρα, μετατρέπεται σε εξάρτηση και παρουσιάζει σημάδια στέρησης, όταν δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί (ανησυχία, άγχος, θυμό κ.ά.). Επίσης, χάνεται πολύτιμος χρόνος και το άτομο απομακρύνεται από τους αγαπημένους του ανθρώπους, ενώ επηρεάζονται αρνητικά προσωπικές, επαγγελματικές και κοινωνικές σχέσεις. Η υπεραπασχόληση με την εικονική πραγματικότητα του στερεί τη χαρά του βιώματος της πραγματικότητας και τον αποπροσανατολίζει από τους υγιείς στόχους της ζωής. Η συνεχής παρακολούθηση των άλλων και η σύγκριση της ζωής τους με τη δική του, μπορεί να προκαλέσει συναισθήματα κατάθλιψης, συγκρούσεις, άγχος και ντροπή. Δεν είναι λίγα τα άτομα που επισκέπτονται μέρη με μοναδικό σκοπό να αναρτήσουν μια φωτογραφία στο Διαδίκτυο και να λάβουν την ανταπόκριση των διαδικτυακών φίλων τους. Πράγματι, στο διαδικτυακό χώρο η ανταπόκριση των «φίλων» είναι μεγάλη και το άτομο ενισχύεται από αυτό, γιατί νομίζει ότι έτσι αναγνωρίζεται η αξία και οι επιτυχίες του. 54 Βερεσιές Κυριάκος, Fomo: Μια νέα μορφή εξάρτησης συμπεριφοράς, Εξάρτηση από το Internet/κινητό τηλέφωνο,

30 Είναι αρκετοί αυτοί που δεν είναι ικανοποιημένοι με αυτό που βιώνουν πραγματικά, αλλά προβάλλουν μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια πλασματική εικόνα για το πρόσωπο και τα συναισθήματά τους. Ενδιαφέρονται περισσότερο για το «φαίνεσθαι» και όχι για το «είναι». Για αυτά τα άτομα η ενασχόληση με το μέσο γίνεται αυτοσκοπός Ιστοσελίδες Pro Ana: Ψυχογενής Ανορεξία στο Διαδίκτυο Πρόκειται για την διαδικτυακή κοινότητα των ατόμων με ανορεξία. Η συντομογραφία pro ana προέρχεται από τις λέξεις promote anorexia (προωθήστε την ανορεξία). Επικίνδυνα μηνύματα της δυτικής κοινωνίας σε σχέση με το γυναικείο σώμα αποστέλλονται πλέον όχι μόνο από την τηλεόραση και τα περιοδικά, αλλά και από το Διαδίκτυο. Οι ιστοσελίδες pro ana έχουν στόχο να χειραγωγήσουν τις γυναίκες και κυρίως τα νεαρά κορίτσια, να προσπαθήσουν να αποκτήσουν ένα «ιδανικό» τύπο σώματος, με την αγορά και την κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων (προϊόντα δίαιτας, χάπια αδυνατίσματος κ.ά.) 55. Ο λόγος που δημιουργούνται και εξαπλώνονται με ευκολία τέτοιου είδους ιστοσελίδες οφείλεται στην ανωνυμία που παρέχει το Διαδίκτυο. Η ανταλλαγή των απόψεων διεξάγεται ανεξέλεγκτα, χωρίς την παρουσία κοινωνικών συμβάσεων. Αυτό δίνει την ευκαιρία στα ανορεκτικά άτομα να αποκαλύπτουν ελεύθερα κρυφές πτυχές της ζωής τους όπως αυτοτραυματισμούς, απόπειρες αυτοκτονίας, διαταραχές στην πρόσληψη τροφής, σεξουαλικές διαταραχές 56 και φαινόμενα που άπτονται μιας προβληματικής ψυχολογικής ταυτότητας. Τα μέλη αυτών των ιστοχώρων αυτοαποκαλύπτονται χωρίς τον φόβο του στιγματισμού και χωρίς ενοχές. Η συμμετοχή σε τέτοιου είδους συζητήσεις δημιουργεί συναισθήματα συνεκτικότητας που εκλείπουν από την πραγματική ζωή. Η ντροπή και το κοινωνικό άγχος που βιώνουν, εξαιτίας του προβλήματος τους στην πραγματική κοινωνία, τους ωθεί να δραστηριοποιούνται περισσότερο σε διαδικτυακές ομάδες κοινωνικής δικτύωσης. Έτσι, μέσα από τη συμμετοχή σε τέτοιες κοινότητες τα άτομα 55 Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ Όπ. παρ., σ

31 με νευρική ανορεξία απολαμβάνουν την αποδοχή από τους άλλους και έχουν την ψευδαίσθηση ότι ζουν μια φυσιολογική κοινωνική ζωή 57. Εκτός από της ιστοσελίδες pro ana υπάρχουν και οι συγγενικές της ιστοσελίδες pro recovery, οι οποίες έχουν στόχο να θεραπεύσουν την ανορεξία, τη βουλιμία ή της διατροφικές διαταραχές 58. Οι pro ana ιστοσελίδες έχουν ειδικό περιεχόμενο προκειμένου να κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον των επισκεπτών και να προσφέρουν μια αίσθηση πληρότητας και συντροφικότητας. Αυτό περιλαμβάνει τα εξής 59 : Προειδοποιήσεις. Τα μέλη συχνά λαμβάνουν προειδοποιήσεις σχετικά με νέες μεθόδους αδυνατίσματος και νέα blogs. Φωτογραφικό υλικό. Πρόκειται για φωτογραφίες από υπερβολικά αδύνατα μοντέλα που «παρακινούν» τα υποψήφια θύματα να ακολουθήσουν εξαντλητικές δίαιτες προκειμένου να αποκτήσουν το σώμα που επιθυμούν. Χώροι επικοινωνίας. Οι χώροι αυτοί ευνοούν την ανταλλαγή απόψεων για ζητήματα διατροφής και μεθόδους δίαιτας. Τα άτομα μπορούν ελεύθερα να εκφέρουν προβληματισμούς και ανησυχίες. Η επικοινωνία μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε σε πραγματικό, είτε σε μη πραγματικό χρόνο. Απαιτείται κωδικός πρόσβασης και οι συνομιλίες διεξάγονται αυστηρά μόνο από συνδρομητές συγκεκριμένων ιστοσελίδων. Χώροι καλλιτεχνικής έκφρασης. Πρόκειται για διαδικτυακούς χώρους, όπου τα άτομα δημοσιεύουν τραγούδια, ποιήματα και ο,τιδήποτε άλλο τους εκφράζει σχετικά με τις διατροφικές τους συνήθειες και όχι μόνο. Συμβουλές και Κόλπα. Αναφέρονται σε τεχνικές απώλειας βάρους (θερμιδομετρητές, συμπληρώματα διατροφής, καθαρτικά, χάπια διαίτης κ.ά.). Θεωρείται το 57 Όπ. παρ., σ Βλέπε επίσης Abbate Daga G., Gramaglia A. P. & Fassino S., (2006), «Eating Disorders and the Internet: Cure and Curse», Eating and Weight Disorders, 11(2), Website in Eating Disorders, Σφακιανάκης Εμμ., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ., Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σ