Εpωτικ6 τραγούδι, Εκδόσεις Καστανιώτη 1998

Transcript

1

2

3 ΤΟΥΙΔΙΟΥ ΠΟΙΗΣΗ Γκο, Εκδόσεις Καστανιώτη 1983 Περrnλους n Ανατροnn των ονομάτων, Εκδόσεις Καστανιώτη 1990 Τpυφερ6ς κωnnλάτnς, Εκδόσεις Καστανιώτη 2000 ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Εpωτικ6 τραγούδι, Εκδόσεις Καστανιώτη 1998 Η μπαλάντα τnς σκ6νnς, Εκδόσεις Καστανιώτη 2003 Μ ΕΛΕΗΣ Η εσωτερικn διγλωσσrα, Εκδόσεις Καστανιώτη 1995 Και 6μως μιλάνε - Έφnβος λ6γος, Εκδόσεις Καστανιώτη 1999 Αpχιτεκτονικn και Ψυχανάλυσn: Φαντασrωσn και Κατασκευn, Futura 2006 Όnως ειnώθnκαν εκεr και ακούστnκαν: Μυστικά και αλnθειεςαn6 το ντιβάνι του ψυχαναλυτn, ΜΠΑΙΧΜΙΟ 2008

4 Νίκος Σιδέρης Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν! Εμπιστευτική επιστολή σε γονείς που σκέφτονται ΜΕΤΟΙΧΜΙΟ ('ι)

5

6 Περιεχόμενα n ρόλογος I. Η έκπληξη μπροστά στο προφανές Μπρος στην ασύμμετρη πραγματικότητα Παιχνίδια εξουσίας ή παιχνίδια με κανόνες; IV. Μη φοβάσαι να είσαι γονιός V. Κοντά και λίγο πιο ψηλά! Τρεις εσφαλμένες στάσεις του γονιού Ο Οι τέσσαρες αρετές του γονιού Κοντά και λίγο πιο ψnλά! Γένοι' οίος εσσί

7

8 Πρόλογος Το κείμενο που ακολουθεί είναι τόσο μια μελέτη για τις σημερινές σχέσεις γονιών-παιδιών, όσο και μια ανοιχτή επιστολή. Που απευθύνεται σε συνήθεις γονείς οι οποίοι, μέσα σε συνήθεις οικογένειες, ανατρέφουν συνήθη παιδιά. Μια εμπιστευτική επιστολή σε γονείς που σκέφτονται. Αναπόφευκτα, αυτοί οι συνήθεις γονείς συναντούν δυσκολίες, απορίες, προβλήματα, ίσως και αδιέξοδα στις σχέσεις τους με τα παιδιά τους. Αρκετές φορές αισθάνονται ότι οι γνώσεις, οι τρόποι και οι δυνάμεις τους δεν επαρκούν. Και, όλο και συχνότερα, θέτουν το ερώτημα: «Μήπως το παιδί χρειάζεται ψυχολόγο;». Ακόμη και στη «βαθιά Πελοπόννησο», ένας γνωστός μου πατέρας, κάτοικος της περιοχής, για να καθησυχάσει το δεκάχρονο παιδί του, του μίλησε για μένα, και σχεδόν του έταξε ότι «θα το ψυχολογήσω» (ήρθε και μου το είπε το παιδί). Η εμπειρία και ο στοχασμός, ωστόσο, με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, κατά κανόνα, τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολ6- γο. Γονείς θέλουν! Αυτή η ανοιχτή επιστολή, λοιπόν, εξηγεί με τρόπο κατανοητό τι σημαίνει η σχέση γονιού-παιδιού, πώς μπορεί να στέκεται ο γονιός στη θέση του, πώς να αντιμετωπίζει τα προβλήματα που εκδηλώνονται εμπλέκοντας σε αυτά το παιδί. Παράλληλα, αναλύει τους βασικούς μηχανι- [ 13]

9 [ 14 ] Τ Α Π Α I Δ I Α Δ Ε Ν Θ Ε Λ Ο γ Ν Ψ γ Χ Ο Λ Ο Γ Ο. Γ Ο Ν Ε I Σ Θ Ε Λ Ο γ Ν! σμούς και εκθέτει κάποιους γενικούς κανόνες και συγκεκριμένες οδηγίες, που μπορούν να υποστηρίξουν την τόσο ανθρώπινη τέχνη του να είσαι γονιός. Για να γράψω αυτό το κείμενο, άντλησα από την πλούσια εμπειρία της δικής μου οικογένειας, άλλων οικογενειών που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπιστεύθηκαν την τέχνη μου για την αντιμετώπιση προβλημάτων στις σχέσεις γονιώνπαιδιών, και συναδέλφων, ελλήνων και ξένων, που συζήτησαν μαζί μου τέτοια θέματα ή έχουν γράψει σχετικά. Θεωρώ ότι το παρόν συνεχίζει το έργο που επιχειρώ με θεραπείες, συμβουλές, διαλέξεις, σεμινάρια, ανακοινώσεις, καθώς με το βιβλίο μου Και 6μως μιλάνε- Έφnβος λ6γος. Πιστεύω ότι οι μέχρι τώρα προσπάθειές μου είχαν ανταπόκριση. Ελπίζω ότι και αυτά που γράφω εδώ θίγουν εποικοδομητικά ένα ουσιώδες θέμα και θα πιάσουν τόπο. Αποκαθιστώντας στην πραγματικότητά της τη γονεϊκή λειτουργία και, ακόμη περισσότερο, τη γονεϊκή υπερηφάνεια: Τ ο να μεγαλώνεις παιδί, το να είσαι πατέρας ή μητέρα, άξίον εστί. Aθnva, 3 7 Αυγούστου 2008

10 α Η έκπληξη,, μπροστα στο προφανες

11

12 «Τ α παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν!» Στην αρχή ακούνε σαστισμένοι και με κοιτάνε με μάτια σαν χαμένα, σαν να μην πιστεύουν ό,τι άκουσαν. Ύστερα, στρέφουν λίγο κεφαλή και βλέμμα, αμίλητοι: Κάποιοι διακόπτες μέσα στο μυαλό τους αλλάζουν θέση. Κάτι άκουσαν, είναι φανερό. Μετά, με κοιτάνε ξανά στα μάτια για λίγο. Και έπειτα, μ' ένα χαμόγελο ολοκληρωτικό, μου λένε κάτι σαν «ευχαριστώ» και ανασηκώνουν τον κορμό ή πισωπατάνε λιγάκι, με το βλέμμα τους πάντα καρφωμένο στο πρόσωπό μου. Αναγνωρίζουν κάτι κρίσιμα δικό τους που τους διέφευγε - τους αποκαλύπτεται μια πτυχή του κόσμου που φαινόταν χαμένη στην ομίχλη. Είναι σε θέση και να δουν, και να αισθανθούν, και ν' αναλάβουν τη λυτρωτική ευθύνη που τους αναλογεί, με σεβασμό και με αγαλλίαση. Τη σκηνή αυτή την έχω ζήσει δεκάδες πια φορές τα τελευταία χρόνια. Κάποιες απ' αυτές στο ιατρείο μου, όπου τόσοι άνθρωποι έρχονται να καταθέσουν τον πόνο τους και την απορία τους. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, σε σεμινάρια ή διαλέξεις με θέμα είτε την εφηβεία ή γενικότερα το παιδί, είτε ακόμη και κάτι από πρώτη ματιά άσχετο μ' αυτά, όπως η τέχνη του ζην, η κατάθλιψη, το άγχος... Πρόκειται και πάλι για ανθρώπους οι οποίοι, μέσα από τα όσα άκουσαν για το θέμα, αισθάνονται ότι υπdpχει aπdvτnσn [ 17]

13 [18] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! στο ερώτnμά τους. Ότι κάποιος ξέρει την απάντηση στο ερώτημα που τους παιδεύει. Και ζητούν να τη μάθουν κι εκείνοι. Έρχονται λοιπόν και με ρωτάνε, με λόγια και τρόπο σχεδόν στερεότυπο, το ίδιο: «Να σας φέρω το παιδί μου να το δείτε; Έχουμε προβλήματα...». Τους ακούω πάντα προσεκτικά, με υπομονή και σεβασμό, καθώς μου λένε, με τον τρόπο του καθένας, ποια είναι τα προβλήματα, την αμηχανία τους, το ότι έχουν δοκιμάσει αυτό ή εκείνο. Τους απαντώ λέγοντας λίγα πράγματα σχετικά με τα όσα μου εξέθεσαν. Και ύστερα, εννιά φορές στις δέκα, αυτή την κουβέντα: Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολ6γο. Γονε(ς θέλουν! Δεν θα ξεχάσω ποτέ την αντίδραση μιας μητέρας στην Κέρκυρα. Είχα πάει εκεί να συζητήσω με τα παιδιά ενός λυκείου και, την άλλη μέρα, με γονείς και γενικά ενήλικες (καθηγητές και άλλους) για το θέμα Εφnβεrα και οικογένεια. Πήρε τον λόγο από την αίθουσα, είπε σχηματικά το πρόβλημά της και ύστερα με ρώτησε: «Μήπως πρέπει να τον πάω σε ψυχολόγο;». Της απάντησα λοιπόν όπως είπαμε: «Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν!». Και η αντίδρασή της, όλο απορία: «Και πώς να γίνουμε τώρα γονείς;». Το τι απάντησα στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ. Το σπουδαιότερο είναι ότι η κουβέντα της, η απορία της και η αντίδρασή της συνοψίζουν την καρδιά του θέματος: Πράγματι, τα παιδιά θέλουν γονείς. Συ-

14 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΠΑ ΣτΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [19] χvότατα όμως οι γονείς, για λόγους και δικούς τους και κοινωνικούς, δεν στάθηκαν, για πολύ καιρό ή σε κάποια κρίσιμη στιγμή, στη θέση του γονιού. Δεν εκπλήρωσαν επαρκώς τη λειτουργία του γονιού. Στο κενό που προέκυψε φύτρωσαν ζιζάνια και δυσλειτουργίες, που συχνά έχουν σαν πυρήνα τους το ότι το παιδί το ίδιο κλήθηκε να αναλάβει τα ηνία της κατάστασης, να βρει απαντήσεις και λύσεις και να κανονίσει εκείνο -ένα παιδί!- τι θα γίνει στο σπίτι: είτε το πώς θα λειτουργήσουν οι γονείς του απέναντί του, είτε και -ακόμη πιο παράδοξα- πώς θα λειτουργήσει όλη η οικογένεια. Από το αν θα πάνε κάπου μέχρι τι ώρα και με ποιον τρόπο θα γίνει το τάδε πράγμα, κι από το πώς θα φέρονται ο ένας στον άλλον μέχρι το αν έχει δίκιο ο ένας ή ο άλλος γονιός σε ένα θέμα που τους φέρνει σε αντίθεση - ακόμη και πως θα είναι η σχέση των γονιών του... Έχω ακούσει τόσες ιστορίες: Να κανονίζει το παιδί αν, πού, πότε και με ποιους θα πάει διακοπές η οικογένεια. Να κρίνει το παιδί αν ο ένας γονιός μίλησε σωστά στον άλλο. Να αποφασίζει το παιδί αν και πού θα αγοράσουν ένα νέο σπίτι. Να βρίζει το παιδί ή και να χτυπά τη μητέρα του, και οι γονείς να μην το βάζουν στη θέση του «επειδή το παιδί μπορεί να αισθανθεί αδικημένο ή πληγωμένο»... ή «επειδή και η μητέρα του του μίλησε άσχημα!»... Μέχρι την πιο γλαφυρή σκηνή, η οποία δείχνει όλον τον παραλογισμό που βασιλεύει όταν σε μια οικογένεια γονείς και παιδιd δεν είναι θέσn τους: στn

15 [20] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! Μου τηλεφωνεί αργά το απόγευμα, πριν χρόνια, μια κυρία, φανερά αναστατωμένη και χαμένη, και μου ζητά να τη δεχτώ κατεπειγόντως επειδή αντιμετωπίζει σοβαρότατη κρίση στο σπίτι της και χρειάζεται άμεση βοήθεια για την αντιμετώπισή της. Αισθάνομαι ότι όντως κάτι έχει τελείως ξεφύγει από τον έλεγχο και μπορεί να συμβεί κάτι απρόβλεπτο. Τη δέχομαι λοιπόν αργά το βράδυ. Ευγενέστατη, ευφυής, μορφωμένη, γύρω στα σαράντα. Μου περιγράφει την κατάσταση κρίσης: Ο σύζυγός της λείπει σε ταξίδι και η ίδια ήρθε σε οξεία σύγκρουση με τη δεκατετράχρονη κόρη της. Κουβέντες, νεύρα, αδιέξοδο στη συνεννόηση... «Κι εγώ σηκώθηκα και έφυγα απ' το σπίτι. Και τώρα δεν ξέρω πού να πάω και τι να κάνω, πώς να περάσω τη νύχτα...» Χρειάστηκε αρκετή ώρα συζήτησης για να μαζευτεί το χύμα της κατάστασης, να ξεθυμάνει και να ηρεμήσει κάπως εκείνη η μητέρα. Και να μπορέσει τελικά ν' αντιληφθεί ότι, σε οποιαδήποτε κατάσταση κρίσης και σύγκρουσης μ' έναν έφηβο, ο γονιός δεν έχει το δικαίωμα «να σηκωθεί να φύγει από το σπίτι». Ότι, αντίθετα, έχει την υποχρέωση να μην επιτρέψει να γεννηθεί η παραμικρή αμφιβολία και υπόνοια στο μυαλό του παιδιού ότι ο γονιός δεν είναι σε θέση -δεν ξέρει, δεν μπορεί, δεν θέλει... - να υπερασπίσει και να επιβάλει, στην ανάγκη, το στοιχειωδέστερο αλλά και ουσιαστικότερο θεμέλιο της οικογενειακής ζωής: Σ' αυτ6 το σπίτι είμαστε και ζούμε σαν οικογένεια. Εμείς οι γονείς είμαστε οι εγγυnτές, και οι ρυθμι-

16 Η Ε Κ Π Λ Η Ξ Η Μ Π Ρ Ο Στ Α Στ Ο Π Ρ Ο Φ Α Ν Ε Σ [ 21 ] στές, και οι φύλακες του οικογενειακού πλαισίου. Ποτέ και σε καμιd περίπτωσn δεν θα υπεκφύγουμε απ' αυτn τn θέσn και ευθύνn - όποια κι αν είναι τα ζόρια και οι aντιξοότητες. Γιατί, αν ο γονιός φύγει από τη θέση του γονιού, το σπίτι μένει ακέφαλο, ακυβέρνητο. Και, οπωσδήποτε, δεν είναι μέσα στις υποχρεώσεις ούτε στις δυνατότητες ενός παιδιού να κυβερνήσει ένα σπίτι. Οριακά, μάλιστα, αν κάποιος έχει τη δυνατότητα να πει «Θα φύγω από το σπίτι», αυτός ο κάποιος είναι μόνο το παιδί- ποτέ οι γονείς του. Αν ο γονιός φύγει από το σπίτι γιατί ζορίστηκε με το παιδί του, τότε η οικογένεια παραπαίει και θα σωριαστεί. Και τα ερείπια θα τους πλακώσουν όλους. Η μητέρα εκείνη αντιλήφθηκε λοιπόν ότι η θέση του γονιού είναι στο σπίτι και ότι κανένας και για κανένα λόγο δεν έχει το δικαίωμα να τον εκτοπίσει αποκεί. Ότι δεν κάνει το παιδί κάποιον γονιό του, αλλά οι γονείς ένα παιδί παιδί τους. Για να είσαι γονι6ς, δεν προϋποτι'θεται n έγκρισn του παιδιού -ούτε η διανοητική, ούτε η συναισθηματική. Ούτε να επικυρώνει το παιδί την ιδιότητα του γονιού, ούτε να κρέμεται ο γονιός από την αποδοχή του παιδιού του για να είναι στη θέση του γονιού. Και n ιδι6τnτα του γονιού και n ιδι6τnτα του παιδιού δεν είναι καρπ6ς συμφωνίας των δύο μερών. Την ορίζουν και την αποδίδουν κανόνες που θεμελιώνουν τον κοινωνικό δεσμό, θεσμοί ανεξάρτητοι από τη βούληση και εκείνου που έχει την ιδιότητα του γονιού και εκείνου που έχει την ιδιότητα του παιδιού. Η ιδιότητα αυτή είναι πάγια και ανέκκλητη, μη διαπραγματεύσιμη: Δεν μπορείς να την έχεις (να είσαι γονιός) Τρίτη-Πέμπτη-Σάββατο και να μην

17 [22] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! την έχεις Δευτέρα-Τετάρτη-Παρασκευή (Κυριακή αργία... ). Ακόμη κι αν, σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, η κοινωνία θα μπορούσε να προβλέπει το ισοδύναμο του «διαζυγίου» μεταξύ γονιού-παιδιού, και πάλι για να γίνει κάτι τέτοιο, δεν αρκεί να υφίσταται αντιπαράθεση των δύο μερών ή μονομερής απόφαση. Μόνο η κοινωνία -ένας θεσμικός τρίτοςέχει αυτή την αρμοδιότητα, σύμφωνα με τις προβλέψεις του νόμου. Όπως έχει και τη νόμιμη εξουσία να αφαιρέσει την επιμέλεια ενός αvηλίκου από έναν ανίκανο γονιό - πάντα για να την αναθέσει σε κάποιον άλλον, όχι αφήνοντας ένα παιδί στο πούθενά. Και πάλι, n ιδι6τnτα του γονιού δεν καταργείται -τροποποιούνται μόνο, από μια στιγμή και πέρα, το νομικό τηc; πλαίσιο και αντίκρισμα. Αρκετά συχνά, σε ώρες έντασης και σύγκρουσης, κάποια παιδιά γυρνούν και λένε στους γονείς τους, με τρόπο επιθετικά προκλητικό: «Δεν με ρωτήσατε αν ήθελα να γεννηθώ!» (σε διάφορες παραλλαγές, φυσικά: «Εσείς το αποφασίσατε, όχι εγώ», «Για σαc; με γεννήσατε, όχι για μένα»... ). Είναι φανερό εδώ ότι το παιδί εκδραματίζει, όπως λέμε, μια φαvτασίωσn αυτογέvεσnς, ότι θα ήθελε να υπάρχει πριν υπάρξει, ώστε να επιλέξει πώc; να είναι - προφανώς, αποφεύγοντας πολλά από την κοινή μοίρα των ανθρώπων και γενικά από την ανθρώπινη κατάσταση. Ac; σημειωθεί ότι τέτοιες φαντασιώσεις αυτογένεσηc;, όπως και η τυπική παραλλαγή τους κεγώ γέννησα τους γονείς μου», έχουν κυρίαρχη θέση στην ψυχική συγκρότηση σε περι-

18 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΠΑ ΣτΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [23] πτώσεις μεγαλομανιακής παθολογίας, καθώς και σε κάποιους καρκινοπαθείς σαν να λέμε, σε περιmώσεις όπου λίγο ή πολύ «τρελαίνεται» το μυαλό ή το σώμα... Γι' αυτό και είναι μάλλον επιζήμιο, ένας γονιός να υποχωρεί στην πίεση τέτοιων φαντασιώσεων. Προφανώς, σ' αυτή τη φαντασιωσική πρόκληση οι γονείς δεν επιτρέπεται ν' απαντήσουν «τσιμπώντας» και λέγοντας άστοχα λόγια, όπως «Είσαι τρελός», «Αν δεν σου αρέσει, κάνε ό,τι θέλεις», «Είσαι αχάριστη» κ.τ.ό.- μέχρι το ανεπίτρεπτα οριακό «Καλύτερα να μη σε είχα κάνει»... Αντίθετα, οφείλουν ν' απαντήσουν με κατανόηση και ψυχραιμία, με λόγια απλά. Αυτά τα λόγια, ακόμη κι αν τη στιγμή εκείνη το παιδί φαίνεται ότι τα απορρίmει, θα τραβήξουν με τον καιρό τον δρόμο τους μέσα στην ψυχή του και θα συμβάλουν στη συγκρότηση και την ισορροπία της. Τέτοια λόγια θα ήταν τα εξής: Θελnσαμε να σε γεwnσουμε γιατί υπnρχε αγόπn μεταξιj μας και προς το παιδί που θα γεwι6- ταν - εσένα. Κανείς δεν ρωτιέται για να γεwnθεί, 6πως δεν ρωτιέται για το π6σα π6δια n μάτια έχει, για το πώς λειτουργεί n καρδιά και τα νεφρό του, για το αν χρειάζεται να αναπνέει... Αυτό είναι 6λα δεδομένα. Όλοι ανnκουμε αντικειμενικό, θέλοντας και μn, στnν αλυσίδα τnς ανθρώπινnς γενεαλογίας και ο καθένας απ6 μας λαμβάνει, λειτουργεί και μεταδιοει το δώρο τnς ζωnς και του πολιτισμοιj σε όμους. Το ζnτοιjμενο λοιπ6ν για σένα είναι, με αυτό που σου προσφέρθnκαν και υπάρχεις, να αναζnτnσεις και να βρεις τον δικ6 σου δρ6μο στn ζωn, τον δικ6 σου τp6πο για να ζnσεις ευτυχισμένος/-n...

19 [24] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! Αυτή την αφετηριακή και τελεσίδικη πραγματικότητα, ότι η ιδιότητα και του παιδιού και του γονιού δεν είναι διαπραγματεύσιμο προϊόν αμοιβαίας συμφωνίας, αλλά θεσμικό δεδομένο πάγιο και ανέκκλητο, οι γονείς οφείλουν να τη γνωρίζουν, να την εσωτερικεύουν και να τη μεταδίδουν στο παιδί τους με τον ίδιο τρόπο που του χαρίζουν τη ζωή, που του παρέχουν φροντίδα και προστασία τουλάχιστον μέχρι την ενηλικίωσή του, που του μεταδίδουν τη γλώσσα και την κουλτούρα, χωρίς τις οποίες ένα νέο πλάσμα δεν θα μπορέσει να καταστεί ισότιμος κοινωνικός εταίρος και συγκροτημένο υποκείμενο. Αν οι γονείς αδυνατούν να λειτουργήσουν σύμφωνα με όσα απορρέουν από την ιδιότητα του γονιού, τότε το παιδί την έχει πολύ άσχημα. Κοινώς, στέκεται στο κενό και κινείται στο πουθενά - με μοιραίες συνέπειες και για το ίδιο. Αυτό το κενό και το πουθενά τα παιδιά το τρέμουν. Αισθάνονται στο ίδιο το πετσί τους τι σημαίνει να ζει ένα παιδί ακυβέρνητο και απροστάτευτο μέσα στους χώρους και τους μηχανισμούς της κοινωνικής ζωής, που είναι εν πολλοίς ακατανόητοι γι' αυτό και σίγουρα πέρα από τις δυνάμεις και τον έλεγχό του. Γι' αυτό και είναι εκτός συζήτησης οι γονείς να μη στέκονται στη θέση του γονιού. Γι' αυτό και τα παιδιά, όσο κι αν ζορίζονται ή και υποφέρουν, θέλουν γονείς στη θέση του γονιού - όχι το τίποτα. Γι' αυτό και είναι τόσο προφανής η απάντησή μου όταν κάποιοι γονείς, για δικούς τους λόγους, επιχειρούν να υπεκφύγουν ή να απαλλαγούν από

20 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΠΑ ΠΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [25] την ιδιότητα του γονιού και να αναθέσουν την ευθύνη για την ανατροφή και τα προβλήματα του παιδιού τους (για λίγο ή και περισσότερο, για κότι ή και για τα πόντο) σ' έναν ψυχολόγο*... α. Ένα αγόρι δεκαεmό ετών, με σοβαρότατα προβλήματα που οδήγησαν στην παρέμβαση αρκετών ειδικών και σε βαρύτατη οδύνη και κρίση την οικογένεια, γυρνό και λέει στους γονείς του: «Όταν ήταν καιρό<; δεν με μαζέψατε, δεν μου βόζατε όρια. Τώρα τι θέλετε... ;». β. Ένα κορίτσι δεκαοκτώ ετών, σε στιγμή πόνου και αλήθεια<;, λέει στη μητέρα του: «Μαμό, έχω μια απορία. Αφού μπορούσε<; να μου πει<;, να μου μιλήσει<;, γιατί με όφησε<; τόσα χρόνια να περπατόω σαν μοντέλο στην πασαρέλα και να παίρνω κι όλλε<; τέτοιε<; πόζες; Όλοι γελούσαν πίσω από την πλότη μου, κι εσύ δεν έκανε<; κότι να με προφυλόξεις. Απορία είναι, και παρόπονο: Γιατί;». γ. Ιδωμένο από τη μεριό του γονιού, το ίδιο φαινόμενο περιγρόφεται από μια μητέρα με τα ακόλουθα λόγια: * Ας σημειωθεί ότι κατά κανόνα ο όρος «ψυχολόγος» δεν αναφέρεται με ακρίβεια και περιοριστικό στον συγκεκριμένο ειδικό ψυχικής υγείας. Συχνά είναι όρος γενικού χαρακτήρα, που περιέχει, μέσα σε νέφος παρανοήσεων, όλους τους «ψυ»: ψυχιάτρους, ψυχολόγους, ψυχαναλυτές... Ωστόσο, σ' αυτές τις θολές παραστάσεις, η κουβέντα τυπικό χρησιμοποιεί προνομιακό τον όρο «ψυχολόγος>>- ό,τι κι αν σημαίνει η λέξη...

21 [26] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! «Όταν ο πατέρας του είχε καταρρεύσει, εγώ έβαλα το παιδί να κάνει τον αντικαταστάτη του πατέρα του, να αναλύσουμε και να κριτικάρουμε τα λάθη του κτλ. Κι αυτό μετείχε και πολύ αποτελεσματικά. Έκανα το φοβερό λάθος να θεωρώ ότι ήταν συνομήλικός μου. Μόνο που το παιδί σου ποτέ δεν είναι συνομήλικός σου. Και φορτωνόταν ένα βάρος που δεν μπορούσε ν' αντέξει. Γι' αυτό και μετά από καιρό γύρισε και μου είπε, σε άσχημη στιγμή: "Οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν τι μπορεί να σηκώσει ένα παιδί"». Σ' αυτό το σημείο, είναι ανάγκη να είμαστε σαφέστατοι: Δεν υπάρχει πλάσμα τραγικ6τερο απ6 το ακυβέρνnτο παιδr- ένα παιδί απαίδευτο, aπροσανατόλιστο, απροστάτευτο, ακαθοδήγητο, έρμαιο των παθών και της ακρισίας της παιδικότητας, και ταυτόχρονα πάντα εύκολο κορόιδο στα παιχνίδια των μεγαλύτερων παιδιών και των μεγάλων... Σίγουρα, οι εμβληματικές μορφές του ορφανού παιδιού και των παιδιών του δρ6μου (τα «χαμίνια» στις λογοτεχνίες τύπου Ντίκενς ή Χωρfς οικογένεια) έχουν κηρυχθεί σε αφάνεια, στο πεδίο των επίσημων κοινωνικών αναπαραστάσεων και πολιτικών λόγων της δυτικής κοινωνίας. Ωστόσο, εκείνο που έτσι aπωθήθηκε («το παιδr παρατnμένο στnν τύχn του») επιστρέφει σαν «άγρια» εμπειρία, σαν ανεξημέρωτη πραγματικότητα: Σαν παιδί-πλάσμα του καταναλωτισμού, του image making, της ναρκισσιστική<; φετιχοποίηση<;, της λογικής του παιδιού-πρίγκιπα... Σαν αντικείμενο ανταγωνι-

22 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΣτΑ ΣτΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [27] σμού, φθόνου, φαντασιωσικής aπόλαυσης ή έμπρακτης σεξουαλικής εκμετάλλευσης (υπενθυμίζω την κίνηση για ίδρυση Κόμματος Παιδοφίλων στην Ολλανδία). Σαν θύμα της σχολικής αποτυχίας και των εξαρτήσεων, ή σαν θύτηςθύμα παιδικής και εφηβικής βίας, παραβατικότητα<; και εγκληματικότητας... Σαν «χαμένες γενιές» παιδιών με μοιραία ελλείμματα γνώσης, γλώσσας, κουλτούρας, κοινωνικότητας, τρόπου, ονείρων... Με απόληξη τις συμμορίες ανηλίκων, ιδίως στις μεγαλουπόλεις, και τους «τυφλούς καταστροφείς» στις εξεγέρσεις των παρισινών προαστίων... * Πέρα από τις κοινωνικές και ιστορικές τους διαστάσεις, που υπάρχουν και βαραίνουν, αυτές οι εκδηλώσεις ισοδυναμούν με μια ιδιαίτερη κακουχία της παιδικής ηλικίας είναι συμπτώματα ψυχικfις ορφάνιας. Που αντιπροσωπεύουν, ως υποκειμενικότητες, την ακυβέpνnτn παιδικ6τnτα σε κάθε μοpφfι: Ό,τι λατρεύεται και αποθεώνεται, παραμένοντας ακυβέρνητο, επειδή η κατανόησή του και η ενήλικη στάση απέναντί του γεννάει φόβο, επιστρέφει τρέφοντας ακριβώς τα αισθήματα εκείνα που το καταδικάζουν να υπάρχει σε «ημιάγρια κατάσταση»: φόβο και ακατανοnσrα. Σίγουρα, το να ενστερνίζεσαι, όσο και όπως ξέρεις και * Αυτή η «Προφανής προφητεία» διατυπώθηκε τον Αύγουστο του 2008, δηλαδή αρκετό πριν ζήσουμε σαν χώρα έναν ακόμη τραγικό Δεκέμβρη, με ένα δεκαπεντόχρονο παιδί νεκρό, δεκόδες όλλα κακοποιημένα ή στα κελιό, και εκατοντόδες όλλα έξω φρενών βουτηγμένα στην όγρια τρικυμία του πόνου, της οργής και της καταστροφής.

23 [28] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! μπορείς, την ιδι6τnτα του γονιού, δεν σημαίνει ότι αυτομάτως είσαι και καλ6ς γονι6ς - με όποια έννοια κι αν δοθεί στο επίθετο «Καλός». Σίγουρα είναι μια τέχνη το να είσαι καλ6ς γονιός. Στις συνηθισμένες περιπτώσεις, η κοινωνία, ο πολιτισμός και η οικογενειακή ιστορία εξοπλίζουν τους γονείς με την τεχνογνωσία και με τους ψυχικούς πόρους που θα τους επιτρέψουν να ανταποκριθούν και να λειτουργήσουν αρκετά καλά, δηλαδή επαρκώς, σαν γονείς. Ωστόσο, και σ' αυτό το ζήτημα, για να μπορέσει να λειτουργήσει μια οικογένεια και να αναθρέψει ένα παιδί ψυχικά ισορροπημένο, η απόλυτη προϋπόθεση δεν είναι το καλ6ς, αλλά το γονι6ς. Εκατομμύρια παιδιά έχουν μεγαλώσει με γονείς μετριότατους ως προς τη γονεϊκή τους λειτουργία. Και ποτέ κανένα παιδί δεν ανατράφηκε με τέλειους γονείς: Όλοι είχαν ατέλειες, ανεπάρκειες, κενά, προβλήματα... Όμως, το δίλημμα δεν είναι ti τέλειοι γονείς ti καθ6λου γονείς. Το πρωταρχικό και απόλυτο ζητούμενο είναι να υπάρχουν γονείς. Αν είναι και καλο(, τόσο το καλύτερο. Αν είναι μέτριοι ή ακόμη και κακοί, θα προκύψουν σίγουρα δυσκολίες και αβαρίες -για τις οποίες θα δούμε τι θα γίνει. Οπωσδήποτε, πάντως, το να έχεις γονείς ανεπαρκείς είναι καλύτερο από το να μην έχεις καθόλου γονείς. Το πρόβλημα «ανεπαρκείς γονείς» διορθώνεται. Το πρόβλημα «Καθόλου γονείς» μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο. Σε κάθε περίπτωση, για να συγκροτηθεί ένα παιδί, το να υπάρχουν γονείς στη θέση του γονιού, που λειτουργούν όσο καλύτερα μπορούν σύμφωνα με όσα υπαγορεύει η ιδιότητα του γονιού, είναι το ίδιο αναγκαίο με την τροφή και το νερό. Και αυ-

24 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΗΑ ΣτΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [29] τό, τα παιδιά το ξέρουν. Γι' αυτό, όταν κάτι ανεπαρκεί ως προς τους γονείς, όταν υφίσταται κεν6 γονέων, το πρώτο πράγμα που χρειάζονται δεν είναι «ψυχολόγος» ή όποιος άλλος, που επιβεβαιώνει ή προσπαθεί να καλύψει ένα τέτοιο κενό. Γονεrς θέλουν! Δεν λέω τίποτε καινούργιο ή παράξενο, λοιπόν, όταν δίνω την απάντηση που είπαμε. Καινούργιο και παράξενο είναι το ότι τόσο συχνά, στη σημερινή δυτική κοινωνία, αυτό που λέω δεν θεωρείται αυτονόητο, δεν είναι κοινή γνώση σε τόσες περιπτώσεις ανθρώπων, που καλούνται να λειτουργήσουν σύμφωνα με την ιδιότητα του γονιού, αλλά μπερδεύονται: Άλλοι δεν ξέρουν καλά το πώς, τον τρόπο. Άλλοι δεν αισθάνονται το γιατ(, τη λογική της θέσης τους. Άλλοι φοβούνται ότι θα χάσουν κάτι (την αγάπη του παιδιού τους) και γι' αυτό νιώθουν ότι δεν έχουν τn δύναμn... Συζητώ στο ιατρείο μου με τους δυο γονείς μιας δεκαπεντάχρονης. Η κόρη μιλά και στους δύο με τρόπο επιθετικό, απρεπή και αυθάδη. Οι γονείς είναι άνθρωποι καλοπροαίρετοι, υψηλής ευφυίας και καλλιέργειας, με ανοιχτό μυαλό και έντονο το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης, με ευγενείς αξίες και ιδανικά, που κάνουν ό,τι πιο καλό μπορούν για τη μοναχοκόρη τους. Τους επισημαίνω ότι το παιδί οφείλει να μάθει ότι σε μια οικογένεια σέβεται ο ένας τον άλλο και, όλωc; ιδιαιτέρως, το παιδί σέβεται τους γονείς του. Κοινή τους απορία: «Μα καλά, ο σεβασμός δεν είναι κάτι που κατακτάται;». Τους ζητώ να μου εξηγή-

25 [30] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! σουν γιατί δεν σπρώχνουμε στον δρόμο μια γριά που βαδίζει βραδύτατα ενώ εμείς βιαζόμαστε, ή γιατί δεν την πλακώνουμε στο ξύλο... Μου απαντούν, με την απορία ανάγλυφη στην όψη τους, «Μα, επειδή τη σεβόμαστε...». «Και πώς κατέκτησε η γριά τον σεβασμό μας; Έκανε κάτι και... ;» «Όχι, αλλά είναι γριά γυναίκα...» Δεν χρειάστηκε πιο πολύ για να κατανοήσουν ότι, σε ουσιαστικές περιπτώσεις, ο σεβασμός δεν είναι κάτι που κερδίζεται λόγω επιδόσεων ή τρόπου του προσώπου που σεβόμαστε. Ο σεβασμός, σε τέτοιες περιπτώσεις, πηγάζει από μια ιδι6- τnτα, από κάτι που είναι, όχι από κάτι που κ6νει το συγκεκριμένο πρόσωπο. Κι αν θέλουμε να ακριβολογήσουμε, στο παράδειγμα της γριάς στον δρόμο, ακόμη κι αν εκείνη είναι δύστροπη ή κακότροπη ή ενοχλητική, και πάλι θα σεβ6μαστε τα χp6νια τnς αυτή η κουβέντα τα λέει όλα. Από τη συζήτηση έγινε ανάγλυφο και κατανοητό το ότι η ιδιότητα του γονιού εμπεριέχει συστατικά στοιχεία, που υπαγορεύουν στο παιδί ισόβιο σεβασμό απέναντί τους: Τ ου έχουν προσφέρει το δώρο της ζωής, τα δώρα της αγάπης και της στοργής, τα δώρα του πολιτισμού, ένα σπίτι και μια οικογένεια που επιτρέπουν στο παιδί να μη βρίσκεται στο πουθενά. Γι' αυτό, το παιδί οφείλει στους γονείς του σεβασμό. Για τον ίδιο λόγο που δεν πλακώνει στο ξύλο μια άγνωστη γριά στον δρόμο («επειδή τη σέβεται κι ας μην τη γνωρίζει», όπως ειπώθηκε) και δεν της αρπάζει ρολόι, παπούτσια, γυαλιά και τσάντα, για τον ίδιο λόγο δεν του επιτρέπεται να μιλά και να φέρεται στους γονείς

26 Η Ε Κ Π Λ Η Ξ Η Μ Π Ρ Ο Π Α Π Ο Π Ρ Ο Φ Α Ν ΕΣ [ 31 ] του χωρίς σεβασμό* - και, πολύ περισσότερο, με αναίδεια, αυθάδεια και απρέπεια: Επειδtι είναι γονείς του -κι αυτ6 αρκεί! Οι συγκεκριμένοι γονείς κοπίασαν να το χωνέψουν και να φερθούν ανάλογα. Όμως τα κατάφεραν, και το παιδί τους μπήκε σ' άλλο δρόμο, προς μεγάλο όφελος και των τριών και των μεταξύ τους σχέσεων. Και είναι φυσικό κι αναμενόμενο, από την ιδι6τnτα του παιδιού δεν απορρέουν μ6νο δικαιώματα - όπως διαδίδει μια διαλυτική ρητορική ναρκισσιστική<; ανευθυνότητας και προνομιομανίας, κυρίαρχη στη σημερινή δυτική κοινωνία. Απορρέουν και υποχρεώσεις- πρακτικές και ηθικές. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο το εξής παράδοξο: Υπάρχουν και γονείς και παιδιά που αποδέχονται ευχαρίστως βαρύτατες υποχρεώσεις με την αβέβαιη ελπίδα ότι θα γίνουν σταρ, πρω- * Θα μπορούσε κόποιος να ρωτήσει, κι αν οι γονείς το κακοποιούν, το παραμελούν εγκληματικό, το σπρώχνουν να κόνει πράγματα aνήθικα ή παράνομα ή κραυγαλέα επιβλαβή για το ίδιο ή για τους όλλους, τότε τι γίνεται; Η απόντηση είναι η εξής: Σε τέτοιες περιπτώσεις, το ζητούμενο δεν είναι να κατρακυλήσει το παιδί στο επίπεδο των γονιών του, να τους βρίζει, να τους χτυπά, να τους εκδικείται... Το ζητούμενο είναι να βρεθεί διαφυγή απ' αυτή την κατόσταση, αν δεν σηκώνει επισκευή (ή να διορθωθούν τα πράγματα, στις σπάνιες ίσως περιπτώσεις που κάτι τέτοιο είναι εφικτό). Πρακτικό αυτό μεταφράζεται στο εξής: Να βρεθεί ένας τρόπος ώστε η κοινωνία και η πολιτεία να προστατέψουν το παιδί, έστω κι απομακρύνοντάς το, φυσικό και νομικά (επιμέλεια), από τους επικίνδυνους γονείς του. Και όχι βέβαια να το υποστηρίζει σε μια καταστροφική διαμάχrι μ' αυτούς...

27 [32] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ θελουν ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ θελουν! ταθλητές ή πλούσιοι, για παράδειγμα. (Ως γνωστόν, σε ένα ταλέντο αντιστοιχούν εκατόν ένα ψώνια, και σε έναν επιτυχημένο ή «επιτυχημένο» δεκάδες ζωές που σπαταλώνται σε ματαιοπονίες... ) Την ίδια ώρα, τα ίδια ίσως πρόσωπα απεχθάνονται στοιχειώδεις υποχρεώσεις που απαιτούνται για να γίνουν άνθρωποι συγκροτημένοι, ισορροπημένοι και καλοί. Μήπως εδώ υπάρχει ένας βαθύς και τραγικός, aνθρωποφάγος παραλογισμός; Όπως και να 'ναι, ένα παιδί που απαλλάσσεται από τις υποχρεώσεις του παιδιού είναι ένα παιδί που ζει με την ιδιότητα του παιδιού ακρωτηριασμένη. Και το έχω διαπιστώσει πάντα: Αυτά τα ακρωτnριασμένα παιδιά όχι μόνο υποφέρουν και δεν έχουν ισορροπία, αλλά και το νιώθουν και το ξέρουν ότι κάτι τους λεrπει και κάτι πάει στραβά. Γι' αυτό και κολλάνε σε παρέες περίεργες, γι' αυτό αναθέτουν την καθοδήγηση της ζωής τους σε ανθρώπους ή πλάσματα ή πράγματα ακατάλληλα - είδωλα, life style, τηλεόραση, «μεγάλους που ξέρουν τη ζωή»... Ή προσπαθούν αυτά τα ίδια να φορτωθούν στους αδύναμους ώμους τους μια ευθύνη που τα ξεπερνά: Να εξισορροπήσουν την οικογένειά τους, να ρυθμίζουν τη ζωή στο σπίτι τους... και, τελικά, να καλύψουν το κενό που αφήνουν και μέσα τους οι γονείς τους. Όχι πάντα χωρίς δυσανάλογο τίμημα- ενίοτε, μοιραίο... Έχει προσφυέστατα επισημανθεί το εξής παράδοξο: Όταν κάποιος αρχίζει μια ψυχανάλυση, του υποδεικνύεται ο θεμελιώδnς κανόνας των ελεύθερων συνειρμών. Δηλαδή, να λέει ό,τι του έρχεται στο νου, χωρίς επιλογή και αξιολόγηση - οτιδήποτε. Θα περίμενε ίσως κανείς ότι ο λόγος του αναλυομέ-

28 Η ΕΚΠΛΗΞΗ ΜΠΡΟΠΑ ΣτΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ [33] νου θα ήταν χαώδης, θα πηδούσε από το ένα θέμα στο άλλο, μετακινούμενος άναρχα σε άπειρα πεδία, εμπειρίες και αισθήματα, σκέψεις και φαντασίες...'ελα όμως, που συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο - σε ελάχιστο χρόνο, οι ελεύθεροι συνειρμοί ασυναίσθητα εστιάζονται και αναπτύσσονται με κέντρο βάρους τις σχέσεις του παιδιού, που υπήρξε ο αναλυόμενος, με τους γονείς του, όποιοι κι αν ήταν αυτοί. Είναι, νομίζω, φανερό το τι δηλώνει κάτι τέτοιο- πέρα από τα άλλα: Τα κορυφαία σημεία αναφοράς για την ευστάθεια μιας ψυχής είναι το τι αφήνουν μέσα της οι σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του. Κι αν αυτό ισχύει χειροπιαστά και στον μεγάλο άνθρωπο, ισχύει κατά τρόπο απόλυτο και δραματικό στο παιδί όταν ακόμη είναι παιδί. Γι' αυτό και δεν είναι παράξενο το ότι τα παιδιά δεν θέλουν «ψυχολόγο»- γονείς θέλουν! Και όταν δεν βρίσκουν οι γονείς τον τρόπο να παρέχουν στα παιδιά τους γονεfς, τότε οι γονείς είναι εκείνοι που απεγνωσμένα αναζητούν υnοκατάστατα - «ψυχολόγο» ή και ό,τι άλλο: παπάδες, coach... ό,τι φανταστεί κανείς... Γιατί λοιπόν το προφανές διαφεύγει; Γιατί οι γονείς ζητούν να μου φέρουν τα παιδιά τους -γιατί με τόση ευκολία σκέφτονται «να τα πάνε σε ψυχολόγο»; Τι πάει στραβά; Ισιώνει; Με ποιον τρόπο; Αυτά θα πιάσουμε να δούμε τώρα.

29

30 ID Μπρος στην ασύμμετρη πραγματικοτητα,

31

32 Ο κόσμοc; των ανθρώπων δεν είναι έναc; πουρέc; - ένα ομοιογενές και λείο μείγμα, περασμένο ίσωc; από μίξερ, όπου τίποτε δεν ξεχωρίζει και δεν διατηρεί την ιδιαιτερότητό του. Είναι, αν θέλουμε να συνεχίσουμε με γαστρονομικές παρομοιώσεις, μια μεγόλη σαλότα όπου μυριόδεc; συστατικό ανακατεύονται, έρχονται ή δεν έρχονται σε επαφή το ένα με το όλλο, ανταλλόσσουν μόρια κι ενέργεια, μετασχηματίζονται ίσωc; χημικό, μοιρόζονται κι ενώνουν γεύσεις, μυρωδιές, υφή, συνδυασμούς που μιλούν στιc; αισθήσεις. Αλλό το κόθε συστατικό διατηρεί μέχρι το τέλοc; κότι το ιδιαίτερο, που και τα όπειρα και, πολύ περισσότερο, τα έμπειρα αισθητήρια όργανα είναι σε θέση να το ξεχωρίσουν και να το αποδώσουν ωc; ιδιαιτερ6τnτα. Η οικογένεια δεν είναι μια κρέμα - μια μόζα ομοιογενής και αδιαφοροποίητη, όπου όλοι είναι ίδιοι μεταξύ τουc; και κανείc; δεν ξεχωρίζει από τουc; όλλουc;. Ακριβέστερα, αν συμβαίνει κότι τέτοιο, αν τα μέλη τηc; αισθόνονται και λειτουργούν συστηματικό και σε μεγόλο βαθμό αδιαφοροποίητα, σαν δείγματα μιαc; και τηc; αυτήc; ουσίαc;, τότε έχουμε μια οικογένεια όπου οι ψυχικοί κόσμοι τείνουν να συγχωνεύονται, να γίνονται μια ψυχική κρέμα, όπου κανείc; δεν βρίσκει ούτε τον εαυτό του ούτε τον όλλο. Είναι γνωστό το τι παρόγει μια τέτοια συντηκτική οικογένεια: παιδιό που είναι ψυχωτικόπλόσματα που δεν ζουν για λογαριασμό τουc;, που δεν [ 37]

33 [38] ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! έχουν την αίσθηση της δικής τους ύπαρξης, που δεν κατοικούν στη δική τους ψυχή, που είναι ψυχικά χαμένα. Και είναι ακόμη παρατηρημένο ότι χρειάζεται να στραβώσει το πράγμα σε τρεις διαδοχικές γενιές για να προκύψει ένα παιδί ψυχωτικό. Δηλαδή, η «τρέλα» δεν έχει την αρχή της στο «τρελό παιδί», αλλά σε μια μακριά ιστορία όπου οι εκάστοτε γονείς δεν ανταποκρίθηκαν επαρκώς στις προδιαγραφές ανατροφής ενός παιδιού συγκροτημένου και ισορροπημένου. Η οικογένεια λοιπόν δεν είναι ένα σύνολο αδιαφοροποίητο. Δεν είναι κρεμώδης οντότητα όπου ιδιότητες, θέσεις, λειτουργίες, ρόλοι, τρόποι, αισθήματα, σκέψεις, λόγια και πράξεις δεν έχουν τίποτε το ξεχωριστό. Δεν είναι ένα γήπεδο όπου όλοι οι παίχτες κάνουν τα πάντα - και τερματοφύλακες, και αμυντικοί, και στο κέντρο, και επιθετικοί, και αναπληρωματικοί στον πάγκο, και προπονητές, και διαιτητές ακόμη... Κάθε άλλο μάλιστα, σ' ένα σπίτι συγκατοικούν σώματα, φαντασίες, κινήσεις, λόγια, αισθήματα, σκέψεις, χώροι και πράγματα... όχι όμως εική και ως έτυχε, χύμα. Αλλά υπακούοντας σε μια αόρατη παρτιτούρα, εκτελώντας μια εξυπονοούμενη χορογραφία, που τους αγκαλιάζει και τους κυβερνά όλους, και μάλιστα επενδυμένη με μύρια φορέματα οικογενειακής μυθολογίας. Μια οικογένεια εfναι ένα σύστnμα αυστnpά συγκpοτnμένο, που διέπεται απ6 καν6νες. Και όπου ορισμένες ιδιότητες καθενός είναι τόσο ρητά καθορισμένες, που και να θέλει κάποιος δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτές. Οι θεμελιώδεις αυτές ιδιότητες είναι πρώτα απ' όλα οι

34 ΜΠΡΟΣ ΣτΗΝ ΑΣΥΜΜΕτΡΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗτΑ [39] προφανέστερες: ένας πατέρας είναι ο πατέρας μια μητέρα είναι η μητέρα ένα παιδί είναι το συγκεκριμένο παιδί- ούτε ο πατέρας του, ούτε η μητέρα του, ούτε κάποιο απ' τ' αδέρφια ή τα ξαδέρφια του. Ένα σπίτι δεν είναι ξενοδοχείο, όπου ο καθένας περνάει, μένει λίγο, μετά φεύγει - και στη θέση του έρχεται ένας άλλος, χωρίς ν' αλλάζει τίποτε στον τρόπο λειτουργίας του ξενοδοχείου. Σε μια οικογένεια, κανείς δεν είναι ούτε περαστικός, ούτε αναλώσιμος, ούτε αντιμεταλλάξιμος. Ακόμη κι αν κάποιος λείπει για λίγο ή πολύ μακριά, ακόμη κι αν κάποιος για μια περίοδο ανημπορεί να λειτουργήσει έμπρακτα (λόγω αρρώστιας, για παράδειγμα), ακόμη κι αν κάποιος απομακρυνθεί απ' την κοινή εστία (λόγω χωρισμού ή και θανάτου, ή επειδή ένα παιδί μεγαλώνει και φεύγει για να δημιουργήσει δικό του σπίτι), και πάλι οι θεσμικές ιδιότητες παραμένουν αναλλοίωτες: Ο πατέρας, κι αν λείπει μακριά, παραμένει πατέρας. Η μητέρα, κι αν αγαπήσει και φύγει να ζήσει με κάποιον άλλον άνθρωπο, παραμένει μητέρα. Και το παιδί, κι αν δημιουργήσει δική του οικογένεια, παραμένει το τέκνο των γονιών του. Οι εν λόγω συμβολικές ιδι6τnτες (έτσι τις ονομάζουμε) είναι συστατικά στοιχεία της ύπαρξης και της ιδιαιτερότητας του κάθε μέλους σε μια οικογένεια. Δεν αποδίδονται με βάση διαπροσωπικές διαπραγματεύσεις και συμφωνίες, αλλά σύμφωνα με τους θεσμικούς κώδικες και κανόνες της κοινωνικής ζωής. Οι ιδιότητες αυτές προκύπτουν από τα συμβολικά συστήματα όπου κατοικεί και ζει ο καθένας και χωρίς τα οποία οι κοινωνικές σχέσεις δεν ορίζονται ή δεν αντέχουν.

35 [40] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! Θεμελιώδη τέτοια συμβολικά συστήματα είναι οι σχέσεις τnς συγγένειας, n γλώσσα και οι ν6μοι: Αφαίρεσε ένα απ' αυτά κι όλα γκρεμίζονται... Οι συμβολικές ιδι6τnτες δεν ακυρώνονται ακόμη κι αν κάποιος κάποια στιγμή αισθάνεται κάποια τέτοια δομική ιδιpτητα σαν βάρος και σαν βάσανο ακόμη. Κι αυτή η πάγια ρύθμιση έχει μέσα τη<; μια βαθιά σοφία: Εξασφαλίζει ότι ο καθένας είναι ο εαυτός του και κανείς δεν μπορεί να του το αρνηθεί. Διασφαλίζει ότι κανένας δεν είναι ο dλλος και ότι κανείς dλλος δεν μπορεί να υφαρndξει τnν ύπαρξfι σου. Εγγυάται ότι, σε κάθε πολιτισμό και γλώσσα, υφίσταται για σένα μία θέσn που κανείς δεν μπορεί να σου τn στερfισει- ακόμη κι αν σε υποβάλει σε χίλια βάσανα, ακόμη κι αν σε αιχμαλωτίσει ή σε σκοτώσει. Αυτή η ανεξάλειπτη εγγύηση ενός αναφαίρετου χώρου προσωπικής ύπαρξης έχει φυσικά το τίμημά της. Που είναι το προφανές: Κανείς δεν μπορεί να μnν είναι ο εαυτ6ς του - κανείς δεν μπορεί να μnν κατέχει τn θέσn που του έχει οριστεί (πατέρας, μάνα, τέκνο, αδελφό<; ή αδελφή, στην περίπτωση της πυρηνικής οικογένειας). Κι αν κάποιος προσπαθήσει ή αναγκαστεί να μη βρίσκεται εκεί που είναι η θέση του ή να υφαρπάξει τη θέση ενός άλλου μέσα στην οικογένεια, τότε οι συνέπειες είναι αισθητές, χειροπιαστές και αναπόφευκτες: Κdτι στραβώνει στην οικογενειακή λειτουργία. Και η δυσλειτουργία αυτή αργά ή γρήγορα θα σημαδέψει και τα βιώματα, και τον τρόπο, και τις σχέσει<;, και, τελικά, την ίδια την ψυχή όσων παλεύουν να σταθούν, να βολευτούν ή και να επωφεληθούν από το ότι στην οικογένεια κάτι έχει στρα-

36 Μ Π Ρ Ο Σ Στ Η Ν Α Σ Υ Μ Μ Ετ Ρ Η Π Ρ Α Γ ΜΑτ I Κ Ο Τ Η Τ Α [ 41 ] βώσει. Η ψύχωση είναι η ακραία απόληξη μιας γκάμας παθολογικών καταστάσεων που φύονται στο έδαφος μιας τέτοιας στρεβλής οικογενειακής λειτουργίας. Μιας γκάμας που εκτείνεται σε πλήθος εκδηλώσεων, όπως οι αδιέξοδες διαπροσωπικές εντάσεις και συγκρούσεις, οι διαταραχές προσωπικότητας, οι εξαρτήσεις και η παραβατικότητα, οι επικίνδυνες συμπεριφορές και η ατυχηματίτιδα, η δυσφορία και η δυστυχία, το «Κακομαθημένο» παιδί και ο περιθωριοποιημένος, «ανύπαρκτος» γονιός, οι εξόφθαλμα εσφαλμένες επιλογές... και τόσα άλλα. Τι στραβώνει λοιπόν όταν κάτι στραβώνει στο σπίτι; Απ' όσα είπαμε μέχρι τώρα, είναι φανερό το εξής: Η προσωπική ύπαρξη συγκροτείται και ισορροπεί πρωταρχικά στη βάση της συμβολικfις πραγματικ6τnτας - ενός συνόλου ιδιοτήτων και σχέσεων που δεν είναι ούτε ευκαιριακές, ούτε επιλέξιμες, ούτε αντιμεταλλάξιμες, ούτε αντικαταστάσιμες, ούτε συμμετρικές. Οι φυσικές ιδι6τnτες της ύπαρξης από μόνες τους δεν επαρκούν να διασφαλίσουν την ψυχική συγκρότηση και ισορροπία. Κάποιος ή κάποια μπορεί να έχει αρτιμέλεια, υγεία, ομορφιά, φυσικά χαρίσματα... και πάλι να μην είναι ευτυχής ή να μην έχει ψυχική ευστάθεια. (Ο κόσμος του θεάματος είναι γεμάτος από τέτοιες ζωές ναυαγισμένες... ) Ενώ κάποιος άλλος ή κάποια άλλη μπορεί να έχει μικρή ή μεγάλη φυσική επιβάρυνση, και όμως η ζωή του να χαρακτηρίζεται από ψυχική ισορροπία. Προφανώς, η προσωπική ύπαρξη δεν νοείται δίχως τη βιολογική ύπαρξη. Όμως, η προσωπική ισορροπία προϋπο-

37 [42] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! θέτει απαραίτητα την εναρμόνιση της ψυχικής λειτουργίας με τις συμβολικές προδιαγραφές του βfου. Ας το πάρουμε λοιπόν απ' την αρχή: Και η ίδια η βιολογική ύπαρξη χαρακτηρίζεται συστατικά και αμετάκλητα από ασυμμετρfα. Κανείς δεν είναι ολόιδιος με τον άλλον -όσο κι αν του μοιάζει ή θέλει να του μοιάζει. Ακόμη και στους μονοζυγώτες δίδυμους, τα δακτυλικά αποτυπώματα, οι ίριδες των οφθαλμών, οι ελικώσεις του εντέρου πάντοτε διαφέρουν. Όμως, πέρα από τη φυσική ασυμμετρία της μορφής, υπάρχει μια ακόμη πιο βαθιά ασυμμετρία στιc; βιολογικές λειτουργίες: Δεν είναι δυνατόν να τρώει ο Α και να χορταίνει η Β. Δεν είναι δυνατόν να καίγεται η Γ και να πονάει η Δ. Δεν είναι δυνατόν (όπως λέει και η αθάνατη γυμνασιακή χοντράδα), όταν κάποιος πηγαίνει στην τουαλέτα, να κατουρήσει και για τον άλλον. Δεν είναι δυνατόν να είναι έγκυος η Ε και να γεννήσει ο Ζ. Δεν είναι δυνατόν να πεθάνει έναc; άλλοc; στη θέση σου... Όπωc; ακριβώς ανάμεσα στουc; ανθρώπους υπάρχουν αναπομείωτεc; βιολογικές ασυμμετρfες δομής, λειτουργίας και θέσης, έτσι υπάρχουν και συμβολικές ασυμμετρfες: Ο στρατηγός δεν είναι την ίδια στιγμή και στρατιώτης. Ο αρχιεπίσκοπος δεν είναι την ίδια στιγμή και νεωκόρος. Ο επιβάτης ενόc; αεροπλάνου ή ενόc; πλοίου δεν είναι την ίδια στιγμή και πιλότος ή καπετάνιος -ακόμη κι αν το επάγγελμά του είναι πιλότος ή καπετάνιος... (Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Αν -ο μη γένοιτο-πέσει το αεροπλάνο, οι εφημερίδες δεν θα γράψουν «Σκοτώθηκαν 2 πιλότοι και 100 επιβάτεc;», αλλά «Σκο-

38 Μ Π Ρ Ο Ι Π Η Ν Α Ι Υ Μ Μ Ε rp Η Π Ρ Α Γ Μ Α Τ I Κ Ο Τ Η Τ Α [ 43 ] τώθηκε ο πιλότος και οι 101 επιβάτες».) Ο γιατρός, την ώρα που ασκεί την ιατρική και κάνει διάγνωση ή θεραπεία, δεν είναι την ίδια στιγμή και ασθενής, ακόμη κι αν πάσχει από την ίδια ασθένεια με τον ασθενή του. Δεν του επιτρέπεται να τον προσεγγίζει με οδηγό τη σκέψη «Βρε, τι κακό μας βρήκε και τους δυο» ή να του πει «Τι να σου πω, βρε άνθρωπέ μου, κι εγώ τα ίδια βάσανα περνάω»... Ο καταδικασμένος δεν είναι την ίδια στιγμή και δικαστής, ακόμη κι αν το επάγγελμά του είναι «δικαστής» και το έγκλημά του συνδέεται με το επάγγελμά του (βλέπε «Παραδικαστικό κύκλωμα» και «επίορκους δικαστές»): η θέσn που κατέχει κατά τη δίκη του είναι στο εδώλιο, όχι στην έδρα, ακόμη κι αν το έγκλημά του το διέπραξε όταν βρισκόταν στην έδρα... Σε κάθε κατάσταση και σε κάθε σύστημα, λοιπόν, ορισμένοι κανόνες καθορίζουν συμβολικές θέσεις και λειτουργίες. Και οι άνθρωποι που μετέχουν στην εν λόγω κατάσταση ή ανήκουν στο εν λόγω σύστημα χαρακτηρίζονται από ορισμένες συμβολικές ιδιότητες, κατέχουν καθορισμένες θέσεις και επιτελούν προσδιορισμένες λειτουργίες. Στο κατεξοχήν συμβολικά θεμελιωμένο σύστημα οικογένεια, αυστηροί κανόνες (με πρωταρχικές τις σχέσεις τής συγγένειας και το ταμπού της αιμομιξίας), καθώς και λειτουργικές αναγκαιότητες και σκοπιμότητες (που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες και προβλέψεις) επισημαίνουν κάθε μέλος με ορισμένες ιδιότητες, το τοποθετούν σε καθορισμένη θέση και του υπαγορεύουν προσδιορισμένες λειτουργίες. Οι συμβολικές ιδι6τnτες, θέσεις και λει-

39 [44] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! τουργίες των μελών μιας οικογένειας είναι aσύμμετρες. Χαρακτηρίζουν μονοσήμαντα κάθε μέλος και δεν μπορούν να του αφαιρεθούν, να μεταβιβαστούν σε κάποιο άλλο ή να ακυρωθούν μονομερώς. Αν κάτι τέτοιο επιχειρηθεί, η οικογενειακή δυσλειτουργία είναι αναπόφευκτη - όπως και οι συνέπειές της, που τις είδαμε. Στις σχέσεις γονέων και τέκνων, η ασυμμετρία είναι ολοφάνερη. Ας ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στην περίπτωση του μικρού παιδιού: Μπορεί να μοιάζουν τα μαλλιά, τα μάτια, η μύτη, το στόμα και «το τούτο του» με τα μαλλιά, τη μύτη, τα μάτια, το στόμα και «το τούτο» του ενός ή του άλλου γονιού. Όμως, για τις τοπικές αυτές ομοιότητες, πόσες βιολογικές aσυμμετρίες- στο ανάστημα, στο φύλο (ως προς τον έναν βιολογικό γονέα), στη φωνή, στη μυϊκή ισχύ... σε τόσα. Είναι λοιπόν χειροπιαστές οι βιολογικές aσυμμετρίες. Άλλο τόσο χειροπιαστές είναι, ωστόσο, και οι συμβολικές aσυμμετρίες, καθώς και οι συνέπειες και οι επιπτώσεις τους: Οι γονείς θα δώσουν το όνομά του στο παιδί, όχι το παιδί στους γονείς του. Οι γονείς έχουν την υποχρέωση να το φροντίζουν, σε κλίμα στοργής, σεβασμού και ασφάλειας, μέχρι να ενηλικιωθεί. Οι γονείς θα μεταδώσουν τη γλώσσα (τη μnτρικr'ι γλώσσα) και τα θεμελιώδη στοιχεία του πολιτισμού στο παιδί, όχι το αντίστροφο. Το παιδί έχει την υποχρέωση να πάει στο σχολείο που θα επιλέξουν οι γονείς του σύμφωνα και με τους νόμους (π.χ. εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση στη σημερινή Ελλάδα). Το παιδί έχει την υποχρέωση να σέβεται τους γονείς του. Σε θέματα κοινής ζωής,

40 ΜΠΡΟΣ ΣτΗΝ ΑΣΥΜΜΠΡΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗτΑ [45] όπως οι ώρες φαγητού και ύπνου ή το ύψος των διαθέσιμων για το παιδί χρημάτων, οι γονείς έχουν την υποχρέωση να ακούσουν τη γνώμη, τις επιθυμίες και τις προτιμήσεις του παιδιού τους, αλλά και να λάβουν εκείνοι την τελική απόφα.: ση, με την οποία το παιδί υποχρεούται να εναρμονισθεί. Είναι προφανές ότι μιλάμε για οικογένειες όπου οι γονείς δεν είναι τόσο διαταραγμένοι ώστε οι απόψεις και οι αποφάσεις τους να είναι εντελώς παράλογες και άσχετες με τις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες του παιδιού τους. Σε τέτοιες συνnθισμtνες οικογtνειες, λοιπόν, είναι φανερό ότι υπάρχουν και ότι σχεδόν σε κάθε περίπτωση εκδηλώνονται οι συστατικές ασυμμετρfες τnς πραγματικ6τnτας - της βιολογικής και της συμβολικής. Λέω «σχεδόν σε κάθε περίσταση», γιατί σε κάποιες οριακές στιγμές (κύρια, στο παιχνίδι και στις πλάκες) μπορεί να γίνουν και οι γονείς για λίγο «ξανά παιδιά»- και να παίζουν έτσι με το παιδί τους. Όμως, ανθέλουμε να ακριβολογήσουμε, ακόμη και σ' αυτές τις ώρες που όλοι «Κάνουν σαν παιδιά», οι γονείς δεν παύουν, έστω και μόνο «Παρασκηνιακά», να έχουν και aσύμμετρες λειτουργίες: Την έγνοια τους για την ασφάλεια του παιδιού μέσα στο παιχνίδι, για την ακεραιότητα των επίπλων και των αντικειμένων, για την ώρα που θα σταματήσει το παιχνίδι... Μπορεί αυτές οι λειτουργίες των γονιών στο πλαfσιο του παιχνιδιού να καθίστανται κάπως «αφανείς», να κρύβονται στο παρασκήνιο. Όμως, ακόμη και στο πλαίσιο του παιχνιδιού οι γονείς παραμένουν, σε κάποιες πλευρές τους, γονείς, επιφορτισμένοι με φροντίδες που είναι αδιανόητο να περιμέ-

41 [46] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! νεις από το παιδί να τις αναλάβει. Ας φανταστούμε τι θα γίνει αν ο μικρός Αλέξανδρος ή η μικρή Ναταλία έχουν μόνοι εκείνοι την ευθύνη για το πώς, πού, πότε και πόσο θα παίξουν με τους γονείς τους ή με τους συνομηλίκους τους... Οι δομικές aσυμμετρίες που χαρακτηρίζουν τις θέσεις, τις σχέσεις και τις λειτουργίες γονιών και παιδιών είναι, συνεπώς, πάντοτε παρούσες και ενεργές - ακόμη και όταν το προσκήνιο επιτρέπει την εντύπωση ότι έχουν μπει σε παρένθεση. Επειδή μάλιστα, εδώ και πολλά χρόνια, η Δυτική Ευρώπη πλήττεται από την τάση γονείς φιλαράκια, με δυσάρεστα αποτελέσματα, θέλω να πω μια απλή κουβέντα: Γ ο νείς, από σας το παιδί σας δεν θέλει να του δώσετε «φιλαράκια». Δεν περιμένει από τους γονείς του να καλύψουν και την ανάγκη του για φίλους και φιλία -να είναι, σαν να λέμε, «διπλής όψεως», και γονείς και φίλοι, άνθρωποι για όλες τις δουλειές. Ακριβέστερα, φίλους θα ψάξει και θα βρει τόσο πιο εύκολα και ουσιαστικά, όσο λιγότερο σφιχτός είναι ο εναγκαλισμός της οικογένειας. Δηλαδή, όσο πιο πολύ χώρο για φίλους του αφήνουν οι γονείς και τα άλλα μέλη της οικογένειάς του κι όσο πιο πολύ αισθάνεται το κάλεσμα για να ανοιχτεί στον κόσμο πέρα από την οικογένεια. Κι αν ακόμη προκύψει, ανάμεσα σε κάποιους γονείς και κάποια παιδιά, κάποιες στιγμές, μια πτυχή φιλίας, και πάλι αυτn n φιλία είναι ασύμμετρn. Αρκεί να αναλογιστούμε το εξής: ακόμη και αν το παιδί θέλει και μπορεί να σας εμπιστευθεί τα πάντα, εσείς δεν μπορείτε ούτε και επιτρέπεται να μοιραστείτε μαζί του τα πάντα! Πώς θα μοιραζόσασταν μαζί του,

42 ΜΠΡΟΣ ΣτΗΝ ΑΣΥΜΜΕτΡΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗτΑ [47] αλήθεια, τις οικονομικές κι επαγγελματικές σκοτούρες σας, τις οικογενειακές εντάσεις και συγκρούσεις, τις συναισθηματικές σας ταραχές και εμπλοκές; Το παιδί ούτε αντέχει να επωμισθεί τέτοια συναισθηματικά φορτία ούτε έχει τον διανοητικό εξοπλισμό και την εμπειρία ώστε να συζητήσει τέτοια θέματα και να μοιραστεί τέτοια βάρη μαζί σας... Έτσι, λοιπόν, n ασυμμετρrα τnς πραγματικότnτας είναι το πρωταρχικό και aπαράκαμπτο πλαίσιο της σχέσης γονιώνπαιδιών ακόμη και στην πιο χαλαρή και άτυπη ώρα, όπως η ώρα του παιχνιδιού. Οπότε, καθόλου δεν είναι παράξενο ότι αυτή η ασυμμετρία καθορίζει τον χώρο και τον τρόπο που διαμορφώνονται, εξελίσσονται και εκδηλώνονται οι ιδιαιτερότητες του κάθε μέρους. Και μάλιστα είναι τόσο αποφασιστική η σημασία της, ώστε κάθε απόπειρα άρνησης, ακύρωσης, υπεκφυγής ή αλλοίωσης της θεμελιακής aσυμμετρίας μεταξύ γονιών και παιδιού να είναι ή καταδικασμένη να αποτύχει ή επιζήμια έως και καταστροφική αν επιτύχει. Και όμως, ενώ η αναγνώριση, η εσωτερίκευση και η αποδοχή της θεμελιακής αξίας της πραγματικότητας είναι η καλύτερη εγγύηση για την ψυχική συγκρότηση και ισορροπία του παιδιού (και όλων), πόσες φορές δεν συναντάμε καταστάσεις όπου σε μια οικογένεια αυτή η ασυμμετρία αγνοείται, αμφισβητείται, δεν υποστηρίζεται και δεν μεταδίδεται από τους γονείς στο παιδί... Καταστάσεις προβληματικές, όπου το τι έχει στραβώσει είναι ολοφάνερο: Έχει στραβώσει η σχέση με την πραγματικότητα. Έχει στραβώσει η σχέση με την ασυμμετρfα τnς πραγματικότnτας, που με-

43 [48J τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! ταξύ γονιών και παιδιού είναι ολοφάνερη. Με αποτέλεσμα, για παράδειγμα, ένας γονιός να παλιμπαιδίζει και το παιδί να κυβερνά το σπίτι, υπό τις θρηνωδίες του άλλου γονιού που ζητά κατανόηση και παιδί να φροντίζει»... έπαινο επειδή «έχει ακόμη ένα Γιατί και πώς συμβαίνει κάτι τέτοιο; Γιατί η ασυμμετρία της πραγματικότητας «ξεχνιέται» ή αγνοείται ή παρακάμπτεται, παρά τις προφανείς δυσλειτουργίες και αναστατώσεις που προκύπτουν από έναν τέτοιο στρουθοκαμηλισμό; Γιατί κάποιος φτάνει να βιώνει την εnοικοδομnτικn ασυμμετρfα της πραγματικότητας ως ασύμμετρn αnειλn για τον ίδιο; Γιατί να προσπαθεί μια οικογένεια να παραβλέψει τη δομική εσωτερική ασυμμετρία της, να τη «μαλακώσει», να την «αραιώσει», να τη μερεμετίσει ή και να την αντικαταστήσει με «διακανονισμούς», με «deals», «συμφωνίες», «δωροδοκίες», «Κόλπα» και «βολεψοκρατία»; Ας διερευνήσουμε λιγάκι αυτό το θέμα.

44 Παιχνίδια εξουσίας ή παιχνίδια με κανόνες;

45

46 Για να δούμε, λοιπόν, από πού πηγόζει η δυσανεξία και τελικό η όμυνα απέναντι στην ασυμμετρία της πραγματικότητας. Όπου υπόρχει ασυμμετρία, εκεί υπόρχει διαφορό. Που σημαίνει ότι ο Α δεν είναι ο Β, ούτε ίδιος με τον Β (τον Γ κ.λπ.). Συνεπώς, ο καθένας κdτι δεν έχει n κdτι δεν εfναι: Ο γονιός δεν είναι παιδί, το παιδί δεν έχει δίπλωμα οδήγησης, ο γονιός δεν έχει την ξεγνοιασιό του παιδιού, το παιδί δεν είναι ο εργαζόμενος που συμβόλλει στην οικονομική ενίσχυση της οικογένειας κ.λπ. Με απλό λόγια, λοιπόν, κανεfς δεν έχει ούτε εfναι τα πdντα. Όταν σε χαρακτηρίζει μια ιδιότητα, τότε αυτόματα δεν διαθέτεις κάποιες άλλες ιδιότητες, ασύμβατες με αυτήν (π.χ., αν είσαι τεσσάρων ετών, δεν έχεις ικανότητα δικαιοπραξίας - και όταν έχεις ικανότητα δικαιοπραξίας, τότε είσαι ενήλικας και δεν έχεις την ίδια αίσθηση της ζωής και του κόσμου με ένα τετράχρονο... ) Αυτό το διατύπωσε με λακωνική ευστοχία ο Σπινόζα*: Ο προσδιορισμ6ς εfναι dpνnσn (determinatio negatio est). Όταν εfσαι κdτι, δεν εfσαι κdτι dλλο και δεν εfσαι τα πdντα. Ό,τι κι αν είσαι, ό,τι κι αν έχεις, πάντα κότι δεν είσαι, * Benedictus-Baruch Spinoza ( ): Πανθεϊστής φιλόσοφος, που έζησε στην Ολλανδία. [51]

47 [52] τα ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΝ ΘΕΛΟΥΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ. ΓΟΝΕΙΣ ΘΕΛΟΥΝ! πάντα κάτι δεν έχεις. Επειδή είσαι ή έχεις κάτι, γι' αυτό δεν είσαι ή δεν έχεις κάτι άλλο. Έτσι λοιπόν, καθενός η ύπαρξη συγκροτείται με αναπόφευκτο συστατικό της κάποια έλλειψn. Η οποία υπάρχει εξαρχής και από την ίδια τη λογική των πραγμάτων. Κανένας δεν ήρθε στον κόσμο χωρίς κάποια έλλειψη. Κανείς δεν γεννήθηκε πλήρης, και στη συνέχεια κάποιος άλλος του αφαίρεσε κάτι και του προξένησε την έλλειψη που χαρακτηρίζει την ύπαρξή του. Η έλλειψη δεν είναι προϊόν τυχαίας συγκυρίας ή απρόβλεπτης επιβουλής. Είναι στη φύση των πραγμάτων: Για όποιον υπάρχει, η έλλειψη είναι δεδομένη - κατασκευαστική παράμετρος, δομική προδιαγραφή, ανθρώπινο πεπρωμένο, λογική αναγκαιότητα, υπαρξιακός καταναγκασμός, τίμημα της ύπαρξης... Όπως θέλει ας το ονομάσει κανείς, το γεγονός παραμένει το ίδιο: Κάθε άνθρωπος στην κατασκευή του και στη λειτουργία του είναι ατελής, σημαδεμένος από την έλλειψη. Το να θέλει ή να πιστεύει κάποιος ότι μπορεί να υπάρχει χωρίς έλλειψη οδηγεί σε λογικά αδιέξοδα, ίσως και σε ψυχική τραγωδία. Σαν αστείο αναφέρεται ο τύπος που όταν πηγαίνει σε γάμο κοντεύει να σκάσει από το κακό του, γιατί θα ήθελε να είναι ο ίδιος στη θέση της νύφης - κι όταν πηγαίνει σε κηδεία, κοντεύει να πεθάνει από τη στενοχώρια του, γιατί θα ήθελε να είναι εκείνος στη θέση του νεκρού... Σαν ψυχοπαθολογία έχουμε την ψύχωση, όπου κάποιος βιώνει την ύπαρξή του συγχωνευμένη με την ύπαρξη κάποιου άλλου, έτσι που να σχηματίζεται ένα πλήρες και αύταρκες Όλον, χωρίς καθόλου έλλειψη- και δίχως χώρο για προσωπική ύπαρξη...

48 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Ή ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΚΑΝΟΝΕΣ; (53] Π ροφανώς, το ότι κάθε άνθρωπος είναι ατελής, το ότι κανένας δεν μπορεί να είναι ή να έχει τα πάντα, το ότι στον καθένα κάτι λείπει... φαίνεται αυτονόητο και αποδεκτό χωρίς αντίρρηση, όταν το διαβάζεις σε βιβλία, όταν παρακολουθείς μια διάλεξη, όταν μετέχεις σε ακαδημαϊκές συζητήσεις ή σε κουβέντα στα σαλόνια πίνοντας καφέδες... Όμως, όταν βρεθείς ενώπιος ενωπίω με τις φαντασίες, τα πάθη, τις προσδοκίες, τους φόβους και τις αγωνίες σου... ή όταν βρεθείς αντιμέτωπος με κάποιον άλλον που (εμπρόθετα ή μη) η κατάστασή του σε προκαλεί σε συγκρίσεις, και νιώθεις ότι εκείνος ο άλλος έχει κάποια προνόμια που εσύ τα στερείσαι, τότε τα πράγματα μπορεί να τραβήξουν άλλο δρόμο. Το ότι ο άλλος απολαμβάνει κάτι που εσύ δεν μπορείς να aπολαύσεις αποτελεί, φανερά ή κρυφά, μια πρόκληση για κάθε συνήθη ψυχή ανθρώπου. Μπροστά σε κάθε «μονομερώς» απρόσιτη απόλαυση, μπροστά σε κάθε απόλαυση στην οποία εσύ δεν έχεις πρόσβαση, αλλά κάποιος άλλος νιώθεις ότι έχει, η συνήθης ανθρώπινη ψυχή έχει την τάση να τσιμπdει... Σίγουρα, με πολύ κόπο, χρόνο, προσωπική δουλειά και άσκηση, κάποιος μπορεί να φτάσει να μην τσιμπάει σ' αυτή την πρόκληση. Ωστόσο, η συνήθης ανθρώπινη ψυχή είναι έτσι πλασμένη, που τσιμπάει. Ο λόγος είναι ο εξής: Η πρωταρχική αίσθηση του κόσμου και της ύπαρξης για το νεογνό είναι ότι ζει συγχωνευμένο με τη μητρική παρουσία, σαν πλήρες, αύταρκες Όλον, χωρίς καμιά έλλειψη ό,τι έχει αξία και σημασία περιέχεται στο Όλον, ενώ έξω απ' αυτό είναι το