Κείμενα Δημόσιας Πολιτικής

Transcript

1 ISSN Κείμενα Δημόσιας Πολιτικής Το Κο ι ν ω ν ι κ ο Πρ ο β λ η μ α τ η ς Ελ λ ε ι ψ η ς Στ ε γ η ς Κατερίνα Γιαννέτου 1

2 Περιεχόμενα Ε ισαγωγή Ορισμός της Έλλειψης Στέγης Η Σύ ν θ ε σ η το υ Άσ τ ε γ ο υ Πλ η θ υ σ μ ο ύ Το πρόβλημα της Μέτρησης του Φαινόμενου Η Πολιτική τη ς Ευ ρ ω π α ϊ κ ή ς Έν ω σ η ς Οι Στρατηγικές των Ευρωπαϊκών Χωρών Η Κα τ ά σ τ α σ η τω ν Άσ τ ε γ ω ν στ η ν Ελ λ ά δ α Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α Π α ρ ά ρ τ η μ α Βιβλιογραφία-Υπ ο σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς σελ.3 σελ.3 σελ.5 σελ.7 σελ.7 σελ.11 σελ.12 σελ.15 σελ.16 σελ.17 Περίληψη Στις μέρες μας, η έλλειψη στέγης αναγνωρίζεται διεθνώς ως κοινωνικό πρόβλημα και στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως η πιο ακραία μορφή φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Η πρόσφατη οικονομική κρίση και οι νέες μορφές έλλειψης στέγης που κάνουν την εμφάνισή τους, αυξάνουν το πολιτικό ενδιαφέρον για τη νέα γενιά άστεγων και για τις στρατηγικές αποτελεσματικής εξάλειψης του φαινόμενου. Σύμφωνα με εκτιμήσεις υπολογίζεται ότι πανω από είναι σήμερα οι άστεγοι στην Ελλάδα. Αν και η κατοικία θεωρείται ένας θεμελιώδης παράγοντας ευημερίας και ασφάλειας, δεν έχει δοθεί η απαραίτητη προσοχή για την εφαρμογή πολιτικών καταγραφής και ανακούφισης των άστεγων ανθρώπων, αλλά και στρατηγικών πρόληψης ενός φαινόμενου με σοβαρές συνέπειες στη συνοχή και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα της κοινωνίας μας. Στο κείμενο αυτό ορίζουμε την έννοια της έλλειψης στέγης και προσπαθούμε να αναλύσουμε τα στοιχεία, που την καθιστούν ένα πολύ σύνθετο και γεμάτο προκλήσεις κοινωνικό πρόβλημα. Στη συνέχεια, επιχειρούμε να εξετάσουμε την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την έλλειψη στέγης, καθώς επίσης, να προβάλλουμε τα κοινά χαρακτηριστικά των στρατηγικών, που έχουν αναπτυχθεί από τα κράτη μέλη για την πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινόμενου. Το κείμενο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της κατάστασης των άστεγων στην Ελλάδα, μέσα από τις ελάχιστες μαρτυρίες που μας προσφέρει η κοινωνική έρευνα. 2

3 1. Ει σ α γ ω γ η Το φαινόμενο της έλλειψης στέγης είναι διαχρονικό και εμφανίζεται συχνά στην ιστορία των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών. Η Ευρωπαϊκή Τυπολογία (ETHOS) για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την κατανόηση του φαινόμενου και τη διεξαγωγή διεθνών συγκρίσεων σε βάθος. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις για τις αιτίες της έλλειψης στέγης μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι μένουν άστεγοι κάποια στιγμή στη ζωή τους, αλλά και τη σύνθεση του άστεγου πληθυσμού, ανάλογα με το χρόνο και τη χώρα. Στην κοινωνική έρευνα, η ακριβής μέτρηση του αριθμού των άστεγων, θεωρείται ένα από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα. Η μη θεατότητα του φαινόμενου, σε συνδυασμό με την «παράνομη» κατάσταση πολλών άστεγων ανθρώπων, αποτελούν σημαντικά εμπόδια στην καταγραφή του. Το κοινωνικό πρόβλημα της έλλειψης στέγης έχει απασχολήσει, όπως θα δούμε, τα επίσημα όργανα της Ε.Ε. και ειδικότερα την Ανοιχτή Μέθοδο Συντονισμού. Οι Κοινές Εκθέσεις για την Κοινωνική Προστασία και την Κοινωνική Συνοχή, καθώς και οι Ομότιμες Αναφορές, βοηθούν σε μία επισκόπηση των σύγχρονων τάσεων και στρατηγικών, που οι ευρωπαϊκές χώρες διαθέτουν για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά αυτή την ακραία μορφή κοινωνικού αποκλεισμού. Τα περισσότερα από τα παλαιά μέλη της Ε.Ε. (Ε.Ε.-15) έχουν μακρά εμπειρία στην εφαρμογή πολιτικών για την έλλειψη στέγης, την καταγραφή και υποστήριξη των άστεγων. Σήμερα έχουν να επιδείξουν μια σειρά από στρατηγικές στους τομείς της πρόληψης, της ανακούφισης και της επανένταξης των άστεγων. Στην Ελλάδα, η αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης ήταν παραδοσιακά «έργο» της οικογένειας και της τοπικής κοινότητας. Τις τελευταίες δεκαετίες, με την εισροή μεγάλου αριθμού μεταναστών, προσφύγων και τις αλλαγές στη δομή της οικογένειας, παρατηρούμε έναν κλιμακούμενο αριθμό άστεγων στα μεγάλα αστικά κέντρα, κοντά στα λιμάνια-εξόδους από τη χώρα και σε περιοχές του αγροτικού χώρου. Αριθμός που μπορεί να αυξηθεί περαιτέρω από την οικονομική κρίση. 2. Ορ ι σ μ ο ς tη ς Ελ λ ε ι ψ η ς Στ ε γ η ς Ο ακριβής ορισμός της έλλειψης στέγης, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση των χαρακτηριστικών και της έκτασης του προβλήματος, για το σχεδιασμό και την εφαρμογή των κατάλληλων πολιτικών αντιμετώπισής του. Ένα εγχείρημα δύσκολο, καθώς μιλάμε για ένα παγκόσμιο φαινόμενο, που σχετίζεται και εξαρτάται από τις πολιτισμικές αξίες και παραδόσεις, από το πολιτικό και νομικό πλαίσιο της κάθε χώρας. Για ένα κοινωνικό πρόβλημα, την ανάλυση του οποίου επιχείρησαν ποικίλες σύγχρονες σχολές σκέψης, ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες (ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Σκανδιναβικές χώρες), που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα των άστεγων εδώ και δεκαετίες 1. Ειδικότερα, στη σχετική νομοθεσία των ευρωπαϊκών χωρών, ο ορισμός της έλλειψης στέγης, άλλοτε εστιάζει στις συνθήκες στέγασης, η λεπτομερής περιγραφή των οποίων σχετίζεται με τα διαφορετικά επίπεδα έλλειψης στέγης (Γαλλία) 2, άλλοτε επικεντρώνει στον άστεγο πληθυσμό και στις υποκατηγορίες του (Ηνωμένο Βασίλειο) 3 και άλλοτε αναφέρεται στον άστεγο, ως το πρόσωπο, που κοιμάται στο δρόμο και σε προσωρινά καταλύματα γιατί δεν έχει το δικό του σπίτι (Φιλανδία) 4. Σε έναν πιο περιεκτικό ορισμό της έλλειψης στέγης, οι άστεγοι διακρίνονται, ανάλογα με το χρόνο παραμονής τους σε καθεστώς έλλειψης στέγης, σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες 5 : (α) τους περιστασιακά άστεγους, που είναι προσωρινά άστεγοι εξαιτίας ενός έντονου και κρίσιμου συμβάντος (π.χ. ενδοοικογενειακή σύγκρουση, διαζύγιο, έξωση, αποφυλάκιση), (β) τους εναλλασσόμενους άστεγους, που σε διαφορετικές χρονικές περιόδους άλλοτε έχουν και άλλοτε δεν έχουν στέγη (π.χ. νέοι δραπέτες, ιερόδουλες), και (γ) τους χρόνια άστεγους, που είναι χωρίς στέγη για μακρές 3

4 Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Εθνικών Οργανώσεων που εργάζονται με τους άστεγους (FEΑNTSA) δημιούργησε, το 2005, την Ευρωπαϊκή τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, με την ελληνική ονομασία ETHOS. Η τυπολογία ξεκινά με την παραδοχή, ότι για να κατανοήσουμε την έλλειψη στέγης θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε την έννοια του «σπιτιού». χρονικές περιόδους (π.χ. χρόνιοι χρήστες ναρκωτικών ουσιών, ψυχικά ασθενείς, μακροχρόνια άνεργοι, εθνικές/φυλετικές μειονότητες). Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Εθνικών Οργανώσεων που εργάζονται με τους άστεγους (FEΑNTSA) 6 δημιούργησε, το 2005, την Ευρωπαϊκή τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, με την ελληνική ονομασία ETHOS (βλέπε Παράρτημα). Η τυπολογία ξεκινά με την παραδοχή, ότι για να κατανοήσουμε την έλλειψη στέγης θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε την έννοια του «σπιτιού». Τι σημαίνει λοιπόν το να έχει κάποιος σπίτι; Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τυπολογία ETHOS, σημαίνει καταρχήν, ότι «έχει ένα κατάλληλο οίκημα (ή χώρο), στο οποίο το άτομο και η οικογένεια του έχουν την αποκλειστική κυριότητα (φυσική διάσταση)». Σημαίνει, επιπλέον, ότι είναι «σε θέση να διαθέτει προσωπικό χώρο και να απολαμβάνει τις κοινωνικές του σχέσεις (κοινωνική διάσταση)» και τέλος ότι «έχει κανείς έναν νόμιμο τίτλο για την ιδιοκτησία ενός χώρου (νομική διάσταση)». Με βάση αυτή την ανάλυση, η Ευρωπαϊκή Τυπολογία ETHOS διακρίνει τέσσερις βασικές εννοιολογικές κατηγορίες, οι οποίες υποδηλώνουν την έλλειψη στέγης: Άστεγοι στο δρόμο: άνθρωποι χωρίς πρόσβαση σε οποιοδήποτε κατάλυμα για όλο το 24ωρο, ή με πρόσβαση για μία νύχτα σε ξενώνες ύπνου. Οι άστεγοι στο δρόμο αποτελούν την πλέον θεατή πλευρά της έλλειψης στέγης. Οι στερούμενοι κατοικίας: άνθρωποι που ζουν προσωρινά σε ξενώνες για άστεγους, για θύματα κακοποίησης, για μετανάστες, για πρόσωπα που αποφυλακίζονται ή παίρνουν εξιτήριο από ιδρύματα και στερούνται άλλης κατοικίας. Η στέρηση κατοικίας αναφέρεται σε καταστάσεις όπου, παρά την πρόσβαση σε προσωρινή φιλοξενία ή τη μακροχρόνια διαμονή σε ιδρύματα, τα άτομα δεν έχουν την κατάλληλη υποστήριξη, που θα διευκολύνει την κοινωνική ένταξη τους. Άνθρωποι που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης: φιλοξενούνται προσωρινά σε συγγενείς ή φίλους (από ανάγκη), καταλαμβάνουν παράνομα ένα χώρο/κτίριο για στέγαση, απειλούνται με έξωση από μισθωμένη ή ιδιόκτητη κατοικία, διαβιούν υπό την απειλή βίας ή κινδύνου. Άνθρωποι που διαβιούν σε ανεπαρκή/ακατάλληλα καταλύματα: διαμένουν σε χώρους ακατάλληλους για κατοικία, σύμφωνα με τη νομοθεσία και τους ισχύοντες κανόνες, διαμένουν σε συνθήκες συνωστισμού, υπερβαίνοντας την ελάχιστη επιτρεπτή επιφάνεια δωματίου ή κατοικίας ανά άτομο. Η Τυπολογία ETHOS κατατάσσει τις τέσσερις αυτές βασικές κατηγορίες άστεγων σε 13 υποκατηγορίες, οι οποίες καλύπτουν με λειτουργικούς ορισμούς όλες τις περιπτώσεις έλλειψης στέγης, με βάση τις συνθήκες διαβίωσης και τους γενικούς προσδιορισμούς των όρων στέγασης. Στην Ευρωπαϊκή Διάσκεψη Συναίνεσης για την Έλλειψη Στέγης (2010) 7, η αρμόδια Επιτροπή συνιστά στα κράτη μέλη, την υιοθέτηση της Ευρωπαϊκής Τυπολογίας ETHOS για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, ως γενικά αποδεκτό κοινό ορισμό. Η συστηματική και συνεπής χρήση της Τυπολογίας ETHOS στην Ε.Ε., θα μπορούσε να βελτιώσει την κατανόηση του φαινόμενου και να επιτρέ- 4

5 ψει περισσότερες σε βάθος διεθνείς συγκρίσεις. Τα πλεονεκτήματα της Ευρωπαϊκής Τυπολογίας είναι: πρώτον ότι δεν ταυτίζει την έλλειψη στέγης, αποκλειστικά, με τους άστεγους στο δρόμο, και δεύτερον ότι δεν αναπαράγει το στερεότυπο του μοναχικού, εξαρτημένου από ουσίες άστεγου, που κοιμάται στο δρόμο, στα παγκάκια και ζητιανεύει χρήματα για τροφή. Εκτός από τους άστεγους στο δρόμο, μας δείχνει ότι υπάρχουν αμέτρητοι και αθέατοι άστεγοι, μέσα και γύρω από τις πόλεις, που ζουν σε πρόχειρα καταλύματα ή φιλοξενούνται αναγκαστικά από συγγενείς ή φίλους, γιατί έχασαν την κατοικία τους, ή απειλούνται με έξωση. Οικογένειες που ζουν σε επισφαλή κατοικία ή/και υπό την απειλή βίας 8. Από την άλλη μεριά, στα μειονεκτήματα της Ευρωπαϊκής Τυπολογίας ETHOS, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε: πρώτον ότι αποτελεί μία εκτενή και δυσμεταχείριστη Τυπολογία, που ενδεχομένως εμποδίζει την εφαρμογή πρακτικών πολιτικών λύσεων 9 και δεύτερον ότι οι επιμέρους λειτουργικοί ορισμοί τονίζουν, ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό του άστεγου, την έλλειψη του δικού του «σπιτιού», παραβλέποντας άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά του, όπως είναι η μακροχρόνια ανεργία Η Συ ν θ ε σ η Το υ Ασ τ ε γ ο υ Πλη θ υ σ μ ο υ Για να αναλύσουμε τη σύνθεση του άστεγου πληθυσμού σε κάθε χώρα είναι σημαντικό να κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι μένουν άστεγοι. Να εκτιμήσουμε με άλλα λόγια, τις αιτίες που προκαλούν το κοινωνικό πρόβλημα. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία, υπάρχουν δύο βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις για τις αιτίες της έλλειψης στέγης: οι δομικές θεωρίες και οι ατομοκεντρικές θεωρίες 11. Δομικές αιτίες, όπως το σύστημα αγοράς κατοικίας, το κράτος πρόνοιας, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και η απασχόληση, οι αλλαγές στη δομή και λειτουργία της οικογένειας αναλύονται από τις δομικές θεωρίες, για να εξηγήσουν την έλλειψη στέγης. Από την άλλη πλευρά, οι ατομοκεντρικές θεωρίες αναλύοντας τους ατομικούς παράγοντες, που αυξάνουν τον κίνδυνο του ατόμου να μείνει άστεγος, επικεντρώνουν στην ψυχική ασθένεια, την κατάχρηση ουσιών, την ενδο-οικογενειακή βία και τη διάλυση των οικογενειακών και διαπροσωπικών σχέσεων. Όπως καταλαβαίνουμε, η κατανόηση των δομικών αιτιών της έλλειψης στέγης είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ανάπτυξη μακροπρόθεσμων προληπτικών πολιτικών, ενώ οι ατομοκεντρικές προσεγγίσεις μας βοηθούν να επιλύσουμε τα άμεσα και τα επείγοντα προβλήματα, που προκύπτουν από την έλλειψη στέγης. Οι ατομικοί παράγοντες, όχι μόνο αυξάνουν την πιθανότητα ενός ατόμου να μείνει άστεγος, αλλά περιπλέκουν και το εγχείρημα της επαναστέγασής του, όταν βρίσκεται στο δρόμο από τα προβλήματα αυτά. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε, ότι οι κοινωνικές και ατομικές αιτίες δεν είναι απόλυτα διακριτές στο πρόσωπο του αστέγου. Ο υπέρμετρος εστιασμός στις ατομικές αιτίες της έλλειψης στέγης, περιορίζει τη δομική προσέγγιση και το αντίστροφο. Η έλλειψη στέγης είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, που ποικίλλει σημαντικά ανάλογα με το χρόνο αλλά και τη χώρα. Η ύπαρξη ή η ανυπαρξία κατάλληλης πολιτικής και νομοθεσίας επηρεάζουν τη σύνθεση του άστεγου πληθυσμού. Όπως έχουν επισημάνει αρκετοί μελετητές, οι Αγγλοσαξωνικές χώρες (ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο), έχοντας μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα και λιγότερο γενναιόδωρα κοινωνικά προγράμματα από τις υπόλοιπες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά μακροχρόνια άστεγων από οπουδήποτε αλλού 12. Επίσης, οι σημαντικές διαφορές στις κοινωνικές δαπάνες μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης, ιδιαίτερα οι κοινωνικές δαπάνες προς τις οικογένειες, εξηγούν τα υψηλότερα ποσοστά άστεγων οικογενειών στις ΗΠΑ. Η σημαντική ερευνητική μαρτυρία για το πρόβλημα των άστεγων στις ΗΠΑ, μας δείχνει επίσης, ότι το σύστημα της στεγαστικής αγοράς μπορεί να ενθαρρύνει ή να εξισορροπεί τα αποτελέσματα των πολιτικών κοινωνικής πρόνοιας. Η αύξηση της έλλειψης στέγης στις ΗΠΑ, αντιστοιχεί με τη 5

6 μείωση της πρόσβασης στην οικονομικά προσιτή και ποιοτική κατοικία. Όπως αναφέρεται, τα τελευταία χρόνια, δεν υπάρχει Πολιτεία στις ΗΠΑ που ένας εργάτης με πλήρες ωράριο και τον ελάχιστο μισθό, να μπορεί να νοικιάσει ένα δυάρι διαμέρισμα, στις νόμιμες τιμές ενοικίασης, που σημαίνει, ότι οι άνθρωποι πρέπει να ξοδέψουν περισσότερο από το 30% του εισοδήματός τους για στέγαση 13. Αντίθετα, στις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, ο θεσμός της κοινωνικής κατοικίας, βοηθά τους εργαζόμενους με χαμηλές αμοιβές να έχουν πρόσβαση σε κατάλληλη κατοικία με προσιτή τιμή 14. Οι βίαιες διαρθρωτικές οικονομικές αλλαγές μπορούν, επίσης, να οδηγήσουν στην έλλειψη στέγης. Εδώ έχουμε το παράδειγμα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, όπου το φαινόμενο της έλλειψης στέγης ήταν ανύπαρκτο στις χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ, αλλά με την κατάρρευση του συστήματος, σε αρκετές χώρες το πρόβλημα έχει γίνει έντονα εμφανές. Στην Τσεχία, για παράδειγμα, η έλλειψη στέγης είναι αξιοσημείωτη μετά τη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας, το Σε μία ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, για την έλλειψη στέγης στις αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, δύο συγκεκριμένες ομάδες ξεχωρίζουν για την καθολική παρουσία τους: η φυλετική ή εθνική μειονότητα και οι ψυχικά ασθενείς. Στις ΗΠΑ, οι Αφροαμερικανοί και οι ιθαγενείς Αμερικανοί υπερεκπροσωπούνται μεταξύ των άστεγων 16. Στη Γαλλία, οι Αφρικανοί και οι μετανάστες, βρίσκονται σε υψηλότερο κίνδυνο να μείνουν άστεγοι, από τους υπόλοιπους κατοίκους 17. Στην Αγγλία, οι έγχρωμοι βρίσκονται, επίσης, σε μεγαλύτερο κίνδυνο να μείνουν άστεγοι 18. Στην Αυστραλία, μεγαλύτερο κίνδυνο να μείνουν άστεγοι, έχουν οι ιθαγενείς 19 και στην Ιαπωνία, εθνικές μειονότητες, όπως είναι οι Ainu, οι Κορεάτες και οι κάτοικοι των νησιών Okinawa, αλλά και κοινωνικές ομάδες, όπως είναι, οι Eta και Hinin, που βρίσκονται έξω από τη κυρίαρχη κοινωνική διαστρωμάτωση της χώρας, κατοικούν σε φτωχές περιοχές και κινδυνεύουν περισσότερο να βρεθούν άστεγοι 20. Επίσης, οι άνθρωποι που βιώνουν την ψυχική ασθένεια, υπερεκπροσωπούνται μεταξύ των άστεγων στην Ευρώπη 21, στην Αυστραλία 22 και στις ΗΠΑ 23, αν και η συχνότητα της ψυχικής ασθένειας μεταξύ των άστεγων, χρήζει πιο ενδελεχούς έρευνας. Δυστυχώς, δεν υπάρχει μία σημαντική συγκριτική διεθνής έρευνα, για τις επιπτώσεις των πολιτικών για την ψυχική υγεία (π.χ. αποασυλοποίηση), στην έλλειψη στέγης. Οι παραπάνω ερευνητικές μαρτυρίες, ωστόσο, αναδεικνύουν ότι η σχέση μεταξύ ψυχικής ασθένειας και έλλειψης στέγης είναι πιο σύνθετη. Για παράδειγμα, η έλλειψη στέγης στις ΗΠΑ αυξήθηκε, όταν μεγάλοι αριθμοί ανθρώπων αποασυλοποιήθηκαν, αλλά τούτο συμπίπτει χρονικά με το γεγονός, ότι πολλοί άνθρωποι με ή χωρίς ψυχική ασθένεια έμειναν άστεγοι, γιατί έχασαν την πρόσβαση σε φτηνή κατοικία Από την άλλη μεριά, άνθρωποι με σοβαρές ψυχικές ασθένειες, ακόμη και με ιστορικό μακρόχρονης παραμονής στο δρόμο, μπόρεσαν να ζήσουν στα δικά τους διαμερίσματα, όταν τους προσφέρθηκε η κατάλληλη οικονομική και κοινωνική υποστήριξη (Ευρώπη). Σύμφωνα με όσα αναφέραμε, η έλλειψη στέγης και ο αποκλεισμός από την κατοικία, αποτελούν πραγματικές προκλήσεις για τις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες. Υπάρχουν χώρες, που έχουν κάνει σημαντικές προόδους τα τελευταία χρόνια στον τομέα αυτό, ενώ σε άλλες τα πράγματα χειροτερεύουν. Όπου υπάρχει διαθέσιμο ερευνητικό υλικό 24, υπάρχουν στοιχεία που μας δείχνουν, ότι η πρόσφατη οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση έχει σοβαρές αρνητικές συνέπειες, στις συνθήκες στέγασης των ανθρώπων. Υπάρχουν, επίσης, ενδείξεις ότι η σύνθεση του άστεγου πληθυσμού αλλάζει, με αυξανόμενους αριθμούς νέων σε ηλικία άστεγων, γυναικών, ολόκληρων οικογενειών, άνεργων, μεταναστών και προσφύγων. Εδώ οι κοινωνικές πολιτικές μπορούν να εξουδετερώσουν τους ατομικούς κινδύνους. Έτσι όπως οι άνθρωποι, μερικές φορές, κάνουν επιλογές που μπορεί να τους οδηγήσουν στην απώλεια του σπιτιού τους, τα κράτη κάνουν πολιτικές επιλογές, που μπορεί να οδηγήσουν σε υψηλά ποσοστά έλλειψης στέγης για τους πολίτες τους. 6

7 4. Το Πρ ο β λ η μ α Τη ς Με τ ρ η σ η ς Του Φα ι ν ο μ ε ν ο υ Η ακριβής μέτρηση του αριθμού των άστεγων σε μία πόλη ή σε μία χώρα, θεωρείται ένα από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα στην κοινωνική έρευνα 25. Σημαντικά εμπόδια για την καταγραφή του άστεγου πληθυσμού αποτελούν, συχνά, ο προσωρινός χαρακτήρας της έλλειψης στέγης, η μη θεατότητα του φαινόμενου, καθώς και η άρνηση πολλών άστεγων ανθρώπων να καταγραφούν, εξαιτίας της «παράνομης» κατάστασής τους. Μερικές χώρες, όπως οι ΗΠΑ, μετρούν την έκταση της έλλειψης στέγης στο πλαίσιο της εθνικής απογραφής, ενώ άλλες, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία, στηρίζονται σε στοχευμένες έρευνες, για να μετρήσουν τον αριθμό των άστεγων ανθρώπων, σε μία συγκεκριμένη περιοχή. Αν και το φαινόμενο της έλλειψης στέγης, παρουσιάζει μία διεθνή αύξηση και έχει φτάσει σε ορισμένες χώρες, σε ανησυχητικά ποσοστά, η ακριβής έκταση της έλλειψης στέγης δεν είναι γνωστή σε καμία χώρα 26. Μία προσέγγιση, που θεωρείται ότι παράγει αξιόπιστα συγκρίσιμα στοιχεία μεταξύ των χωρών, είναι οι έρευνες νοικοκυριών, που ρωτούν με κλειστές ερωτήσεις και συνήθως τηλεφωνικά τους συμμετέχοντες, εάν έχουν μείνει στο παρελθόν άστεγοι. Τέτοιες έρευνες, προσφέρουν την απαραίτητη μαρτυρία, για τα σχετικά ποσοστά της έλλειψης στέγης, στις διάφορες χώρες, αλλά παρουσιάζουν και σημαντικά μειονεκτήματα, όπως το γεγονός ότι δεν μετρούν όσους είναι πρόσφατα άστεγοι, τους ανθρώπους που ζουν σε ιδρύματα και αντιμετωπίζουν υψηλό κίνδυνο έλλειψης στέγης, τους φτωχούς που δεν έχουν τηλέφωνο 27. Η έρευνα EU-SILC (Survey on Income and Living Conditions) για το εισόδημα και της συνθήκες διαβίωσης, προσφέρει συγκρίσιμες μετρήσεις, μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη φτώχεια. Ωστόσο, η βάση του δείγματος της Ευρωπαϊκής SILC, είναι τα νοικοκυριά και όπως επισημαίνεται, αδυνατεί να καταγράψει τους ανθρώπους στην πιο ακραία φτώχεια, που μπορεί να μη ζουν σε νοικοκυριά, να είναι άστεγοι και να ζουν στο δρόμο, να ζουν σε ιδρύματα, φυλακές, νοσοκομεία ή ξενώνες, να είναι πρόσφυγες που ζουν σε καταυλισμούς, ή μπορεί να είναι Ρομά που μετακινούνται. Μία πρόταση με σχετικά χαμηλό κόστος, είναι η ενσωμάτωση μίας μικρής σειράς ερωτήσεων για την έλλειψη στέγης, στην έρευνα EU-SILC, ώστε να αποκτηθεί συγκρίσιμο υλικό, μεταξύ των χωρών της Ε.Ε., για την εμπειρία της έλλειψης στέγης, κατά τη διάρκεια της ζωής, σε συνδυασμό με ειδικά στοχευμένες έρευνες 28. Σύμφωνα με τη FEANTSA 29, τα προβλήματα μέτρησης της έλλειψης στέγης και της παραγωγής συγκρίσιμων στοιχείων, μεταξύ των χωρών, μπορούν να επιλυθούν εάν τα κράτη μέλη: πρώτον χρησιμοποιούν τους λειτουργικούς ορισμούς της Ευρωπαϊκής Τυπολογίας ETHOS, για τη συλλογή των στοιχείων τους, δεύτερον προχωρήσουν στην καταγραφή και ταξινόμηση των επίσημων και ανεπίσημων φορέων, που παρέχουν υπηρεσίες, σε διάφορες κατηγορίες άστεγων, αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες, που έχουν οι συγκεκριμένοι φορείς, αναφορικά με τη συλλογή δεδομένων για την έλλειψη στέγης σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο και τρίτο αναθέσουν σε έναν φορέα, την ευθύνη της διαχείρισης και παρακολούθησης μίας κεντρικής βάσης δεδομένων, την οποία οι φορείς θα μπορούν να προμηθεύουν με τα απαραίτητα στατιστικά στοιχεία και να χρησιμοποιούν για να ανταλλάσουν πληροφορίες μεταξύ τους. 5. Η Πολιτικη Τη ς Ευ ρ ω π α ϊ κ η ς Ενω σ η ς 5.1. Η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού Το κύριο εργαλείο ανάπτυξης και εφαρμογής της κοινωνικής πολιτικής, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού για την Κοινωνική Προστασία και την Κοινωνική Συνοχή. Από το 2000, που δημιουργήθηκε η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού, και για ένα μακρύ χρονικό διάστημα, η έλλειψη στέγης παρέμεινε στο περιθώριο, αντί στο κέντρο των Ευρωπαϊκών συζητήσεων. Ως πιθανές αιτίες αυτής της καθυ- 7

8 στέρησης, αναφέρονται τα διαφορετικά επίπεδα διακυβέρνησης (τοπικά, περιφερειακά, εθνικά) και διοίκησης (Υπουργεία) που εμπλέκονται με την έλλειψη στέγης στα περισσότερα κράτη μέλη, η έλλειψη κοινού ορισμού αλλά και συγκρίσιμων στοιχείων σε ευρωπαϊκό επίπεδο 30. Ένα από τα σημαντικά στοιχεία της Ανοιχτής Μεθόδου Συντονισμού, είναι η Κοινή Έκθεση για την Κοινωνική Προστασία και την Κοινωνική Συνοχή, η οποία εκδίδεται σε ετήσια βάση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σε συνεργασία με την Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Η Κοινή Έκθεση, αποτελεί μία επισκόπηση των σύγχρονων τάσεων στην κοινωνική προστασία και την κοινωνική συνοχή σε όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. Στη συνέχεια, επιχειρούμε μία συνοπτική αναφορά, στα κυριότερα σημεία των Κοινών Εκθέσεων ( ) για την Κοινωνική Προστασία και την Κοινωνική Συνοχή σχετικά με την έλλειψη στέγης 31 : 1. Η Κοινή Έκθεση τονίζει στα κράτη μέλη, την ανάγκη να εξασφαλίσουν σε όλους τους πολίτες, την πρόσβαση σε αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, δηλώνοντας χαρακτηριστικά, ότι «η πρόσβαση σε καταλύματα καλής ποιότητας και προσιτές τιμές, αποτελεί βασική ανάγκη και ουσιαστικό δικαίωμα». Θεωρεί τη στεγαστική πολιτική, ως μία από τις βασικότερες πολιτικές κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ αναφέρει ότι η ανάπτυξη ολοκληρωμένων πολιτικών για την πρόληψη και αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης, αποτελεί για μία σειρά χωρών σημαντική πρόκληση. 2. Η Κοινή Έκθεση αναφέρει, για πρώτη φορά, πως στα κράτη μέλη υπάρχουν ενδείξεις ότι «οι λίστες αναμονής για στέγαση έχουν αυξηθεί ραγδαία και υπάρχει μια τάση αύξησης της έλλειψης στέγης». Συνδέοντας τα προβλήματα αυτά με τις ραγδαίες οικονομικές αλλαγές, αναγνωρίζει ότι «η αγορά δεν μπορεί από μόνη της να καλύψει όλες τις ανάγκες στέγασης και ορισμένες ομάδες, όπως τα άτομα με ειδικές ανάγκες και οι μετανάστες, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες.». 3. Η Κοινή Έκθεση ενθαρρύνει τα κράτη μέλη, να αναπτύξουν «μία περισσότερο δομική προσέγγιση της έλλειψης στέγης και του αποκλεισμού από τη στέγαση», ενώ αναφέρει ότι «η έλλειψη στέγης αποτελεί, συνήθως, ένδειξη των αδυναμιών και ελλείψεων που υπάρχουν σε άλλους τομείς πολιτικής, όπως είναι οι τομείς της υγείας, πρόνοιας, απασχόλησης και δικαιοσύνης. Στην Έκθεση, η δομική προσέγγιση συνδέεται με τις πολιτικές «πρόληψης των εξώσεων» και τα προγράμματα «πρόληψης των παράνομων αναγκαστικών εξώσεων» για τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. 4. Η Κοινή Έκθεση αναγνωρίζει, ότι ένας κλιμακούμενος αριθμός οικογενειών αντιμετωπίζει αυξανόμενες δυσκολίες, αναφορικά με τη στέγαση τα τελευταία χρόνια, φαινόμενο με ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες για την υγεία, την ευημερία και την ανάπτυξη των παιδιών. Η Έκθεση αναφέρεται, ειδικά, στο μεγάλο αριθμό των παιδιών που εξακολουθούν να ζουν στην Ευρώπη σε ανεπαρκείς, προσωρινές, επικίνδυνες κατοικίες, αλλά και στους νέους ανθρώπους, που η κοινωνική και επαγγελματική τους ένταξη παρεμποδίζεται από τη μη διαθεσιμότητα κατοικιών σε προσιτές τιμές. Στους δεδηλωμένους στόχους της Έκθεσης περιλαμβάνονται: (α) η άνευ όρων εξασφάλιση στέγης για τα παιδιά του δρόμου ή των οικογενειών με παιδιά, (β) η ανάπτυξη της κοινωνικής κατοικίας, όπου η προσφορά υπολείπεται της ζήτησης, (γ) η αποφυγή δημιουργίας υποβαθμισμένων γκέτο, (δ) η ευελιξία στην αγορά ενοικίασης κατοικιών. Η Έκθεση προχωρεί στη συσχέτιση της ανθρώπινης υγείας με τις συνθήκες στέγασης καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι με κακή υγεία είναι πιθανότερο να ζουν σε υποβαθμισμένες κατοικίες ή περιοχές. 5. Η Κοινή Έκθεση εστιάζει, για πρώτη φορά, στη σχέση ανεργίας και έλλειψης στέγης, αναφέροντας «ότι η σταθερή εργασία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόληψη και αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης, ιδιαίτερα στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία». Επίσης, θεωρεί ζωτικής σημασίας για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού την παροχή «κατάλληλης συμβουλευτικής υποστήρι- 8

9 ξης στους ανθρώπους, που βρίσκονται αντιμέτωποι με έξωση ή κατάσχεση της κατοικίας τους». Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην Έκθεση σχετικά με τον καθοριστικό ρόλο, που διαδραματίζουν οι τοπικοί φορείς στην προώθηση καινοτόμων πολιτικών για τους άστεγους (διακυβέρνηση) και την έλλειψη αξιόπιστων στοιχείων σχετικά με το φαινόμενο (βάση δεδομένων). 6. Η Κοινή Έκθεση καλεί τα κράτη μέλη να αναπτύξουν «στρατηγικές που θα απευθύνονται στην έλλειψη στέγης και στον αποκλεισμό από τη στέγαση». «Οι εθνικές και τοπικές στρατηγικές είναι σημαντικές για την εξεύρεση οικονομικών πόρων, την εφαρμογή πολιτικών, το συντονισμό των εμπλεκόμενων φορέων και την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας. Επίσης, αναφέρει μία σειρά σημαντικών παραμέτρων για αποτελεσματικές στρατηγικές, όπως είναι: η αποτελεσματική διακυβέρνηση με σαφή επιμερισμό των ευθυνών και ισχυρή συνεργασία μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων (εθνικές και τοπικές αρχές, πάροχοι υπηρεσιών και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις) η συλλογή σε τακτά χρονικά διαστήματα αξιόπιστων στοιχείων για την έλλειψη στέγης και η δημιουργία βάσης δεδομένων η διατύπωση συγκεκριμένων, ξεκάθαρα διατυπωμένων στόχων για την πρόληψη της έλλειψης στέγης, τη μείωση της διάρκειάς της, την ομάδα στόχο, τη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών ή την αύξηση της προσφοράς κατοικιών σε προσιτή τιμή η εφαρμογή πολιτικών ένταξης, που να συνδυάζουν την οικονομική υποστήριξη των άστεγων με την ύπαρξη ποιοτικών κοινωνικών υπηρεσιών και τον έλεγχο της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών με αποτελεσματική νομοθεσία η προσαρμογή των πολιτικών σε νέες κοινωνικές ομάδες υψηλού κινδύνου, όπως είναι οι χαμηλόμισθοι, οι νέοι, οι μετανάστες και οι μετακινούμενοι εργαζόμενοι. Στην Έκθεση αναφέρεται, επίσης, ο σημαντικός ρόλος της κοινωνικής κατοικίας, ο οποίος θεωρείται «βασικό στοιχείο των πολιτικών στέγασης και συχνά, η μοναδική λύση για την έλλειψη στέγης». Στο πλαίσιο αυτό «τα διαρθρωτικά ταμεία της Ε.Ε., ιδίως το Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη σύγκλιση των Περιφερειών». Προχωρά, τέλος, μερικά βήματα παραπέρα τονίζοντας ότι «κατά τη τελευταία δεκαετία, η οικονομική κρίση επιδεινώνει τα προβλήματα στέγασης» λόγω της αδυναμίας πληρωμής ενοικίων και στεγαστικών δανείων, της αύξησης των εξώσεων και των κατασχέσεων κατοικιών και οι «νέες μορφές στέρησης της κατοικίας προκαλούν μία κλιμακούμενη ανησυχία για τη δημόσια τάξη». Και καταλήγει πως «οι στρατηγικές για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία έχουν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο, στην μετά την κρίση οικοδόμηση συνεκτικών και περιβαλλοντικά βιώσιμων κοινωνιών». Με δεδομένο ότι η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού έχει ως κύριους σκοπούς την αμοιβαία μάθηση, τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των πολιτικών και στρατηγικών, καθώς επίσης τη διευκόλυνση της διάχυσης των καλών πρακτικών στην αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, έχει ενσωματώσει ως βασικό στοιχείο της, τις Ομότιμες Αναφορές για την Κοινωνική Ένταξη (Peer Review in the Field of Social Κατά τη τελευταία δεκαετία, η οικονομική κρίση επιδεινώνει τα προβλήματα στέγασης» λόγω της αδυναμίας πληρωμής ενοικίων και στεγαστικών δανείων, της αύξησης των εξώσεων και των κατασχέσεων κατοικιών και οι «νέες μορφές στέρησης της κατοικίας προκαλούν μία κλιμακούμενη ανησυχία για τη δημόσια τάξη. 9

10 Inclusion Policies), από τις οποίες αναδεικνύονται οι Καλές Πρακτικές των κρατών μελών. Στο πλαίσιο αυτό έχουν αναδειχθεί μία σειρά καλών πρακτικών αναφορικά με την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης, όπως η στρατηγική του Ηνωμένου Βασιλείου για τους Άστεγους στο Δρόμο 38, η πρόληψη και η αντιμετώπιση της Έλλειψης Στέγης στη Δανία 39, η εθνική στρατηγική της Νορβηγίας για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της Έλλειψης Στέγης 40, το πρόγραμμα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Ισπανίας για την εξάλειψη των παραγκουπόλεων στις Aviles (Asturias) 41, το Εθνικό Σχέδιο Δράσης της Γαλλίας ενάντια στην Υποβαθμισμένη Κατοικία 42, η μέτρηση του Άστεγου στην Αυστρία με τη βελτίωση της Βάση Δεδομένων για το σχεδιασμό της υποστήριξης 43, η συνεκτική και συμμετοχική στρατηγική της Πορτογαλίας για την Έλλειψη Στέγης 44, το εθνικό πρόγραμμα της Φινλανδίας για τη μείωση της μακροχρόνιας έλλειψης στέγης Δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει χρηματοδοτήσει μία σειρά διακρατικών ερευνητικών δικτύων και προγραμμάτων ανταλλαγών. Τα προγράμματα EUROHOME, EUROHOME-IMPACT, CUPH, COOP, PROGRESS και MPHASIS εστίασαν σε διαφορετικές πλευρές της έλλειψης στέγης και συνέβαλλαν με την ακαδημαϊκή τους έρευνα στην πολιτική συζήτηση. Το πιο σημαντικό Ευρωπαϊκό ερευνητικό δίκτυο για την έλλειψη στέγης, το οποίο έχει δημοσιεύσει και διαδώσει τη διακρατική έρευνα για την έλλειψη στέγης από το 1990, είναι το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Έλλειψη Στέγης. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο οργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Εθνικών Οργανώσεων που εργάζονται για τους άστεγους (FEANTSA) και χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα PROGRESS. Έχει δημοσιεύσει μία ευρεία γκάμα διακρατικών αναφορών και μελετών, τα περισσότερα από τα οποία είναι διαθέσιμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση Από το 2007 μία από της τακτικές ετήσιες εκδόσεις του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου είναι το τεύχος του European Journal of Homelessness, Ευρωπαϊκής Εφημερίδας για την Έλλειψη Στέγης. Κλείνοντας, σημαντικοί σταθμοί προόδου για τη διαμόρφωση ενός πλαισίου πολιτικής σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Έλλειψη Στέγης αποτελούν: η Διακήρυξη για το τέλος της Έλλειψης Στέγης στο Δρόμο, η οποία υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2008) 46, το Ευρωπαϊκό Έτος Καταπολέμησης της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού (2010), η Ευρωπαϊκή Διάσκεψη Συναίνεσης για την Έλλειψη Στέγης, που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της Βελγικής Προεδρίας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010) Ορισμός και Μέτρηση της Έλλειψης Στέγης Ουσιαστική πρόοδος έχει γίνει σε επίπεδο Ε.Ε. αναφορικά με τον ορισμό της Έλλειψης Στέγης. Η Ευρωπαϊκή Τυπολογία (ETHOS), στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο στην Κοινή Έκθεση 2010 και είναι αποδεκτή από όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες. Ακόμη και εκείνες οι Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που δεν συμφωνούν ότι όλες οι κατηγορίες της τυπολογίας ETHOS συνιστούν άστεγους πληθυσμούς, συζητούν τους εθνικούς ορισμούς σε συνδυασμό με την ETHOS και καθιστούν σαφές ποιες από τις υπο-κατηγορίες που αναφέρονται στην ETHOS συμπεριλαμβάνονται στους ορισμούς της έλλειψης στέγης σε εθνικό επίπεδο και ποιες όχι. Η Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ίσων Ευκαιριών ανέθεσε την εκπόνηση μίας μελέτης για τη «Μέτρηση της Έλλειψης Στέγης σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης» 47. Η συγκεκριμένη μελέτη προτείνει μία εναρμονισμένη εκδοχή της Τυπολογίας ETHOS για την καλύτερη συλλογή των στοιχείων, καθορίζει μία μεθοδολογία για την ανάπτυξη πληροφοριακών συστημάτων παρακολούθησης της έλλειψης στέγης και διατυπώνει συστάσεις τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και σε εθνικό επίπεδο για το πώς θα βελτιωθεί η μέτρηση της έλλειψης στέγης. 10

11 6. Οι Στ ρ α τ η γ ι κ ε ς Τω ν Ευ ρ ω π α- ϊ κ ω ν Χω ρ ω ν Η έλλειψη στέγης αποτελεί ένα μακροχρόνιο πρόβλημα για τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ τα περισσότερα από τα παλαιά μέλη της Ε.Ε. (Ε.Ε.-15) έχουν σημαντική εμπειρία στην εφαρμογή πολιτικών για τους άστεγους και ειδικότερα για τους άστεγους του δρόμου. Επιχειρώντας μία ιστορική αναδρομή στις χώρες με την σχετική εμπειρία βλέπουμε πως το μοντέλο πολιτικής για την έλλειψη στέγης έχει αλλάξει τις τελευταίες δεκαετίες. Το κατασταλτικό μοντέλο της δεκαετίας του 60, όπου οι άστεγοι αντιμετωπίζονταν, συχνά, ως «παραβάτες» ή «εγκληματίες» (π.χ. Γερμανία, Αυστρία) και τους προσφέρονταν επείγουσα βοήθεια σε μεγάλης κλίμακας ξενώνων ύπνου, έδωσε τη θέση του στο ιατρικό μοντέλο των δεκαετιών του 70 και του 80, όπου η έλλειψη στέγης θεωρήθηκε ατομικό πρόβλημα που σχετίζεται με ασθένεια ή εξάρτηση και έτσι το επίκεντρο μετατοπίστηκε στη θεραπεία, την αποκατάσταση και στην ανάπτυξη μικρής κλίμακας επιδοτούμενης κατοικίας. Στη συνέχεια, περάσαμε στο κοινωνικό μοντέλο της δεκαετίας του 90 και του 2000, που αναγνωρίζει ότι η έλλειψη στέγης οφείλεται σε ένα συνδυασμό κοινωνικών και ατομικών παραγόντων και θέτει την ανάγκη για μακροπρόθεσμες και προληπτικές πολιτικές με έμφαση, κυρίως, στην επανένταξη των άστεγων σε μόνιμη κατοικία. Στις μέρες μας, βασικές έννοιες των στρατηγικών αντιμετώπισης της έλλειψης στέγης είναι η πρόληψη, η υποστήριξη των άστεγων και ο συντονισμός φορέων και δράσεων 48. Η έρευνα των εθνικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες μας προτείνει 49 να διακρίνουμε, μεταξύ των χωρών με φιλελεύθερο προνοιακό σύστημα (Ιρλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο) και των χωρών με σοσιαλδημοκρατικό προνοιακό σύστημα (Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, Φιλανδία). Βασική υπόθεση εδώ είναι πως τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας επηρεάζουν τις στρατηγικές για την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης. Στα φιλελεύθερα προνοιακά συστήματα συναντούμε μεγαλύτερα ποσοστά φτώχειας, λιγότερη χρηματοδότηση για τη μείωση της φτώχειας και συνεπώς μεγαλύτερα ποσοστά έλλειψης στέγης. Επίσης, τα φιλελεύθερα προνοιακά συστήματα σε αντίθεση με τα σοσιαλδημοκρατικά προνοιακά συστήματα εμφανίζουν μία μεγαλύτερη ροπή στην εγκληματοποίηση του αστέγου, ενώ υιοθετούν στη νομοθεσία τους έναν πιο περιορισμένο και αυστηρό ορισμό της έλλειψης στέγης και του χαρακτηρισμού άστεγος 50. Μία τρίτη ξεχωριστή περίπτωση αποτελούν οι χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ. Σε χώρες όπως η Τσεχία, η Εστονία, η Λιθουανία, η Πολωνία το φαινόμενο της έλλειψης στέγης πρωτοεμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 90, όταν έγινε η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς και στον τομέα της κατοικίας. Η απόσυρση του κράτους από την αγορά κατοικίας, η μαζική ιδιωτικοποίηση του κοινωνικού αποθέματος κατοικιών και η μεταβολή του συστήματος στεγαστικής συνδρομής (π.χ. επιδόματα ενοικίου) οδήγησαν ανθρώπους στο δρόμο. Το πρόβλημα επιδείνωσε το γεγονός ότι ζητήματα όπως η λειτουργία ξενώνων, η πρόσβαση στην κατοικία ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και η έλλειψη στέγης ήταν περιθωριοποιημένα και σχεδόν αόρατα στην πολιτική συζήτηση των χωρών αυτών 51. Η μελέτη των Ομότιμων Αναφορών ( ) για την έλλειψη στέγης επιβεβαιώνει ότι υπάρχουν και σημαντικά κοινά στοιχεία μεταξύ των εθνικών στρατηγικών. Πιο αναλυτικά, όλες οι στρατηγικές για την έλλειψη στέγης, που έχουν εφαρμοστεί στις χώρες οι οποίες έχουν να επιδείξουν καλές πρακτικές και έχουν αποτυπωθεί στις Ομότιμες Αναφορές για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω, συνθέτουν στεγαστικές και προνοιακές πολιτικές, δίνοντας έμφαση στην αύξηση των καταλυμάτων για ειδικές κατηγορίες άστεγων και στην πρόληψη της έλλειψης στέγης. Ο όρος «Σπίτι Πρώτα», που εκφράζει τη σύγχρονη προσέγγιση, υιοθετείται από όλο και περισσότερες χώρες. Επίσης, όλες οι στρατηγικές απευθύνονται σε ένα ευρύ φάσμα φορέων, τους οποίους καλούν να εμπλακούν και να σχηματίσουν συμμα- 11

12 χίες για να επιτύχουν τους στρατηγικούς στόχους που έχουν τεθεί. Για την αποτελεσματική εφαρμογή των στρατηγικών δίνεται πολλή προσοχή στον τρόπο με τον οποίο οι στόχοι, που τίθενται σε εθνικό επίπεδο και αφορούν επιλεγμένες κατηγορίες άστεγων εξειδικεύονται σε πρακτικές ενέργειες και παρεμβάσεις στο τοπικό επίπεδο 52. Κοινό χαρακτηριστικό όλων των στρατηγικών είναι η έμφαση που δίνουν στο ρόλο των δημοτικών αρχών και υπηρεσιών σε τοπικό επίπεδο, κυρίως σε επίπεδο Δήμου. Οι στρατηγικές για την έλλειψη στέγης στις εν λόγω χώρες είναι καλά χρηματοδοτούμενες και επιδιώκουν απτά μετρήσιμα αποτελέσματα, όπως είναι η μείωση της χρήσης και του χρόνου διαμονής σε ξενώνες συγκεκριμένων κατηγοριών άστεγων και η παροχή μακροχρόνιου ή μόνιμου καταλύματος σε συνδυασμό με εξατομικευμένες υπηρεσίες υποστήριξης. 7. Η Κα τ α σ τ α σ η Τω ν Ασ τ ε γ ω ν Στη ν Ελ λ α δ α Τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία για τον άστεγο πληθυσμό είναι σπάνια στη χώρα μας, γεγονός που εμποδίζει την εκτίμηση των πραγματικών διαστάσεων του προβλήματος, ενώ αναστέλλει κάθε προσπάθεια για το σχεδιασμό μίας ολοκληρωμένης στρατηγικής για την αντιμετώπισή του 53. Σε μία σχετικά πρόσφατη καταγραφή του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Απρίλιος 2009) οι άστεγοι στην Ελλάδα υπολογίστηκαν σε άτομα, ένας αριθμός που έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση γιατί δεν περιλαμβάνει σημαντικές κατηγορίες της τυπολογίας ETHOS. Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις υπολογίζουν τον αριθμό των άστεγων στη χώρα μας, στα άτομα Άστεγοι στο Δρόμο και Στερούμενοι Κατοικίας Από την παραπάνω επίσημη καταγραφή, το 2009, οι άστεγοι στο δρόμο ήταν άτομα. δηλαδή (το 23,4% του συνόλου των αστέγων) και οι άστεγοι που στερούνται κατοικίας 974 άτομα (το 12,6% του συνόλου των αστέγων). Σύμφωνα με τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Praksis», σήμερα (μόνο στην Αθήνα) οι άστεγοι υπολογίζονται πάνω από (Έλληνες και μετανάστες). Τα αιτήματα για στέγαση στην οργάνωση έχουν αυξηθεί σημαντικά και αναμένεται να πάρουν ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις στο προσεχές μέλλον. Κατά μέσο όρο κάθε εβδομάδα σημειώνονται περίπου 18 με 20 νέα αιτήματα, ενώ πάνω από το 50% αυτών αφορά οικογένειες, οι οποίες κατά μέσο όρο αποτελούνται από τέσσερα μέλη η καθεμία. Στην έρευνα της «Κλίμακα» 55 για το ψυχοκοινωνικό προφίλ και το επίπεδο διαβίωσης των άστεγων που ζουν στους δρόμους της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας ( , δείγμα 200 άτομα) έχουν καταγραφεί σημαντικά ευρήματα από τους ερωτηθέντες: το 90,7% είναι εγγράμματοι το 50,3% είναι άγαμοι το 46,5% ζουν χωρίς μόνιμη κατοικία τουλάχιστον 3 χρόνια το 75% δεν έχουν φυλακιστεί για παραβατική συμπεριφορά 50,3% έχασαν το σπίτι τους λόγω οικονομικών προβλημάτων και χαμηλού εισοδήματος το 66% θεωρούν ότι θα βγουν από τη συγκεκριμένη δύσκολη κατάσταση το 31% έχει «πάντα» πρόβλημα εξασφάλισης καταλύματος για ύπνο το 50,5% έχει κοιμηθεί «στο δρόμο ή σε κάποιο άλλο υπαίθριο δημόσιο χώρο» το 23% έχει «κάθε μέρα» πρόβλημα σίτισης το 13,4% συνήθως τρώει «φαγητό που βρήκε στο δρόμο, στα σκουπίδια ή πεταμένα» το 80% αντιμετωπίζει πρόβλημα εύρεσης ρούχων το 39,3% έχει πέσει θύμα ληστείας κατά τη διάρκεια της διαμονής του στο δρόμο το 42% έχει παιδιά το 58% έχει «στενούς συγγενείς που γνωρίζουν την κατάστασή του» το 70% δεν έχει εργαστεί «καμία» ημέρα σε διάστημα δύο μηνών το 72% έχουν «έρθει σε επαφή με κάποιον ξενώνα ή κάποιο πρόγραμμα, που αφορά στους άστεγους» 12

13 το 46% απάντησε πως αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας το 58% δε καλύπτεται από ασφάλεια υγείας ή κάποιο πρόγραμμα υγείας το 80% δεν έχει νοσηλευτεί για κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας το 33% πίνουν αλκοόλ κάθε μέρα το 14% έχει κάνει πρόσφατα χρήση ναρκωτικών Για τους άστεγους του δρόμου και τους ανθρώπους που στερούνται κατοικίας, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή εμπειρία, οι ξενώνες φιλοξενίας διαδραματίζουν έναν ρόλο κλειδί στη μετάβασή τους στη μόνιμη/ανεξάρτητη κατοικία και την κοινωνική ενσωμάτωση. Και αναφερόμαστε σε ξενώνες, που δεν προσφέρουν απλώς ένα κρεβάτι αλλά και όλες τις αναγκαίες υποστηρικτικές υπηρεσίες, που ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες των άστεγων. Στην Ελλάδα δεν ισχύει αυτό. Υπάρχει σημαντική έλλειψη ξενώνων, τη στιγμή που οι ανάγκες του άστεγου πληθυσμού είναι μεγάλες (ειδικά στις αστικές περιοχές της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και άλλων ελληνικών πόλεων). Επιπλέον, στους ξενώνες φιλοξενίας που λειτουργούν οι Δήμοι, συνήθως, δεν παρέχονται άλλες υποστηρικτικές υπηρεσίες, ενώ η διαδικασία για να γίνει κάποιος δεκτός είναι επίπονη, χρονοβόρα και απευθύνεται μόνο σε δημότες αποκλείοντας έτσι τους παράνομους μετανάστες (χωρίς νόμιμα ταξιδιωτικά έγγραφα) 56. Η κατάσταση στέγης των μεταναστών, των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο στη χώρα μας είναι, συχνά, δραματική. Και τούτο γιατί παρά το σημαντικό μέγεθος του μεταναστευτικού πληθυσμού, δεν υπήρξε καμία δημόσια πολιτική για τη στέγασή του. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων 57, οι παράνομοι μετανάστες και οι πρόσφυγες, αποτελούν ένα υψηλό ποσοστό στο σύνολο του άστεγου πληθυσμού στην Ελλάδα. Μάλιστα, η κατάσταση στέγης για τους πολιτικούς πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο είναι ακόμη χειρότερη από εκείνη των μεταναστών. Ο αριθμός των αιτούντων άσυλο είναι πολύ μεγαλύτερος από τα διαθέσιμα κρεβάτια στα επίσημα και ανεπίσημα κέντρα υποδοχής, αλλά και στους ξενώνες που διατηρούν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις για να καλύψουν τις στεγαστικές ανάγκες των προσφύγων. Οι αιτούντες άσυλο πολύ συχνά μένουν για μήνες άστεγοι στο δρόμο χωρίς εναλλακτική διαμονή (στους δρόμους, σε άδεια αυτοκίνητα, στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, κ.α.). Στη χώρα μας, οι άστεγοι άνθρωποι, λόγω της απουσίας άτυπου δικτύου υποστήριξης και ξενώνων επείγουσας ανάγκης, αναγκάζονται να καταφύγουν στα φθηνά ξενοδοχεία, τα οποία πληρώνουν είτε ζητιανεύοντας είτε από τα χρήματα επιδομάτων που λαμβάνουν. Σύμφωνα με τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις 58, το κόστος ενός φθηνού ξενοδοχείου στην Αθήνα ποικίλλει από τα 8 Ευρώ για ένα τρίκλινο δωμάτιο, η πιο φθηνή επιλογή που αναφέρθηκε, έως τα 20 Ευρώ για ένα μονόκλινο δωμάτιο με μπάνιο, σε μία υποβαθμισμένη περιοχή της πρωτεύουσας Άνθρωποι που διαβιούν σε Επισφαλείς Συνθήκες Στέγασης Με την οικονομική κρίση τα ελληνικά νοικοκυριά αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στον τομέα της στέγασης. Η άνοδος του κόστους απόκτησης και διατήρησης μίας ιδιόκτητης κατοικίας, σε συνδυασμό με τα καθυστερούμενα δάνεια και τους πλειστηριασμούς έχουν δημιουργήσει μία εκρηκτική κατάσταση. Εάν οι πλειστηριασμοί δεν είχαν «παγώσει» τα τελευταία δύο χρόνια με σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις 59 οι άνθρωποι που ζουν σήμερα υπό την απειλή κατάσχεσης της κατοικίας τους διατρέχουν στο μέλλον τον κίνδυνο να βρεθούν κυριολεκτικά στο δρόμο. Τα στοιχεία που δημοσιεύονται στον Ελληνικό Τύπο είναι από μόνα τους ανησυχητικά: «σήμερα περισσότερα από ακίνητα βρίσκονται υπό την απειλή πλειστηριασμού, από τα οποία τα αφορούν την πρώτη κατοικία 60. Για τα ακίνητα αυτά έχουν εκδοθεί ήδη διαταγές πληρωμής και έχουν συνταχθεί οι κατασχετήριες καταθέσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο 7μηνο 2011 εκδόθηκαν από το Πρωτοδικείο της Αθήνας περισσότερες από διαταγές πληρωμής, όταν το 2010 το ίδιο δικαστήριο είχε εκδώσει περίπου διαταγές πληρωμής και το 2008 είχε εκδώσει διαταγές πληρωμής. Δεν είναι τυχαίο ότι η καταναλωτική οργάνωση ΕΚΠΟΙΖΩ, εκτός της νομικής και συμβουλευτικής υποστήριξης που προσφέρει σε υπερχρεωμένα νοικοκυριά, έχει ξεκινήσει από τις αρχές του 13

14 έτους () πρόγραμμα ψυχολογικής υποστήριξης σε άτομα που ζουν με τον κίνδυνο να χάσουν τη μοναδική κατοικία τους 61. Η κατάσταση στον τομέα της ενοικιαζόμενης κατοικίας δεν είναι λιγότερο επισφαλής. Ιδιαίτερα για τους μετανάστες που ζουν στη χώρα μας υπάρχουν αναφορές ότι οι ιδιοκτήτες δεν συνάπτουν συμβόλαια ενοικίασης και συχνά προχωρούν σε παράνομη αύξηση μισθώματος, σε αναγκαστική συγκατοίκηση ή σε έξωση. Ωστόσο, σύμφωνα με δημοσιεύματα του Ελληνικού Τύπου, το 2011 οι εξώσεις αυξάνονται εντυπωσιακά και για τους Έλληνες ενοικιαστές με δεδομένο το χαμηλό εισόδημα και την εργασιακή επισφάλεια που αντιμετωπίζουν λόγω της οικονομικής κρίσης. «Μόνο τον πρώτο μήνα του 2011 κινήθηκαν οι διαδικασίες για περισσότερες από εξώσεις. Ο αριθμός αυτός είναι εντυπωσιακός, αν ληφθεί υπόψη πως καθ όλη τη διάρκεια του 2010 πραγματοποιήθηκαν περίπου εξώσεις.» 62 Πραγματικότητα για τη χώρα μας αποτελεί και η αυθαίρετη δόμηση στις μεγάλες αστικές περιοχές, ιδιαίτερα σε εκείνα τα τμήματα των αστικών περιοχών, τα οποία είναι ήδη υποβαθμισμένα, όπως οι βιομηχανικές περιοχές και οι «γειτονιές» με εθνικές και πολιτισμικές κοινότητες (Ρομά, πρόσφυγες, οικονομικοί μετανάστες). Σε μη συμβατικές και προσωρινές κατασκευές, ζουν πληθυσμοί μεταναστών σε αγροτικές περιοχές της χώρας αλλά και κοντά στα λιμάνια (Πάτρα, Πρέβεζα) ελπίζοντας για τη διαφυγή τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στην κατηγορία των ανθρώπων που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης, σύμφωνα με την τυπολογία ETHOS, περιλαμβάνονται και τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας, κυρίως γυναίκες και παιδιά Σύμφωνα με την FEANTSA, η ενδοοικογενειακή βία είναι ένα πιθανό μονοπάτι προς την έλλειψη στέγης από τη στιγμή που το θύμα κατορθώσει να διαφύγει από το δράστη και να αναζητήσει βοήθεια 63. Στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. υπάρχει σύστημα προστασίας των θυμάτων της ενδοοικογενειακής βίας, με καταφύγια και κοινωνικές υπηρεσίες. Στη χώρα μας, οι συγκεκριμένες υπηρεσίες είναι ανεπαρκείς και υπάρχει πραγματική ανάγκη ανάπτυξης των υποστηρικτικών δομών για τη φιλοξενία των θυμάτων. Επίσης, κρίνεται απαραίτητο οι υπάρχουσες υπηρεσίες να διασφαλίζουν την υποστήριξη των γυναικών στην εξεύρεση στέγης. Η μεταρρύθμιση της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης (Πρόγραμμα Καλλικράτης) μεταφέρει όλες τις αρμοδιότητες στους τομείς της φροντίδας, των κοινωνικών υπηρεσιών και της πρόνοιας στους νέους Δήμους (Αυτοδιοίκηση Α βαθμού). Την περίοδο που διανύουμε η Γενική Γραμματεία Ισότητας σε συνεργασία με τους Δήμους και της Περιφέρειας της χώρας ενθαρρύνει, στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος για την Ουσιαστική Ισότητα των Φύλων, την ανάπτυξη ειδικών προγραμμάτων για κοινωνικά ευπαθείς ομάδες και ιδιαίτερα γυναικών, που υφίστανται πολλαπλές διακρίσεις, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι γυναίκες θύματα βίας και οι άστεγες Άνθρωποι που Διαβιούν σε Ανεπαρκή Ακατάλληλα Καταλύματα Η διαμονή υπερβολικά μεγάλου αριθμού ανθρώπων στον ίδιο χώρο είναι μία πραγματικότητα και αφορά κυρίως τους μετανάστες που ζουν στη χώρα μας. Είναι ένα φαινόμενο γνωστό σε όσους ζουν στο κέντρο της Αθήνας και θεωρούμε ότι αποτελεί και μία από τις βασικές αιτίες εγκατάλειψης του κέντρου από τους Έλληνες κατοίκους του. Η παράνομη ενοικίαση διαμερισμάτων σε μετανάστες «με το κεφάλι» μπορεί να προσφέρει υπερκέρδη στους ιδιοκτήτες τους αλλά, ταυτόχρονα, υποβαθμίζει ολόκληρες γειτονιές και τις καθιστά γκέτο με ανυπολόγιστες συνέπειες

15 Σύμφωνα με την Μη Κυβερνητική Οργάνωση «ΑΡΣΙΣ» 66, στη Θεσσαλονίκη, το 1/3 των ανθρώπων που υποστηρίζει, ζουν σε άθλιες συνθήκες στα ενοικιαζόμενα σπίτια τους (δωμάτια με υγρασία, διαμερίσματα χωρίς μπάνιο και ζεστό νερό). Επίσης, ένας σημαντικός αριθμός είναι ιδιοκτήτες (από κληρονομιά) που δεν έχουν τα οικονομικά μέσα ή τη νοητική ικανότητα να διατηρήσουν την περιουσία τους και ζουν σε σπίτια εντελώς εγκαταλελειμμένα, εστίες μόλυνσης για τους ίδιους και τους γείτονές τους. Πραγματικότητα για τη χώρα μας αποτελεί και η αυθαίρετη δόμηση στις μεγάλες αστικές περιοχές, ιδιαίτερα σε εκείνα τα τμήματα των αστικών περιοχών, τα οποία είναι ήδη υποβαθμισμένα, όπως οι βιομηχανικές περιοχές και οι «γειτονιές» με εθνικές και πολιτισμικές κοινότητες (Ρομά, πρόσφυγες, οικονομικοί μετανάστες). Σε μη συμβατικές και προσωρινές κατασκευές, ζουν πληθυσμοί μεταναστών σε αγροτικές περιοχές της χώρας 67 αλλά και κοντά στα λιμάνια (Πάτρα, Πρέβεζα) ελπίζοντας για τη διαφυγή τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες 68. Η κατάληψη εγκαταλελειμμένων κτιρίων και σπιτιών, χωρίς βασικές υποδομές, από άστεγους ανθρώπους είναι, επίσης, μία πραγματικότητα στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η κατάληψη μοιάζει μία καλύτερη εναλλακτική από τη ζωή στο δρόμο. Επιπλέον, υπάρχει στη χώρα μας ιστορικό καταλήψεων εγκαταλελειμμένων κτιρίων από ομάδες αντιεξουσιαστών, οι οποίοι λειτουργούν ως ανοιχτοί, αυτόνομοι, αυτο-διαχειριζόμενοι χώροι και αντιμετωπίζουν, μεταξύ άλλων, το στεγαστικό πρόβλημα των νέων ανθρώπων στις πόλεις. Τέτοιες καταλήψεις αναφέρονται οι Yphanet, Terra Incognita, Mayri Gata, Delta στη Θεσσαλονίκη και Villa Amalia, Lela Karagianni στην Αθήνα 69. Οι πραγματικές διαστάσεις αυτής της ακραίας μορφής φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού δεν είναι γνωστή στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες και χρειάζεται συστηματική και συνεχής συλλογή δεδομένων για την έλλειψη στέγης σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Η έλλειψη στέγης, για αρκετά χρόνια, παρέμεινε στο περιθώριο των Ευρωπαϊκών συζητήσεων της Ε.Ε.. Ωστόσο, τη τελευταία δεκαετία, η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις που έχει στην απασχόληση και στην αύξηση της έλλειψης στέγης, οδήγησε τα επίσημα όργανα της Ε.Ε. στην αναγνώριση του προβλήματος και στην ενθάρρυνση των κρατών μελών να αναπτύξουν στρατηγικές αντιμετώπισής του. Αποτελεί κοινή πεποίθηση, στην Ευρώπη πως η εφαρμογή πολιτικών για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, στη σημερινή δύσκολη συγκυρία, θα βοηθήσει τις κοινωνίες μας να είναι βιώσιμες, στην μετά την κρίση εποχή. Οι Ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα οι αναπτυγμένες, έχουν την εμπειρία και τη γνώση αποτελεσματικών στρατηγικών για την πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινόμενου. Μελετώντας τις στρατηγικές τους μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η λιγότερο δαπανηρή αλλά και περισσότερο αποτελεσματική πολιτική για την έλλειψη στέγης είναι η πρόληψη. Η αποτελεσματική διακυβέρνηση, η συστηματική παρακολούθηση και η προσαρμογή των πολιτικών στις νέες ομάδες αστέγων είναι βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία των στρατηγικών αντιμετώπισης του φαινόμενου. 8. Συ μ π ε ρ α σ μ α τ α Η Ευρωπαϊκή Τυπολογία (ETHOS) για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία είναι αναμφισβήτητα ένα σημαντικό βήμα για την κατανόηση των χαρακτηριστικών και της έκτασης του προβλήματος, για το σχεδιασμό και την εφαρμογή των κατάλληλων στρατηγικών αντιμετώπισής του. Οι απόψεις των συγγραφέων που αναπτύσσονται στα Kείμενα Δημόσιας Πολιτικής είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα το ΙΣΤΑΜΕ Ανδρέας Παπανδρέου. 15

16 9. Πα ρ ά ρ τ η μ α ETHOS Ευρωπαϊκη Τυπολογια για την ελλειψη στεγης και τον αποκλεισμο απο την κατοικια Η έλλειψη στέγης είναι ένα από τα κύρια προβλήματα που συμπεριλαμβάνει η Στρατηγική για την Κοινωνική Προστασία και Ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πρόληψη της έλλειψης στέγης και η επαναστέγαση των αστέγων απαιτεί την κατανόηση των διαδικασιών που οδηγούν σε αυτήν και άρα μια ευρεία αντίληψη για το τι σημαίνει έλλειψη στέγης. Η FEANTSA ( Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των οργανώσεων που εργάζονται με τους αστέγους) έχει αναπτύξει μια τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, που ονομάζεται ETHOS. Η τυπολογία αυτή ξεκινάει από την κατανόηση του ότι υπάρχουν τρεις παράμετροι που συνιστούν την έννοια του σπιτιού, η έλλειψη των οποίων περιγράφει την έλλειψη στέγης : - Το να έχει κάποιος σπίτι σημαίνει ότι έχει ένα κατάλληλο οίκημα (ή χώρο), στο οποίο το άτομο και η οικογένεια του έχουν την αποκλειστική κυριότητα (φυσική διάσταση) - Το να είναι κανείς σε θέση να διαθέτει προσωπικό χώρο και να απολαμβάνει τις κοινωνικές του σχέσεις (κοινωνική διάσταση) και - Το να έχει κανείς έναν νόμιμο τίτλο για την ιδιοκτησία ενός χώρου (νομική διάσταση). Αυτή η ανάλυση οδηγεί στις 4 κύριες διαφοροποιήσεις : Άστεγοι στον δρόμο, Έλλειψη κατοικίας, Επισφαλής στέγη και Ανεπαρκής ή Ακατάλληλη στέγη, οι οποίες όλες υποδηλώνουν την έλλειψη σπιτιού. Κατά συνέπεια η τυπολογία ETHOS κατατάσσει τους ανθρώπους που είναι άστεγοι σύμφωνα με τις συνθήκες διαβίωσης και στέγασης : Οι 4 αυτές βασικές εννοιολογικές κατηγορίες χωρίζονται σε 13 υποκατηγορίες σύμφωνα με επιμέρους λειτουργικούς ορισμούς, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την καταγραφή και την χαρτογράφηση του προβλήματος, την εξέλιξη και παρακολούθηση του φαινόμενου και την αξιολόγησή του. Εννοιολογική Κατηγορία ΑΣΤΕΓΟΙ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΣΤΕΡΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΖΟΥΝ ΣΕ ΕΠΙΣΦΑΛΕΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ Λειτουργικός Ορισμός Συνθήκες Διαβίωσης Γενικοί Προσδιορισμοί Όρων Κατοικίας 1 Άνθρωποι που ζουν στο δρόμο 2 Διαμονή σε χώρους για επείγουσες περιπτώσεις 3 Διαμονή σε ξενώνες για αστέγους 4 Φιλοξενία σε ξενώνες γυναικών 5 Διαμονή σε κέντρα για μετανάστες πρόσφυγες 6 Πρόσωπα που φεύγουν από Ιδρύματα 7 Πρόσωπα που λαμβάνουν μακροχρόνια υποστήριξη 8 Άνθρωποι που ζουν σε επισφαλή κατοικία 9 Άνθρωποι που ζουν υπό την απειλή έξωσης 10 Πρόσωπα που ζουν υπό την απειλή βίας 1.1 Διαμονή σε δημόσιους χώρους ή εξωτερικούς χώρους Διαμονή στο δρόμο ή σε δημόσιους χώρους, χωρίς το κατάλυμα να μπορεί να θεωρηθεί τόπος κατοικίας 2.1 Διανυκτέρευση σε ξενώνες ύπνου Άνθρωποι χωρίς σταθερό τόπο διαμονής, που χρησιμοποιούν για διανυκτέρευση υποβαθμισμένα καταλύματα. 3.1 Διαμονή σε ξενώνα για άστεγους 3.2 Προσωρινή παραμονή σε ξενώνα για άστεγους Ο χρόνος παραμονής ορίζεται να είναι σύντομος* 3.3 Υποστηριζόμενη διαμονή σε μεταβατικό στάδιο 4.1 Διαμονή σε ξενώνες για γυναίκες Σύντομη* φιλοξενία γυναικών, που έχουν βιώσει ενδο-οικογενειακή βία. 5.1 Προσωρινή φιλοξενία σε κέντρα υποδοχής για αιτούντες άσυλο Βραχυχρόνια φιλοξενία σε χώρους υποδοχής λόγω 5.2 Προσωρινή φιλοξενία για μετανάστες νομικής εκκρεμότητας. 6.1 Εξιτήριο από σωφρονιστικά καταστήματα Αποφυλακιζόμενοιz Δεν υπάρχει άλλη κατοικία πριν την αποφυλάκιση 6.2 Εξιτήριο από Ψυχιατρεία και άλλα Νοσοκομεία η αποφοίτηση Παράταση της νοσηλείας λόγω της έλλειψης στέγης από Θεραπευτικά προγράμματα για χρήση ουσιών 6.3 Λήξη φιλοξενίας σε Ιδρύματα Παιδικής Προστασίας /στέγες ανηλίκων Δεν πιστοποιείται η ύπαρξη κατοικίας (με την συμπλήρωση των 18 χρόνων) 7.1 Στεγαστική φροντίδα για ηλικιωμένους αστέγους Διαμονή μακράς διάρκειας* και παροχή φροντίδας για 7.2 Υποστηριζόμενη διαμονή για πρώην αστέγους πρώην αστέγους 8.1 Προσωρινή φιλοξενία σε συγγενείς ή φίλους (από ανάγκη) Προσωρινή διαμονή σε συμβατική κατοικία αλλά όχι σε κανονική και μόνιμη λόγω έλλειψης στέγης 8.2 Διαμονή σε καθεστώς παράνομης ή παράτυπης υπενοικίασης Διαμονή χωρίς νόμιμη ενοικίαση παράνομη κατάληψη 8.3 Παράνομη καταπάτηση γης (για στεγαστικό σκοπό) Καταπάτηση γης χωρίς νόμιμα δικαιώματα 9.1 Αναγκαστική έξωση με δικαστική εντολή από ενοικιαζόμενη Όπου εντολές για έξωση είναι σε ισχύ κατοικία 9.2 Εντολή κατάσχεσης ιδιόκτητης κατοικίας Όπου υπάρχει δικαστική εντολή για κατάσχεση 10.1 Διαμονή στην οικογενειακή εστία με καταγραμμένα από την αστυνομία περιστατικά βίας Όταν η αστυνομία λαμβάνει μέτρα για να εξασφαλίσει ασφαλή διαμονή σε θύματα ενδοοικογενειακής βίας ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΔΙΑΒΙΟΥΝ ΣΕ ΑΝΕΠΑΡΚΗ ΑΚΑΤΑΛΛΗΛΑ ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ 11 Άνθρωποι που ζουν σε προσωρινά ή πρόχειρα καταλύματα 12 Άνθρωποι που ζουν σε ακατάλληλα καταλύματα 13 Διαμονή υπερβολικά μεγάλου αριθμού ανθρώπων στον ίδιο χώρο 11.1 Τροχόσπιτα Αυτοκίνητα Δεν προορίζονται για μόνιμη διαμονή 11.2 Μη συμβατικές κατασκευές Αυτοσχέδιες κατασκευές, παραπήγματα ή παράγκες 11.3 Προσωρινές κατασκευές Ημι-μόνιμες κατασκευές, λυόμενα ή containers 12.1 Κατειλημμένα κτίρια ακατάλληλα για κατοίκηση Χώροι που θεωρούνται ακατάλληλοι για κατοίκηση σύμφωνα με την υπάρχουσα νομοθεσία 13.1 Υπέρβαση του ανώτατου επιτρεπτού ορίου συνωστισμού σε κατοικία Υπέρβαση του ανώτατου επιτρεπτού εθνικού ορίου ανθρώπων ανά χρησιμοποιούμενο δωμάτιο ή επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο. Σημείωση : Ως διαμονή σύντομης διάρκειας ορίζεται χρόνος λιγότερος του έτους Ως διαμονή μακράς διάρκειας ορίζεται χρόνος πέραν του έτους Αυτός ο ορισμός είναι συμβατός με τους ορισμούς των απογραφών, όπως συνιστώνται στην Έκθεση του 2006 της UNECE / EUROSTAT FEANTSA is supported financially by the European Commission. The views expressed herein are those of the author(s) and the Commission is not responsible for any use that may be made of the information contained herein. 16 European Federation of National Associations Working with the Homeless AISBL Fédération Européenne d Associations Nationales Travaillant avec les Sans-Abri AISBL EL 194, Chaussée de Louvain n 1210 Brussels n Belgium n Tel.: n Fax: n ethos@feantsa.org n

17 10. Βιβλιογραφια-Υπ ο σ η μ ε ι ω σ ε ι ς 1. Glasser, I., (1994), Homelessness in Global perspective, CK Hall & Co, New York 2. Synthesis Report, (2007), National Action Plan against Substandard Housing, Peer Review, France 3. Synthesis Report, (2004), The English Rough Sleeping Strategy in a European Context, Peer Review, United Kingdom 4. Synthesis Report, (2010), The Finnish National Program to reduce long-term homelessness, Peer Review, Finland 5. Beavis, MA., Klos, N., Carter, T., Douchant, C., (1997), Literature review: Aboriginal peoples and Homelessness, Ottawa, Canada Mortgage and Housing Corporation 6. Η FEANTSA ιδρύθηκε το 1989 ως Ευρωπαϊκή Μη Κυβερνητική Οργάνωση, αριθμεί περίπου 100 μέλη από 30 Ευρωπαϊκές χώρες. Τα μέλη της είναι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, που προσφέρουν ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών σε άστεγους, συμπεριλαμβανομένων στέγης και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Η FEANTSA είναι το μοναδικό Ευρωπαϊκό Δίκτυο τέτοιου μεγέθους που εστιάζει τη δράση της αποκλειστικά στην έλλειψη στέγης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και υποστηρίζεται οικονομικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 7. Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τη διάσκεψη, συμπεριλαμβανομένων όλων των σχετικών εγγράφων, βλ. (τελευταία ενημέρωση 19/07/2011) 8. Damon, J., (2010), Policies on Provision for Homeless People in the European Union, Report to the Minister of Housing στο European Journal of Homelessness, Vol.4, σελ Frazer, H., Marlier, E., (2009), Homelessness and Housing Exclusion across EU Member States, European Commission, DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities 10. Rossi, P.H, (1993), The politics of homelessness σε Wilson, W.J., Sociology and the public agenda, Newbury Park, London 11. Schurink, E., (2003), Homeless People and Social Support: The Process of Becoming Homeless στο The International Scope Review, Vol.5, No 10, σελ Alesina, A., Glaeser, E.L., (2004), Fighting Poverty in the U.S. and Europe: A World of Difference, Oxford University Press, Oxford 13. Shinn, M., (2010), Homelessness, Poverty and Social Exclusion in the United States and Europe στο European Journal of Homelessness, Vol.4, σελ Βλέπε Συγκριτικό Πίνακα Βασικών Χαρακτηριστικών Κοινωνικής Κατοικίας στην Ευρώπη σε syoek.gr/eu-oek.htm (τελευταία ενημέρωση 16/01/) 15. Hladikova, A., Hradecky, I., (2007), Homelessness in the Czech Republic στο Journal of Social Issues, Vol. 63, No 3, σελ Burt, M., Aron, L., et al., (1999), Homelessness: Programs and the People they Serve: Findings of the National Survey of Homeless Assistance Providers and Clients, Urban Institute, Washington 17. Firdion, J., Marpsat, M. (2007), A Research Program on Homelessness in France στο Journal of Social Issues, Vol. 63, No 3, σελ Burrows, R. (1997), The Social Distribution of the Experience of Homelessness σε Burrows, R., Pleace, N., Quilgars, D., (eds.), Homelessness and Social Policy, Routledge, London, σελ Homelessness Task Force, (2008), The Road Home: A National Approach to Reducing Homelessness, Commonwealth of Australian Department of Families, Housing, Community Services and Indigenous Affairs, Canberra 17

18 20. Okamoto, Y., (2007), A Comparative Study of Homelessness in the United Kingdom and Japan στο Journal of Social Issues, Vol. 63, No 3, σελ Philipott, P., Lecocq, C., et al., (2007), Psychological Research on Homelessness in Western Europe: A Review from 1970 to 2001 στο Journal of Social Issues, Vol. 63, No 3, σελ όπ Koegel, P., Burnam, M., Baumohl, J., (1996) The Causes of Homelessness σε Baumohl, J., (ed) Homelessness in America, Oryx Press, Phoenix. 24. όπ όπ Dowding, K., King, D.,(2000), Roofless in London σε Policy Studies Journal, Vol.28, No2, σελ όπ Bradshaw, J., Mayhew, E., Understanding Extreme Poverty in the European Union στο European Journal of Homelessness, Vol.4, σελ FEANTSA, (2006), Good Practice Guidelines for Monitoring and Measuring Homelessness 30. Galandrino, M., (2010), Homelessness and Housing Exclusion in the EU Social Inclusion Process στο European Journal of Homelessness, Vol.3, σελ Την επεξεργασία των Κοινών Εκθέσεων ολοκλήρωσε ο συνεργάτης του ΙΣΤΑΜΕ κ. Κώστας Μοσχολιός 32. Συμβούλιο (Απασχόληση και Κοινωνική Πολιτική), (2001), Κοινή Έκθεση για την Κοινωνική Ενσωμάτωση- Μέρος 1:Η Ευρωπαϊκή Ένωση και Μέρος ΙΙ: Τα κράτη μέλη, 15223/01 SOC 538 ECOFIN 400 EDUC 161 SAN Council (Empoyment, Social Policy, Health and Consumer Affairs), (2004), Joint Report by the Commission and the Council on social inclusion, 7101/04 SOC 115, ECOFIN 80, EDUC 46, SAN European Commission, (2007), Joint Report on Social Protection and Social Inclusion 35. European Commission, (2008), Joint Report on Social Protection and Social Inclusion 36. European Commission, (2009), Joint Report on Social Protection and Social Inclusion 37. Council of the European Union, (2010), Draft Joint Report on Social Protection and Social Inclusion 2010, 6500/10 SOC 11 ECOFIN 101 FSTR 8 EDUC 31 SAN

19 Edgar, B., Harrison, M., Watson, P., Busch-Geertsema, V., (2007), Measurement of Homelessness at EU Level, European Commission 48. Meert, H., (2005), Preventing and Tackling Homelessness, Peer Review, Denmark 49. Benjaminsen, L., Dyb, E., O Sullivan, E., (2009), The Governance of Homelessness in Liberal and Social Democratic Welfare Regimes: National Strategies and Models of Intervention, στο European Journal of Homelessness, Vol.3, σελ Stephens, M., (2010), Study on Housing Exclusion: Welfare Policies, Housing Provision and Labour Markets, European Commission 51. όπ Huey, L., (2009), Homelessness and the Exclusive Society Thesis: Why it is important to Think Local and Act Local on Homelessness Issues στο European Journal of Homelessness, Vol.3, σελ FEANTSA, (2008), Greece-National Report on Homelessness 54. Παπαλιού, Ο., (2010), «Το ζήτημα των άστεγων: μία πρώτη προσέγγιση» σε Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας 2010, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα όπ Κλίμακα, (2010), Homelessness in Greece, Παρουσίαση σε European Research Conference, Budapest 58. όπ Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου (ΦΕΚ 181 ΤΕΥΧΟΣ Α ), Ν. 3814/10 (ΦΕΚ 3/Α/ ), N. 3869/2010 (FEK 130/A/ Βλέπε FEANTSA, (2007), Homelessness and Domestic Violence, Brussels 64. Στις σχετικές πρωτοβουλίες τις Γενικής Γραμματείας Ισότητας συγκαταλέγονται: (α) η εκπόνηση του Εθνικού Προγράμματος για την Ουσιαστική Ισότητα των Φύλων : Δράσεις για τις Περιφέρειες και τους Δήμους, (β) η ενθάρρυνση της υπογραφής της Ευρωπαϊκής Χάρτας για την Ισότητα από τους Δήμους και τις Περιφέρειες της χώρας, (γ) η έκδοση Οδηγών εφαρμογής της Ευρωπαϊκής Χάρτας για την ισότητα των Φύλων από τους Δήμους και τις Περιφέρειες της χώρας. Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε στο www. isotita.gr 65. Ρερρές, Κ., (2010), Γκετοποίηση τμήματος του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και οι συνέπειες του φαινομένου στον τουρισμό της πόλης, Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, Αθήνα. 66. όπ (τελευταία ενημέρωση 16/01/) 68. Μεταναστευτικό πρόβλημα στην Πάτρα σε (τελευταία ενημέρωση 16/01/) 69. όπ

20 Η ταυτότητα του ΙΣΤΑΜΕ Α. Παπανδρέου Tο Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Πολιτικών (ΙΣΤΑΜΕ) Α. Παπανδρέου είναι το ινστιτούτο ερευνών δημόσιας πολιτικής του ΠαΣοΚ. Λειτουργεί ως ένα κέντρο σύγχρονου πολιτικού προβληματισμού, πολιτικής αναζήτησης και επιστημονικής έρευνας στο χώρο του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Το έργο και η δραστηριότητά του απευθύνεται στα πολιτικά στελέχη του ΠαΣοΚ και των άλλων κομμάτων, τη δημόσια διοίκηση, τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, την ακαδημαϊκή κοινότητα, τις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνίας των πολιτών καθώς και το ευρύ κοινό. Αποσκοπεί στη συστηματική μελέτη της ελληνικής κοινωνίας και άλλων ανεπτυγμένων κοινωνιών, καθώς και στην ανάλυση όψεων και διαστάσεων του πολιτικού συστήματος και της δημόσιας σφαίρας. Η ταυτότητα της Συγγραφέως Η Κατερίνα Γιαννέτου σπούδασε Κοινωνιολογία και ολοκλήρωσε με υποτροφία διετές μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Εργάστηκε επί σειρά ετών στο Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής (ΚΕΚΜΟΚΟΠ) και μετέπειτα στο Υπουργείο Ανάπτυξης για θέματα Προστασίας Καταναλωτή και στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης για θέματα Μετανάστευσης και Αντεγκληματικής Πολιτικής. Μετά από χρόνια εθελοντικής προσφοράς εκλέχθηκε Πρόεδρος Δ.Σ. της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης ΕΚΥΘΚΚΑ (Κέντρο Έρευνας και Υποστήριξης Θυμάτων Κακοποίησης και Κοινωνικού Αποκλεισμού), στα Ιωάννινα ( ). Διετέλεσε μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Equal «ΑΛΚΗΣΤΙΣ» για την Καταπολέμηση του Κοινωνικού Αποκλεισμού των Γυναικών ( ) και της Γραμματείας του Τομέα Γυναικών του ΠΑΣΟΚ ( ). Σήμερα είναι μέλος της Περιφερειακής Επιτροπής Ισότητας, στην Περιφέρεια Αττικής. Από το 2005 είναι επιστημονική συνεργάτης, στο Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Μελετών (ΙΣΤΑΜΕ)-Ανδρέας Παπανδρέου. Φωτογραφία Εξωφύλλου: entosfylou.wordpress.com ΙΣΤΑΜΕ - ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Ακαδημίας 4, 10671, Αθήνα Τηλ Fax: info@istame.gr 20 ISSN