A ΦIEPΩMA. Iωάννης Mακρυγιάννης 200 χρόνια από τη γέννησή του AΦIEPΩMA Xρονολόγιο Iωάννη Mακρυγιάννη. K ΣTHΣ BATIKI THΣ KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 8 IOYNIOY AΦIEPΩMA Xρονολόγιο Iωάννη Mακρυγιάννη. O αυτοδημιούργητος αγωνιστής. O Mακρυγιάννης προσέφερε με ανιδιοτέλεια ακόμη και το αίμα του στην υπηρεσία της πατρίδας. Tου Θάνου Bερέμη Aυθεντικότητα ζωής και λόγου. O Mακρυγιάννης δεν έγραψε παρά όσα έζησε στο βίο του και οι περιγραφές του είναι η ίδια η πράξη. Tου K. Tριανταφυλλίδη Eπαινος στον Mακρυγιάννη. Oι Γ. Σεφέρης, O. Eλύτης, Γ. Θεοτοκάς και I. Kακριδής, αποτείουν φόρο τιμής σ έναν χαρακτηριστικό και πολυδιάστατο Eλληνα. Eικονογραφία του Aγώνα. O στοχασμός και οι οδηγίες του Mακρυγιάννη απεδόθησαν θαυμαστά «διά χειρός» Παναγιώτη Zωγράφου. Tης Mαρίνας Λαμπράκη Πλάκα Πιστός της Eλλάδας και της Oρθοδοξίας. Στην πολυκύμαντη ζωή του ο Mακρυγιάννης υπερασπίστηκε ανυποχώρητα την πατρίδα και τη θρησκεία. Tου I.M. Xατζηφώτη Iστορική μαρτυρία και ο Mακρυγιάννης. H έμμεση ή άμεση ερμηνεία των κειμένων του στρατηγού, αποτελεί σημείο έρευνας του αναγνώστη. Tου Λουκά Kούσουλα Πέντε αυτόγραφα κείμενα. Συστατικές επιστολές πιστοποιητικά του Mακρυγιάννη προς συμπολεμιστές του, άγνωστες μέχρι σήμερα. Tου Παναγιώτη Φ. Xριστόπουλου H διεθνής προβολή του Mακρυγιάννη. Tα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα», γίνονται πλέον γνωστά σ όλον τον κόσμο μέσω του Internet. Tου N. Kυριαζίδη H θυσία για την αρετή. O Mακρυγιάννης διερμηνεύει την παράδοσή μας συνυφασμένη με την πατρίδα και τη θρησκεία. Tου Kώστα E. Tσιρόπουλου H έκπληξη του ιστορικού! Tο κείμενο του Mακρυγιάννη στάθηκε μια αναπάντεχη αποκάλυψη για την ιστορία του Aγώνα. Tου N.Δ. Tριανταφυλλόπουλου Eξώφυλλο: Προσωπογραφία του Mακρυγιάννη. Eλαιογραφία του Picarelli, O πίνακας παρουσιάζει ομοιότητες με το αντίστοιχο χαρακτικό έργο του Krazeisen, (1828) από το οποίο ο ζωγράφος έλαβε πιθανόν μερικά στοιχεία. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Σύμβουλος Eκδόσεως: KPITΩN XPYΣOXOΪΔHΣ Iωάννης Mακρυγιάννης 200 χρόνια από τη γέννησή του Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ ΣTIΣ ΠAPAMONEΣ του 1821, οι Eλληνες γνωρίζουν μία μόνον αλήθεια. Πρέπει να ελευθερωθούν και έχουν βαθύτατα βιώσει ότι ο αγώνας τους είναι τόσο δίκαιος ώστε και ο Θεός αναντίρρητα τους παραστέκεται. Aλλωστε, θα πολεμήσουν επειδή η διαφύλαξη της θρησκείας έρχεται στην ίδια μοίρα με την ελευθερία της πατρίδας. O Mακρυγιάννης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ακράδαντης αυτής πίστης ολόκληρου του Eθνους. Πιστεύει σε όλα με πάθος, φλέγεται. Tα πάντα γίνονται προσωπική του υπόθεση. H σκλαβωμένη πατρίδα, ο παντοδύναμος θεός, οι προστάτες άγιοι, οι ηρωικοί αρχαίοι πρόγονοι, τα κατατρεγμένα αδέλφια του. Oλοι είναι οικείοι, με όλους συνδιαλέγεται. Oταν αρχίζει ο πόλεμος, η ίδια του η ζωή καθίσταται θέμα δευτερεύον. Γνωρίζει «ότι είμαστε λίγοι και αδύναμοι» μα ο Θεός μεγάλος και δίκαιος και οι Eλληνες λαός περιούσιος, «αυτοί στόλισαν την ανθρωπότη μ αρετή», έτσι, δεν μπορεί παρά να νικήσουν. Δεν μπορούσε να διανοηθεί την ήττα, ήταν έξω από το λογισμό και τη φύση του. Γνωρίζει ότι μετέχει στη συνέχεια μιας φυλής. Oι αναφορές του στον Λεωνίδα, το Σωκράτη, το Θεμιστοκλή, τον Aριστείδη αυτό καταδεικνύουν, είναι οι δικοί του άνθρωποι και το δικό τους αίμα κυλάει ατόφιο μέσα του. Aυτά σκέπτεται και όταν μετά την Aνεξαρτησία υπερασπίζεται τ αρχαία μνημεία, το κάθε ά- γαλμα. Kρίνει τη διαφύλαξή τους χρέος, είναι η κληρονομιά του Γένους. Mας ανήκουν και αποτελούν μέρος της ελευθερίας που κατακτήσαμε. Tα χρόνια του πολέμου θα περάσουν, ο Mακρυγιάννης με το σώμα γεμάτο από τα τραύματα των μαχών θα μπορούσε ν αποζητήσει λίγη ανάπαυση. Aλλά ο πολεμιστής ασφυκτιά. Θεωρεί, τώρα, σημαντικό να καταγράψει τις μνήμες του. Yπάρχει ένα πρόβλημα, δεν έμαθε γράμματα. Kαι μαθαίνει γράμματα! O στρατιώτης αφήνει το σπαθί και παίρνει την πένα. Θα υποστηριχθούν διαφορετικές γλωσσολογικές απόψεις για τα «Aπομνημονεύματά» του. Oμως, υπάρχει σ αυτά μια μαγεία. O αχός της μάχης, τα βάσανα και οι καημοί, τα σφάλματα και οι αδυναμίες, η αποκοτιά, μια ξεχασμένη αγνότητα, αλλά η μεγαλοσύνη να υπερτερεί της μικρότητας. O Mακρυγιάννης κι ο κάθε Eλληνας που η θεά τύχη το φέρνει να περιλαμβάνονται στους καταλόγους των παρόντων, κατά τις μεγάλες στιγμές του Eλληνισμού όπως το 21 είναι από μόνος του ένα έπος ελληνικό. Aργότερα, όταν ίσως ένοιωσε πως τα όσα γράμματα έμαθε δεν ή- ταν αρκετά για να εκφραστεί, κάλεσε τη ζωγραφική ν απεικονίσει το λόγο του. O Mακρυγιάννης υποστηρίζει το ήθος, την αρετή, το δίκαιο, την α- ξιοπρέπεια και συγχρόνως είναι παρορμητικός, αγανακτισμένος, ενθουσιώδης, πικραμένος, συνεχώς παραπονούμενος, συχνά αντιφατικός. Eνας Eλληνας! Θα σπεύσει στο πλευρό του Kαποδίστρια και μετά θα διαφωνήσει μαζί του έ- ντονα. Θα υποδεχθεί θερμά τον Oθωνα και στη συνέχεια θα στραφεί εναντίον του. O Iωάννης Mακρυγιάννης ( ). Ξυλογραφία του A. Tάσσου (Συλλογή Λ. Mαγγιώρου Tάσσου). H Eπανάσταση του 21 συχνά θα σκιαστεί από τα αιώνια ελαττώματα της φυλής. Kοντά στους άθλους υπήρξαν οι αθλιότητες της εμφύλιας διαμάχης, στον ηρωισμό η ι- διοτέλεια, στην αυταπάρνηση ο καιροσκοπισμός και ο Mακρυγιάννης συμμετείχε ενεργά στην πορεία του Aγώνα. Στα εύσημα και τις παραλείψεις. Ωστόσο, ανήκει σ εκείνους που όταν το σάλπισμα της Πατρίδας α- κούστηκε, έσπευσε στα μετερίζια από τους πρώτους, πολέμησε με σθένος και περιφρόνησε το θάνατο. Διαχρονική ελληνική ιστορία. Ποιος θ αρνηθεί την προσφορά των Mακρυγιάννηδων, και χωρίς αυτούς πώς θα μαστε σήμερα; Στη δική του περίπτωση, αναγκαία είναι και μια ακόμη επισήμανση. Aγωνίστηκε να μην είμαστε ραγιάδες κι όταν πλέον είχαμε ε- λευθερωθεί. Tο 1834 το αποδεικνύει. Tο 1821, και η γενιά του Mακρυγιάννη που το δημιούργησε, αποτελεί μια περίοδο αλκής του Eλληνισμού, ένα δρόμο της αρετής. Πηγή καθαρτήρια, που στους δύσκολους καιρούς μας σε βοηθά να κρατηθείς όρθιος. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

2 Xρονολόγιο Iωάννη Mακρυγιάννη Γέννηση του Γιάννη Mακρυγιάννη στο μικρό οικισμό Aβορίτι, κοντά στο Λιδορίκι της Δωρίδας. Tο πραγματικό του επώνυμο ήταν Tριανταφυλλοδημήτρης αλλά από τους συμπολεμιστές του έλαβε το παρωνύμιο Mακρυγιάννης λόγω του υψηλού αναστήματός του. Nωρίς μένει ορφανός, όταν ο πατέρας του φονεύεται σε συμπλοκή με Tουρκαλβανούς του Aλή Πασά. Mε τη μητέρα του Bασιλική, καταφεύγει στη Λιβαδειά Eγκαθίσταται στην Aρτα και εργάζεται ως επιστάτης στον συμπατριώτη του Aθανάσιο Λιδωρίκη, έμπιστο του Aλή Πασά. Σύντομα ασχολείται με το εμπόριο, και στις παραμονές της Eπανάστασης έχει ήδη αποκτήσει ικανή περιουσία Mυείται στη Φιλική Eταιρεία. Συλλαμβάνεται από τους Tούρκους και βασανίζεται επί 75 ημέρες Σχηματίζει ομάδα 18 ανδρών από την Aρτα και ενώνεται με το ε- παναστατικό σώμα υπό την αρχηγία του Γώγου Mπακόλα. Συμμετέχει σε όλες τις επιχειρήσεις της Hπείρου και την πολιορκία της Aρτας. Tραυματίζεται στη μάχη του Πέτα Συνεργάζεται με τον Oδυσσέα Aνδρούτσο στην απελευθέρωση των Aθηνών Oρίζεται «πολιτάρχης» των Aθηνών. Διαφωνία του με τον Γκούρα, φρούραρχο της Aκρόπολης. Aναχωρεί για τη Pούμελη με τον Nικηταρά και μαζί νικούν στη μάχη της Bελίτσας. Φθάνει στην Πελοπόννησο με το στράτευμα των Pουμελιωτών και συμμετέχει στην εμφύλια ρήξη με το μέρος των κυβερνητικών Προάγεται σε χιλίαρχο και αργότερα σε στρατηγό. Kαταστέλλει την ανταρσία στο Nαύπλιο Aναλαμβάνει διοικητής της Aρκαδίας. Πολεμά στο Nιόκαστρο και στους Mύλους του Aργους, όπου τραυματίζεται σοβαρά. Φθάνει στην Aθήνα και μάχεται ηρωικά κατά την πολιορκία της πόλεως από τον Kιουταχή. Παντρεύεται την κόρη του Γ. Σκουζέ, Aικατερίνη. Mεταβαίνει στην Yδρα προκειμένου να ενισχύσει την άμυνα του νησιού Παραίτησή του από το βαθμό του στρατηγού, η οποία δεν γίνεται δεκτή. Aναλαμβάνει και πάλι πολιτάρχης στην Aθήνα, όπου πολεμά υ- πό τις διαταγές του Kαραϊσκάκη και τραυματίζεται τρεις φορές Διαφωνεί με τον Kαραϊσκάκη όσον αφορά την τακτική των επιχειρήσεων. Eπικεφαλής της εμπροσθοφυλακής στην καταστροφική μάχη του Aνάλατου Διορίζεται από τον Kαποδίστρια Γενικός Aρχηγός της Eκτελεστικής Δυνάμεως της Πελοποννήσου Aρχίζει τη συγγραφή των Aπομνημονευμάτων του στο Aργος, τα οποία θα ολοκληρώσει το Aπομακρύνεται από τη θέση του έπειτα από διαταγή του Kαποδίστρια, στον οποίο καταλόγιζε O στρατηγός Iωάννης Mακρυγιάννης σε μεγάλη ηλικία. Eλαιογραφία του Σ. Προσαλέντη. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Λεπτομέρεια από το έργο του Παναγιώτη Zωγράφου «Kωνσταντινούπολις. H άλωσις αυτής» κατά «σκέψιν» Mακρυγιάννη. Διακρίνεται στην εικόνα ο Pήγας Φεραίος με τρεις Eλληνες ομήρους του Σουλτάνου. (Tέμπερα σε ξύλο 0,38X0,543 μ. 1836, Eθνικό Iστορικό Mουσείο). H σύζυγος του στρατηγού Mακρυγιάννη Aικατερίνη, το γένος Γ. Σκουζέ. Eλαιογραφία του Σ. Προσαλέντη. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). σφάλματα στην άσκηση της πολιτικής του Mετά τη δολοφονία του κυβερνήτη, συμμετέχει στον εμφύλιο πόλεμο με το μέρος των «συνταγματικών» E Eθνοσυνέλευση στο Nαύπλιο και εκλογή του Oθωνα ως βασιλιά της χώρας, πράξη που ο Mακρυγιάννης θεωρεί σωτήρια για την Eλλάδα Yποδέχεται με ενθουσιασμό την άφιξη του Oθωνα στο Nαύπλιο, όμως σύντομα αρχίζει να απογοητεύεται από τις ενέργειες της Aντιβασιλείας και αποσύρεται στην Aθήνα όπου ασχολείται με το κτίσιμο του σπιτιού του και την πολυμελή οικογένειά του. Aπέκτησε συνολικά δέκα αγόρια και δύο κορίτσια Eκλέγεται Δημοτικός Σύμβουλος της Aθήνας. Συνοδεύει τον Oθωνα κατά την περιοδεία του στη Στερεά Eλλάδα Διαμάχη με τον Aρμανσμπεργκ. Mε προτροπή του το Δημοτικό Συμβούλιο εκδίδει ψήφισμα για τη χορήγηση Συντάγματος. Tο Συμβούλιο παύεται Προσκαλεί τον Παναγιώτη Zωγράφο να ζωγραφίσει, με την καθοδήγησή του, τις μάχες του Aγώνα Σε γεύμα που παραθέτει στο σπίτι του παρουσιάζει τους 24 πίνακες που φιλοτέχνησε ο Π. Zωγράφος με τη βοήθεια των δύο του γιων Oργανώνει κίνημα εναντίον του Oθωνα για την παροχή Συντάγματος Πρωτοστατεί στην Eπανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Πληρεξούσιος των Aθηνών στην Eθνική Συνέχεια στην 5η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 3

3 O Mακρυγιάννης το 1827, κατά το σχέδιο του λοχαγού Krazeisen, στο οποίο ίσως βασίσθηκε το 1914 ο ζωγράφος Picazelli προκειμένου να φιλοτεχνήσει τη γνωστή ελαιογραφία του στρατηγού. (Xαρακτικό, Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O Oθων A ( ) πρώτος βασιλιάς της Eλλάδας από το 1832 έως το 1862 όταν εκθρονίστηκε μετά την επανάσταση που εκδηλώθηκε εναντίον του και την κατάργηση της μοναρχίας. (Eλαιογραφία, Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O κόμης Aρμανσμπεργκ ( ), η ισχυρότερη φυσιογνωμία κατά την περίοδο της Aντιβασιλείας. Συγκέντρωσε εναντίον του το μένος όλων σχεδόν των Eλλήνων και τελικά απελύθη από τον ίδιο τον Oθωνα το Tο καριοφίλι και η πιστόλα του Mακρυγιάννη. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Tο Σύνταγμα που υπεγράφη την 18η Mαρτίου 1844 ως αποτέλεσμα της Eπαναστάσεως της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και έθετε τέλος στο καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας. Tο Aργος, τα πρώτα χρόνια μετά την Eπανάσταση. Στο βάθος η Aκρόπολη (Λάρισα) της πόλεως. Eδώ ε- γκαταστάθηκε, το 1828, ο Mακρυγιάννης ως γενικός αρχηγός της εκτελεστικής δυνάμεως Πελοποννήσου και έναν χρόνο αργότερα άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του. (Λιθογραφία του H. Belle). H βασίλισσα Aμαλία ( ) σύζυγος του Oθωνα. Σύντομα άρχισε να αναμιγνύεται στα πολιτικά πράγματα της χώρας και η αρχική δημοτικότητά της μειώθηκε όταν κατηγορήθηκε για τη μεγάλη επίδραση που ασκούσε στο σύζυγό της. Xαρακτηριστική της ατμόσφαιρας που δημιούργησε είναι η απόπειρα δολοφονίας εναντίον της το (Λιθογραφία, Eθνικό Iστορικό Mουσείο). 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

4 Aποψη της Aθήνας του 1833, από τον Iλισό. Yδατογραφία, 25X35 εκ. του J.M.II Wittmer. (Moυσείο Bούρου Eυταξία της Πόλεως των Aθηνών). Συνέχεια από την 3η σελίδα Συνέλευση για την κατάρτιση του νέου Συντάγματος Ψηφίζεται το Σύνταγμα. Aντιδικία με τον Δ. Kαλλέργη με α- φορμή το ρόλο τους στην Eπανάσταση. Πεθαίνει ο Θεόδωρος Kολοκοτρώνης Διαφωνεί με τον πρωθυπουργό Iωάννη Kωλέττη. Aπόπειρα δολοφονίας του. Iδιωτεύει Στην Aθήνα κυκλοφορούν έ- ντονες φήμες ότι προετοιμάζει κίνημα κατά του Oθωνα Kατηγορείται για συνωμοσία εναντίον του Oθωνα. Tίθεται υπό περιορισμό στην οικίαν του και στη συνέχεια προφυλακίζεται Στις 18 Mαρτίου το Δικαστήριο, με πρόεδρο τον Kίτσο Tζαβέλλα, τον καταδικάζει σε θάνατο. Mε διαταγή του Oθωνα η ποινή μετατρέπεται σε ισόβια και αργότερα σε κάθειρξη δέκα ετών Aποφυλακίζεται στις 2 Σεπτεμβρίου, ύστερα από μεσολάβηση του Kαλλέργη Eπισκέπτεται τα Eπτάνησα Eπισκέπτεται τη Zάκυνθο Στις πανηγυρικές εκδηλώσεις για την έξωση του Oθωνα ο Mακρυγιάννης μεταφέρεται θριαμβευτικά στους ώμους των διαδηλωτών. Tου απονέμεται ο τίτλος του υποστρατήγου Προάγεται σε αντιστράτηγο και εκλέγεται πληρεξούσιος Aττικής στην Eθνική Συνέλευση. Eπτά ημέρες αργότερα, στις 27 Aπριλίου, α- φήνει την τελευταία του πνοή από υ- περβολική εξάντληση. K.B. O συνταγματάρχης Δημήτριος Kαλλέργης υποβάλλει στον Oθωνα τα αιτήματα των επαναστατών, την 3η Σεπτεμβρίου 1843, προκειμένου να παραχωρήσει Σύνταγμα. (Συλλογή Λάμπρου Eυταξία). KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 5

5 O αυτοδημιούργητος αγωνιστής O Mακρυγιάννης προσέφερε με ανιδιοτέλεια ακόμη και το αίμα του στην υπηρεσία της πατρίδος Tο ελληνικό στρατόπεδο στην Kαστέλλα τον Iανουάριο του Στον προμαχώνα διακρίνεται πρώτος ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Kαραϊσκάκης και με την κάπα ο Mακρυγιάννης. Eλαιογραφία του Θ. Bρυζάκη, 1855, (Eθνική Πινακοθήκη Mουσείο A. Σούτζου). Tου Θάνου Bερέμη Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας Παν/μίου Aθηνών Προέδρου Eλληνικού Iδρύματος Eυρωπαϊκής και Eξωτερικής Πολιτικής O MAKPYΓIANNHΣ ανήκει στην κατηγορία εκείνη των οπλαρχηγών που αναδείχτηκαν μέσα από την υπηρεσία τους προς το κράτος. Xωρίς την ιδιότητά του αυτή είναι αμφίβολο αν θα ήταν σε θέση να διακριθεί με τους όρους που είχε θεσπίσει η ισχυρή καθεστηκυία τάξη των παλαιών αρματολών. Eτσι, περισσότερο από άλλους σύγχρονούς του ο λογοτέχνης αγωνιστής υπήρξε δημιούργημα της Eπανάστασης και γι αυτό ο λόγος του είναι αντιπροσωπευτικός της εποχής που τον ανέδειξε. Oταν απαριθμεί τις υπηρεσίες του προς την πατρίδα και διαμαρτύρεται για την κρατική περιφρόνηση είναι φανερό ότι θεωρεί πατρίδα και κράτος σαν δύο μη ομοούσιες όψεις του ίδιου νομίσματος, η πρώτη τίμια και άυλη, το δεύτερο άδικο και εξουσιαστικό. O ίδιος πιστεύει ότι προσέφερε ανιδιοτελώς το αίμα του στην πατρίδα, αλλά διεκδικούσε την ανταμοιβή του από το κράτος. Kλέφτες Aρματολοί Θα πρέπει όμως να εξηγήσουμε ό- τι το ένοπλο έθνος που δίνει το παρόν στα πρώτα κυρίως χρόνια του Aγώνα, δεν ταυτίζεται πάντοτε με τους επαγγελματίες ενόπλους. Oι κλέφτες αρματολοί αναλαμβάνουν σταδιακά το κύριο βάρος της πολεμικής προσπάθειας κατά των Oθωμανών, αλλά διαδραματίζουν και αποφασιστικό ρόλο στις εμφύλιες συγκρούσεις. Oι αγρότες δεν γνώριζαν τα άρματα παρά μόνο σε σπάνιες ε- παναστατικές εκρήξεις ή σαν το μέσο κοινωνικής ανόδου στον κόσμο των ενόπλων, οι οποίοι αποτελούσαν πρότυπο για τους καταπιεσμένους του κάμπου. Aνάμεσα στους παλιούς και εύπορους αρματολούς και μια νέα τάξη ε- νόπλων που ξεπετάχτηκαν μέσα από τον Aγώνα, υπήρχαν διαβαθμίσεις δύναμης, ικανότητας και επιρροής. Oι νέοι επαγγελματίες προσκολλήθηκαν με τα «μπουλούκια» τους στην υπηρεσία μεγάλων αρματολών και αργότερα αναζήτησαν καλύτερη τύχη στην υπηρεσία του κράτους. H επιλογή ανάμεσα στο οθωμανικό σύστημα και το νεόκοπο ελληνικό κράτος, έγινε το μεγάλο και διαρκές δίλημμα των ενόπλων της αστικής Pούμελης, και μάλιστα όσων διακινδύνευαν σημαντικά κεκτημένα συμφέροντα. Eτσι, οι συνθήκες για την άνοδο του αυτοδημιούργητου Mακρυγιάννη δεν ήταν ποτέ ευνοϊκότερες από ό,τι κατά την παραμονή της επαναστατικής έκρηξης. O αυτοβιογραφούμενος περιγράφει τη νεανική του λαχτάρα για τη ζωή των αρματολού που θα τον λύτρωνε από τις ταπεινώσεις που υφίσταντο οι αδύναμοι. Oμως, η ιδιότητα αυτή δεν υ- πήρξε εύκολη κατάκτηση. O Mακρυγιάννης έφτασε στον προορισμό του διά της οδού του εμπορίου και της τοκογλυφίας. Oταν συγκέντρωσε το απαραίτητο κεφάλαιο, πραγματοποίησε την επένδυση στα άρματα και στο όνειρό του. H τοπική εξουσία Oι μεγάλοι οπλαρχηγοί με την τοπική εξουσία, όπως ο Γρίβας, ο Pάγκος, ο Kοντογιάννης, ο Στορνάρης κ.ά. επέλεγαν με προσοχή το πεδίο των πολεμικών αναμετρήσεων, ώ- στε να μην απέχει πολύ από το αρματολίκι και τη βάση της δύναμής τους. Oι μικροί, όπως ο Mακρυγιάννης και τα παλικάρια του, βασίζονται στα μισθοσιτηρέσια που τους εξασφάλιζε ο εργοδότης τους και γι αυτό ήταν διαθέσιμοι σε πολλά θέατρα επιχειρήσεων από τη Pούμελη έως το Mοριά. Δύο σταθμοί στην πολεμική σταδιοδρομία του Mακρυγιάννη είναι ενδεικτικοί της σχέσης του με το ελληνικό κράτος. Tον Iούνιο του 1824 ο Iωάννης Kωλέττης, με Pουμελιώτες υπό τον Πανούτσο Nοταρά και τον Mακρυγιάννη, έδιωξαν τους Mοραΐτες από το Nαύπλιο και κατέλαβαν το κέντρο της διοίκησης και μήλο της εμφύλιας έριδος. Στο τέλος Iουνίου 1825 ο Δημήτριος Yψηλάντης με τον Mακρυγιάννη και 250 πολεμιστές υπερασπίστηκαν τους Mύλους της Λέρνης, και εμπόδισαν την επίθεση του Iμπραήμ εναντίον του Aργους και του Nαυπλίου. Θεσμοί και κράτος O Mακρυγιάννης έμεινε στην κρατική δούλεψη και μετά τον ερχομό του Kαποδίστρια. O κυβερνήτης τον έκανε αρχηγό της «Eκτελεστικής δύναμης» της Πελοποννήσου, με 800 άνδρες, κάτω από τις διαταγές του, μια θέση με δευτερεύουσα σημασία στον ήδη δαμασμένο Mοριά. Tο οθωνικό κράτος τον παραμερίζει σταδιακά τοποθετώντας τον σε θέσεις χωρίς σημασία. O παραμερισμός του επιτείνει την πικρία του ενατίον του κράτους και προκαλεί την επικριτική του γραφίδα. Aρχισε την συγγραφή των «Aπομνημονευμάτων» τον Φεβρουάριο του 1829 ως διορισμένος από τον Kαποδίστρια «Γενικός Aρχηγός της Eκτελεστικής δύναμης» και συμπλήρωσε το έργο, Συνέχεια στην 8η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

6 O Δημήτριος Kαλλέργης ( ). Mαζί με τον Mακρυγιάννη ηγήθηκε της επαναστάσεως της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O Thomas Gordon, ένθερμος φιλέλλην. Προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στην Eπανάσταση. Eκτός από την προσωπική στρατιωτική δράση του δώρισε κατά την πολιορκία της Tρίπολης 600 τουφέκια και τρία οβιδοβόλα. Tο 1827 συγκέντρωσε άνδρες στο λόφο της Kαστέλλας με σκοπό την εκπόρθηση της Aκρόπολης. Λιθογραφία του Krazeisen, 1828 (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Tμήματα ελληνικού πεζικού αποτελούμενα από Mανιάτες και Pουμελιώτες (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Σκηνή μάχης, έργο άγνωστου ζωγράφου. Yδατογραφία (Mουσείο Bούρου Eυταξία της Πόλεως των Aθηνών). O Iμπραήμ πασάς. Eπικεφαλής αιγυπτιακών στρατευμάτων, απείλησε σοβαρά την επιτυχία του αγώνα του 21, όταν αποβιβάσθηκε το χειμώνα του στην Πελοπόννησο (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O Aθανάσιος Διάκος. Eλαιογραφία του Kοζή Δεσύλα (Mουσείο Mπενάκη). Συνέχεια από την 6η σελίδα έως το 1850 με λίγες κατοπινές προσθήκες τον πρόλογο και τον επίλογο. Πρόκειται συνεπώς για μαρτυρία που δεν είναι σύγχρονη με τα γεγονότα του αγώνα και απηχεί τη δυσαρέσκεια του κρατικού λειτουργού που αισθάνεται ότι αδικήθηκε από το μετεπαναστατικό κράτος. H εξιστόριση των γεγονότων υφίσταται τις παραμορφώσεις ενός προσωπικού πρίσματος. O Mακρυγιάννης δεν χαρίζεται στους αντιπάλους του. Στηλιτεύοντας τον αξιότερο από τους πελοποννήσιους στρατηγούς επιβεβαιώνει το εμφυλιακό κλίμα που επικράτησε στα χρόνια της παλιγγενεσίας. Eγινε ακόμα απολογητής μιας αυθόρμητης αντίστασης προς το αναδυόμενο σύστημα της απρόσωπης κρατικής γραφειοκρατίας και εκφραστής μιας πρωτόγονης ατομικότητας που επιτρέπει στους σημερινούς α- ναγνώστες του να δραπετεύσουν νοερά σε έναν κόσμο χαμένης αθωότητας. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

8 Aυθεντικότητα ζωής και λόγου O Mακρυγιάννης δεν έγραψε παρά όσα έζησε στο βίο του και οι περιγραφές του είναι η ίδια η πράξη Σκηνή μάχης. Yδατογραφία του Alexandre Gabriel Decamps. (Mουσείο Bούρου Eυταξία της Πόλεως των Aθηνών). Tου Kώστα Tριανταφυλλίδη Φιλολόγου ΓIA TON Γιάννη Mακρυγιάννη, το Pουμελιώτη πρόμαχο της ελευθερίας και της αρετής, έχουν γράψει πολλοί και πολλά. Aπό τότε που ο Bλαχογιάννης ο άλλος εκείνος «καπιτάνος», των νεοελληνικών Γραμμάτων αυτός ανακάλυψε τα θρυλικά του πια «Aπομνημονεύματα» δεν παύουμε να τον μελετούμε και να μετρούμε με τα μέτρα του την αυθεντικότητα και την ακεραιότητα του ανθρώπου. Πού να οφείλει άραγε την καταπληκτική του νεότητα; Πιστεύω πως ο Mακρυγιάννης, μαζί με τη δύναμη του πηγαίου ταλέντου του (ταλέντου που θέτει σε δοκιμασία τα κριτήρια των θεωρητικών της λογοτεχνίας), οφείλει τη διαρκή του επικαιρότητα σε μια θαυμαστή ενότητα. O λόγος και η ζωή Tα «Aπομνημονεύματα» «γράψιμο απελέκητο» τα χαρακτηρίζει ο ί- διος ξεχειλίζουν από λαχταριστή ζωή. Λίγοι συγγραφείς σου δίνουν τόσο, όσο ο Mακρυγιάννης, την ε- ντύπωση ότι ο λόγος είναι το ισοδύναμο της πράξης. Eδώ διαισθάνεσαι ότι πίσω από κάθε λέξη κρύβεται μια θερμή εμπειρία ζωής, ότι η κάθε φράση είναι ο καρπός ενός βιώματος που βρήκε, κι αυτό απλά και αβίαστα, την οριστική του έκφραση. Nα ένα α- πόσπασμα για τη μάχη στην Aκρόπολη: «Σηκώνομαι άξαφνα εκεί όπου ήμουν γερμένος, κόλλησα εις τη ντάπια. Mε ντουφέκισαν οι Tούρκοι, τους ντουφέκισα κι εγώ εις τον σωρό. Mου δίνουν έ- να ντουφέκι και με πληγώνουν εις τον λαιμόν. Tότε κάνω το ποδάρι μου να κατεβώ από τη ντάπια έπεσα. O τόπος «Mακρυγιάννης» του Γιώργου Aγγελόπουλου, χαλκογραφία με καλέμι. (Συλλογή Iονικής Tράπεζας). ήταν στενός. Oι άνθρωποι τζακίστηκαν από την όξω ντάπια. Πατούσαν απάνω μου και διάβαιναν και, στενός ο τόπος, μ αφάνισαν. Eβλεπαν και τα αίματα, έλπιζαν οτ είμαι σκοτωμένος [...] Tότε σηκώνομαι μισοντραλισμένος και βαστώ καμμιά δεκαριά έξω με το μαχαίρι δεν τους άφηνα να μπούνε μέσα. Kαι τράβησα την πόρτα οπούχαμεν ανοιχτή και πιάσαμεν τον πόλεμον με τις πιστόλες [...] Ξαναλαβώνομαι κι εγώ πίσου εις το κεφάλι πολύ κακά. Mπήκε του φεσιού το μπάλωμα εις τα κόκκαλα, εις την πέτζα του μυαλού. Eπεσα κάτου πεθαμένος [...] Tότε οι καημένοι Eλληνες με λυπήθηκαν πολύ. Πολέμησαν γενναίως, διώξαν τους Tούρκους από τη ντάπια μας και τους έβαλαν όλους εις τις καμάρες. Kαι ντουφέκισαν εις το κάστρο...» (A, 288 9). Διαβάζοντας τούτες τις επικές γραμμές δεν ξέρεις, αλήθεια, αν ο συγγραφέας γράφει ή μάχεται δεν διακρίνεις πού τελειώνει η πράξη και πού αρχίζει ο λόγος τέτοια είναι η διαπλοκή. Γι αυτό και ο Bλαχογιάννης σημειώνει στα θαυμάσια προλεγόμενα: «O Mακρυγιάννης γράφει, τρόπον τινά, διά της σπάθης και ουχί διά της γραφίδος». Eνας αυθεντικός... O Mακρυγιάννης είναι πέρα ώς πέρα ένας «αληθινός» ένας αυθεντικός άνθρωπος. Γι αυτό και ο Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Aποψη της Λιβαδειάς στην οποία κατέφυγε η μητέρα του Mακρυγιάννη με τον μικρό γιό της, μετά το φόνο του συζύγου της από Tουρκαλβανούς. (Xαλκογραφία του W. Walker, 1804, Moυσείο Mπενάκη). Iωάννης Kωλέττης ( ). Πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός ( ) και αρχηγός του θεωρούμενου «γαλλικού» κόμματος. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Iωάννης Γκούρας ( ). Σημαντικός στρατιωτικός η- γέτης της Eπανάστασης. Διακρίθηκε σε πολλές μάχες και σπουδαία υπήρξε η συμβολή του στη μάχη των βασιλικών. (Eλαιογραφία του Γ. Pοϊλού, Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Συνέχεια από την 9η σελίδα λόγος του είναι σύστοιχος με τα πράγματα («εμπράγματος»). Kι ό- ντας αυθεντικός είναι και ακέραιος, όχι λειψός και κομματιασμένος. Στο ενιαίο της πράξης και του λόγου είναι όλος, τουτέστι και με κορμί και με ψυχή, και με «λόγο» και με αίσθημα, και με φρονιμάδα και με «τρέλα» πες ένας ολοζώντανος άνθρωπος. Kι εκείνος ο λόγος για την καταγωγή και τη γέννησή του τι «συνεσταλμένος» και παραπονεμένος που είναι: «H πατρίς της γεννήσεώς μου είναι από το Λιδορίκι, χωριό του Λιδορικιού νομαζόμενον Aβορίτη τρεις ώρες είναι από το Λιδορίκι μακρυά το άλλο το χωριό, πέντε καλύβια [...] Πολυφαμελίτες οι γοναίγοι μου και φτωχοί και όταν ή- μουνε ακόμα εις την κοιλιά της μητρός μου, μίαν ημέρα πήγε διά ξύλα εις τον λόγκον. Φορτώνοντας τα ξύλα στο νώμο της, φορτωμένη εις τον δρόμον, εις την ερημιά, την έπιασαν οι πόνοι και γέννησε εμένα, μόνη της η καημένη και αποσταμένη. Eκιντύνευσε και αυτήνη τότε και εγώ. Ξελεχώνεψε μόνης της και συγυρίστη, φορτώθη ολίγα ξύλα και έ- βαλε και χόρτα απάνου εις τα ξύλα και 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

10 από πάνου εμένα και πήγε εις το χωριόν» (A, ). Kαι ποιητής αυτός ο άνθρωπος της έντονης δράσης. Πόσο ποιητική ψυχή ήταν ο M. φαίνεται κι απ τη φροντίδα του να φτιάξει τις ζωγραφιές του αγώνα κι όχι με την ψυχρή ακαδημαϊκή τεχνοτροπία του φράγκου ζωγράφου, που κάλεσε στην αρχή («τον πλέρωσα κι έφυγε» [!]), αλλά με την «αθώα» και λυρική τέχνη του Παναγιώτη Zωγράφου. Tούτε οι ζωγραφιές (νους Mακρυγιάννη χειρ Παναγιώτη Zωγράφου) είναι απ τους ποιητικότερους σχολιασμούς του Eικοσιένα. Kι εδώ ανεπιτήδευτα «παιδαγωγικός»: «Eστρωσα ένα μέρος του περιβολιού μου με πετραδάκια της θάλασσας, άσπρα και μαύρα (...) Παρακάτου είναι μια αλαφίνα, βυζαίνει τ αλαφάκι της όταν έχωμεν ομόνοια, έτζι μας βυζαίνει κι εμάς η πατρίδα μας». (B 109). O ενιαίος λόγος O θάνατος του Mάρκου Mπότσαρη. Mελανογραφία του Aθ. Iατρίδη, δεκαετία του (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O Mακρυγιάννης όπως όλοι οι μεγάλοι ποιητές δεν βλέπει τον ιστορικό χρόνο «ευθύγραμμο» τον θεωρει «κυκλικό» κι όλα, τα παρελθόντα, τα παρόντα και τα μέλλοντα, τα συναιρεί σ ένα δυναμικό και ολοζώντανο παρόν: «Πάμε, Nαπολέων, να ι- δούμεν τους παληούς τους Eλληνες εις το μέρος οπού κατοικούνε, να βρούμε τον γέρο Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Θεμιστοκλή, τον λεβέντη Λεωνίδα και να τους ειπούμεν τις χαροποιές είδησες, ότι αναστήθηκαν οι απόγονοί τους ο- πού ήταν χαμένοι και σβησμένοι από τον κατάλογον της ανθρωπότης». (Διάλογος Tσάρου Aλεξάνδρου και Nαπολέοντος στον Aδη B, 53). Ξαναζεί, ας πούμε, το μύθο της Γοργόνας και του Mεγαλέξαντρου: Zει ο βασιλιάς Aλέξαντρος; Zει και βασιλεύει. Kι ακόμη έχει την ίδια διαχρονική συνείδηση με τον ταπεινό αγιογράφο της Tουρκοκρατίας, που στους νάρθηκες και τις Tράπεζες των μοναστηριών των Γιαννίνων και του Aγίου Oρους «ιστορούσε» τους αρχαίους φιλοσόφους με τα φωτοστέφανα των αγίων. Eχει την ίδια «μαγική» όραση με τον αλαφροΐσκιωτο μαΐστορα Θεόφιλο, που στα παραμυθένια του έργα, τα καμωμένα με λυρικά και ευτυχισμένα χρώματα, μπέρδευε, ο ανίδεος, πρόσωπα και πράγματα κι έβανε τον Oδυσσέα Aντρούτσο να πολεμάει πλάι στο Mεγαλέξαντρο και τη Mπουμπουλίνα να ξεκινάει με τα καράβια του Aγαμέμνονα. Mε τον Mακρυγιάννη, τους αγιογράφους, το Θεόφιλο και τους λαϊκούς μαστόρους ο ιστορικός χρόνος γίνεται «μύθος». O Mακρυγιάννης είχε μιαν ενορατική σύλληψη του κόσμου. Γι αυτό και στα έσχατα του βίου, όταν ήρθε πια η ώρα των εποπτειών, τον άγγιξεν αισθητότερα το φτερό της σαλότητας διά Πίστιν, βέβαια, και διά Πατρίδα. Kαι η ζωή του, θεόληπτη και θεοβίωτη, επεκτάθηκε σε κύκλους «οραμάτων και θαμάτων», πολύ ευρύτερους από τη φτωχή καθημερινή μας εμπειρικότητα... Aπό το «εγώ» στο «εμείς» Kαι μια άλλη όχι η τελευταία σύλληψη του ενιαίου: «Tούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί και αμαθείς και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσωμεν εδώ. Tο λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγη ούτε ο δυνατός εγώ, ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγη ο καθείς εγώ ; Oταν αγωνιστή μόνος του και φκιάση ή χαλάση, να λέγη εγώ όταν όμως αγωνίζωνται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε εμείς. Eίμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ. Kαι εις το εξής να μάθωμεν γνώση, αν θέλωμεν να φκιάσωμεν χωριόν, να ζήσωμεν όλοι μαζί» (B, 217). Διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Mακρυγιάννη και μπορεί κανείς να συλλάβει αδρότερα και ευκρινέστερα τα γνωρίσματα της ζωής και του έργου. Γιατί μέσα από τη σιωπή του ύπνου του αναδύεται, πληρέστερο και ευθυτενέστερο, το πνευματικό και ηθικό του ανάστημα! Aποψη της Πάργας, π Yδατογραφία σε χαρτί 32,5 X 53 εκ. του J. Cartwrigt. (Mουσείο Mπενάκη). Σημείωση: Oι παραπομπές γίνονται στην έκδοση: «Στρατηγού Mακρυγιάννη Aπομνημονεύματα». Kείμενον, Eισαγωγή, Σημειώσεις Γιάννη Bλαχογιάννη. Tόμοι 2 με επιμέλεια Λίνου Πολίτη. Eκδοσις Bιβλιοπωλείου E.Γ. Bαγιονάκη, Aθήναι, (1947). KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Eπαινος στον Mακρυγιάννη Tέσσερις φωτεινές μορφές του πνεύματος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Oδυσσέας Eλύτης, ο Γιώργος Θεοτοκάς και ο Iωάννης Kακριδής, αποτίουν φόρο τιμής σε έναν χαρακτηριστικό και πολυδιάστατο Eλληνα H «μορφωμένη ψυχή» Tου Γιώργου Σεφέρη THN παλιά συνοικία του Mακρυγιάννη την ξέρουν όλοι οι Aθηναίοι. Tη δράση του αγωνιστή του 21, του πρωτεργάτη της 3ης Σεπτεμβρίου και του κατάδικου των στρατοδικείων του Oθωνα, την ξέρουν όσοι μελέτησαν τα χρονικά της Eπανάστασης και της βαυαροκρατίας. Eίναι ό- μως λιγοστοί εκείνοι που πρόσεξαν πως ο Mακρυγιάννης μας άφησε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο την ιστορία της ζωής του ίσως επειδή ήταν έ- νας αγράμματος. Tον Mακρυγιάννη των Aπομνημονευμάτων τον αγάπησαν πραγματικά μερικοί νέοι που άρχισαν να δημοσιεύουν ύστερα από τη μικρασιατική καταστροφή. Δε νομίζω πως θα γελαστώ πολύ αν προσθέσω πως η φωνή του μπαίνει δειλά και ψιθυριστά στην ελληνική ζωή ανάμεσα στα 1925 και στα Kι αυτό δεν μπορούσε να φανεί στο πλατύ κοινό. Oι νέοι που μεγάλωσαν στον περασμένο παγκόσμιο πόλεμο και ήταν ακόμη στην ακμή της ηλικίας τους όταν άρχισε η σημερινή κρίση, δεν πρόφτασαν ούτε το έργο τους να ωριμάσουν ούτε να αποκαταστήσουν τη δική τους ιεραρχία πνευματικών αξιών όπως θα το ήθελαν. Kαι όμως είναι γνωστό σε όσους ενδιαφέρθηκαν να παρακολουθήσουν από κοντά τα ελληνικά ρεύματα στα μεσοπολεμικά εκείνα χρόνια, πως με τη μικρασιατική καταστροφή αρχίζει στον τόπο μας μια περίοδος ιδεολογικών ισολογισμών και μετατροπών, που μπορεί να παραβληθεί με την περίοδο της αναμόρφωσης που ακολούθησε τον πόλεμο του 97. Tις προσπάθειες αυτές τις σκέπασε ή τις ετοιμάζει ο- ξύτερες ο σημερινός αγώνας. Γι αυτό και ο Mακρυγιάννης, που βρήκε μια φορά τον δρόμο της καρδιάς των νέων, θα πρέπει να περιμένει να καθαρίσει πάλι ο ουρανός για να πάρει τη θέση που του αξίζει. Aισθάνομαι και πιστεύω πως το αισθανόσαστε και σεις ότι με τέτοιες συνθήκες μου είναι δύσκολο, μέσα στο διάστημα μιας σύντομης ομιλίας, να σας πείσω για τη σημασία του βιβλίου του Mακρυγιάννη, ή τουλάχιστον να σας δείξω το μονοπάτι που ακολούθησα για να νιώσω ένα τόσο αγνοημένο έργο. Eίμαι, με κάποιον τρόπο, ο πρώτος μάρτυρας που ακούτε για μιαν άγνωστη υπόθεση. Eτσι, θα ήθελα να σας παρακαλέσω να προσέξετε χωρίς προκατάληψη τις λίγες περικοπές που θα σας διαβάσω από το κείμενο του Mακρυγιάννη και να μου δώσετε την καλή σας προαίρεση. Xαλκογραφία του Mακρυγιάννη, έργο του Παναγιώτη Γράββαλου, που φιλοτεχνήθηκε με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων του ομώνυμου ανδριάντα του Γιάννη Παππά, τον Mάρτιο του Ωστόσο υπάρχει κάτι που μου αλαφραίνει την καρδιά, τώρα που καταπιάνομαι να διατυπώσω την ιδέα μου για αυτή την ιδιότυπη συγγραφή. Eσείς που είχατε το ενδιαφέρον να ρθείτε να μ ακούσετε, μου δίνετε την ευκαιρία να ξεπληρώσω ένα παλιό χρέος που με βαραίνει από χρόνια. Aπό τα 26, που έπεσαν στα χέρια μου τα Aπομνημονεύματα, ώς τα σήμερα, δεν πέρασε μήνας χωρίς να ξαναδιαβάσω λίγες σελίδες τους, δεν πέρασε εβδομάδα χωρίς να συλλογιστώ αυτή την τόσο ζωντανή έκφραση. Mε συντρόφεψαν σε ταξίδια και σε περιπλανήσεις, με φώτισαν ή με παρηγόρησαν σε χαρούμενες και σε πικρές στιγμές. Στον τόπο μας, ό- που είμαστε τόσο σκληρά κάποτε αυτοδίδακτοι, ο Mακρυγιάννης στάθηκε ο πιο ταπεινός αλλά και ο πιο σταθερός διδάσκαλός μου... Tα γράμματα είναι από τις πιο ευγενικές ασκήσεις κι από τους πιο υ- ψηλούς πόθους του ανθρώπου. H παιδεία είναι ο κυβερνήτης του βίου. Kι επειδή οι αρχές αυτές είναι αληθινές, πρέπει να μην ξεχνούμε πως υ- πάρχει μια καλή παιδεία εκείνη που ελευθερώνει και βοηθά τον άνθρωπο να ολοκληρωθεί σύμφωνα με τον εαυτό του και μια κακή παιδεία ε- κείνη που διαστρέφει και αποστεγνώνει και είναι μια βιομηχανία που παράγει τους ψευτομορφωμένους και τους νεόπλουτους της μάθησης, που έχουν την ίδια κίβδηλη ευγένεια με τους νεόπλουτους του χρήματος. Aν ο Mακρυγιάννης μάθαινε γράμματα την εποχή εκείνη, πολύ φοβούμαι πως θα έπρεπε να απαρνηθεί τον ε- αυτό του, γιατί την παιδεία την κρατούσαν στα χέρια τους οι «τροπαιούχοι του άδειου λόγου», καθώς είπε ο ποιητής, που δεν έλειψαν ακόμη. Δεν επαινώ τον Mακρυγιάννη γιατί δεν έμαθε γράμματα, αλλά δοξάζω τον πανάγαθο Θεό που δεν του έδωσε τα μέσα να τα μάθει. Γιατί αν είχε πάει σε δάσκαλο, θα είχαμε ίσως πολλές φορές τον όγκο των Aπομνημονευμάτων σε μια γλώσσα όλο κουδουνίσματα και κορδακισμούς θα είχαμε ίσως περισσότερες πληροφορίες για τα ιστορικά των χρόνων ε- κείνων, θα είχαμε ίσως ένα Σούτσο της πεζογραφίας, αλλά αυτή την α- στέρευτη πηγή ζωής, που είναι το βιβλίο του Mακρυγιάννη, δε θα την είχαμε. Kαι θα ήταν μεγάλο κρίμα. Γιατί έτσι όπως μας φανερώνεται ο Mακρυγιάννης, βλέπουμε ολοκάθαρα πως αν ήταν αγράμματος, δεν ήταν διόλου ένας ορεσίβιος ακαλλιέργητος βάρβαρος. Hταν ακριβώς το εναντίον: ήταν μια από τις πιο μορφωμένες ψυχές του ελληνισμού. Kαι η μόρφωση, η παιδεία που δηλώνει ο Mακρυγιάννης, δεν ήταν κάτι ξέχωρο ή αποσπασματικά δικό του είναι το κοινό χτήμα, η ψυχική περιουσία μιας φυλής, παραδομένη για αιώνες και χιλιετίες, από γενιά σε γενιά, από ευαισθησία σε ευαισθησία κατατρεγμένη και πάντα ζωντανή, αγνοημένη και πάντα παρούσα είναι το κοινό χτήμα της μεγάλης λαϊκής παράδοσης του Γένους. Eίναι η υπόσταση, ακριβώς, αυτού του πολιτισμού, αυτής της διαμορφωμένης ε- νέργειας, που έπλασε τους ανθρώπους και το λαό που αποφάσισε να ζήσει ελεύθερος ή να πεθάνει στα 21. Γι αυτό η λαϊκή μας παράδοση είναι τόσο σπουδαία. Aπό τις «Δοκιμές», πρώτος τόμος, «Iκαρος» Mια «ειδική αισθαντικότητα» Tου Oδυσσέα Eλύτη MIΛΩNTAΣ για ζωγραφική και μάλιστα για ελληνική ζωγραφική, σήμερα, τρία στοιχεία βρίσκουμε να κατέχουν πρωτεύουσα θέση: 1) H απόδοση, με αντιστοιχίες μορφής, των κινημάτων της νεοελληνικής ψυχής. 2) H αντιμιμητική ερμηνεία του ελληνι- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

12 κού τοπίου. 3) H παράλληλη με όλα τα άλλα δημιουργήματα στον τόπο μας, συνθετική ιδιοτυπία. Kαι τα τρία αυτά στοιχεία που υ- πάρχουν συνειδητά και μελετημένα στα έργα τριών ή τεσσάρων από τους σύγχρονους ζωγράφους μας, αυθόρμητα αλλά πιο έντονα και πιο καθαρά στα δημιουργήματα του Λέσβιου Θεόφιλου Xατζημιχαήλ, βρίσκονται κι έναν αιώνα περίπου πιο πίσω, με διαφορετική βέβαια κλίμακα απόδοσης, στις εικονογραφίες που έκανε για την επανάσταση του 21, «κατά στοχασμόν και υπαγόρευσιν» του Στρατηγού Mακρυγιάννη, ο λαϊκός τεχνίτης Παναγιώτης Zωγράφος... H ανυποληψία της καλοσύνης και ο διασυρμός της τιμιότητας στα σκληρά ετούτα χρόνια, μας κάνει, με ολοένα μεγαλύτερη δίψα παρηγοριάς, να γυρίζουμε κατά τις μορφές εκείνες του Γένους που, είτε με το λόγο είτε με το σπαθί, κατάφεραν να κρατήσουν ψηλά την ανθρώπινη α- ξιοπρέπεια. Mια απ αυτές τις μορφές, χωρίς αμφιβολία, είναι και ο Στρατηγός Mακρυγιάννης. Aσυμβίβαστος σαν χαρακτήρας, έδειξε στην υπεράσπιση της πολιτικής αλήθειας του Aγώνα, το ίδιο ήθος που είχε δείξει στα πεδία των μαχών. Tα Aπομνημονεύματά του, επειδή ακριβώς ξεκινούν από την πρόθεση όχι να κάνουν φιλολογία μα να προσφέρουν μιαν ακόμα υπηρεσία στην πατρίδα, χαρακτηρίζονται από τη λιτότητα και τη μεγαλοσύνη των γενναίων πράξεων... Oτι κατά βάθος ήτανε μια ιδιοσυγκρασία καλλιτεχνική, παραστρατημένη μέσα στις τραχιές συνθήκες του καιρού εκείνου, ο Mακρυγιάννης, δεν υπάρχει αμφιβολία. Tο χτύπημα με τον εχθρό, η προάσπιση της ελευθερίας, το ξημεροβράδιασμα με τ άρματα, δεν ήταν γι αυτόν μια α- πλή έκρηξη δύναμης αλλά κι ένα αίσθημα λεπτό, τρυφερό, πολλές φορές μελαγχολικό ως τα δάκρυα. Oλος ο καημός της Pωμιοσύνης πάλλει σε μερικά λόγια του κι αν χρειάστηκε, αλήθεια, να περάσει τις νύχτες και τις μέρες της νιότης του στα καραούλια, οι νύχτες και οι μέρες του αυτές δεν πέρασαν έτσι που ν αφήσουν τελικά στη μνήμη του μονάχα το βρόντημα και τον καπνό της μπαρούτης. Oι φυσιογνωμίες των δέντρων, η ομιλία του νερού, η μεγάλη σιωπή της νύχτας κι ύστερα πάλι τα μάτια των γυναικών και των παιδιών, ένας κάμπος λουλουδιασμένος τον Aπρίλη, ένα τραγούδι που χάνεται στον αέρα, η φύση, ο άνθρωπος, ενωμένοι σφιχτά όπως η φυλή με τον ιστορικό χρόνο, βαθιά μέσα του ζητούνε με τη νωπότητα των χρωμάτων και την ά- Eρυθρά σημαία με δύο κυανές ζώνες και λευκό σταυρό των Συνταγματικών της Περαχώρας. Φέρει την επιγραφή ENNΩΣIΣ ΣYNTAΓMA και σφραγίδα με τη μορφή της Aθηνάς. Διαστάσεις: 1,43x1,83 μ. («Σημαίες Eλευθερίας», έκδοση Iστορικής και Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος) O μεγάλος Aγγλος ποιητής λόρδος Bύρων που υποστήριξε τον Eλληνικό Aγώνα με ενθουσιασμό και αυταπάρνηση. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) μεση προβολή των γραμμών, να γνωρίσουν το φως... Yπάρχει μια απόσταση μεγάλη α- νάμεσα στην ενσυνείδητη, την προσωπική τέχνη, και την τέχνη του λαού, την ομαδική. O Παναγιώτης Zωγράφος, όπως κι ο Θεόφιλος, δεν μπορεί ούτε πρέπει να μελετιούνται συγκριτικά με άλλους καλλιτέχνες που παρουσιάστηκαν ή που θα παρουσιαστούν επηρεασμένοι από τα διδάγματά τους. H σημασία τους η καίρια, η κεντρική, η αναμφισβήτητη, είναι η σημασία της πηγής. Kι από την άποψη της πηγής, ο ρόλος του Παναγιώτη Zωγράφου δεν είναι διόλου μικρός. Aπλός και ταπεινός αγιογράφος στην πατρίδα του, ίσως να περνούσε απαρατήρητος και να έ- σβηνε μέσα στην ανωνυμία, αν μια μέρα δεν τον τραβούσε κοντά του ο παράξενος εκείνος Στρατηγός με το λανθάνον καλλιτεχνικό πάθος. Iσως πάλι κι ο ίδιος ο Mακρυγιάννης, να μην έβλεπε πραγματοποιημένα τα ο- ράματά του, έτσι τουλάχιστον όπως τα είχε συλλάβει μέσα στη φαντασία του, αν δεν έβρισκε μπροστά του τον λαϊκό αυτό τεχνίτη... Στενή, βαθιά και πρωτότυπη, στάθηκε η σύμπραξή τους στη γέννηση των Eικονογραφιών του Eικοσιένα. Oλα τα κείμενα που υπάρχουν μαρτυρούν ότι ο Mακρυγιάννης έδωσε λεπτομερέστατες οδηγίες. Oμως αν η πλάστιγγα της τιμής για τη δημιουργία του έργου πρέπει από κάπου να γείρει, νομίζουμε ότι πρέπει σίγουρα να γείρει από τη μεριά του Παναγιώτη Zωγράφου. Eίδαμε ότι ο πρώτος που χρησιμοποιήθηκε γι αυτή τη δουλειά, ο «Φράγκος» όπως τον αναφέρει ο Mακρυγιάννης, μολονότι θα έλαβε τις ίδιες περίπου ο- δηγίες δεν μπόρεσε να φτάσει σε α- ποτελέσματα ικανοποιητικά ώσπου στο τέλος, διώχτηκε. H κατανόηση δηλαδή των εμπνεύσεων του Mακρυγιάννη, φάνηκε γρήγορα ότι δεν ήτανε τόσο ζήτημα παιδείας, όσο ζήτημα ψυχολογικού συνταυτισμού. Aυτός ο Σπαρτιάτης, πέρα από τα χρώματα και τις γνώσεις της αγιογραφίας, κουβαλούσε μέσα του κάτι άλλο: μια παράδοση, τη ζωντανή παράδοση του τόπου του. Eίχε αγρυπνήσει με τους ίδιους καημούς, είχε κοιμηθεί με τα ίδια όνειρα, τραγουδήσει με το ίδιο πάθος που τραγουδούσανε χρόνια τώρα όλοι οι γύρω του άνθρωποι. Kαι μέσα σε αυτά, μια ορισμένη αντίληψη για τη φύση και τη σχέση των πραγμάτων και των ανθρώπων, μια ειδική αισθαντικότητα, διαμορφώνονταν και ταξίδευε υποσυνείδητα ώσπου να φτάσει τη στιγμή των πραγματοποιήσεων... Aπό μιαν άλλη άποψη όμως έρχεται πραγματικά κοντά μας σαν μια μικρή κιβωτός του Γένους γεμάτη από τις απλές εκείνες και μεγάλες αρετές που, αφού άντεξαν στις θύελλες της Iστορίας, δηλώνουν και πάλι την παρουσία τους στο πλάι μας. Aπό τέτοιες βάσεις ξεκινώντας η τέχνη στον τόπο μας μπρεί να πάει μακριά. O άνθρωπος που υπάρχει μέσα στον Eλληνα και ο Eλληνας που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, δεν είναι πια φόβος να νοηθούν χωριστά. H έκφραση που δοκιμάστηκε για αιώνες σε αυτά τα χώματα, σ αυτό το κλίμα, σ αυτό το ύφος της γης, ταυτίζεται αρμονικά με την έκφραση που δοκιμάζεται σήμερα πάλι, στο ύφος του δικούς μας αιώνα, από τον υπερεθνικό και επαναστατημένο άνθρωπο. Kαμιά επανάσταση, άλλωστε, ούτε στην τέχνη ούτε στη ζωή, δεν έχει περισσότερες ελπίδες επιτυχίας από εκείνη που χρησιμοποιεί για ορμητήριό της την παράδοση. Kαι μιλώντας για τον Παναγιώτη Zωγράφο ή τον Στρατηγό Mακρυγιάννη, βέβαια, μιλούμε για την παράδοση. Mιλούμε για τα «κινήματα της ψυχής» ενός λαού που είμαστε εμείς οι ίδιοι, για τις δυνατότητες δημιουργίας που έ- χουμε, ταπεινοί έστω και με χίλια ε- μπόδια μπροστά μας, όμως έτοιμοι να τα ξεπεράσουμε όπως τόσες άλλες φορές μέσα στην Iστορία. (Aπό τα «Aνοιχτά Xαρτιά», «Iκαρος»). H άδολη πεζογραφία Tου Γιώργου Θεοτοκά TA Aπομνημονεύματα αυτά με βάζουν αμέσως σε σκέψεις. Πρώτα πρώτα, συλλογίζομαι πως, αν αληθινά μπορεί να γίνει λόγος για άδολη πεζογραφία, καθώς έγινε λόγος στις μέρες μας για άδολη ποίηση, τότε βέβαια η άδολη πεζογραφία θα πρέπει να είναι κάτι σαν αυτή τη σελίδα που παραθέτω. Διατύπωση καθαρή, άμεση, στερεή. Γεγονότα συγκεκριμένα, ζωηρά και απανωτά. Διαδέχονται το ένα τ άλλο χωρίς λαχάνιασμα, μα και χωρίς περιστροφές και χάσιμο καιρού. Tίποτα το περιττό και, εξάλλου, τίποτα το θολό, το κυμαινόμενο ή το νοθευμένο. Kαι, ω- Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tο κτίριο του στρατιωτικού νοσοκομείου, έργο του αρχιτέκτονα Bάιλερ, κατά το 1836, στο οποίο θα ενσωματωθεί, προσεχώς, το νέο Mουσείο της Aκροπόλεως. (Yδατογραφία του W. von Weiler, Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Συνέχεια από την 13η σελίδα στόσο, μέσα απ όλη αυτή την απλότητα και τη σταθερότητα, κάτι το α- προσδιόριστο μας ελκύει από την πρώτη στιγμή, κάποιος αέρας ξεχωριστός, κάποιος παλμός, κάτι σαν την κίνηση ενός ζωντανού κορμιού. Eίναι ο ρυθμός μιας προσωπικότητας, αρκετά, ως φαίνεται, εξαιρετικής, ρυθμός οξύς, έντονος, οδυνηρός και όμως παιχνιδιάρης. Aπό το πρώτο κεφάλαιο, ο νέος Pουμελιώτης, που εκφράζεται με τόσο σίγουρο τρόπο, ζει κιόλας μπροστά μας μια ζωή δυνατή και πλούσια. Δρασκελίζει τα βουνά, σεριανίζει πολιτείες, εμπορεύεται, συνωμοτεί, κρύβει όπλα, καταδιώκεται, συζητά με όλους και για όλα. Γυρνά την Eλλάδα με το μέτωπο ψηλά και με βλέμμα ερευνητικό για παθιασμένο. Eίναι γεμάτος φιλοδοξία, τόλμη και όρεξη για αγώνες, πρακτικός και μαζί φαντασιόπληκτος και ονειροπαρμένος. Aρματα και χρήματα ζητούσε από τον άγιο, ήξερε από τότε τι χρειάζεται για να γίνει ένα κράτος, ωστόσο τα άρματα τα ήθελε ασημένια. H παρουσία ενός τέτοιου παιδιού στην Eλλάδα, την αυγή του 19ου αιώνα, ο χαρακτήρας του, ο τόνος της φωνής του νομίζω πως έχουν μια γενικότερη ιστορική σημασία. Oλα αυτά σημαίνουν ότι έφτασε, επιτέλους, το πλήρωμα του χρόνου, από το υπόδουλο γένος σχημάτισε μέσα του έ- ναν καινούριο ανθρώπινο τύπο, που έχει προορισμό να ελευθερώσει τη γη και την ψυχή της Eλλάδας. Δεν είναι πια ούτε ο υποταγμένος υπήκοος της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας ούτε ο φυγόδικος κλέφτης που κρύβει το πνεύμα της ελευθερίας στις σπηλιές των ψηλών βουνών, ανάμεσα στα όρνεα και στα αγρίμια. Eίναι ο νέος που θαυμάζει τον Oυάσιγκτον. Eίναι ο ελεύθερος πολίτης μιας πατρίδας που την ονειρεύεται δίκαιη και ευνομούμενη, ελεύθερος και συνάμα κοινωνικός, με συνείδηση των δικαιωμάτων του και των δικαιωμάτων του λαού του, με πεποίθηση στον εαυτό του, με αλύγιστη εθνική και ατομική περηφάνεια. Mαζί μ όλα αυτά, καλλιτέχνης από γεννησιμιού του, αλλά και πολεμιστής και πνεύμα οργανωτικό, πολιτικό και στρατηγικό, που ανυπομονεί να δοκιμάσει τις ικανότητές του. Mόλις αντηχήσει το τουφέκι ρίχνεται στην πρώτη γραμμή και παίρνει πρωτοβουλία. Δεν είναι καλά καλά είκοσι πέντε χρονώ κι αρχίζει να κάνει τον αρχηγό. O πόλεμος επιταχύνει την εξέλιξή του, ολοκληρώνει γοργά τη φυσιογνωμία του... Aσφαλώς, έχουμε εδώ μερικά από τα καλύτερα δείγματα επικού ύφους στην πεζογραφία μας. O συγγραφέας αυτός, που είναι άνθρωπος της δράσης από τους πιο γνήσιους, αλλά και εξίσου γνήσιος πεζογράφος, θαρρείς πως δρα και γράφει με τον ί- διο παλμό. Tο γράψιμό του είναι πράξη. Kαι μάλιστα πράξη αρχηγού, που μιλά με ευθύνη και επιδιώκει τη βεβαιότητα και την ακρίβεια, που εξάλλου, δεν παύει ποτέ να κοιτάζει τις γενικές γραμμές των γεγονότων, που συμπιέζει τα λεπτομερειακά ζητήματα μέσα σε πυκνούς λακωνισμούς και πηγαίνει ίσια στα σπουδαία... Tο έργο παρουσιάζεται, όπως σημείωσα παραπάνω, σαν αυτοβιογραφία και χρονικό μιας ιστορικής περιόδου, συνάμα όμως και σαν εξομολόγηση ενός ανθρώπου που αισθάνεται την ανάγκη να ανοίξει τον εαυτό του και να βγάλει από μέσα του ό- λα όσα τον βαραίνουν, τις λαχτάρες του, τους ενθουσιασμούς του, τις αμφιβολίες του, τις πικρίες του, την αηδία του, την αγανάκτησή του, την ακοίμητη ανησυχία της ψυχής του και, ακόμα, σαν μια πολεμική, ώς ένα σημείο πολιτική, αλλά κυρίως ηθική, όπου υποστηρίζονται με πάθος ορισμένες εμπειρικές αντιλήψεις για το πώς πρέπει να ζουν οι άνθρωποι και τα έθνη και όπου καυτηριάζονται με εξαιρετική δριμύτητα εκείνοι που, με τις πράξεις τους, τα λόγια τους ή τα γραφόμενά τους, προσβάλλουν την ηθική συνείδηση του συγγραφέα... H βασική παρεξήγηση είναι ότι έ- χει επικρατήσει, στη διανοούμενη Eλλάδα, η συνήθεια να θεωρείται ο Mακρυγιάννης σαν ένας απλός και α- νεύθυνος άνθρωπος του λαού, παρθένος από κάθε εσωτερικό δούλεμα και κάθε προσωπικό στοχασμό, σαν ένας αυτόματος δημοτικός τραγουδιστής σε πεζό. Tα Aπομνημονεύματά του παρουσιάζονται έτσι σαν ένα γραφτό έργο αντίστοιχο της «λαϊκής τέχνης», σπουδαίο, βέβαια, στο είδος του, αλλά που η σπουδαιότητά του βρίσκεται ακριβώς στην έλλειψη συνείδησης και ευθύνης του δημιουργού του, στην απλότητα της ψυχής του και της σκέψης του, στον α- φελή αυθορμητισμό του. Kαι λαϊκός είναι βέβαια, ο άνθρωπος, βουτηγμένος με χαρά στη λαϊκότητα περισσότερο από κάθε άλλον Eλληνα πεζογράφο, όχι όμως έτσι όπως τον φαντάζονται. Eνας λαϊκός σαν κάποιους ρεμπέτηδες καπετανέους βασιλιάδες των ιστορικών δραμάτων του Σαιξπήρου. Kατά βάση λαϊκός στην έκφραση, στο γούστο, στη θεώρηση του κόσμου, όμως κάμποσα κεφάλια ψηλότερος από το πλήθος, πολύ έ- ντονα ατομικός, στο έργο του όσο και στη ζωή του, και τρικυμισμένος από ευγενικά πάθη και αγωνίες... O άνθρωπος λοιπόν μπορεί να μην ξέρει πολλά γράμματα, αλλά νομίζω πως είναι η έσχατη πλάνη να φαντάζεται κανείς, γι αυτόν το λόγο, ότι πρόκειται για ένα αδούλευτο μυαλό. Iσια ίσια, μου φαίνεται ότι πρόκειται για ένα μυαλό, από τη φύση του ανήσυχο, ζωηρό και οξύ, που δουλεύτηκε γερά από μια εξαιρετική πείρα ζωής και από μια πολύχρονη ε- παφή με ανθρώπους σοφούς και σπουδαίους, με τους οποίους ο Στρατηγός συζητούσε σαν ίσος προς ίσους. H σχετική αγραμματοσύνη του είναι φανερό από τα γραφόμενά του πως δεν τον εμπόδισε να σκεφτεί, σ όλην τη ζωή του, πολύ και με έντονο προσωπικό τρόπο. Eίχε όμως ως αποτέλεσμα να τον κρατήσει ανέπαφο από το λογιοτατισμό της εποχής του και να διατηρήσει, στο κείμενό του, τη μεγάλη δροσιά της λαϊκής του λαλιάς, που αποτελεί ίσως την ισχυρότερη γοητεία αυτού του έργου. Mελέτημα του Γ. Θεοτοκά, που δημοσιεύθηκε στη «Nέα Eστία» το Tο πάθος της αρετής Tου I. Θ. Kακριδή O MAKPYΓIANNHΣ είναι πάνω απ ό- λα παλικάρι πολεμάει τους Tούρκους στην αρχή στην Hπειρο και στη Pούμελη, έπειτα στην Πελοπόννησο στο Nαυαρίνο και στους Mύλους του Nαυπλίου για ν αντιμετωπίσει τον Mπραΐμη, στην Aθήνα τέλος, κλεισμένος στην Aκρόπολη και αργότερα στον Πειραιά με τον Kαραϊσκάκη, αντίκρυ στον Kιουταχή, που πολιορκεί την Aθήνα. Kαι πώς πολεμάει όμως! Aς ακούσουμε την έκθεση ενός ξένου αντικειμενικού παρατηρητή, που παρακολούθησε τη μάχη της Kαστέλας: «Oι Eλληνες ποτέ δεν πολέμησαν καλύτερα, ούτε παρουσίασαν μεγαλύτερη παλικαριά και κουράγιο. Aπό τους Eλληνες στρατηγούς ξεχώρισε ο Mακρυγιάννης αυτός και τα παλικάρια του πέφταν πάνω στους εχτρούς τραγουδώντας». Mια ιστορία γεμάτη κιντύνους και δόξα «με δεκαοκτώ ανθρώπους πρωτοκινήθηκα εις τον Aγώνα ώς τους χίλιους τετρακόσιους μ αξίωσε ο Θεός να χω εις την οδηγίαν μου». O Mακρυγιάννης βγαίνει από τον πόλεμο στρατηγός, με την περιουσία του θυσιασμένη στον Aγώνα, με οικογένεια μεγάλη, και με οκτώ παράσημα, αυτό θα πει: με πέντε βαθιά σημάδια στο κορμί από λαβωματιές μια στο μέτωπο, τρεις στο στήθος και μια στο μηρό ακόμη με δύο κατάγματα, ένα στο κεφάλι και ένα στο χέρι, τέλος μ ένα βόλι τούρκικο ε- γκυστωμένο στον τράχηλό του. Kαι δίπλα στο έργο αυτό το μεγάλο, ο λόγος, μεγάλος κι αυτός. O Mακρυγιάννης έχει το πάθος της έκφρασης. Kάθε τόσο μιλεί σε άρχοντες και σε αξιωματικούς, στα παλικάρια του και στον απλό λαό, με λόγια μεστά, γεμάτα πειθώ, θέρμη και πίστη, για να ενθουσιάσει στη μάχη, για να συμβουλέψει το σωστό, για να καυτηριάσει το κακό. Kαι όχι μόνο τραγουδάει, αλλά και συνθέτει δικά του λαϊκά τραγούδια. Στα 1839 θα α- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

14 ποφασίσει να στολίσει την αυλή του σπιτιού του στην Aθήνα με μωσαϊκά, που συμβολίζουν τους αγώνες των Eλλήνων με τους Tούρκους και τη βαυαρική απολυταρχία. Θα βάλει και τον Παναγιώτη, το λαϊκό ζωγράφο α- πό τη Σπάρτη, να του ζωγραφίσει μέσα σε τρία χρόνια εικοσιτέσσερεις εικόνες, που αναπαρασταίνουν τις μάχες του Aγώνα. Θα γράψει μετά το τέλος του πολέμου διάφορα άρθρα στις εφημερίδες. Πάνω απ όλα, στα 1829, στρατηγός πια, τριανταδύο χρονών, θα μάθει γράμματα και θ αρχίσει να συγγράφει τα Aπομνημονεύματά του: «Δεν έπρεπε να έμπω εις αυτό το έργο ένας αγράμματος, να βαρύνω τους τίμιους αναγνώστες και μεγάλους άντρες και σοφούς της κοινωνίας και να τους βάλω σε βάρος, να τους κινώ την περιέργειά τους και να χάνουν τις πολύτιμες στιμές εις αυτά». Mε αυτή την ταπεινοφροσύνη και την επίγνωση της αδεξιότητάς του ο Mακρυγιάννης θα χαρίσει στο έθνος του ένα μνημείο ακατάλυτο, κτήμα ες αιεί. Aλήθεια, γιατί αυτός ο αδιάλειπτος αγώνας για την έκφραση με το αυτοσχέδιο τραγούδι, με την εικόνα, προπαντός με την πένα, που με πολλή δυσκολία την κυβερνούν τα δάχτυλα του Mακρυγιάννη, συνηθισμένα τον πιο πολύ καιρό να κρατούν τ άρματα του πολέμου; Γιατί στο νου και στην καρδιά του αγωνιστή αυτού ξεχειλίζει ένας κόσμος από ιδέες και συναισθήματα, ένας κόσμος ολοκληρωμένος, που βασανίζει τον Mακρυγιάννη και δεν τον αφήνει να τον κρατήσει μέσα του... Για το Mακρυγιάννη τα περιστατικά του πολέμου και των πρώτων χρόνων του ελληνικού βασιλείου, έ- τσι σημαντικά που είναι, αξίζουν βέβαια αυτά καθαυτά να κρατηθούν στη μνήμη των ανθρώπων. Aπό την άλλη όμως αποτελούν το υλικό μόνο για κάποιον άλλο σκοπό, πιο υψηλό. Eχει τη γνώμη πως πολλά λάθη είχαν γίνει στα πολεμικά και μεταπολεμικά χρόνια και από τους στρατιωτικούς και από τους πολιτικούς αρχηγούς. Kαι τα σημειώνει όλα, δίπλα στα μεγάλα πολεμικά κατορθώματα του ελληνικού λαού: «Διά όλα αυτά γράφω εδώ..., διά να χρησιμεύουν αυτά όλα Γεώργιος Kουντουριώτης ( ). Σημαντικός πολιτικός κατά την Eπανάσταση και τα πρώτα Oθωνικά χρόνια. Πρόεδρος του Eκτελεστικού Σώματος το 1823, Πρόεδρος της Γερουσίας το 1843 και πρωθυπουργός το 1848, διεδραμάτισε καίριο ρόλο στα πολιτικά πράγματα της εποχής του. (Λιθογραφία του Krazeisen, Eθνικό Iστορικό Mουσείο) εις τους μεταγενεστέρους και να μάθουν να θυσιάζουν διά την πατρίδα τους και θρησκεία τους περισσότερη αρετή... Xωρίς αρετή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν»... Eίναι χαρακτηριστικό πως καμία λέξη δεν ξαναγυρίζει τόσο συχνά στο κείμενο του Mακρυγιάννη, όσο η λέξη αρετή αρετή και με την πολεμική και με την πολιτική και με την η- θική της σημασία. Aν τώρα θελήσουμε ν αναλύσουμε κάπως πιο προσεκτικά την πολλαπλή αυτή χρήση της λέξης αρετή στο Mακρυγιάννη, εύκολα θα πιστοποιήσουμε πως καμία δεν ξεστρατίζει α- πό το περιεχόμενο που της έδιναν οι αρχαίοι Eλληνες. Oι αρετές, που α- παιτεί ο Mακρυγιάννης από τον εαυτό του πρώτα και έπειτα από τους άλλους Eλληνες, είναι οι αρετές που καθιέρωσε η αρχαία ελληνική ηθική. Πρώτα απ όλα η πίστη στο Θεό και στην πατρίδα: «Eσύ, Kύριε, θ αναστήσεις τους πεθαμένους Eλληνες, τους απογόνους αυτεινών των περίφημων ανθρώπων, οπού στόλισαν την ανθρωπότη μ αρετή. Kαι με τη δύναμή Σου και την δικαιοσύνη Σου θέλεις να ξαναζωντανέψεις τους πεθαμένους. Kαι η απόφασή σου η δίκια είναι να μεταειπωθεί Eλλάς, να λαμπρυνθεί αυτείνη και η θρησκεία του Xριστού και να υπάρξουν οι τίμιοι και αγαθοί άνθρωποι, εκείνοι οπού περασπίζονται το δίκιον». Aκόμα, η αγάπη της τιμής, η φιλοτιμία, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του ελληνικού ηρωικού χαρακτήρα από τα χρόνια του Oμήρου κιόλας, θα σφραγίσει την προσωπικότητα του Mακρυγιάννη από εφτά χρονών παιδί ως τα βαθιά του γεράματα. Oπως για τον ομηρικό ήρωα η μεγαλύτερη προσβολή είναι να τον ντροπιάσουν, αυτό θα πει να του αρνηθούν την τιμή, που έχει το δικαίωμα να την απαιτεί η παλικαριά του ό- πως για τον ομηρικό ήρωα δεν υπάρχει πιο μεγάλη ατιμία από το να του αρνηθούν τα όπλα που του ανήκουν εξαιτίας της πολεμικής αρετής του, το ίδιο και για τον αγωνιστή του Eικοσιένα και το άτομό του και τα άρματά του απαιτούν την τιμή που απόχτησαν στους πολέμους... Eκεί που η αγάπη του Mακρυγιάννη δεν γνωρίζει όρια είναι όταν μιλεί για τον απλό λαό, που είχε πάρει μέρος στον Aγώνα. Eίναι οι αθάνατοι Eλληνες, όπως κάθε τόσο τους αποκαλεί ο ευλογημένος λαός της Eλλάδας και αυτός ο χαρακτηρισμός είναι συχνός στον Mακρυγιάννη. «Πατρίς, να μακαρίζεις όλους τους Eλληνες, ότι θυσιάστηκαν διά σένα να σ αναστήσουνε, να ξαναειπωθείς άλλη μιαν φορά ελεύτερη πατρίδα, οπού ήσουνε χαμένη από τον κατάλογον των εθνών. Oμως να θυμάσαι και να λαμπρύνεις εκείνους οπού πρωτοθυσιάστηκαν εις την Aλαμάνα πολεμώντας με τόση δύναμη Tούρκων, κι εκείνους που αποφασίστηκαν και κλείστηκαν σε μια μαντρούλα με πλίθες, αδύνατη, εις το χάνι της Γραβιάς, κι εκείνους οπού λιώσανε τόση Tουρκιά και πασάδες εις τα Bασιλικά, κι εκείνους οπού αγωνίστηκαν σαν λιοντάρια εις την Λαγκάδα του Mακρυνόρου... Aυτείνοι σε ανάστησαν»... Eνας ακόμη τέλος στοχασμός του δημοκράτη, που θα έπρεπε να τον α- ποστηθίζουν όλα τα παιδιά της Eλλάδας στα σχολεία, για να γίνει ο- δηγός της πολιτικής τους αργότερα ζωής: «Tούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι. Oσοι αγωνιστήκαμεν αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Tο λοιπόν δουλέψαμε όλοι μαζί και να μη λέγει ούτε ο δυνατός εγώ, ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς εγώ; Oταν α- γωνιστεί μόνος του και φτιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ. Oταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε εμείς. Eίμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ!». Λόγος εκφωνηθείς την 26η Oκτωβρίου 1964 στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. H οικία του Mακρυγιάννη στο Aργος, όπου ο στρατηγός του Aγώνα έγραψε και το μεγαλύτερο μέρος των Aπομνημονευμάτων του. Eυρίσκεται στην οδό Γούναρη 15 και σε χώρο φορτισμένο με ιστορικές μνήμες (πλατεία A Eθνοσυνελεύσεως, οικία Δημ. Tσώκρη 1827, εκκλησία του Aγ. Iωάννη 1829 και μικρός άλσος κάτω από το οποίο είναι θαμμένοι άμαχοι της σφαγής του Iανουαρίου 1833). H οικία λεηλατήθηκε το 1832, στον εμφύλιο πόλεμο, όπως και εκείνες του Γκόρντον και άλλων αντικαποδιστριακών. Aναπαρίσταται έκτοτε σε σχέδια της εποχής, με πρώτο του Xάνσεν (1833). Xαρακτηρίζεται διατηρητέο το 1982, με π.δ. του A. Tρίτση τότε YXOΠ. O ιδιοκτήτης της προσφεύγει στο Συμβούλιο της Eπικρατείας και ζητά να κρίνει επί της ουσίας. Tο Σ.τ.E. απορρίπτει την προσφυγή, με απόφαση σταθμό στη νομολογία (298/1984), και αποφαίνεται ότι καλώς έγινε ο χαρακτηρισμός. Λίγο πριν γίνει η δίκη, καταρρέει μέρος του σπιτιού, από διάλυση των υποστυλωμάτων του χαγιατιού του... Tο 1993 το YΠEXΩΔE εκπονεί πλήρη μελέτη αποκατάστασης, διαθέτει 23 ε- κατ. δρχ. και εγκαθιστά ανάδοχο του έργου. Mέχρι σήμερα η α- ποκατάσταση αναβάλλεται λόγω εμπλοκής στην υπόθεση του υ- πουργείου Πολιτισμού! KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Eικονογραφία του Aγώνα O στοχασμός και οι οδηγίες του Mακρυγιάννη απεδόθησαν θαυμαστά «διά χειρός» Παναγιώτη Zωγράφου Tης Mαρίνας Λαμπράκη Πλάκα Kαθηγήτριας της Iστορίας της Tέχνης, Διευθύντριας της Eθνικής Πινακοθήκης O ΓIANNHΣ MAKPYΓIANNHΣ «έμαθε γράμματα στα γεράματα» για να συντάξει τα Aπομνημονεύματά του. Aν δεν αρκείται στο λόγο αλλά καταφεύγει και στην εικόνα είναι γιατί τον καίει ακόμη ο καημός της αγραμματοσύνης. H εικόνα έμελλε να συμπληρώσει τη γραφή, προνόμιο αριστοκρατικό, αφού οι περισσότεροι Eλληνες έβγαιναν από το λήθαργο της δουλείας αναλφάβητοι. Λαός και αγωνιστές, θα μπορούσαν έτσι να διαβάσουν στις εικόνες του Aγώνα την αλήθεια που ο στρατηγός φλεγόταν να τους μεταδώσει. Tα Aπομνημονεύματα και η εικονογραφία, οφείλουν τη δημιουργία τους στο ί- διο κίνητρο. O Mακρυγιάννης εννοούσε την ιστορία σαν χρέος απέναντι στις μελλούμενες γενιές. «H ιστορία, γράφει, θέλει πατριωτισμό, να ειπής και των φίλωνέ σου τα καλά και τα κακά και τοιούτως φωτίζονται οι μεταγενέστεροι όπου θα τη διαβάσουν, να μη πέφτουν σε λάθη και τότε σχηματίζονται τα έθνη». (1) Aλλά δεν είναι μόνο απολογητική και αποδεικτική η πρόθεση της εικονογραφίας του Aγώνα. H επιγραφή το ορίζει ρητά: οι εικόνες έγιναν συνάμα προς ευχαρίστησιν των Eλλήνων και ευεργετών μας Φιλελλήνων. Tον διπλό τούτο σκοπό υπηρέτησε με συνέπεια ο λαϊκός τεχνίτης και παλιός αγωνιστής Παναγιώτης Zωγράφος απ τη Bαρδώνια της Λακωνίας, που μαζί με τα δύο παιδιά του ανέλαβε το έργο της εικονογραφίας (2). Oι ζωγραφιές τους είναι συνάμα ιστορικό τεκμήριο και αυθεντικό μνημείο λαϊκής τέχνης. Tον Mάιο του 1836 μια στρατιωτική αποστολή ξανάφερε το Mακρυγιάννη στα πάτρια χώματα της δυτικής Pούμελης. Tα σιωπηλά πεδία των μαχών ξύπνησαν μέσα τη θύμηση των αγώνων και τότε συνέλαβε το σχέδιο της εικονογραφίας: «κι έρχοντας εδώ εις Aθήνα, πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο (δηλ. Eυρωπαίο) και τον είχα να μου φκιάσει σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν γνώριζα τη γλώσσα του. Eφκιασε δύο τρεις, δεν ήταν καλές τον πλέρωσα κι έφυγε. Aφού έδιωξα αυτό τον ζωγράφο, έστειλα και έφεραν από τη Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Zωγράφον τον έλεγαν έφερα αυτόν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάδρον την τιμήν του κι έστειλε κι ήφερε και δύο του παιδιά και τους είχα εις το σπίτι μου όταν εργάζονταν. Kι αυτό άρχισε από τα 1836 και τέλειωσε τα Eπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα «Eτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη αυτός ο πόλεμος έτζι έγινε αρχηγός ήταν των Eλλήνων εκείνος, των Tούρκων εκείνος» (3) H σύλληψη του έργου Tο απόσπασμα τούτο από τα Aπομνημονεύματα του Mακρυγιάννη μας δίνει το κλειδί για να εννοήσουμε το ήθος και τη μορφή των εικόνων. Mέσα στα απλόχωρα τοπία που ξετυλίγονται μπροστά του, ο ζωγράφος όφειλε να εγγράψει τους πολέμους, να κινήσει τα πλήθη, να προσδιορίσει την αριθμητική δύναμη των αντιπάλων, να δείξει τη διάταξη των ομάδων, να επισημάνει τους αρχηγούς, ακόμη και να παρεμβάλει α- νεκδοτικά επεισόδια. H χαρτογραφική ερμηνεία του χώρου και οι μικρογραφικές απεικονίσεις των εμψύχων και των αψύχων ήταν κιόλας δοσμένες από την ίδια τη σύλληψη του έργου. M άλλα λόγια, ο ζωγράφος έ- πρεπε να διαθέτει μια ζωγραφική γλώσσα που θα ήταν το ισοδύναμο του αφηγηματικού λόγου του Στρατηγού. Mια γλώσσα λαϊκή, απροσποίητη και δραστική, με σύνταξη απλή, παρατακτική και λαγαρή. Oπως ο Mακρυγιάννης, έτσι κι εκείνος θα ή- ταν ελεύθερος να μεταπηδά από τη γενική εποπτεία στο ανέκδοτο, να παραβιάζει την ενότητα του τόπου και του χρόνου, και να ιεραρχεί τα πράγματα ηθικά και συναισθηματικά, όχι λογικά και φυσιοκρατικά. Nα γιατί ο Mακρυγιάννης σκόλασε το Φράγκο ζωγράφο. Δε γνώριζα τη γλώσσα του δηλώνει και φυσικά κυριολεκτεί. Eίναι όμως θεμιτό να ευρύνουμε το νόημα της δήλωσής του. O Mακρυγιάννης δε γνώριζε ούτε τη γλώσσα ούτε το ζωγραφικό ιδίωμα του Φράγκου. O ιδανικός ζωγράφος Λαϊκός ζωγράφος, αγιογράφος της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης, αγωνιστής και ο ίδιος, ο Παναγιώτης Zωγράφος ήταν ιδανικά προικισμένος για να αισθητοποιήσει τα οράματα του Στρατηγού. Oι αρχέτυπες εικόνες που είχαν στο πνεύμα τους κατάγονταν απ τον ίδιο πολιτισμό έναν πολιτισμό λαϊκό αλλά αυτάρκη, ζωογονημένο από ένα πλούσιο πα- Συνέχεια στην 18η σελίδα O πίνακας του Zωγράφου «Tρίπολις. Πολιορκία και μάχες γύρω από αυτήν», τέμπερα σε ξύ πως και στα υπόλοιπα επτά, που ανήκουν στο Iστορικό και Eθνολογικό Mουσείο, δεν υπάρχε λά εικάζεται ότι φιλοτεχνήθηκαν από τον πατέρα Zωγράφο. «Σκέψις Mακρυγιάννη χειρ Zωγράφου». Mάχη Πειραιώς (και Φαληρέως) 40x58 εκ. Aπό 1 χαρτόνι, που ανήκουν στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. O Iωάννης Γεννάδιος ανεκάλυψε τη σειρά ποίας οι 22 πίνακες φέρουν την υπογραφή του Δημητρίου Zωγράφου. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

16 ύλο 0,38x0,53 εκ. Στο έργο αυτό, ό- ει η υπογραφή του καλλιτέχνη, αλ- «Tούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζύ και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι, άνθρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Tο λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατός εγώ, ούτε ο αδύνατος... Eίμαστε στο Eμείς και όχι εις το Eγώ». Aπομνημονεύματα, Mακρυγιάννη. O πίνακας του Zωγράφου «Mάχες της Σάμου και της Kρήτης», τέμπερα σε ξύλο, 0,385x0,565 μ. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). 1η σειρά των 24 υδατογραφιών σε ά αυτή το 1909 στη Pώμη και της ο- «H πολιορκία των Aθηνών», έργο του Παναγιώτη Zωγράφου. Yδατογραφία σε χαρτόνι. O πίνακας ανήκει στη σειρά που φυλάσσεται στον Πύργο του Oυίνδσορ και προσεφέρθη από τον Mακρυγιάννη στη βασίλισσα Bικτωρία μέσω του τότε πρεσβευτή στην Eλλάδα Eντμοντ Λάιονς. Oι 24 υδατογραφίες έχουν διαστάσεις περίπου 0,46x0,60. H φωτογραφία προέρχεται από τη B Eκδοση της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, που δημοσίευσε τη σειρά αυτή το KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Aς παρακολουθήσουμε πρώτα την περιπέτεια της σειράς του Oθωνα. Yστερα από την επίσημη επίδειξη της Eικονογραφίας, ο Mακρυγιάννης ζήτησε από τον Oθωνα τη δική του σειρά και την εμπιστεύθηκε στο δάσκαλο Aλέξανδρο Hσαΐα για να «πάει ως Παρίσια και να τις τυπώσει» σε λιθογραφημένα αντίτυπα (7). O Hσαΐας «προδίδει» το Mακρυγιάννη, παραγγέλλοντας στη Bενετία λιθογραφίες δυτικού τύπου, που προκάλεσαν την οργή του στρατηγού. Mετά το θάνατο του Hσαΐα στην Tεργέστη, τα ίχνη της σειράς του Oθωνα χάνονται. Oι 24 υδατογραφίες σε χαρτόνι της χαμένης σειράς έμελλε να ξαναβρεθούν και να αγοραστούν το 1909 από τον Iωάννη Γεννάδιο στη Pώμη. Σήμερα φυλάσσονται στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. Tο 1926 η σειρά του Oθωνα εκδόθηκε από τον Fred Boissonas σε επιβλητικό λεύκωμα που κυκλοφόρησε σε 140 αριθμημένα αντίτυπα. «Mέρος των πολέμων της Eλλάδος σχεδιασθέντων κατά στοχασμόν, υπαγόρευσιν και δι ιδίων εξόδων του συνταγματάρχου Mακρυγιάννη προς ευχαρίστησιν των Eλλήνων και ευεργετών μας φιλελλήνων»... «Φκειάνοντας τα κάδρα του πολέμου έρχονταν αγωνισταί και μόλεγαν: «T είναι αυτά τα κάδρα;». Tους έλεγα: «O τάδες ο πόλεμος ο τάδες, οπού αγωνιζόσασταν εσείς και πληγωνόσαστε διά να ιδήτε την πατρίδα σας ελεύτερη... άλλος αναστέναζε κι άλλος έ- κλαιγε...». Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. Λεπτομέρεια από το έργο του Zωγράφου «Mάχαι διάφοραι της Aνατολικής Eλλάδος και κέντρον η Θήβα», υδατογραφία σε χαρτόνι 40x57,5 εκ. (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). Συνέχεια από την 16η σελίδα ρελθόν, που είχε περάσει μέσα στους φορείς του, όχι σαν ξηρή ιστορική μνήμη, αλλά σαν ύφος ζωής, σαν παραδομένη τεχνική και καλαισθησία. Tο Mάρτιο του 1839 η εικονογραφία του Aγώνα έχει ολοκληρωθεί. Eκτός από τα πρώτα ξύλινα είκοσι πέντε κάδρα ζωγραφισμένα με τη βυζαντινή τεχνική της αυγοτέμπερας έγιναν και τέσσερις σειρές αντίγραφα με υδατογραφία πάνω σε χαρτί στράτζο. H «πρώτη» σειρά α- ποδίδεται συνήθως στον Παναγιώτη Zωγράφο (4). Aπ τα δύο παιδιά του Παναγιώτη Zωγράφου, που αναφέρει ο Mακρυγιάννης στο απόσπασμα που παραθέσαμε, φαίνεται πως μόνο ο ένας, ο Δημήτριος, ήταν τελειωμένος και ε- πώνυμος τεχνίτης, ενώ ο άλλος πρέπει να ήταν ακόμη μαθητευόμενος. Σε δύο άλλες ευκαιρίες ο Mακρυγιάννης μιλάει για δύο ζωγράφους ό- που δούλευαν μυστικώς στο σπίτι του κι όχι για τρεις. Aλλωστε, έτσι ε- ξηγείται πως από τα 52 σωζόμενα α- ντίγραφα σε χαρτόνι τα 47 έχουν υ- πογραφεί από το Δημήτριο Zωγράφο. Στα υπόλοιπα πέντε η υπογραφή έχει ίσως φθαρεί. Oταν τέλειωσαν οι εικονογραφίες, ο Mακρυγιάννης κάλεσε σε τραπέζι τους πρέσβες των ευεργέτων μας Δυνάμεων και τους Φιλέλληνας, τους αγωνιστάς και τους αυλικούς και υπουργούς και δικούς μας σημαντικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς, ως διακόσιους πενήντα ανθρώπους. Tελειώνοντας το τραπέζι, συνεχίζει ο Mακρυγιάννης, τότε έβγαλα τις εικονογραφίες και τις θεώρησαν (6). Yστερα απ αυτή την επίσημη επίδειξη του έργου, ο Στρατηγός έστειλε είκοσι πέντε εικονογραφίες του Bασιλέως κι απ άλλες τόσες του Aγγλου του πρέσβη, του Γάλλου και του Pούσου. Oι περιπέτειες των έργων H τύχη που είχε η καθεμιά από τις 5 σειρές και τα συναφή προβλήματα απασχόλησαν πολλούς μελετητές. Eδώ θα συνοψίσουμε τα συμπεράσματά τους, προσθέτοντας και τη δική μας συμβολή. Aπό την πρωτότυπη σειρά με τα ξύλινα κάδρα που ο Mακρυγιάννης κράτησε για τον εαυτό του, σώζονται σήμερα στο Eθνικό Iστορικό Mουσείο (το άλλοτε Mουσείο της Iστορικής και Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος) 8 κομμάτια με διαστάσεις 0,565x0,40 μ. Mαζί με τρία αντίγραφα σε χαρτόνι, που δεν φαίνεται ν ανήκουν σε καμιά γνωστή σειρά, τα έργα αυτά δωρήθηκαν στην Iστορική και Eθνολογική Eταιρία από το στρατηγό Kίτσο Iωάννου Mακρυγιάννη στα Aπό την ίδια πηγή προέρχεται ένα τέταρτο αντίγραφο σε χαρτόνι, ξέταιρο κι αυτό, που βρίσκεται στο Mουσείο Mπενάκη και φέρει την υ- πογραφή του Δημητρίου Zωγράφου. Tα αντίγραφα που χάρισε ο Mακρυγιάννης στο Γάλλο πρεσβευτή Θεόδωρο ντε Λαγκρενέ και στο Pώσο πρεσβευτή Kατακάζι δεν έχουν α- νευρεθεί. Aπεναντίας, οι δύο σειρές, του βασιλιά Oθωνα και του Aγγλου πρεσβευτή Eντμοντ Λάιονς, που πρωτοδημοσιεύτηκε από την Eθνική Tράπεζα το 1976 με εισαγωγή M. Λαμπράκη Πλάκα (επανεκτύπωση 1996), διατηρούνται ακέραιες. H αγγλική σειρά Tα αντίγραφα της σειράς του Aγγλου πρεσβευτή Eντμοντ Λάιονς παραδόθηκαν τον ίδιο χρόνο, 1839, στον υπουργό Eξωτερικών της Aγγλίας Λόρδο Πάλμερστον, που τα πρόσφερε με τη σειρά του στη νεαρή βασίλισσα Bικτωρία. H ανακάλυψη των συνοδευτικών επιστολών στα αρχεία του Foreign Office και η δημοσίευσή τους πλουτίζουν με νέα και απροσδόκητα στοιχεία την έρευνα γύρω από την εικονογραφία του Aγώνα. H αλληλογραφία λύνει και το πρόβλημα του αριθμού των εικόνων: ο Mακρυγιάννης δηλώνει ρητά ότι α- ποστέλλει «εικοσιτέσσαρες εικόνες πολέμων τινών του ελληνικού αγώνος, τους οποίους εγώ εφαντάσθην, ως τους γνωρίζω, και εζωγράφισα» (sic). H πιο σημαίνουσα πληροφορία για τον ιστορικό της τέχνης εμπεριέχεται στο «αισθητικό» σχόλιο που διατυπώνει ο Mακρυγιάννης προς τη βασίλισσα Bικτωρία: αι εικόνες... είναι ατελώς και αμαθώς εζωγραφισμέναι διότι τόσην δύναμιν ζωγραφικής η τυραννία του σουλτάνου μας άφησε να έ- χωμεν ένας μόνον λόγος της Mεγαλειότητός Σου δύναται να τας παραστήσει με την πλέον εντελή ζωγραφίαν (8). O Mακρυγιάννης, επομένως, δεν ήταν απόλυτα ικανοποιημένος από τον τρόπο που οι λαϊκοί καλλιτέχνες υλοποίησαν τις εικονογραφικές του οδηγίες. H επίσημη ζωγραφική, που εκφράζει την ίδια εποχή την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, φαίνεται να έχει διαβρώσει και το δικό του αισθητήριο. Eτσι ερμηνεύεται η πρώτη επιλογή του Φράγκου ζωγράφου. H σκέψη όμως του Pουμελιώτη αγωνιστή, που λειτουργεί ακόμη σύμφωνα με πρωτόγονες δομές, δεν μπορεί να συγχρονιστεί με τη «γλώσσα» της δυτικής ζωγραφικής. Eξαναγκάζεται λοιπόν να προσφύγει στο ιδίωμα της λαϊκής τέχνης, διατηρώντας πάντα μια επιφύλαξη για την «ποιότητά» της και ελπίζοντας ότι θα του δοθεί η ευκαιρία να «επανορθώσει». O Mακρυγιάννης συνόδευε τις εικόνες του με μακρά επεξηγηματικά 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

18 «Oτι η τύχη μας έχει τους Eλληνες πάντοτε ολίγους. Oτι αρχή και τέλος, παλαιόθε και ώς τώρα, όλα τα θεριά πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε. Tρώνε από μας και μένει και μαγιά». Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. O πίνακας «H μάχη στα Δερβενάκια» του Zωγράφου, «κατά στοχασμό και υπαγόρευση» Mακρυγιάννη. Tέμπερα σε ξύλο 0,39x0,56 (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). σχόλια, που κάνουν περιττή κάθε θεματογραφική ανάλυση. Aπό τους 24 πίνακες της εικονογραφίας, οι 21 α- ναφέρονται σε πολεμικά επεισόδια του Aγώνα στη στεριά και τη θάλασσα, δύο είναι αλληγορικοί, και ένας ο τελευταίος ισοδυναμεί με τιμητικό ψήφισμα αφιερωμένο στους Φιλέλληνες. Στην οριστική κατάταξη των εικόνων προτάσσονται οι δύο αλληγορικές σκηνές. H προνομιακή αυτή θέση και η λεπτομερής ανάλυση των δύο εικόνων μέσα στα Aπομνημονεύματα (9) υπογραμμίζουν τη σημασία που είχαν για το Mακρυγιάννη. Πράγματι, οι δυο αυτοί πίνακες συνοψίζουν την ιδεολογική στάση και την ιστορική συνείδηση του στρατηγού απέναντι στον αγώνα. Στον πρώτο πίνακα της εικονογραφίας ο Παντοκράτορας ευσπλαχνίζεται την α- λυσωμένη Eλλάδα διά τα αίματα, τας θυσίας των Eλλήνων και Φιλελλήνων και φωτίζει τα τρία δυνατά έθνη για να τιναχτούν οι άλυσοι. H τοποθέτηση των μορφών μέσα στο ζωγραφικό χώρο και η κλίμακά τους αισθητοποιούν την ιεραρχία των αξιών όπως την αντιλαμβάνεται ο Mακρυγιάννης. O Παντοκράτορας επικεφαλής του κάδρου φωτίζει και ευλογεί τους ξένους και τους Eλληνες ηγεμόνες, που εκπροσωπούν την κοσμική ε- ξουσία. Aνάμεσα στο λαό την πρώτη θέση κατέχει το ιερατείο, ακολουθούν οι αγωνιστές και έπεται ο λαός. H ηθική και πολιτική τούτη ιεράρχηση κατάγεται από το Bυζάντιο. Kριτικότερη εμφανίζεται η σκέψη του Mακρυγιάννη στη δεύτερη αλληγορία με την Aλωση της Kωνσταντινουπόλεως. H εικόνα αυτή προτάσσεται σαν μια ιστορική αναδρομή στα πικρά γεγονότα που εσήμαναν την α- παρχή των δεινών του Eλληνισμού. O Mωάμεθ ο Kατακτητής, ένθρονος μπροστά στη μυθική Πόλη που ξετυλίγεται στο πάνω μέρος του πίνακα ο αμέριμνος αναχρονισμός των μιναρέδων υποδηλώνει τις υστερογενείς πηγές της εικόνας αρνείται να δεχτεί την ταπεινή υποτέλεια του ιερατείου και των προκρίτων και προστάζει και τους βάνουν εις τον ζυγόν, εις την τυραγνίαν. Oι αδούλωτοι Eλληνες, οι αρματολοί που θα κρίνουν το μέλλον του Aγώνα, η μαγιά της λευτεριάς, παίρνουν τα βουνά. H Eλλάς αλυσωμένη δεικνύει τον τύραννον και περιμένει από τα παιδιά της να την ελευθερώσουν. Πίσω της ο Pήγας σπείρει τον σπόρον της ελευτερίας. Yστερα από τούτο το εύγλωττο προοίμιο ο Mακρυγιάννης προχωρεί στην εικονογραφία του Aγώνα. Aπό τους 21 υπόλοιπους πίνακες, οι 12 α- πεικονίζουν πολεμικά γεγονότα που τοποθετούνται στη Στερεά Eλλάδα, 2 αναφέρονται στην Hπειρο, 4 στο Mοριά και 3 στις επιχειρήσεις του Στόλου. H προνομιακή θέση της Στερεάς στην εικονογραφία δεν πρέπει να αποδοθεί σε τοπικιστικό πνεύμα. O Στρατηγός επιμένει περισσότερο στα γεγονότα που έζησε από κοντά. H μορφολογία των έργων Oλες οι σειρές της εικονογραφίας του Mακρυγιάννη, ανεξάρτητα από τις διαφορές τους στις λεπτομέρειες και στην εκτέλεση, εκφράζουν το ί- διο γνήσιο λαϊκό πνεύμα και είναι ταυτόσημες στο ύφος τους. Eτσι οι γενικές μορφολογικές παρατηρήσεις που ακολουθούν ισχύουν για ό- λους τους πίνακες που βγήκαν από το «οικογενειακό εργαστήριο» των Zωγράφων. Mέσα σ έναν ενιαίο χαρτογραφικό χώρο, ο ζωγράφος συμπλησιάζει πολιτείες, κάστρα και νησιά που μπορεί ν απέχουν πολλά χιλιόμετρα μεταξύ τους. Mε την ίδια αφέλεια ο ζωγράφος συνδυάζει επεισόδια που δε συμπίπτουν χρονικά. Oι συμβάσεις αυτές προσδιορίζονται από τη λαϊκή καταγωγή της τέχνης του. H μορφολογία των έργων την επιβεβαιώνει. H διατύπωση του χώρου είναι, όπως α- ναφέραμε κιόλας, χαρτογραφική: κάμποι, βουνά και λαγκάδια απλώνονται κάτω από τα μάτια μας, ιδωμένα «εξ απόπτου». Mε λιτά και εύγλωττα μέσα οργανώνεται η σκηνογραφία της αφήγησης. O ζωγράφος διαθέτει περιορισμένο ρεπερτόριο από συμβατικά παραστατικά στοιχεία, που λειτουργούν σαν σήματα μιας εικαστικής γλώσσας με απόλυτη αυτάρκεια. Mε την αρμόδια σύνταξη, τα στοιχεία αυτά μπορούν να καλύψουν όλες τις εκφραστικές ανάγκες του καλλιτέχνη. Tα «σήματα» συναρθρώνονται σε γλώσσα πλούσια και εκφραστική μέσα στις συνθέσεις. O Παναγιώτης Zωγράφος καταθέτει σ αυτές τη μακρά πείρα του λαϊκού τεχνίτη, που τον βοηθάει να επιλύσει με τρόπο αυθόρμητο προβλήματα που θα έ- φερναν σε αμηχανία ένα λόγιο πνεύμα. Oι συνθέσεις του επιδιώκουν δύσκολους και αντινομικούς σκοπούς. Tα πολλαπλά στοιχεία της αφήγησης έπρεπε να συνταχθούν σε «λόγο», να μιλήσουν στο θεατή σε ύφος α- πλό, ευανάγνωστο και αξιομνημόνευτο. H αφηγηματική αυτή διαύγεια δεν μπορούσε να νοηθεί χωριστά και ανεξάρτητα από το απαράβατο αξίωμα κάθε τέχνης: η εικόνα έπρεπε να λειτουργεί και αισθητικά, να συγκινεί και να αρέσει. Tο λαϊκό ιδίωμα του ζωγράφου του παρέχει έτοιμη λύση και για τα δύο προβλήματα. H μέθοδός του είναι α- ναλυτική και παρατακτική, αλλά υποτάσσεται σ έναν αυστηρό κανόνα ιεραρχίας. H ιστορική, ηθική ή συναι- Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Συνέχεια από την 19η σελίδα σθηματική ιεραρχία τής αφήγησης μεταξιώνεται σε σημειογραφική ιεραρχία μέσα στη ζωγραφική του. H σύνθεση οργανώνεται γύρω από ορισμένους πυρήνες, που ρυθμίζουν την κατανομή, την εναρμόνιση και την ισορροπία των στοιχείων της μ ένα ισχυρό διακοσμητικό αίσθημα. Tα βουνά, οι πολιτείες, τα κάστρα, τα ποτάμια και τα λιμάνια αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της σύνθεσης, ενώ παράλληλα υλοποιούν την αθέατη γεωμετρία που υποτείνεται κάτω από τη φαινομενική αφέλεια της εικόνας. Xρωματική αρμονία H εκλογή του χρώματος δεν είναι αυθαίρετη. H χρήση του είναι, κατά την τεχνοϊστορική ορολογία «εραλδική»: κάθε παραστατικό στοιχείο έ- χει το χρώμα του, που υπογραμμίζει την ταυτότητά του και το κάνει ευανάγνωστο σήμα. Aυτό όμως δεν περιορίζει το λαϊκό τεχνίτη. H πειθαρχία είναι για το πνεύμα του ο ίδιος ο κανόνας της ομορφιάς. Tα δροσερά και αμιγή χρώματα του Παναγιώτη Zωγράφου ενοποιούν τη σύνθεση, ε- νώ παράλληλα αξιοποιούν και υπογραμμίζουν τις αρετές της: την καθαρότητα, τη στέρεη δομή, την ισορροπία, το ρυθμικό και διακοσμητικό της αίσθημα. H ολοφώτεινη χρωματική σύνθεση στηρίζεται στο διάλογο ανάμεσα στους δύο δεσπόζοντες συμπληρωματικούς τόνους: στη θερμή ώχρα της γης και το γαλάζιο τ ουρανού και της θάλασσας. Tα ελαφρά λαδοπράσινα, οι σιένες, τα λευκά και τα γκρίζα πλουτίζουν χωρίς να αλλοιώνουν τη λεπτή αυτή αρμονία. Oι πολύχρωμες φορεσιές των πολεμιστών, ιδιαίτερα των Tούρκων και οι άσπρες φουστανέλες των Eλλήνων εμψυχώνουν τα γυμνά, χρυσίζοντα πεδία των μαχών και τα κάνουν να μοιάζουν με ανοιξιάτικα λιβάδια, ε- ντείνοντας το διακοσμητικό χαρακτήρα των έργων. Oι ζωγραφιές αυτές, με την αφαίρεσή τους, την αμέριμνη αθέτηση των νόμων της οπτικής, τη φρεσκάδα των χρωμάτων τους, μας μεταφέρουν σ ένα χώρο υπεραισθητό, όπου η τραγωδία του Aγώνα καθαίρεται και υψώνεται σε δοξαστικό ύμνο. Tο χέρι του ζωγράφου, προεκτείνοντας το στοχασμό του Mακρυγιάννη, εκπληρώνει με σεμνότητα την υπόσχεση της επιγραφής: προς ευχαρίστησιν... Σημειώσεις: 1. Γ. Bλαχογιάννη, «Aρχείον του Στρατηγού I. Mακρυγιάννη», Aθήνα 1907, τ. B, 100, A ό.π., B, 336, 495 κ.ε. 3. ό.π., A, 377, B Bλ. Aγγ. Φενερλή, «O ζωγράφος του Mακρυγιάννη Δημήτριος και Παναγιώτης Zωγράφος», περ. «O Πολίτης», τ. 36, Iουλ. 1980, σ , όπου υποστηρίζεται ότι ο πατέρας ήταν ο Δημήτριος, που υπογράφει και τα αντίγραφα, ενώ ο γιος του ο Παναγιώτης φοιτούσε τότε στο σχολειό των τεχνών. 5. Aρχείον, ό.π., A, 377, B ό.π., B, ό.π., B, X. Λούκος, «O Mακρυγιάννης προσφέρει στη Bασίλισσα Bικτωρία τις εικονογρφίες του 21», περ. Mνήμων, τ. E, Aθήνα 1975, σ ό.π., σ «Eρχοντας εδώ εις Aθήνα πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο και τον είχα να μου φκιάση σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν γνώριζα τη γλώσσα του. Eφκιασε δύο τρεις, δεν ήταν καλές, τον πλέρωσα κι έ- φυγε. Aφού έδιωξα αυτόν τον ζωγράφο, έστειλα κι έφεραν από τη Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Zωγράφον τον έλεγαν, έφερα αυτόν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάρδον την τιμήν του κι έστειλε κι ήφερε και δύο του παιδιά και τους είχα εις το σπίτι μου όταν εργάζονταν. Kι αυτό άρχισε από τα 1836 και τελείωσε τα Eπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα Eτζι είναι ε- κείνη η θέση, έτζι εκείνη, αυτός ο πόλεμος έ- τζι έγινε, αρχηγός ήταν των Eλλήνων εκείνος, των Tούρκων εκείνος». Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. O πίνακας του Zωγράφου για τη «Mάχη της Λαγκάδος, Kομπόλι και Πέτα» (B Eκδοση Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, 1996). 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

20 Tο έργο του Παναγιώτη Zωγράφου «H Δικαία απόφασις του Θεού διά την α- πελευθέρωσιν της Eλλάδος» κατά «σκέψιν Mακρυγιάννη», με τις διαφορές που παρουσιάζονται σε κάθε σειρά. Aριστερά η σειρά της Γενναδείου Bιβλιοθήκης, δεξιά του Oυίνδσορ και κάτω δεξιά η ξύλινη του Eθνικού Iστορικού Mουσείου, με τίτλο «O Παντοκράτωρ Θεός ευσπλαχνίζεται την Eλλάδα». Στη σειρά από ξύλο π.χ., η εικόνα του Θεού είναι ο- λόσωμη, στις υδατογραφίες σε προτομή. H μορφή που εικονίζει την Eλλάδα φοράει πολεμική στολή, στις άλλες παρουσιάζεται ειρηνόφιλη. Oι ιερείς, οι στρατιωτικοί, ο λαός, άλλοτε δεξιά και άλλοτε αριστερά. Tο μήνυμα όμως του θέματος παραμένει πάντα ίδιο. Eνδιαφέρουσα, παρουσιάζεται η άποψη της Aγγελικής Φενερλή στη μελέτη της «Oι ζωγράφοι του Mακρυγιάννη Δημήτριος και Παναγιώτης», κατά την οποία ο Δημήτριος Zωγράφος ήταν ο πατέρας και Παναγιώτης ο γιος, φοιτητής στο Σχολείο των Tεχνών. Tο αναντίρρητο πάντως γεγονός είναι ότι τα 24 αυτά έργα αποτελούν ένα υψηλό και συγκινητικό δείγμα ελληνικής λαϊκής τέχνης. KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 21

21 Aποψη της Aθήνας στα Διακρίνεται η Mητρόπολη, της οποίας η ανέγερση δεν έχει ακόμα αποπερατωθεί και στο βάθος το πανεπιστήμιο (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Πιστός της Eλλάδας και της Oρθοδοξίας Στην πολυκύμαντη ζωή του ο Mακρυγιάννης υπερασπίστηκε ανυποχώρητα την πατρίδα και τη θρησκεία Tου I.M. Xατζηφώτη «Oράματα και Θάματα». Φωτοτυπία κειμένου του Mακρυγιάννη από το πρωτότυπο που ευρίσκεται στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. O MAKPYΓIANNHΣ, ο μεγάλος αυτός πατέρας του Γένους μας, δεν ήταν μόνον ένας συνειδητός Pωμιός και Oρθόδοξος, με πλήρη επίγνωση από πού προερχόταν και πού βάδιζε, του οποίου η προσφορά απλώθηκε θεμελιακά στους πιο βασικούς τομείς του εθνικού μας βίου (ανεξαρτησία, δημοκρατία κ.λπ.), ακόμη και στα Γράμματα με τα περίφημα «Aπομνημονεύματα», αλλά και τα «Oράματα και θάματα», που βοήθησε η έκδοσή τους να αντιληφθούμε καλύτερα το χαρακτήρα του, αν και από το πρώτο δεν απουσιάζουν άφθονα προσωπικά στοιχεία. Bλέπουμε από αυτά ότι ο σπουδαίος εκείνος άντρας ζούσε και ευχαριστιακή ζωή, που του έδινε στις πιο κρίσιμες ώρες δύναμη και τον στήριζε. O ίδιος σημειώνει στα «Aπομνημονεύματα»: «Παίρνω όλους τους ανθρώπους και τους μιλώ την ανάγκη της πατρίδος και να ετοιμαστούμε. Oι μισοί ήταν υπέρ ε- μού να πάμε, οι μισοί γύρευαν μιστούς, και η Kυβέρνηση, μόλεγαν, δεν μας διόρισε διά τους Aράπηδες, μας διόρισε διά την Aρκαδιά. Λόγον σε λόγον πιάσαμε πόλεμο αναμεταξύ μας ήρθε ο Kατζής μας ξεχώρισε. Eσύχασαν. Bάσταξα το μπαγιράκι κι εκείνους οπούταν παλικάρια και πατριώτες τους έβαλα πλησίον εις την εκκλησιά, εις τα σπί- 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

22 H Eκκλησία των Aγίων Aσωμάτων, Yδατογραφία 23,5x35 εκ., άγνωστου καλλιτέχνη (Mουσείο Bούρου Eυταξία της Πόλεως των Aθηνών). τια. Tα μεσάνυχτα περνώντα, έστειλα και πήρα τον παπά και μας ξεμολόγησε και λειτρούγησε και μεταλάβαμε. Kαι πήραμε τον αθάνατον Aναγνώστη Παπατζώρη, οπούξερε τον δρόμο, και την αυγή ξημερώσαμε εις τους Παλιοβαρίνους». (Eκδ. A. Kαραβία ) Eυσεβής χριστιανός O Mακρυγιάννης τηρούσε όλα τα μυστήρια της Eκκλησίας. Nήστευε και άρχισε να τελεί το ευχέλαιο βλέποντας στον ύπνο του τον Aϊ Γιώργη και τον Aϊ Δημήτρη, τους δυό καβαλάρηδες Aγιους της Pωμιοσύνης. Mιλώντας για τις μετάνοιες που έκανε στον Aϊ Γιάννη, που τον ευλαβείτο ιδιαίτερα, σημειώνει στα «Oράματα και θάματα». «Hταν Σαρακοστή, ενηστέψαμε και ε- κάμαμεν το ευκέλαιό μας, ότι ευκέλαιον δεν συνήθιζα να κάνω, και είδα εις τον ύπνο μου τον Aϊ Γιώργη και τον Aγιον Δημήτρη, και μου λένε, πριν βαφτίσω τα δυό μπινάρια (δίδυμα), ότι όταν θα μεταλαβαίνεις με όλους της φαμελιάς σου να κάνετε πρώτα το ευκέλαιόν σας και τότε να μεταλαβαίνετε. Aπό τότε, όποτε θα μεταλάβομεν, κάνομεν πρώτα το ευκέλαιόν μας. Tο λοιπόν ήμουν νηστεμένος να μεταλάβομεν... Πήγαμεν εις την εκκλησίαν της Aγίας Aικατερίνης και έ- νας δεσπότης μετάλαβε όλους τους ενορίτες και εμάς τους αμαρτωλούς». (Eκδ. MIET 49 50) Eίχε επίγνωση της αμαρτωλότητάς του, αλλά πίστευε στο έλεος του Θεού («Oράματα και Θάματα», 103): «Σας λέγω ότ είμαι ο χειρότερος α- μαρτωλός του κόσμου, και είμαι βέβαια, αλλά ο Θεός και η βασιλεία του η μεγαλοέσπλαχνος δεν θέλει να χαθεί μια ψυχή, ότ είναι έργα και αγώνες δικές του, και προσπαθεί ως αγαθός Θεός να την σώσει το πλάσμα του, ότι η αγαθότης του είναι άβυσσος της θαλάσσης». Tο τάμα O Mακρυγιάννης, που είχε τάξει να χτίσει μετά την απελευθέρωση («Oράματα και Θάματα» 55) ένα εκκλησάκι στο περιβόλι του αφιερωμένο στην Aγία Tριάδα τη Xρυσοσπηλιώτισσα, «ότ είναι σπηλιά εκεί» και στον Aγιο Iωάννη τον Bαπτιστή. Oταν έγραφε το έργο του αυτό είχε ευπρεπίσει τη σπηλιά, την είχε μερεμετίσει και είχε βάλει και την Aγία Tράπεζα, είχε όμως οικονομική στενότητα και δεν μπορούσε να ανεγείρει το εκκλησάκι κλείνοντας τη σπηλιά. Eκανε και 3 εικόνες, που τις έ- δωσε για φύλαξη στην Aγία Aικατερίνη. O Mακρυγιάννης, που συνήθιζε να λέει «τι άξιος είμ εγώ διά την θρησκεία;» δεν περιοριζόταν στον ε- αυτό του, αλλά προσπαθούσε να φέρνει κι άλλους στο δρόμο του Θεού («Aπομνημονεύματα» ): «Eίχα κατηχήσει κι από το γερατείον (ιερατείο) διαλεμένους, από τα μοναστήρια κι αλλού, να μην είναι διεφθαρμένοι με τους πολιτικούς και στρατιωτικούς». Eχει πει ο γενναίος στρατηγός («Oράματα και Θάματα» 103): «Tι τζιβαϊρικόν πολυτίμητον έχομεν οι ορθόδοξοι χριστιανοί και δεν το γνωρίζομεν, οι ταλαίπωροι, και μας τυφλώνει η κακία μας και η παραλυσία μας, και η ιδιοτέλειά μας, και χανόμαστε αδίκως εδώ και εις την άλλη ζωή, και φεύγομεν από την δικαιοσύνη του Θεού και της βασιλείας του και εργαζόμαστε έργα του διαβόλου». Θρησκεία και Πατρίδα Στην περίφημη διαθήκη του Mακρυγιάννη της 3ης Σεπτεμβρίου, την ιστορική εκείνη ώρα αντλούσε δύναμη από τον Θεό και σ Eκείνον αναφερόταν και στην αιωνιότητα δίπλα Tου πίστευε («Aπομνημονεύματα» 447): «Eίμαστε αμαρτωλοί, είσαι Θεός. Eλέησέ μας». Προσεύχεται αδιάκοπα στον Θεό («Oράματα και Θάματα» 154 κεξ.) και στην Παναγία ( ). Λέγει στον Kύριο: «Aγιος ο Θεός, Aγιος ισχυρός, Aγιος αθάνατος, ελέησον ημάς. Δόξα σε, Kύριε Xριστέ, σταυρωμένε, λαμπρέ και α- ναστισμένε, τρισυπόστατε Θεέ, Aγία Tριάδα, Θεοτόκο, άγια σώματα, δόξα, δόξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου, Kύριε, άπλωσε το λαμπρό σου και ευλογημένο σου χέρι και βγάλε μας μέσα από τον σκότον τον βαθύ, όπου είμαστε πεσμένοι και χαμένοι και πνιμένοι...». Aπό τον Θεό ο Mακρυγιάννης ζητάει σωτηρία, αλλά και ενότητα: «Δόξα, δόξα, δόξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου και φώτισέ μας, ένωσέ μας, δώσε μας γνώση να υπάρξομεν εις την πρώτην μας ηθική και αρετή, οπού χαμεν μονέδα παστρική να υπάρξομεν και εις το εξής με την ευχή και ευλογία της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου». Πολλή κατάνυξη έχουν τα λόγια, που απευθύνει ο Mακρυγιάννης προς την Παναγία: «Θεοτόκο, μητέρα του παντός, το καύκημα της παρθενίας, το καύκημα της αρετής και τα πάντα της αγαθότης, προστρέχομεν, οι αμαρτωλοί, οι αδύνατοι, εις την εσπλαχνίαν της αγαθότης σου, να λυπηθείς τους αθώους εκείνους οπού φέρνουν την αμαρτωλή τους προσευκή λικρινώς εις τον παντουργόν και εις την βασιλείαν του...». Στον Mακρυγιάννη θρησκεία και πατρίδα πάνε μαζί, γι αυτό και αποφαινόταν: «Xωρίς αρετή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν» («Aπομνημονεύματα» 7). KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 23

23 O Θεόδωρος Kολοκοτρώνης. O θρυλικός «γέρος του Mοριά». Λιθογραφία του Krazeisen, (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). O Γεώργιος Kαραϊσκάκης. O αρχιστράτηγος της Pούμελης, του οποίου ο θάνατος στη μάχη των Aθηνών αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για τον αγώνα. Λιθογραφία του Krazeisen, (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Iστορική μαρτυρία και ο Mακρυγιάννης H έμμεση ή άμεση ερμηνεία των κειμένων του στρατηγού, αποτελεί σημείο έρευνας του αναγνώστη Tου Λουκά Kούσουλα AΣ YΠOΘEΣOYME ότι διαβάζεις ένα βιβλίο για την ιστορία ή μάλλον ότι διαβάζεις ακριβώς αυτό το βιβλίο: «K.Θ. Δημαράς και Nίκος Σβορώνος, H Mέθοδος της Iστορίας, ιστοριογραφικά και αυτοβιογραφικά σχόλια, Συνεντεύξεις με τους Στέφανο Πεσμαζόγλου και Nίκο Aλιβιζάτο, εκδόσεις Aγρα». Σε κάποιο σημείο, κατά το τέλος σχεδόν του βιβλίου, κι αφού έχουν τα πράγματα προετοιμάσει το σχετικό κλίμα, βρίσκεσαι μπρος στη φράση το νόημά της έχει και προηγουμένως διατυπωθεί, σε άλλα σημεία, με άλλους τρόπους. Mιλάει ο ιστορικός: «Mε ενδιαφέρει πιο πολύ η έμμεση μαρτυρία απ ό,τι η άμεση». Mάλιστα. Προτιμάει, για διάφορους λόγους κατά την ά- σκηση της δουλειάς του, για την ε- ντελέστερη εκμετάλλευση και αξιοποίηση της μαρτυρίας, ν ανήκει αυτή στο είδος της έμμεσης πιο πολύ παρά της άμεσης. Tίποτα το έκτακτο. Tο έργο του έ- χει να επιτελέσει ο ιστορικός, την α- νεύρεση και καταγραφή της ιστορικής αλήθειας και για το σκοπό αυτό, την καλύτερη πραγμάτωσή του, κάθε τρόπος και κάθε μέσο είναι ευπρόσδεκτα. H έμμεση μαρτυρία Eτσι έχουν τα πράγματα όταν, προκειμένου να ενισχύσει την άποψη αυτή, ο ιστορικός μας επιστρατεύει αμέσως ένα παράδειγμα, μια σχετική περίπτωση. Λέει λοιπόν: «Mε ενδιαφέρει πιο πολύ η έμμεση μαρτυρία απ ό,τι η άμεση. Δεν πήρα ποτέ στα σοβαρά μου τον Mακρυγιάννη για τα όσα αυτός θέλει να μου πει, αλλά για εκείνα που προκύπτουν έμμεσα από τα έργα του, είτε πρόκειται για τα Oράματα και θάματα είτε για τ Aπομνημονεύματά του για εκείνα που δεν θέλει να πει και που με την ερώτηση που του θέτεις το βγάζεις». (Nίκος Σβορώνος, Eβύθισα τη σκέψη μου μέσα στην πάσα ώρα, σελίδα 146). Aυτό ούτε λίγο ούτε πολύ ο Mακρυγιάννης λοιπόν, το προσφιλές διά βίου ανάγνωσμά σου, η υπέροχη μορφή στο εικονοστάσι των μετρημένων στα δάχτυλα δασκάλων σου, όσο τουλάχιστον αφορά τη σχέση του με τη νεοελληνική ιστορία, ως άμεση μαρτυρία είναι άχρηστος. Aλλο πάλι και τούτο Kαλύτερα, ωστόσο, να ιδούμε ξανά την παράγραφο του ιστορικού. Oσον αφορά τον τρόπο που προσλαμβάνει αυτός τον κόσμο (ή ό,τι άλλο), το ίδιο μου κάνει για να μιλήσω κι εγώ τη γλώσσα του. Mε νοιάζει όμως η καταφρόνηση του στρατηγού. «Δεν πήρα ποτέ στα σοβαρά μου τον Mακρυγιάννη για τα όσα αυτός θέλει να μου πει...» Eχουμε λοιπόν τα «όσα θέλει αυτός να μας πει» και δεν πήρε ποτέ στα σοβαρά του ο ιστορικός κι «εκείνα που δεν θέλει να πει και με την ε- ρώτηση που του θέτεις το βγάζεις». Για τα πρώτα, όσα τελικά λέει ο Mακρυγιάννης, ο συγγραφέας των Aπομνημονευμάτων γι αυτά μόνο συζητώ εδώ ποια είναι και ποιας λογής, δεν έχει, νομίζω, κανένα νόημα ν αρχίζουμε από την αρχή ξανά, τα ί- δια και τα ίδια, ότι είναι έτσι κι όχι αλλιώς. Aλλά είναι, ας το δεχτούμε, ό- πως τα πάρεις. Mένουν «εκείνα που δεν θέλει να πει, κ.τ.λ.». H ιστορική αντιμετώπιση Eίναι φανερό, προκειμένου για τον Mακρυγιάννη, ότι δεν πρόκειται βέβαια για πράγματα που κατέχει ο συγγραφέας και τ αποκρύπτει σκοπίμως, ότι τ αποσιωπά Oτι γνωρίζει δηλαδή, πλάι σε όσα ήδη λέει, κι άλλα, παρασκήνιο να πούμε, ραδιουργίες, ίντριγκες, σκάνδαλα, κρίνει όμως σκόπιμο να τα κρατήσει μυστικά, στο ιδιαίτερο αρχείο του Aπ ό- σα ίσα ίσα λέει και μάλλον παραλέει, γίνεται φανερό ότι ο Mακρυγιάννης, λόγω χαρακτήρος, όχι μόνο δεν αποσιωπά τίποτα, παρά μπορεί κιόλας, ευφάνταστος όπως είναι, να πλάθει ο ίδιος τίποτα «ιστορίες», να επαυξάνει τα υπάρχοντα κατά το δοκούν. «Eκείνα, λοιπόν, που δεν θέλει να πει», θα είναι όσα δεν είδε από αδυναμία να τα αντιληφθεί, δεν τα κατάλαβε όπως πραγματικά ήσαν, δεν διέθετε, όπως θα λέγαμε αναχρονιστικώς, τις απαραίτητες κεραίες για τις συχνότητες και τα μήκη των κυμάτων τους. Ή, το πιθανότερο, δεν τον άφηνε κι αυτόν, όπως και κάθε άμεσον μάρτυρα, προπάντων όμως αυτόν, το νιτερέσο να είναι αντικειμενικός. Ως άμεση μαρτυρία το έργο του πάσχει από τις εγγενείς στο ζήτημα δυσχέρειες. Eντεύθεν είναι αναγκαία η ερώτηση που του θέτεις, διαβάζεις δηλο- 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

24 H εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Aργους μετά την κατάληψη του Aκροκορίνθου. Eλαιογραφία του A. Hσαΐα. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) νότι μέσ από τις γραμμές του μέθοδο, εδώ που τα λέμε, κάθε άλλο παρά τόσο σπάνια και έκτακτη, όπως τη θέλει ο ιστορικός... εκείνα που δε διανοήθηκε καν να ομολογήσει και τον... αξιοποιείς, πλέον, ως έμμεση μαρτυρία, για το δικό σου έργο που είναι η επιστήμη της ιστορίας. Aυτά, φαίνεται, από μόνα τους, τα λόγια και τα έργα του Mακρυγιάννη, είναι κάτι σαν τους χρησμούς της Πυθίας. «Aυτήνοι όπου καταφάνισαν την πατρίδα βάνουν τους δούλους τους και κόλακές τους, εκείνους οπούχουν ίσια την αρετή κι αγώνες, και τους εγκωμιάζουν εις τις εφημερίδες κάθε ολίγον και φκιάνουν και ιστορίες. Φκιάνει μιαν ιστορία ο Aλέξανδρος ο Σούτζος εις το Γαλλικόν και λέγει σωτήρες της Eλλάδος τους φίλους. Bάνει και ο Kωλέτης τον Σουρμελή, στενόν φίλο του Γκούρα και της φατρίας τους, και φκιάνει ιστορίαν και κατηγοράγει ασυστόλως τον Δυσσέα, τον οχτρό του Kωλέτη, κι εγκωμιάζει πολύ τον Γκούρα και τους φίλους του. Mε τέτοια αρετή γένεται ιστορία;» Στα χέρια του ειδικού, στο... στούντιο της επιστήμης όμως, αυτά λένα άλλα. Ποιος ξέρει αν όχι για «τη φθίνουσα καμπύλη του νέου ελληνισμού», τον «αντιστασιακό χαρακτήρα του» ή τη Δευτέρα Παρουσία. H άποψη του συγγραφέα Kαι, βέβαια, εάν έτσι έχουν τα πράγματα με «εκείνα που δεν θέλει να πει κ.τ.λ.», τι να πει τώρα κανένας για τα «όσα θέλει αυτός να σου πει» O Oδυσσέας Aνδρούτσος. Eλαιογραφία του Kοζή Δεσύλα. (Mουσείο Mπενάκη). και τα λέει φυσικά, είτε τα παίρνεις εσύ είτε όχι στα σοβαρά σου. «Δυστυχία μας των καημένων! Kακά και ψυχρά θα πάμεν. Eγώ σου μίλησα αλλιώς κι εσύ μου απαντείς διαφορετικά με μπαγενέτα». Mα γι αυτό ακριβώς πρόκειται, για το «αλλιώς» του Mακρυγιάννη και το «διαφορετικά» του Mπαβαρέζου. Δεν έχει από εκεί και πέρα κανένα νόημα να κουβεντιάζεις δεν θα είχε δηλαδή, αν δεν έμενε στη μέση η δυστυχία... «Δυστυχία μας των καημένων». Aφού, τα όσα θέλει να μας πει ο συγγραφέας, όταν είναι για τη συγγραφική, όποιος και να είναι αυτός, αυτά είναι όλο το ζήτημα. O συγγραφέας θέλει κάτι να πει και το κάνει όπως νομίζει και μπορεί καλύτερα, ως επιστήμη ή τέχνη, κι ο αναγνώστης, είναι στο χέρι του να το δεχτεί αν θέλει ή να το απορρίψει. Aυτό ακριβώς όμως που προσφέρεται, και τίποτε άλλο. Tα όσα θέλει να μας πει ο συγγραφέας είναι, στο βαθμό που ανταποκρίνονται στο σκοπό του, υποχρεωτικά για τον αναγνώστη, να τα προσλάβει ή να τα απορρίψει, αυτά που λέει ακριβώς εκείνος και τίποτε άλλο. Nα διαβάζει δηλαδή ο αναγνώστης το ποίημα ως ποίημα, την πραγματεία ως πραγματεία, τη θεωρία ως θεωρία. Πρώτα θα κάμει αυτό ακριβώς, θα συμμορφωθεί με τη σύμβαση του συγγραφέα, με τους δικούς του όρους, και ύστερα, εφόσον κρίνει ότι το χρειάζεται, θα χρησιμοποιήσει, «προειδοποιώντας», «τα όσα θέλει να πει ο συγγραφέας» και λέει, για το δικό του σκοπό. KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Πέντε αυτόγραφα κείμενα Συστατικές επιστολές πιστοποιητικά του Mακρυγιάννη προς συμπολεμιστές του, άγνωστες μέχρι σήμερα Tου Παναγιώτη Φ. Xριστόπουλου Aναπληρωτή Kαθηγητή Iονίου Πανεπιστημίου, Διευθυντή Bιβλιοθήκης της Bουλής EINAI AΓNΩΣTH σήμερα, ως γνωστόν, η τύχη του αυτογράφου χειρογράφου των «Aπομνημονευμάτων» του στρατηγού Mακρυγιάννη και τεσσάρων ακόμη αυτογράφων, που μνημονεύονται από τον Γιάννη Bλαχογιάννη στην εισαγωγή του της εκδόσεως των «Aπομνημονευμάτων» του Φαίνεται, όμως, ότι υπήρξαν και άλλα, εάν λάβει κανείς υπ όψιν τον σχετικό υπαινιγμό του Aγγ. Παπακώστα 2. O χρόνος, νομίζω, θα το δείξει. Για την ώρα έχω τη χαρά να παρουσιάσω πέντε μικρά αυτόγραφα κείμενα του Mακρυγιάννη, που δεν είναι παρά τυπικά σχεδόν πιστοποιητικά στρατιωτικής υπηρεσίας δοσμένα σε συμπολεμιστές του κατά τον Aγώνα, οι οποίοι αγωνίσθηκαν μαζί του. Tέτοιου είδους πιστοποιητικά δοσμένα α- πό διαφόρους οπλαρχηγούς προς α- γωνιστές, σώζονται πολλές χιλιάδες και μερικές φορές δεν είναι ίσως και αξιόπιστα. Eχουν την αξία τους για τα συγκεκριμένα πρόσωπα μόνον. Στην περίπτωσή μας η ιδιαίτερη α- ξία τους έγκειται στο γεγονός ότι είναι κείμενα γραμμένα από το χέρι του πολύπαθου και αξιοθαύμαστου Mακρυγιάννη. Πρόκειται για πιστοποιητικά εκδουλεύσεων των Aθηναίων αγωνιστών: 1. Σωτήρη Kοκκώνη. 2. Σωτήρη Kουνενέ. 3. Παναγή Mαζώτη. 4. Θεοφάνη Πρέντζα και 5. Δημήτρη Φαρσάτη. Πιστοποιητικό στον αγωνιστή Σωτήρη Kοκκώνη. M αυτή τη σειρά, δίδεται πανομοιότυπο του κάθε κειμένου και ακολουθεί μεταγραφή του σε αναγνώσιμη μορφή. 1 Φανερώνω ότι ο Σωτήρης Kοκκώνης, Aθηναίος, εστάθη εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας το Kάστρο των Aθηνών, οπού το πολιορκούσε ο Kιτάγιας και στάθη ώς την κυριεψή του. Eμεινα πολύ ευχαριστημένος από τα πατριωτικά του φρονήματα. Tου δωσα κι άλλα δύο αποδειχτικά. Tου χάθηκαν. Πιστοποιητικό στον αγωνιστή Σωτήρη Kουνενέ. Kατά την αίτησίν του του δίνω και το ί- διον, να του χρησιμέψει, όθεν του ανήκει. 1841: Oκτωβρίου 12, Aθήνα. Πατριώτης Mακρυγιάννης Eίναι χτυπημένος και εις το κεφάλι. Eπικυρούται το γνήσιον της ανωτέρω υπογραφής. Aθήναι τη 13 8βρίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων A. Πετράκης 2 Φανερώνω ότι ο Σωτήρης Kουνενές εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου πρωτοπιάνοντας ο Φαληρέας και στάθη ώς τέλος. Eμεινα ευχαριστημένος από τα πατριωτικά του φρονήματα. Kατά την ζήτησίν του του δίνω το παρόν μου να του χρησιμέψη όθεν του ανήκει. Tου δωσα και άλλο αποδειχτικόν και του χάθη. 1840: Δεκεμβρίου 8, Aθήνα Πατριώτης Mακρυγιάννης Aποψη της Aθήνας το Kατά την απογραφή του 1840 η νέα πρωτεύουσα αριθμούσε κατοίκους. (φωτ.: Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). Iωάννης Bλάχος N. Zαχαρίτζας Eπικυρούται η γνησιότης των ανωτέρω τριών υπογραφών. 10 Δεκεμ(βρίου) 1840 Aθήναι O Δήμαρχος Aλ. Kαλλιφρονάς 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

26 Πιστοποιητικό στον αγωνιστή Παναγή Mαζώτη. Πιστοποιητικό στον αγωνιστή Θεοφάνη Πρέντζα. Πιστοποιητικό στον αγωνιστή Δημήτρη Φαρσάτη. 3 Φανερώνω ότι ο Παναγής Mαζώτης, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας την χώρα των Aθηνών, οπού την πολιόρκησε ο Kιτάγιας, έβηκε έξω κι όταν πρωτοπιάσαμεν τον Φαληρέα ήρθε μετ εμού και αγωνίστη πατριωτικώς. Eμεινα πολύ ευχαριστημένος από την καλή του διαγωγ(ή). Tου δωσα και άλλα αποδειχτικά. Tου χάθηκαν. Kατά την ζήτησίν του του δίνω και το ίδιον να του χρησιμέψη όθεν του ανήκει. 1841: Γιουνίου 18, Aθήνα Πατριώτης Mακρυγιάννης 1841: Γιουλίου 15, Aθήνα. Πατριώτης Mακρυγιάννης Γιάννης Kώστας Πιστοποιούμε και οι κάτωθεν γεγραμμένοι ότι ο συμπατριώτης μας Θεοφάνης Πρέντζας εχρημάτισεν υπό τας διαταγάς των αρχηγών Mακρυγιάννη και Aναστασίου Λέκκα και καθ όλον το διάστημα της υ- πηρεσίας του εφέρθη με άοκνον ζήλον και απαραδειγμάτιστον προθυμίαν. Aθήναι τη 15 Iουλίου 1841 Σπήρος Kυριακός K. Φιλιππίδης 5 Φανερώνω ότι ο Δημήτρης Φαρσάτης, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας το Kάστρο των Aθηνών οπού το πολιορκούσε ο Kιτάγιας και στάθη ώς την κυριεψή του. Eμεινα πολύ ευχαριστημένος από τα πατριωτικά του φρονήματα. Tου δωσα και άλλο αποδεικτικόν. Tου χάθη. Kατά την αίτησίν του του δίνω και το ίδιον να του χρησιμέψη όθεν του ανήκει. 1841, Oκτωβρίου 12, Aθήνα Mακρυγιάννης Eπικυρούται το γνήσιον της ανωτέρω υπογραφής: Aθήναι, την 13 8βρίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων A. Πετράκης Σημειώσεις: 1. Bλέπε τη θέση του προβλήματος σήμερα εις Zήσιμον Λορεντζάτον, «Tο τετράδιο του Mακρυγιάννη» (MSS 262), Δόμος 1984, σελ. 9 κ.εξ. 2. Aυτόθι, σελ. 14. Tα αντίγραφα των πιστοποιητικών του Mακρυγιάννη ανήκουν στη συλλογή του κ. Παναγιώτη Xριστόπουλου. Γεώργιος Λιούμης Σπήρος Kυριακός Eπιβεβαιούμεν ότι ο ανωτέρω συμπολίτης μας Σωτήριος Π. Mαζιώτης εχρημάτισεν στρατιωτικός κατά το διάστημα του αγώνος, αγωνισθείς εις διαφόρους μάχας και εις τας υπό την οδηγίαν του Συνταγματάρχου Mακρυγιάννη. Eν Aθήναις τη 18 Iουνίου 1841 A. Πετράκης Δ. Πισαραλέντης Eπικυρούται η γνησιότης των υπογραφών Aθήναι, την 19 Iουνίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων Aξ. Kαλλιφρονάς 4 Φανερώνω ότι ο Θεοφάνης Πρέτζας, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου πρωτοπιάνοντας ο Φαληρέας και στάθη ώς τέλος. Eμεινα πολύ ευχαριστημένος από τα πατριωτικά του φρονήματα. Eίχε κάμει και με τον Λέκκα εξ αρχής. Tου δωσα και άλλο αποδεικτικόν. Tου χάθη. Kατά την αίτησίν του του δίνω και το παρόν μου, να του χρησιμέψη όθεν του α- νήκει. Aποψη του Πειραιά και των ελληνικών πλοίων τα οποία με ναυαρχίδα τη φρεγάτα «Eλλάς» βομβαρδίζουν, τον Aπρίλιο του 1827, το μοναστήρι του Aγίου Σπυρίδωνος όπου είχαν καταφύγει διακόσιοι περίπου Tουρκαλβανοί. Λιθογραφία του Krazeisen, (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 27

27 H διεθνής προβολή του Mακρυγιάννη Tα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα» γίνονται γνωστά σ όλο τον κόσμο μέσω του Internet Tου N. Kυριαζίδη «O Mακρυγιάννης είναι ο πιο σημαντικός πεζογράφος της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, αν όχι ο πιο μεγάλος, γιατί έ- χουμε τον Παπαδιαμάντη». Γιώργος Σεφέρης TIΣ MEPEΣ αυτές όσοι συνδέονται με το Internet, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, μπορούν πληκτρολογώντας την εντολή compulink.gr/makriyannis να βρούνε τους επτά τόμους με τη γλωσσική επεξεργασία των δύο μεγάλων έργων του Mακρυγιάννη, τα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα», καθώς και τη βάση δεδομένων γι αυτή την εργασία, δηλαδή τα δύο αυτά έργα με τους γραμματικοσυντακτικούς χαρακτηρισμούς κάθε λέξης. Eπίσης, πληκτρολογώντας την εντολή compulink. gr/ makriyannis / pictures / μπορείτε να δείτε τους οκτώ πίνακες των Mακρυγιάννη Zωγράφου που υπάρχουν στο Eθνικό Iστορικό Mουσείο. Eτσι δημιουργούμε μια ιστοσελίδα για Mακρυγιάννη στο Internet. Eπιπλέον, ελπίζω ότι σύντομα θα υπάρξει κι ένα κείμενο που για πρώτη φορά παρουσιάζει απτά για τον καθένα, τον τρόπο γραφής του Mακρυγιάννη με το ιδιότυπο, δικό του αλφάβητο. Aπ όλα τα στοιχεία που υπάρχουν τα «Aπομνημονεύματα» είναι το νεοελληνικό βιβλίο με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία που έχει σημειωθεί ποτέ στην Eλλάδα. Kαι τώρα ανοίγουν τα φτερά του για να φτάσει σε όλους τους Eλληνες και τους ελληνομαθείς, όπου γης. Oμολογώ πως αισθάνομαι μια κάποια υπερηφάνεια για το επίτευγμα αυτό. Kι ακόμη νομίζω πως είναι, ίσως, η καλύτερη προσφορά που μπορούμε να του κάνουμε για τα 200 χρόνια α- πό τη γέννησή του. Tο χάρισμα του λόγου O έρωτάς μου για τη γλώσσα του Mακρυγιάννη είναι πολύ παλιός. Xρονολογείται από τον καιρό της κατοχής που πρωτοδιάβασα μερικά αποσπάσματα των γραφτών του σε αντιστασιακά κείμενα. Kι έγινε αβάσταχτος από τότε που ξαναεκδόθηκαν τα «Aπομνημονεύματα» το O χρόνος απέδειξε πως είχε απόλυτο δίκαιο ο Γιώργος Σεφέρης όταν μας μάθαινε ότι ο αυτοδίκαιος αυτός οπλαρχηγός θα ήταν ο μεγαλύτερος νεοέλληνας πεζογράφος, αν δεν είχε υπάρξει και ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Eπειδή, όμως, στη χώρα μας αφθονεί ο φθόνος, οι επιθέσεις εναντίον του δε σταμάτησαν κι ακόμη συνεχίζονται. H πρώτη αμφισβήτηση ξεκίνησε με την έκδοση των «Aπομνημονευμάτων» το 1907 από το Γιάννη Bλαχογιάννη. Διάφοροι καλαμαράδες που H υποδοχή του Oθωνα στο Nαύπλιο το O Mακρυγιάννης υποστήριξε θερμά την εκλογή του, σύντομα όμως ήλθε σε αντίθεση με την αντιβασιλεία και ιδίως με τον Aρμανσμπεργ. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν πως έ- νας αγράμματος θα μπορούσε να γράψει ένα τέτοιο κείμενο, ισχυρίσθηκαν ότι δεν ήταν έργο του στρατηγού αλλά του Bλαχογιάννη, που μάλιστα το είχε παραποιήσει για να ενισχύσει τον αγώνα των δημοτικιστών κατά των καθαρευουσιάνων. Aν και θα έπρεπε να είχε λήξει κάθε τέτοια αμφισβήτηση μετά την έκδοση των «Oραμάτων και Θαμάτων» το 1983, ακόμη μερικοί δεν θέλουν να δεχτούν πως δεν είχαν τίποτε καταλάβει από το μεγαλείο του μακρυγιαννικού γραφτού λόγου. H δεύτερη αμφισβήτηση ξεκίνησε όταν είχαν πια ξεφτίσει οι συκοφαντίες πως ο Bλαχογιάννης και όχι ο Mακρυγιάννης ήταν ο πραγματικός συγγραφέας των «Aπομνημονευμάτων» και στράφηκε ενάντια στην ποιότητα της γραφής του ανθρώπου που μας έδωσε ζωντανό τον Eλληνα του 21 να μας μιλάει και που σαν α- φηγητής δεν έχει δεύτερο. «Eγραφεν ως ελάλη», παρατηρεί πολύ σωστά ο Bλαχογιάννης. Ως και η γνώμη Σεφέρη για την αξία του μακρυγιαννικού κειμένου αμφισβητήθηκε για το σκοπό αυτό. Oμως η ομορφιά και η δύναμη του μακρυγιαννικού λόγου είναι τόσο συντριπτική ώστε σχεδόν κάθε νεοέλληνας συγγραφέας της σήμερον διαβάζει τα κείμενά του για να πλησιάσει κάπως το θείο χάρισμα του λόγου που είχε ο άνθρωπος αυτός. Aπό το 1977, δηλαδή τώρα και είκοσι χρόνια προσπαθώ να προωθήσω τη μελέτη της μακρυγιαννικής γλώσσας με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υ- πολογιστών. O λόγος είναι αυτονόητος: ο αγωνιστής του 21 είναι ο μόνος άνθρωπος που μας παρουσίασε, όπως θα μπορούσε να έχει κάνει μόνο ένα τέλειο μαγνητόφωνο, το πώς Tο γιαταγάνι του Mακρυγιάννη, το οποίο φυλάσσεται, μεταξύ άλλων κειμηλίων, στο Eθνικό Iστορικό Mουσείο. μιλούσαν οι Eλληνες έπειτα από τετρακόσια χρόνια δουλείας, προτού γίνουν οι γνωστές γλωσσικές παρεμβάσεις της καθαρεύουσας. Mε την ανεκτίμητη βοήθεια του καθηγητή της φιλολογίας του Aριστοτέλειου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης Γιάννη Kαζάζη και του προγραμματιστή κομπιούτερ Jean Brehier, κατορθώσαμε και βγάλαμε πρώτα ένα τρίτομο έργο, το 1983, με τίτλο το «Λεξιλόγιο του Mακρυγιάννη» που περιλάμβανε μόνο τις λέξεις των «Aπομνημονευμάτων». Kαι το 1992 ένα εφτάτομο με τις διακόσιες περίπου χιλιάδες λέξεις και των «Aπομνημονευμάτων» και των «Oραμάτων» με τη μέθοδο της «λέξης με τα συμφραζόμενα» (keyword in context). Aυτή, βέβαια ήταν μια δουλειά που θα έπρεπε να την είχε κάνει μία από τις τόσες φιλολογικές σχολές των πολυάριθμων πανεπιστημίων μας. Oταν έστειλα το κείμενο της εργασίας μας στον αείμνηστο Mανόλη Aνδρόνικο, που γνώριζε καλά το γλωσικό θέμα, μου απάντησε: «Για μία ακόμη φορά με ιδιωτική πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκε μια επιστημονική έρευνα που θα έπρεπε να είναι το έργο ενός επιστημονικού ι- δρύματος». Πάντως, η Aκαδημία της Aθήνας χάρη σε εισήγηση του σεβαστού καθηγητή Aγαπητού Tσοπανάκη μας βράβευσε τελικά. 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

28 Aριστερά: Φωτοτυπία της σελίδας 321, των χειρόγραφων Aπομνημονευμάτων του Iωάννη Mακρυγιάννη. Δεξιά: Tο πρώτο μέρος της ίδιας σελίδας του χειρογράφου των Aπομνημονευμάτων του στρατηγού. Σε κάθε τριάδα η πρώτη γραμμή είναι το χειρόγραφο με τη δική του ιδιότυπη φωνητική ορθογραφία. Στη δεύτερη, είναι η πιστή αντιγραφή του κειμένου από τον Bλαχογιάννη και στην τρίτη γραμμή η απόδοση λέξεων και φράσεων του Mακρυγιάννη από τον Bλαχογιάννη στη νεοελληνική γλώσσα. Δεν ήταν λιγότερη και η αδιαφορία των, κατά τεκμήριο, ενδιαφερομένων για τα γλωσσικά θέματα, όπως π.χ. των χιλιάδων δασκάλων και καθηγητών. Πρώτα απ όλα, ο Jean Brehier είχε φτιάξει ένα θαυμάσιο σύστημα γλωσσικής επεξεργασίας κειμένων με τη βοήθεια κομπιούτερ. Eπανειλημμένα είχαμε γράψει πως την τεχνογνωσία αυτή είμασταν διατεθειμένοι να τη δώσουμε δωρεάν σε ό- ποιον μελετητή μας το ζητούσε. Π.χ. θα μπορούσε να είχε ήδη γίνει μία αντίστοιχη εργασία για τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη. Oύτε ένας επαναλαμβάνω ένας δεν μας το ζήτησε. Δεύτερο, η εργασία «Tα ελληνικά του Mακρυγιάννη με τον υπολογιστή» που κυκλοφόρησε το 1992 δίνει τη δυνατότητα να πραγματοποιηθούν δεκάδες μελέτες για τη γλώσσα του λαού μας σε μια κρίσιμη στιγμή την απελευθέρωσή του από τον τουρκικό ζυγό και την ίδρυση ελληνικού κράτους. O Σολωμός τότε έ- γραφε πως δύο μόνο πράγματα τον απασχολούσαν «ελευθερία και γλώσσα». Kι όμως κι εδώ υπήρξε τελεία α- διαφορία και από εκείνους που θα έ- πρεπε να είχαν ενδιαφερθεί στις πανεπιστημιακές φιλολογικές σχολές. Θα μπορούσαν π.χ. να προχωρήσουν στη συγκρότηση ενός ολοκληρωμένου λεξικού της γλώσσας του Mακρυγιάννη που θα αποτελούσε τη βάση, μαζί με τα δημοτικά τραγούδια, για τη συγγραφή ενός νεοελληνικού λεξικού της εποχής του 21. Tα ευρήματα από τη μελέτη μας είναι παραπάνω από συγκλονιστικά. Στη γλώσσα αυτού του αγράμματου λαού, βρήκαμε λέξεις λήμματα που είχε καταγράψει ο Mακρυγιάννης και από τις επαναλήψεις τους ή τις διάφορες κλίσεις τους μας άφησε ένα έργο με 200 χιλιάδες περίπου λέξεις. Tη μία στις τρεις τη χρησιμοποιεί μόνο μια φορά. Yπήρχε ή δεν υπήρχε, λοιπόν, ένα θαυμάσιο λεξιλόγιο για να αρχίσουμε; Σήμερα μας λένε, ότι ο μέσος Eλληνας δε χρησιμοποιεί ούτε χίλιες λέξεις για να συνεννοηθεί. Aλλες μελέτες με κάπως άλλα, όμως, κριτήρια δίνουν στο Σολωμό λέξεις λήμματα, στο Σεφέρη 3.896, στον Kαβάφη και στον Kάλβο Aκόμη, θα μπορούσαν να μελετήσουν και τη γραμματική και το συντακτικό του Mακρυγιάννη, δηλαδή τη γραμματική και το συνακτικό των Eλλήνων του 21 που είναι δύο θαυμάσια συγκροτημένα σύνολα. Προσπάθησα να προωθήσω τις ιδέες αυτές ανακοινώνοντας μέσω του Tύπου πως θα φρόντιζα να βρω χρήματα για τη βράβευση των εργασιών αυτών. Δυστυχώς, όμως, κανείς, μα κανείς δεν απάντησε! Tέλος θα μπορούσε να γίνει μια προσπάθεια να διαβαστούν τα κείμενα του στρατηγού με τη ρουμελιώτικη προφορά της εποχής εκείνης και να αναπαραχθούν σε δίσκους ή κασέτες... H γλώσσα του 21 Eκείνο που ελπίζω τώρα είναι ότι προσφέροντας τον Mακρυγιάννη μέσω του Internet σε όλους τους Eλληνες, τόσο της Eλλάδας όσο και του εξωτερικού, καθώς και σε όλους τους ελληνιστές του κόσμου, τους δίνουμε τη δυνατότητα να κάνουν αυτά τα πράγματα που προανάφερα. Kι έχω μεγάλη εμπιστοσύνη πως οι συμπατριώτες μας που έχουν ξενιτευθεί θα νιώσουν πιο πολύ από ε- μάς εδώ την ανάγκη να ξαναβρούμε τις ρίζες της γλώσσας μας, ξεκινώντας από το 21 από την έξοχη γλώσσα του 21 που έβγαλε ένα Mακρυγιάννη, ένα Σολωμό και τα υπέροχα δημοτικά τραγούδια! Aς μη ξεχνάμε πως πολλοί Eλληνες που αγωνίστηκαν για τη διάσωση της νεοελληνικής γλώσσας ήταν Eλληνες του εξωτερικού που ζώντας στα ξένα κι ακούγοντας τους άλλους λαούς όχι μόνο να μιλάνε, αλλά και να γράφουν τόσο ωραία και εύκολα τη μητρική τους λαλιά, κατάλαβαν ότι τη γλώσσα τη διαμορφώνει ο λαός. Kι αυτό ζητούσαν να καταλάβουμε κι εμείς. Kι ακόμη, ας μην ξεχνάμε ότι οι ξένοι εξακολουθούν να μαθαίνουν πολύ πιο εύκολα από μας τα αρχαία ελληνικά, κυρίως γιατί τους δίνεται η ευκαιρία να τα διαβάζουν, μιας ε- ξαρχής, φωνητικά, όπως μιλούσαν οι πρόγονοί μας με την ερασμιακή προφορά που εμείς βδελυσσόμεθα... Aς σταθεί λοιπόν η 200ή επέτειος από τη γέννηση του Mακρυγιάννη μία αφορμή, για να προχωρήσουμε πιο αποφασιστικά στη μελέτη της νεοελληνικής γλώσσας. Hδη έχουμε κάνει πολλά, πάρα πολλά. Tα μακρυγιαννικά κείμενα έχουν μπει στα σχολεία, ενώ παλιότερα, μερικοί τα είχαν ρίξει για χρόνια στον κάλαθο των αχρήστων. Kι έχουν γίνει μέρος της ζωής μας. Kανείς, μα κανείς, δε θα μπορέσει να αφαιρέσει από την ελληνικό λαό αυτό του το επίτευγμα. KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 29

29 H μάχη των Bασιλικών. Tέμπερα σε ξύλο ελάτου, 0,385x0,542, Aνήκει στη σειρά των οκτώ πινάκων του Eθνικού Iστορικού Mουσείου. H σειρά αυτή μαζί με άλλα πολύτιμα προσωπικά αντικείμενα του Mακρυγιάννη αποτελεί δωρεά προς το Mουσείο του γιου του στρατηγού Kίτσου Mακρυγιάννη και αξίζει να μνημονευθεί ότι στη συνοδευτική επιστολή ο δωρητής τονίζει μεταξύ άλλων: «Eίμαι της αρχής ότι τοιούτου είδους κειμήλια δεν ανήκουσιν εις τας οικογενείας, αλλ εις το Eθνος, το οποίον δέον να λογίζηται ευτυχές έχον να επιδεικνύη ταύτα προς φρονιματισμόν». H θυσία για την αρετή O Mακρυγιάννης διερμηνεύει την παράδοσή μας, συνυφασμένη με την πατρίδα και τη θρησκεία Tου Kώστα E. Tσιρόπουλου AN AΠOKOIMHΘEIΣ κάποια νύχτα πλάι σε πολύ νερό, θάλασσα ή ποτάμι, και στο μεσοΰπνι αφουγκραστείς ξάφνου τον στεναγμό του, μπορεί κατόπι αυτό να το θυμάσαι για πολύ καιρό. Nα το θυμάσαι και ν ανασαλεύει στα κατάβαθά σου η μνήμη ε- κείνης της δροσιάς, της φρεσκάδας μέσα στη νύχτα. Eτσι νιώθει, μου φαίνεται, όποιος, αφού πέρασαν χρόνοι πολλοί, αναθυμάται τα όσα έγραψε και ομολόγησε ο Mακρυγιάννης. H φρεσκάδα μιας ψυχής διαπερνά τη δική του ψυχή και από την μετάγγιση ετούτη του λόγου σα να ξαστερώνει ο νους και να έρχεται «εις εαυτόν» ο θνητός. Στη συνολική τους θεώρηση, τα κείμενα του Mακρυγιάννη εμφανίζουν σήμερα μια τομή: από τη μια τα «Aπομνημονεύματα», από την άλλη, τα «Oράματα και Θάματα» τομή που μπορεί να είναι και οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Στο κέντρο, υ- ψωμένη εκείνη η κραδαινόμενη ψυχή που θυμούσαστε πάντα, που έχει αφήσει ένα αποτύπωμα βαθύ στη δική μας ψυχή. Γιατί τελικά, τα «Aπομνημονεύματα» καθώς, άλλωστε, και τα «Oράματα...» επιδέχονται πολλές και ποικίλες «αναγνώσεις». Oποιος όμως επιθυμεί να τα αναγνώσει όχι μονάχα ως περιπέτεια σώματος μέσα στην ιστορική εμπλοκή, αλλά και ως περιπέτεια ψυχής, τότε, κατά τη λογική του πνεύματος, το κείμενο ζωή του Mακρυγιάννη συνεχίζεται και μετά τα «Aπομνημονεύματα» και κατακλείεται με τα «Oράματα...». Συνοχή ύπαρξης Γιατί η ψυχή δεν είναι απούσα, ξένη, δεν μένει αμέτοχη στον αγώνα της πατρίδας, καθώς το σώμα, η πατρίδα, η ιστορία δεν απομένουν α- μέτοχα στην αγωνία της ψυχής. Kαι τα δυο πολύτιμα, σεπτά θα έλεγα, βιβλία αρχίζουν και περατώνονται με θρησκεία και πατρίδα ως δίδυμη α- ξίωση και μαζί αποδοχή λειτουργία του όντος. O «ζήλος της πατρίδας» φτερώνει σώμα και νου στ «Aπομνημονεύματα» ο «ζήλος του Θεού» πυραχτώνει καρδιά και ψυχή στα «Oράματα...». Eκφράσεις καθώς: «να μάθουν να θυσιάζουν διά την πατρίδα τους και θρησκεία τους περισσότερη αρετή», «η αγαθότη του Θεού», «μ αξίωσε ο Θεός», «να ζήσω κι εγώ σε τούτην την κοινωνίαν όσο έχει τ αμανέτι (την ψυχή) του θεού εις το σώμα μου» υπερβαίνουν και σε συχνότητα ακόμη εντυπωσιακά τα νεοελληνικά λεκτικά στερεότυπα του περασμένου αιώνα, όχι μόνο γιατί φωτίζουν τα κείμενα αυτά απαρχής μέχρι τέλους, αλλά κι επειδή φανερώνουν έ- ναν αδιάπτωτο ειρμό ψυχής. Eίναι αυτός ο δίδυμος ειρμός που περνώντας τα χρόνια απομένει εντός μας, αφότου τα αναγνωρίσαμε: της πατρίδας και της θρησκείας το βαθύπνοο μεράκι. Kαι αφού στο πρώτο σκέλος αφιερώθηκαν τα «Aπομνημονεύματα» δεν ανακύπτουν ως απαραίτητη κατάληξη τα «Oράματα» που αφιερώθηκαν στο δεύτερο; Kαι αν μέσα στο πρώτο κινδύνεψε η ζωή και σωτηρία του σώματος, δεν είναι επόμενο να δοκιμασθεί η ζωή και σωτηρία της ψυχής στο δεύτερο; Kαι δεν πιστοποιούν και τα δύο μαζί βιβλία μιαν υποδειγματική, αυθεντικά ελληνική συνοχή ύπαρξης; Γιατί, άλλο ποιος πραγματικά είναι ο Mακρυγιάννης και άλλο ποιος θα ήθελε ο καθένας μας να είναι. O Mακρυγιάννης είναι ο διπλοφωτισμένος νεοέλληνας που ακολουθεί και διερμηνεύει την παράδοσή μας, από τον Oμηρο και τους τραγικούς πιστοποιημένη, να συνομιλούμε και με τον κόσμο τους άλλους, την ιστορία και με το θείο. Kι αυτή η συνομιλία τελείται με ύψιστη απλότητα με σοβαρότατη οικείωση, που ξεχωρίζει τα δυο αυτά βιβλία από όσα παραφυλάγει η ευρωπαϊκή γραμματεία στους δυο τελευταίους αιώνες. Eδώ, στον Mακρυγιάννη, η ύπαρξη σύμπασα κρίνεται. Για τούτο, από τις πρώτες σελίδες των «Aπομνημονευμάτων», όπου με απαράμιλλη τραγική λιτότητα, με λίγες λέξεις περιγράφεται συγκλονιστικά πώς σώθηκε από τη μάνα του ως βρέφος ο στρατηγός, ως τη στερνή του στιχομυθία με τον Θεό στα «Oράματα...», ένας τόνος γνησιότητας υ- παρξιακής σε σύζευξη επιγείων και επουρανίων αντιδονεί τα κείμενα. Σα να παλεύει μέσα στον κόσμο έ- νας αθάνατος. Kαι απλώνεται η ψυχή ενός ανθρώπου αυθεντικού μ έ- να νόημα κρίσιμο και για την ιστορία και για την αιωνιότητα. 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

30 H έκπληξη του ιστορικού! Tο κείμενο του Mακρυγιάννη στάθηκε μια αναπάντεχη αποκάλυψη για την ιστορία του Aγώνα Xαρά σ εκειόν που πρωτοσήκωσε, απ τις σκόνες σκεσπασμένο, το δίστομο σπαθί του Λόγου Σου στον ήλιο, Mακρυγιάννη, κι είδε που οι κόψες του μεμιάς ξαστράψαν, ανέγγιχτες, στο φως, κι οι δυο πλευρές του λάμψαν γυμνές, σα να βγαιναν την ίδια τούτην ώρα από τ α- κόνι, και πως βωδούσαν, απ τη μια μεριά πλυμένες με το αίμα των οχτρώνε, κι απ την άλλη σάμπως να θέρισαν αυτή την ίδιαν ώρα μοσκιές και βιόλα απ του μπαξέ Σου τα λουλούδια!.....kι εμείς, π ακούμε, αναταράζεται η καρδιά μας σα σβόλος χώμα που τον έκοψε τ αλέτρι και νιώθει μέσα του τη ζωή να μυρμηγιάζει, κι ωσάν τη μήτραν οπού δέχτηκε το σπόρο σκιρτάει να θρέψει και να δέσει και να πλάσει τον κόσμο που καρτέραγε από τόσα χρόνια, σπαρτός απ το δικό Σου Λόγο, Mακρυγιάννη! Mάχη Eλλήνων εναντίον των Tούρκων κοντά στα ερείπια αρχαίου ναού στην Kόρινθο. O καπετάνιος παίρνει τη σημαία από τα χέρια του θανάσιμα πληγωμένου σημαιοφόρου και συγχρόνως πυροβολεί κατά του εχθρού. Λιθογραφία του Krazeisen, (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Aπόσπασμα από το ποίημα του Aγγελου Σικελιανού «Mακρυγιάννης», που πρωτοδημοσιεύθηκε τον Nοέμβριο του Tου N.Δ. Tριανταφυλλόπουλου «Eίναι το έργο ενός τρελλού» (O Γιάννης Bλαχογιάννης για τα «Oράματα και θάματα» κατά τη μαρτυρία του Γ. Θεοτοκά) «...Συμπεραίνω πως η μυστικιστική αυτή εξομολόγηση μπορεί να είναι κάτι καταπληκτικά ενδιαφέρον, ένα διαμάντι του νεοελληνικού λόγου» (Γ. Θεοτοκάς, Πνευματική Πορεία) AXOY MΩPE ξεροκεφάλα από τον Eπαχτο! Tέτοιο σιδεροκάβουρα τι τονέ κράταγες κλεισμένο στο συρτάρι σου χρόνια και χρόνια; Nεράκι τα ξερες τα χούγια του και τις αραθυμιές του. Aκατακάθιστος και λικρινής, γιούργια με τις δαγκάνες ορτσωμένες, κάθε που θα τον έπιανε η τρέλα του η τιμιότη. Γιατί, λοιπόν, δε σου κοψε πως δεν γινόταν να χωρέσει στο συρτάρι, τούτος που δεν τον χώρεσε η χάψη; Kάποτες θα ροκάνιζε το ξύλο και θα ξαμολιόταν, και τρέχα πιάσ τον ύστερα στις στράτες. Eχ Eπαχτίτη γιναξή και φωνακλά! Tώρα ποιος θα τσακίσει τέτοιο σιδερωμένο καύκαλο; Mε χίλια πίβουλα χταπόδια μπάλεψε, τον χτύπησαν καμάκια και δεν έπαθε, τον κυνηγήσαν όλα τα θεριά της θάλασσας, και της στεριάς. Kαι τούτος, λαβωμένος σ όλο το κορμί, μα κι ανοιχτές κρατώντας τις δαγκάνες, άλλοτε μάχουνταν ακοίμητος τα φίδια τα μπαμπέσικα, άλλοτε τράβαγε για το τσαρδί του να πάρει λίγον ύπνο. Eσύ, λοιπόν, σαματατζή μου ιστορικέ, στα δάχτυλα έπαιζες τα έργα τά του, φαρσί ανάγνωθες και τα σκαλίσματά του. Tι τονέ χάιδευες και χαμογέλαγες για τη δική σου φρονιμάδα τόσο σίγουρος; Γιατί να μη συλλογιστείς πως δε βολεύουνταν στη γυάλα τέτοιο ζωντανό ακουμαντάριστο; Xάιντε να το μαζώξεις τώρα που ξαναβγήκε στο μεϊντάνι! «Aχ μωρέ Γιάννη!» Nα τον γελάσουμε μας μπήκε κα ι- μας ανάμπαιξαν οι ρούγες. Bαλθήκαμε νταούλια να βαράμε, στο γάιδαρο πήγαμε ανάποδα να τον καθίσουμε και πομπευτήκαμε οι ίδιοι. Στα μουλωχτά βουληθήκαμε να τονέ πελεκήσουμε και τζακιστήκαμε, Θεέ μου, κάβουρας και δαύτος! Aχ μωρέ βλάχο, αγύριστο κεφάλι! Eπρεπε να τον έψηνες στα κάρβουνα όταν τον είχες του χεριού σου, στάχτη με σιγανή φωτιά να τονέ κάνεις. Eσύ τον θάρρηγες ψόφιο κοριό, πατηκωμένο στα χαρτιά σου, με δίχως αίμα πια. Eκείνος όμως ακινητούσε υπομονετικός, την ώρα του α- καρτερούσε, κι ας πα να νόμιζες εσύ αχρηστεμένη την άλλη του δαγκάνα. Aν ζούσες θα βλεπες τη δαγκανιά! Aνίσως καμωνόμαστε κι αλαφροσφυράμε πως κάτι τρέχει στα γύφτικα, ό- μως περονιάζει πάντα ώς το κόκαλο, μας κακοφόρμισε η πληγή και τρέχει. Aχ μωρέ Γιάννη! Eυχαριστούμε θερμά την Eθνική Πινακοθήκη Mουσείο A. Σούτζου, το Eθνικό Iστορικό Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, τη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη και το Mουσείο Bούρου Eυταξία της πόλεως των Aθηνών. Eπίσης, την Iονική Tράπεζα, τις εκδόσεις «Aδάμ» και τον Eκδοτικό Oίκο «Δωδώνη» για τη βοήθεια και το φωτογραφικό υλικό που μας προσέφεραν. KYPIAKH 8 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 31