Ενδεικτικές απαντήσεις διδαγμένου κειμένου

Transcript

1 Ενδεικτικές απαντήσεις διδαγμένου κειμένου Α. και σχετικά με αυτά που οδηγούν στην αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία, (γιατί, καταρχήν, δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν, ώστε είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Είναι, λοιπόν, φανερό ότι από τα χρήσιμα (οι νέοι) πρέπει να διδάσκονται αυτά που είναι πρώτης πρακτικής ανάγκης όμως, είναι φανερό ότι δεν πρέπει να τα διδάσκονται όλα, δεδομένου ότι οι ασχολίες διακρίνονται σ αυτές που ταιριάζουν και σ αυτές που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, και ότι από τα χρήσιμα πράγματα (οι νέοι) πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει ευτελή. Και πρέπει να θεωρούμε ότι είναι ευτελής αυτή η ασχολία και αυτή η τέχνη και μάθηση, που κάνουν άχρηστο το σώμα ή το μυαλό των ελεύθερων ανθρώπων για τα έργα και τις πράξεις της αρετής. Β1. Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να δώσει έμφαση στην αντίθεση των διαφορετικών απόψεων και να μεγεθύνει τη σύγχυση («ταραχώδης ἡ σκέψις») που δημιουργείται σ' εκείνον που αναζητεί το ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα, επικαλείται την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής του («ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας»), η οποία είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και η επιλογή του προγράμματος σπουδών γινόταν από τους γονείς. Με τη φράση «ἐμποδὼν παιδείας» ο Αριστοτέλης εννοεί την παιδεία με την οποία είμαστε καθημερινά σε επαφή, την παιδεία που ισχύει στην κοινωνία μας. Η άντληση αυτού του δεδομένου από την καθημερινή εμπειρία συνάδει με τον εμπειρισμό τού Σταγειρίτη. Διακρίνει, λοιπόν, στην εποχή του και μας παραδίδει τρεις τύπους παιδείας. Αρχικά, την ωφελιμιστική παιδεία, με την οποία επιδιώκεται το πρακτικό και το ωφέλιμο, τα χρήσιμα για τη ζωή («τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), τη «γνωσιοκεντρική / νοησιαρχική, η οποία δίνει προτεραιότητα στην καλλιέργεια του νου, σε αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση («τὰ περιττά») και, τέλος, την ηθοπλαστική, η οποία προτάσσει τη διάπλαση του ήθους των παιδιών, αυτά που τείνουν προς την αρετή («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν»). Σε ένα παρακάτω χωρίο των Πολιτικών (Πολιτικά 1337 b 23) αναφέρει τι αποτελούσε συνήθως την παιδεία του καιρού του. Τα μαθήματα, λοιπόν, που διδάσκονταν εκείνη την εποχή, τα διακρίνει σε τέσσερεις κλάδους και ήταν ανάγνωση και γραφή, αντικείμενα τα οποία θεωρούνταν χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), γυμναστική, η οποία συντελούσε στην καλλιέργεια της ανδρείας, μουσική, η οποία θεωρούνταν και χρήσιμη για τη ζωή και ασκούσε ηθική επίδραση στον άνθρωπο, και μερικές φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες που θεωρούνταν κι αυτές χρήσιμες για τη ζωή. Η αριθμητική δεν αναφέρεται, επειδή ίσως στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο. Κατά τον Παναγή Γ. Λεκατσά με τον όρο «γράμματα» που αναφέρεται στο κείμενο εννοείται όχι μόνον ανάγνωση, γραφή, αλλά και στοιχεία γραμματικής και μαθηματικά. Οι δύο τελευταίες κατευθύνσεις της παιδείας («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετή», «τὰ περιττά») παραπέμπουν αντίστοιχα στο προηγούμενο δίλημμα «πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος», επισημαίνοντας το δίλημμα μεταξύ ηθικών και διανοητικών αρετών. Β2. Το επιχείρημα που φέρνει ως μαρτυρία («μαρτυρεῖ δὲ») ο Αριστοτέλης σχετικά με το ότι η ηθική αρετή δεν είναι εκ φύσεως αντλείται από το χώρο της πόλης, καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη η ηθική αρετή έχει πολιτική-κοινωνική διάσταση. Γι' αυτό αναφέρονται εδώ οι νομοθέτες ως οι άνθρωποι που μέσω των νόμων θα εξασκήσουν με τον εθισμό τους πολίτες στην ηθική 1

2 αρετή (όπως οι δάσκαλοι θα εξασκήσουν τους τεχνίτες). Ανάλογες απόψεις εκφράζει ο Σταγειρίτης και στα Πολιτικά του, όπου αναφέρεται έμμεσα στον παιδευτικό ρόλο των νομοθετών και τη μέριμνά τους για την ευδαιμονία των πολιτών. Σύμφωνα με το Σταγειρίτη, λοιπόν, βασικός στόχος και επιδίωξή των νομοθετών είναι να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν την ηθική αρετή μέσω του εθισμού σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές («οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς») αυτή είναι η πρόθεση τους, στο γενικό πλαίσιο της επιδίωξης του καλού των πολιτών («καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν»). Ωστόσο, άλλοι από αυτούς οργανώνουν σωστά τον εθισμό και πετυχαίνουν το στόχο τους, όμως άλλοι θεσπίζουν νόμους οι οποίοι δεν εφαρμόζουν σωστά τον εθισμό των πολιτών, με αποτέλεσμα οι νομοθέτες να αποτυγχάνουν και να μην ασκούν τους πολίτες έτσι, ώστε να αποκτήσουν ηθική αρετή («ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσι»). Εξάλλου, αυτή είναι και η αιτία που διαφοροποιεί τα πολιτεύματα σε καλά και σε λιγότερο καλά («καὶ διαφέρει τούτῳ... φαύλης»): η επιτυχία ή η αποτυχία στο ἐθίζειν τους πολίτες. Ο Αριστοτέλης συνήθως κάνει διάκριση ανάμεσα στα ορθά πολιτεύματα και στις παρεκβάσεις τους, δηλαδή τις εκτροπές από αυτά. Εδώ όμως δεν αναφέρεται σ αυτό, εφόσον προϋποτίθεται ότι ο νομοθέτης επιδιώκει σε κάθε περίπτωση το καλό των πολιτών («καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν») απλώς μπορεί να μην έχει πάντοτε επιτυχία στο στόχο του αυτόν («ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν»). Παρόμοια, σε άλλο χωρίο των Ηθικῶν Νικομαχείων, ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για νόμο που είναι κείμενος ὀρθῶς και έχει επιτυχία, και για νόμο ἀπεσχεδιασμένον (δηλαδή προχειροφτιαγμένο) που δεν έχει επιτυχία. Στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη -οι οποίοι είναι φορείς του πολιτεύματος- αναφέρεται ολοφάνερα στην πόλιν («τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν»). Είμαστε, επομένως, υποχρεωμένοι να καταλάβουμε τι είναι η πόλις, για να καταλάβουμε αυτή τη δραστηριότητα. Άλλωστε, συχνά στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης αναφέρει μαζί τους πολιτικούς και τους νομοθέτες και έτσι συσχετίζει το έργο τους. Μάλιστα, ο φιλόσοφος θεωρεί ότι η παιδεία είναι ένα καθαρά πολιτικό θέμα που πρέπει να απασχολεί και τους πολιτικούς και τους νομοθέτες, γιατί επηρεάζει τη συνολική ζωή του κράτους, αλλά και του κάθε πολίτη ξεχωριστά, αφού καθορίζει το παρόν του και προδιαγράφει το μέλλον του. Έτσι, υποστηρίζει ότι Η πολιτεία πρέπει να θεσπίσει νόμους για την εκπαίδευση, γιατί η εκπαίδευση των νέων είναι ζήτημα που αφορά στο κράτος και όχι σε κάθε πολίτη ξεχωριστά («νομοθετητέον περί παιδείας»). Άλλωστε, σε χωρίο που προηγήθηκε ο φιλόσοφος επισήμανε: «Κανείς, νομίζω, δεν έχει αμφιβολία ότι είναι υποχρέωση του νομοθέτη να ασχοληθεί πολύ σοβαρά με το θέμα της παιδείας των νέων είναι κάτι που αν παραμεληθεί στις πόλεις, βλάπτει πριν απ' όλα το ίδιο το πολίτευμά τους, αφού οι νέοι πρέπει να παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους. Συνολικά, ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, θεωρεί ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα της πολιτείας το παιδευτικό, που υλοποιείται κυρίως με τους νόμους και την παιδεία. Ο Αριστοτέλης αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στον κοινωνικό ρόλο των νομοθετών και, επομένως, είναι μεγάλη και η ευθύνη που τους καταλογίζει για την ποιοτική διάρθρωση της πολιτείας. Η ιδιαίτερη αναφορά στο ρόλο των νομοθετών πηγάζει, βέβαια, από την ιστορική πραγματικότητα της εποχής του Αριστοτέλη, κυρίως όμως από τον καθοριστικό τους ρόλο για τη διαμόρφωση των πολιτευμάτων στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Ο «νομοθέτης», «διαλλακτής» ή «αἰσυμνήτης» στην ουσία είχε την εξουσία του ανώτατου άρχοντα, που τον επέλεγαν οι πολίτες, για να λύσει ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις τάξεις ή να συντάξει νέο πολίτευμα και νόμους. Οι απεριόριστες εξουσίες που λάμβαναν (κάτι που έκανε τον Αριστοτέλη να τους χαρακτηρίσει «αιρετούς τυράννους») είχαν ως εγ- 2

3 γύηση το κύρος που απολάμβαναν, την πείρα, την ανιδιοτέλεια, την αμεροληψία και την κοινή εμπιστοσύνη που διέθεταν. Γενικεύοντας, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, στόχος των πολιτικών και των νομοθετών (πρέπει να) είναι να ενεργούν με γνώμονα το κοινό συμφέρον και να εκφράζουν τη βούλησή του λαού. Β3. Κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να διδάσκονται τα μαθήματα εκείνα που οδηγούν στην καλλιέργεια του νου, του σώματος και της ψυχής των ελεύθερων ανθρώπων με στόχο την άσκηση και τις πράξεις της αρετής («βάναυσον δ' ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν καὶ τέχνην ταύτην καὶ μάθησιν, ὅσαι πρὸς τὰς χρήσεις καὶ τὰς πράξεις τὰς τῆς ἀρετῆς ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν»). Απορρίπτει ως «βάναυσα» τα μαθήματα που αναστέλλουν αυτό το σκοπό, καθώς επιφυλάσσουν τις χειρότερες επιπτώσεις για τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Ο φιλόσοφος, λοιπόν, ακολουθεί τη μέση οδό και υποστηρίζει ότι οι νέοι πρέπει ασφαλώς να λαμβάνουν γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή, όπως η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο, αλλά από αυτές όχι όλες, παρά μόνο τις αναγκαίες («Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον»). Κι από τις αναγκαίες, όμως, πρέπει να μαθαίνουν όσες ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και όχι τις ευτελείς που ασκούν οι δούλοι, οι οποίες αδρανοποιούν το σώμα και τον νου του ανθρώπου, τον καθιστούν αγροίκο, άξεστο («βάναυσον») και τον απομακρύνουν από την κατάκτηση της αρετής. Με άλλα λόγια, δεν αρμόζει στους ελεύθερους ανθρώπους να αναζητούν σε κάθε γνώση τη χρησιμότητα, γιατί αυτή μπορεί να τους οδηγήσει στη μονομέρεια. Επομένως, οι χρήσιμες γνώσεις είναι απαραίτητες, αλλά δεν πρέπει να αποτελούν αυτοσκοπό. Έτσι, ο φιλόσοφος ταυτίζει τις αναγκαίες γνώσεις με τα «ἐλευθέρια ἔργα», τα οποία αντιπαραβάλλει προς τα «ἀνελευθέρια», τα οποία ταυτίζει με τα «βάναυσα». Αυτή η διάκριση των χρήσιμων γνώσεων στηρίζεται στη διάκριση ανάμεσα σε ελεύθερους και σε δούλους. Ο βάναυσος άνθρωπος ταυτίζεται με το δούλο, που είναι άξεστος και αγροίκος και ασχολείται με τις χειρωνακτικές εργασίες, στοιχεία που τον απομακρύνουν από την αρετή, την οποία, άλλωστε, δεν χρειάζεται, αφού ο ρόλος του δεν είναι κοινωνικός ή πολιτικός αλλά μόνο παραγωγικός. Είναι χαρακτηριστική επ αυτού η αντίθεση: «τῶν χρησίμων» «ἄχρηστων», που υπογραμμίζει ότι ορισμένες χρήσιμες γνώσεις μπορούν να επιφέρουν καταστροφικό αποτέλεσμα στην ηθική καλλιέργεια τού ατόμου («Βάναυσον δ' ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν < ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν»). Τις επιπτώσεις τής ηθικής εκτροπής τού ατόμου, οι οποίες απορρέουν από «βάναυσα» έργα, αναλύει ο φιλόσοφος στο χωρίο Α 2, των Πολιτικών. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος διαθέτει φυσικά όπλα («ο άνθρωπος, από την άλλη, γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή») που τον ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα ζώα και τον τοποθετούν στην κορυφή της ζωικής πυραμίδας. Τέτοια όπλα θα ήταν, λ.χ., τα φυσικά του πάθη ή ο λόγος, η γλώσσα. Μέσω της πολιτικής κοινωνίας ο άνθρωπος φθάνει στην τελειότητα της ύπαρξης του και πραγματώνει το φυσικό του προορισμό. Ωστόσο, ο άνθρωπος, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο θα θέσει σε εφαρμογή τα φυσικά του όπλα, μπορεί τελικά να καταστεί το χειρότερο από όλα τα όντα. Ειδικότερα, αν ο άνθρωπος αποκοπεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη και γίνει οδηγός του η αδικία και η παρανομία («έτσι όταν σπάζει τη σχέση του με το νόμο και τη δικαιοσύνη γίνεται το χειρότερο από όλα»), παύει να ισχύει η θεμελιώδης αρχή επιβίωσης της πολιτικής κοινωνίας. Γίνεται, μάλιστα, το χειρότερο απ' όλα τα ζώα, αφού, όπως γράφει και αλλού ο Αριστοτέλης, ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα (μυριοπλάσια) κακά από ένα θηρίο. Την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους του λέγοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή. Η αδικία που διαθέτει 3

4 δύναμη και μπορεί να εξουσιάσει είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί, αφού τίποτε δεν είναι δυνατόν να της αντισταθεί. Το χάος, οι συνεχείς και άγριες συγκρούσεις και ο ευτελισμός του ανθρώπινου είδους θα είναι τα αναμενόμενα αποτελέσματα («δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από την αδικία που διαθέτει όπλα»). Η ηθική εκτροπή θα έχει οδυνηρές συνέπειες, γιατί τα όπλα που η φύση έδωσε στον άνθρωπο, για να φτάσει στην τελείωση, θα τα χρησιμοποιήσει τώρα «παρά φύσιν», για να υποστηρίξει αποτελεσματικά την επιλογή της αδικίας *«(όπλα) που όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει εξ ολοκλήρου και για αντίθετους σκοπούς»+. Τα επιχειρήματα του φιλοσόφου στο σημείο αυτό αναπτύσσονται με τη μέθοδο «ἐκ τοῦ ἀντιθέτου»: πρώτα κάνει λόγο για τις επιπτώσεις της αδικίας, για να καταλήξει εν συνεχεία στο ζητούμενο, στη μεγάλη, δηλαδή, σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας. Έτσι, με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών, η αδικία θεωρείται το πιο ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα, ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος) χαρακτηρίζεται ως «το πιο ανόσιο ον» (στις σχέσεις με το θείο). Με το επίθετο «ανόσιος» ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που δεν ζει σύμφωνα με τη λογική, αλλά κυριαρχείται από τα πάθη και τις επιθυμίες, ξεφεύγει από τα όρια του μέτρου, επιδίδεται σε ακολασίες και δεν έχει κανέναν ηθικό φραγμό. Επιπρόσθετα τον χαρακτηρίζει «το πιο άγριο» (στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους) και «το χειρότερο απ όλα» τα όντα στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και σ' εκείνες του φαγητού). Έτσι, ο Αριστοτέλης οδηγείται στο καταληκτικό συμπέρασμα τού συλλογισμού του: Η δικαιοσύνη βάζει τάξη, συγκροτεί και συγκρατεί την οργάνωση και επιτρέπει την εμφάνιση και την επιβίωση της κοινωνίας («Η δικαιοσύνη είναι στην πολιτική κοινωνία»). Είναι συστατικό της πόλης στοιχείο, γιατί, αν λείπει, τη θέση της τάξης παίρνει το χάος και η διάλυση. Επομένως, η τήρηση των νόμων και η εφαρμογή της δικαιοσύνης αποτελούν, για τον Αριστοτέλη, τον αναγκαίο περιορισμό, για να τελειωθεί ο άνθρωπος, να ολοκληρώσει τον φυσικό του προορισμό. Προς αυτή την κατεύθυνση καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η παιδεία, που οφείλει να έχει χαρακτήρα κυρίως ηθοπλαστικό. Το εκπαιδευτικό σύστημα που προτείνει ο φιλόσοφος πρέπει να διευκολύνει το νέο να μετατραπεί σε ενάρετο άνθρωπο και πολίτη, υποδεικνύοντας του όλους εκείνους τους δρόμους που θα τον οδηγήσουν στην ηθική τελείωση, αλλά και εκείνους που πρέπει να αποφύγει, προκειμένου να μην αποπροσανατολιστεί και εκπέσει στο επίπεδο του μικρόψυχου, του εξαρτημένου από εσωτερικές και εξωτερικές συμβάσεις και του ανθρώπου με δουλικό φρόνημα. Β4. Διαβάσαμε ως τώρα μερικές ενότητες από το δεύτερο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, του έργου που ο Αριστοτέλης αφιέρωσε στη μελέτη των επιμέρους αρετών του ανθρώπου, είτε αυτών που σχετίζονται με τη γενικότερη συμπεριφορά του ατόμου και με τον χαρακτήρα του είτε αυτών που σχετίζονται με το μυαλό του, με τη διάνοιά του. Προς τι όμως όλη αυτή η μελέτη; Για ποιον, στην πραγματικότητα, λόγο χρειάζεται να ψάξουμε να βρούμε τι θα πει ανδρεία ή σωφροσύνη, δικαιοσύνη ή φρόνηση; Η απάντηση του Αριστοτέλη στα ερωτήματα αυτά είναι ίδια με την απάντηση που θα έδινε κάθε αρχαίος Έλληνας: «Μα, φυσικά, για να γίνουμε καλοί πολίτες για να λειτουργήσουμε σωστά μέσα στην πόλη, ζώντας δίπλα σε όλους τους άλλους συν- πολίτες μας». Μια τέτοια απάντηση αφήνει να φανεί πως τις αρετές ο αρχαίος Έλληνας (ίδια, επομένως, ήταν και του Αριστοτέλη η αντίληψη) δεν τις επιδίωκε για χάρη του εαυτού του η απόκτηση ή η μη απόκτησή τους από το άτομο δεν ήταν μια αποκλειστικά δική του υπόθεση, κάτι δηλαδή που αφορούσε μόνο τον ίδιο. Εκείνο που είχε σημασία για τον αρχαίο Έλληνα ήταν ότι με την απόκτηση των αρετών (ή με τη μη απόκτησή τους) θα λειτουργούσε τελικά με έναν συγκεκριμένο τρόπο μέσα στην πόλη του: σωστόν ή λανθασμένο. Καταλαβαίνουμε έτσι ότι η ηθική φιλοσοφία είναι στην 4

5 πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης το δηλώνει ολοκάθαρα με τον τρόπο που τελειώνει τα Ηθικά του Νικομάχεια: «Τώρα που μιλήσαμε για όλα αυτά, είναι η ώρα να μιλήσουμε και για νόμους και πολιτεύματα. Τότε θα έχουμε ολοκληρώσει την περὶ τὰ ἀνθρώπινα φιλοσοφία μας. Ας αρχίσουμε λοιπόν τον λόγο μας». Η παράξενη αυτή για τέλος βιβλίου φράση εξηγείται μόνο αν θεωρηθεί πέρασμα σε ένα καινούργιο βιβλίο. Το βιβλίο αυτό είναι τα Πολιτικά. Σ' αυτό, πράγματι, το βιβλίο του Αριστοτέλη ο λόγος είναι για τα θέματα που αυτός εξήγγειλε στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων του. Β5. α. ἀγαθούς βούλημα φάσκοντες ὀρῶμεν ὑπολαμβάνουσι β. ὀλιγαρχίαν νομοθέτου ἀμφισβητεῖται ὁμολογούμενον διῃρημένων = καλούς = θέλημα/ ἐπιθυμία = λέγοντες = βλέπομεν / θεώμεθα = νομίζουσι / ἡγοῦνται < ὀλίγος + ἄρχω < νόμος + τίθημι < ἀμφὶ(ς) + βαίνω < ὁμόλογος < ὁμοῦ + λέγω < διά + αἱροῦμαι 5