15ήμερο Ενημερωτικό Δελτίο. Πολιτικής και Οικονομικής Τεκμηρίωσης # 23

Transcript

1 15ήμερο Ενημερωτικό Δελτίο Πολιτικής και Οικονομικής Τεκμηρίωσης # Ιανουαρίου 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ [1] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΣΕΩΝ 3 [1.A] Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΤΟΧΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ ΤΟΥ ΔΝΤ 3 [1.B] Η ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓΗ ΣΤΑ ΤΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΟΝΙΟΥ 8 [2] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 13 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΥΠΟΚΑΘΙΣΤΑ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ 13 [3] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ 21 ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2013: ΑΛΛΑΓΗ ΚΛΙΜΑΤΟΣ (;) 21 [4] ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 26 [4.Α] ΕΛΛΑΔΑ: «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΝΤΟΥΜΠΑΙ», «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΕΛ ΝΤΟΡΑΝΤΟ», «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΝΤΙΣΝΕΪΛΑΝΤ» Η ΕΟΖ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ; 26 [4.Β] Η ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΜΕΤΑΤΡΕΠΕΙ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΣΕ ΘΑΛΑΜΟΥΣ ΑΕΡΙΩΝ 34 [5] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ 38 ΣΥΝΟΔΟΣ ΚΟΡΥΦΗΣ ΤΗΣ ΕΕ 7-8 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ Σχόλια, παρατηρήσεις και προτάσεις για το Δελτίο είναι παραπάνω από καλοδεχούμενα. Μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μας ηλεκτρονικά στις εξής διευθύνσεις: o.poulou@parliament.gr (Ουρανία Πούλου) st.manoli@parliament.gr (Σταυρούλα Μανώλη) Συντακτική ομάδα: Γιάννης Ευσταθόπουλος, Σταυρούλα Μανώλη, Δημήτρης Τσιπούρας Εάν σας ενδιαφέρει να λαμβάνετε ηλεκτρονικά το ΔΕΛΤΙΟ, επικοινωνήστε μαζί μας στις παραπάνω διευθύνσεις ώστε να προσθέσουμε το σας στην ηλεκτρονική λίστα παραληπτών. 2

3 [1] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΣΕΩΝ Το Παρατηρητήριο Οικονομικών Εξελίξεων και Τάσεων παρακολουθεί και αποτυπώνει τις κυριότερες εξελίξεις της κυβερνητικής πολιτικής για την οικονομία και καταγράφει σημαντικές τάσεις ή μεταστροφές στην πορεία της οικονομίας. Επιπλέον, παρακολουθεί τις κυριότερες εκθέσεις και μελέτες διεθνών και εγχώριων οργανισμών σχετικά με την ελληνική και ευρωπαϊκή οικονομία, ενώ επίσης καταγράφει τις τοποθετήσεις των κοινωνικών εταίρων στη χώρα. [1.A] Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΤΟΧΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ ΤΟΥ ΔΝΤ Β. Κυζηράκος The difficulty lies not so much in developing new ideas as in escaping old ones John Maynard Keynes, 1935 Παραδοχή μεθοδολογικών σφαλμάτων εκ μέρους του ΔΝΤ Τα αποτελέσματα που επέφεραν οι οικονομικές πολιτικές και τα σχέδια διαρθρωτικής και δημοσιονομικής προσαρμογής που εφαρμόστηκαν σε χώρες της Ευρώπης πρόσφατα οδήγησαν το ΔΝΤ να αναστοχαστεί τις προσεγγίσεις του πάνω στα ζητήματα των βραχυπρόθεσμων συνεπειών των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών (βλ. τις επισημάνσεις για την έννοια των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών παρακάτω). Το ΔΝΤ τόσο στο σημείωμα «Box 1.1. Are We Underestimating Short-Term Fiscal Multipliers?», που παρατέθηκε στην έκθεση του Ταμείου World Economic Outlook, η οποία εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 2012, όσο και σε δύο κείμενα εργασίας που εξέδωσε: (α) Anja Baum, Marcos Poplawski-Ribeiro, Anke Weber, Fiscal Multipliers and the State of the Economy, Δεκέμβριος 2012 (WP/12/286) και (β) Olivier Blanchard, Daniel Leigh, Growth Forecast Errors and Fiscal Multipliers, Ιανουάριος 2013 (WP/13/1), προσπάθησε να απαντήσει στις επικρίσεις που έχει δεχτεί από την επιστημονική κοινότητα, παραθέτοντας τον προβληματισμό του γύρω από την αποτυχία των προβλέψεων και των πολιτικών τις οποίες πρότασσε στα κράτη που ζήτησαν τη συνδρομή του. Τα μεθοδολογικά λάθη και οι αστοχίες του πρώτου κειμένου εργασίας του ΔΝΤ, το οποίο υπερασπιζόταν τις πολιτικές που είχε προωθήσει το Ταμείο, οδήγησαν δύο από τα πιο προβεβλημένα επιστημονικά στελέχη του, τους Olivier Blanchard και Daniel 3

4 Leigh, να συγγράψουν το δικό τους κείμενο εργασίας τον Ιανουάριο του 2013, το οποίο ήταν μεθοδολογικά περισσότερο άρτιο, όπως καταδεικνύει μια απλή ανάγνωση των δύο κειμένων. Σε αυτό το συμπέρασμα συνέκλιναν άλλωστε και όλοι οι έγκριτοι οικονομικοί αναλυτές και οικονομολόγοι που συμμετείχαν στη συζήτηση γύρω από τα θέματα που αναδείχτηκαν από τα δύο προαναφερθέντα κείμενα. Οι Olivier Blanchard και Daniel Leigh αναφέρουν συνοπτικά στο κείμενό τους ότι: «Η παρούσα εργασία ερευνά τη σχέση μεταξύ των λαθών στις προβλέψεις της (σ.σ. οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης) και της δημοσιοοικονομικής προσαρμογής η οποία σχεδιάστηκε κατά τη διάρκεια της (σ.σ. τρέχουσας οικονομικής) κρίσης. Βρήκαμε (σ.σ. οι Olivier Blanchard και Daniel Leigh) ότι, σε αναπτυγμένες οικονομίες, σχεδιασμένες ισχυρότερες δημοσιοοικονομικές προσαρμογές έχουν συσχετιστεί με μικρότερη ανάπτυξη απ ό,τι αναμενόταν, με τη σχέση αυτή να είναι ιδιαίτερα ισχυρή τόσο στατιστικά όσο και οικονομικά κατά την απαρχή της κρίσης. Μια φυσική ερμηνεία των προαναφερθέντων είναι ότι οι δημοσιοοικονομικοί πολλαπλασιαστές κυμαίνονταν σε σημαντικά υψηλότερες τιμές απ ό,τι είχε υποτεθεί από τους ανθρώπους που πραγματοποίησαν τις προβλέψεις αυτές (σ.σ. περί οικονομικής μεγέθυνσης αλλά και οικονομικής ανάπτυξης). Η πιο αδύναμη σχέση μεταξύ της προαναφερθείσας συσχέτισης (σ.σ. δηλαδή της συσχέτισης μεταξύ ισχυρότερων δημοσιοοικονομικών προσαρμογών και μικρότερης από την αναμενόμενη οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης) μπορεί και να αντανακλά εν μέρει την εκμάθηση αυτών των ζητημάτων από αυτούς που πραγματοποιούν την πρόβλεψη περί εξέλιξης των οικονομικών μεγεθών και εν μέρει τη διακύμανση των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών (σ.σ. στην παρούσα οικονομική συγκυρία/περίοδο) σε μικρότερες τιμές από ό,τι κατά τα πρώτα χρόνια της (τρέχουσας) οικονομικής κρίσης». Η σύνοψη αυτή, καθώς και η ίδια η εργασία των Olivier Blanchard και Daniel Leigh συνολικά ερμηνεύτηκε από οικονομολόγους και οικονομικούς σχολιαστές ως μια δημόσια παραδοχή εκ μέρους του ΔΝΤ των λαθών που έχει διαπράξει το τελευταίο διάστημα όσον αφορά τις πολιτικές που επέβαλε στα κράτη που ζητούσαν τη συνδρομή του μετά το ξέσπασμα της κρίσης. Η παραδοχή αυτή έχει ιδιαίτερη αξία. Το σημαντικό ερώτημα που προκύπτει τώρα είναι εάν το ΔΝΤ είχε γνώση των αρνητικών συνεπειών των πολιτικών που έχει επιβάλει στα κράτη. Γνώριζε το ΔΝΤ τις επιπτώσεις των εν λόγω πολιτικών; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ότι το ΔΝΤ είχε γνώση των αρνητικών συνεπειών των πολιτικών τις οποίες επέβαλε στα κράτη που ζητούσαν τη βοήθειά του. «Πώς καταδεικνύεται αυτό;», θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στη μελέτη της έκθεσης αξιολόγησης Fiscal Adjustment in 4

5 IMF Supported Programs που είχε εκδώσει το 2003 η Ανεξάρτητη Υπηρεσία Αξιολόγησης (IEO) του ΔΝΤ, η οποία δείχνει με σαφήνεια ότι το Ταμείο είχε επίγνωση των αρνητικών συνεπειών των πολιτικών του. Η προαναφερθείσα έκθεση του ΙΕΟ αποτελεί μια σε βάθος συγκριτική μελέτη ως προς τις συνέπειες των δημοσιονομικών πολιτικών τις οποίες επέβαλε το ΔΝΤ κατά τη διάρκεια 133 προγραμμάτων που εφάρμοσε μεταξύ των ετών Ο αριθμός των περιπτώσεων τις οποίες εξέτασε το ΙΕΟ, καθώς και το χρονικό εύρος της περιόδου την οποία συμπεριέλαβε, είναι άκρως ικανοποιητικά για την εκπόνηση των συμπερασμάτων στα οποία κατέληξε. Επί του προκειμένου, η εν λόγω έκθεση αξιολόγησης στο τμήμα των συμπερασμάτων αναφέρει ότι: «Κατά μέσο όρο, τα προγράμματα (του ΔΝΤ) πέτυχαν μόνο κατά το ήμισυ βελτιώσεις των συνολικών ισορροπιών αλλά και των δημοσιονομικών ισορροπιών». Η Ανεξάρτητη Υπηρεσία Αξιολόγησης (IEO) υπογραμμίζει ότι σημαντικές διακυμάνσεις εμφανίζονται γύρω από τον μέσο όρο των τιμών των 133 προγραμμάτων τα οποία αποτέλεσαν το δείγμα της έρευνάς της. Η επισήμανση αυτή δεν αναιρεί ούτε κατ ελάχιστο την προηγούμενη επισήμανση. Στην συνέχεια η έκθεση αξιολόγησης αναφέρει ότι: «Υπεραισιοδοξία για τη δημοσιονομική προσαρμογή εν μέρει προκαλείται από υπεραισιοδοξία ως προς τις προβλέψεις για την ανάπτυξη (σ.σ. υπεραισιόδοξες προβλέψεις). Τα απόλυτα επίπεδα των εσόδων αντιστοιχούν σε ανάπτυξη με υστέρηση στην ανάπτυξη (σ.σ. growth with shortfalls in growth), προκαλώντας αντίστοιχες υστερήσεις εσόδων. Παρά ταύτα, τα απόλυτα επίπεδα των δαπανών, τα οποία έχουν υπολογιστεί βάσει αισιόδοξων προβλέψεων για την ανάπτυξη, δεν μειώνονται όταν η ανάπτυξη σημειώνει πτώση κάτω από τις προβλέψεις, προκαλώντας μια αύξηση του επιπέδου των δαπανών». Δηλαδή, όπως καταδεικνύουν οι επικριτές του ΔΝΤ, οι δημοσιοοικονομικοί πολλαπλασιαστές οι οποίοι μετρούν/σταθμίζουν την επιρροή που έχει η δημοσιονομική πολιτική πάνω στην ανάπτυξη ήταν συστηματικά υψηλότεροι, δηλαδή είχαν συστηματικά υψηλότερες τιμές απ ό,τι υπολόγιζε το ΔΝΤ στα προγράμματά του. Επιπρόσθετα, η έκθεση αξιολόγησης αναφέρει ότι τα προγράμματα του ΔΝΤ χαρακτηρίζονται («υπέφεραν») από την υλοποίηση υπεραισιόδοξων προβλέψεων σε σχέση με τους αναπτυξιακούς στόχους. Τα «προγράμματα (σ.σ. του ΔΝΤ) ήταν συνολικά απρόθυμα να προβάλουν και να προβλέψουν μια επιβράδυνση της ανάπτυξης, ενώ πολύ σπάνια πρόβλεπαν αρνητική ανάπτυξη». Μην αφήνοντας δυνατότητα παρερμηνείας των προαναφερθέντων συμπερασμάτων, η έκθεση αξιολόγησης διαπιστώνει στη συνέχεια ότι τα 133 προγράμματα του ΔΝΤ που εξετάστηκαν ήταν υπεραισιόδοξα στις προβλέψεις που πραγματοποιούσαν για το επίπεδο των επενδύσεων. Ποια λοιπόν η σημασία, κατά την έκθεση της Ανεξάρτητης Υπηρεσίας Αξιολόγησης του ΔΝΤ, (α) της διαπιστωμένης πραγματοποίησης αισιόδοξων προβλέψεων για την ανάπτυξη από την πλευρά του ΔΝΤ κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση των 5

6 προγραμμάτων του και (β) της απροθυμίας του ΔΝΤ να προβλέψει την εμφάνιση ύφεσης στα προγράμματα που υλοποιούσε; Η Ανεξάρτητη Υπηρεσία Αξιολόγησης (IEO) του ΔΝΤ αναφέρει ότι οι διαπιστωμένες προαναφερθείσες αδυναμίες και αστοχίες του ΔΝΤ είχαν σημαντικές συνέπειες για το σχεδιασμό των προγραμμάτων βοήθειας του ΔΝΤ γιατί (α) υποτιμούσαν πιθανά ρίσκα, δηλαδή τα περιθώρια ρίσκου τα οποία υπήρχαν κατά την υλοποίηση των προγραμμάτων και (β) προκαταλάμβαναν την υλοποίηση μιας συστηματικής συζήτησης για τον κατάλληλο ρόλο της δημοσιοοικονομικής πολιτικής κατά την περίοδο σημαντικής οικονομικής ύφεσης. Όσον αφορά το επιχείρημα ότι η έκθεση του IEO αφορά τον παρελθόντα χρόνο, δηλαδή το 2003, το γεγονός αυτό δεν δικαιολογεί τη μη ενσωμάτωση των επισημάνσεών της στα προς υλοποίηση προγράμματα του ΔΝΤ στην Ελλάδα, στην Πορτογαλία και την Ιρλανδία. Ο λόγος απλός: το ίδιο το ΔΝΤ αναφέρεται συστηματικά και σήμερα, εν έτει 2012, σε άλλες εκθέσεις και κείμενα της περιόδου 2002 όπως, για παράδειγμα, το κείμενο της Anna O Krueger, A New Approach to sovereign debt restructuring, IMF, 2002 στις ιδέες του οποίου το Ταμείο επανέρχεται συστηματικά. Εν κατακλείδι, η έκθεση αξιολόγησης Fiscal Adjustment in IMF Supported Programs που είχε εκδώσει το 2003 η Ανεξάρτητη Υπηρεσία Αξιολόγησης (IEO) του ΔΝΤ καταδεικνύει ότι το Ταμείο είχε γνώση των αστοχιών και των λαθών των προγραμμάτων του. Οικονομικές προβλέψεις ως θέση στόχων προς επίτευξη Συνέπεια της όλης συζήτησης που αναπτύχθηκε μεταξύ έγκριτων οικονομολόγων με αφορμή τον υπολογισμό των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών από το ΔΝΤ ήταν οικονομολόγοι όπως ο Robert Skidelsky να αναφέρουν ότι η υποεκτίμηση των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών συνεπάγεται τη συστηματική εσφαλμένη εκτίμηση των ζημιών τις οποίες προκαλούν πολιτικές «δημοσιονομικής εξυγίανσης» στην οικονομία. Για την ακρίβεια, ο Robert Skidelsky επισημαίνει ότι οι δημοσιοοικονομικοί πολλαπλασιαστές κατά τη διάρκεια της τρέχουσας οικονομικής κρίσης κυμαίνονταν από 0,6 μέχρι 1,7, όπως παραδέχτηκε και το ΔΝΤ, το οποίο τους απέδιδε τιμές 0,5. Κριτικές προσεγγίσεις των οικονομικών προβλέψεων οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια της τρέχουσας οικονομικής κρίσης και βάσει των οποίων χαράχθηκαν και συνεχίζουν να χαράσσονται πολιτικές θεωρούν ότι σε σημαντικό βαθμό οι προβλέψεις δεν αποτελούν επιστημονική διερεύνηση τάσεων, αλλά θέση στόχων προς επίτευξη. Αυτοί οι στόχοι καθορίζονται από μη ουδέτερες ιδεολογικά παραδοχές, οι οποίες ενσωματώνονται στις μοντελοποιήσεις που πραγματοποιούν διεθνείς οργανισμοί όπως το ΔΝΤ, αλλά και κρατικοί θεσμοί, όπως για παράδειγμα το 6

7 Office for Budget Responsibility του Ηνωμένου Βασιλείου. Η συζήτηση περί της βαρύτητας και του τρόπου υπολογισμού των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών καταδεικνύει την εγκυρότητα των παραπάνω συμπερασμάτων. Αξίζει να υπογραμμίσουμε ξανά ότι οι συνέπειες τέτοιων παραδοχών μόνο αμελητέες δεν είναι για την άσκηση πολιτικής. Μερικές επισημάνσεις για την έννοια του πολλαπλασιαστή και των δημοσιοοικονομικών πολλαπλασιαστών Πολλαπλασιαστής είναι η έννοια ότι μια αύξηση της δημόσιας ή ιδιωτικής επενδυτικής δαπάνης έχει μια μεγαλύτερη από ότι της αναλογεί απλός, θετική επίδραση επί του συνολικού εισοδήματος. Αντίστοιχα, η μείωση της δημόσιας ή ιδιωτικής επενδυτικής δαπάνης έχει μια μεγαλύτερη από ότι της αναλογεί απλός, αρνητική επίδραση επί του συνολικού εισοδήματος. Στην οικονομική θεωρία, ο δημοσιοοικονομικός πολλαπλασιαστής είναι ο λόγος της μεταβολής του εθνικού εισοδήματος ως προς την μεταβολή των κρατικών δαπανών η οποία προκαλεί την μεταβολή αυτή. Για παράδειγμα, ο πολλαπλασιαστής περιγράφει τη σχέση μεταξύ των αλλαγών στη φορολογία ή των δημόσιων δαπανών και την επίδραση που έχουν αυτές οι αλλαγές στο ΑΕΠ. Για παράδειγμα, όσο υψηλότερη τιμή λαμβάνει ο πολλαπλασιαστής τόσο πιο επίπονη και με μεγαλύτερο κόστος γίνεται η μείωση των δημοσιοοικονομικών ελλειμμάτων Η ύπαρξη ενός πολλαπλασιαστικού αποτελέσματος προτάθηκε αρχικά από τον Richard Kahn το 1930 και δημοσιεύτηκε το Ο Richard Kahn ήταν μαθητής του John Maynard Keynes 1. Ενδεικτική Βιβλιογραφία 1. IMF, «Box 1.1. Are We Underestimating Short-Term Fiscal Multipliers?», World Economic Outlook, October 2012, pp ( 2. Baum, Anja; Poplawski-Ribeiro, Marcos; Weber, Anke, Fiscal Multipliers and the State of the Economy, December 2012 (WP/12/286), ( 3. Olivier Blanchard and Daniel Leigh, Growth Forecast Errors and Fiscal Multipliers, January 2013 (WP/13/1) ( 4. Chris Giles, «Has the IMF proved multipliers are really large? (wonkish)», The Financial Times, 12 October Πηγές: 7

8 ( 5. Independent Evaluation Office of IMF, Evaluation Report Fiscal Adjustment in IMF- Supported Programs, International Monetary Fund, ( 6. John Lanchester, Let s call it failure, Vol. 35 No. 1, 3 January 2013, pp 3-6. ( 7. Φραγκίσκος Κουτεντάκης, «Λανθασμένες προβλέψεις και δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές», Αυγή, 12 Ιανουαρίου ( 8. Anna O Krueger, A New Approach to sovereign debt restructuring, IMF, 2002 ( 9. Robert Skidelsky, What are the Merits of Economic Forecasting?, 29 December 2012 ( 10. Lisa Pollack, «Fiscal multipliers and growth guesstimates», The Financial Times, 8 November 2012 ( 11. Office for Budget Responsibility, Forecast evaluation report, October 2012 ( [1.B] Η ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓΗ ΣΤΑ ΤΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΟΝΙΟΥ Εισαγωγικά Α. Κούρος Όλα τα διαθέσιμα οικονομικά στοιχεία δείχνουν ότι η φοροδιαφυγή στην Ελλάδα, κατά την τριετία εφαρμογής των μνημονίων, αυξήθηκε. Παρατηρώντας τα σχετικά απολογιστικά στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων, καθώς και λοιπούς δείκτες της οικονομικής δραστηριότητας, θα πρέπει να «συμφωνήσουμε» με τις κατά καιρούς εκφρασμένες αντιρρήσεις της τρόικας για την αναγραφή προϋπολογισθέντων εσόδων από την πάταξη της φοροδιαφυγής. Οι μνημονιακές κυβερνήσεις και το πολιτικό προσωπικό της διαπλοκής απέδειξαν το αυτονόητο: ότι δεν έχουν το ένα και μοναδικό στοιχείο που χρειάζεται για να αντιμετωπίσουν τη μικρή και τη μεγάλη φοροδιαφυγή, δεν διαθέτουν δηλαδή την πολιτική βούληση. Από την άλλη μεριά όμως, η συνεχής αποτυχία σε αυτό τον κρίσιμο τομέα, σε συνδυασμό με τους ανεδαφικούς στόχους αύξησης των δημοσίων εσόδων (σε περίοδο πρωτοφανούς κρίσης), έδωσαν το άλλοθι στην τρόικα για την πλήρη αποδόμηση του κράτους πρόνοιας. Εξετάζοντας λοιπόν τα αποτελέσματα των πολιτικών που εφαρμόστηκαν ως τώρα στις διάφορες εστίες της φοροδιαφυγής, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: 8

9 Φοροδιαφυγή ελευθέρων επαγγελματιών και ατομικών επιχειρήσεων Καταρχάς, ας υπενθυμίσουμε ότι πριν την κρίση στην Ελλάδα καταγραφόταν μια άκρως παράλογη κατανομή δηλωθέντων εισοδημάτων, όπου το μέσο ετήσιο δηλωθέν εισόδημα του βιομηχάνου ήταν μικρότερο από το μέσο ετήσιο εισόδημα του μισθωτού. Ετήσιο εισόδημα το 2007 κατά κύριο επάγγελμα ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΚΥΡΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΜΙΣΘΩΤΟΙ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ-ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΙ ΒΙΟΤΕΧΝΕΣ- ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΙΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΕΣ ΓΕΩΡΓΟΙ ΚΤΗΝ/ΦΟΙ ΑΛΙΕΙΣ ΕΚΜ. ΔΑΣΩΝ Πηγή: Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων, ποσά σε ευρώ Τρία χρόνια μετά, η κατάσταση στο συγκεκριμένο πεδίο φοροδιαφυγής είναι ακόμη χειρότερη: ενώ το οικονομικό έτος 2008 οι αυτοαπασχολούμενοι (φυσικά πρόσωπα πλην μισθωτών και συνταξιούχων) κατέβαλαν (μέσω των ετήσιων φορολογικών δηλώσεων) φόρους 2,3 δις ευρώ, το οικονομικό έτος 2011 κατέβαλαν μόλις 1,6 δις ευρώ. Αυτό όμως που έχει ακόμα μεγαλύτερη ακόμη σημασία, δεδομένης της μεγάλης μείωσης του ΑΕΠ που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια, δεν είναι τόσο το απόλυτο μέγεθος των φόρων όσο η διαχρονική κατανομή τους στα υποκείμενα της φορολογίας. Όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας, τα αποτελέσματα των εφαρμοζόμενων πολιτικών στον τομέα της φοροδιαφυγής των αυτοαπασχολουμένων επιδείνωσαν ακόμη περισσότερο την κατάσταση. ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΜΙΣΘΩΤΟΙ- ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΛΟΙΠΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΦΟΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2008 ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΦΟΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2011 ΔΙΑΦΟΡΑ 47,94% 55,09% 7,15% 17,5% 15,44% -1,61% ΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ 35,01% 29,47% -5,54% 100% 100% 9

10 Πηγή: Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων Η ως άνω περαιτέρω επιβάρυνση των μισθωτών-συνταξιούχων συγκριτικά με τα λοιπά φυσικά πρόσωπα επιβεβαιώνεται και από το γεγονός της σταθερής περίπου αναλογίας που κατέχει η κάθε ομάδα στο σύνολο των φυσικών προσώπων, ανάμεσα στα τρία έτη. Αριθμός Φορολογικών Δηλώσεων Αριθμός Φορολογικών Δηλώσεων ως ποσοστό (%) ΜΙΣΘΩΤΟΙ- ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΛΟΙΠΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ % 63% % 37% % 100% Η χαρακτηριστική, για το ελληνικό φορολογικό σύστημα, αδικία στην άμεση φορολογία αυξάνει με γεωμετρικό τρόπο τα τελευταία χρόνια. Φοροδιαφυγή (ή νόμιμη φοροαποφυγή) των πολυεθνικών επιχειρήσεων Από τότε που ξεκίνησε η κρίση στην Ελλάδα, οι μεγάλες εταιρίες αυξάνουν συνεχώς την κυριαρχία τους στην αγορά, καταστρέφοντας και επικρατώντας επί των μικρότερων επιχειρήσεων. Τα στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα. Σύμφωνα με την έκθεση της ICAP για την κερδοφορία των 500 πιο μεγάλων επιχειρήσεων το 2010, οι 20 πιο κερδοφόρες επιχειρήσεις κάλυψαν (από κοινού) το 53,4% των κερδών (προ φόρων, τόκων και αποσβέσεων) των 500 πιο κερδοφόρων επιχειρήσεων. Πιο εντυπωσιακό είναι το εξής στοιχείο: ενώ το 2009 το μερίδιο των κερδών των 20 πιο κερδοφόρων εταιριών ανήλθε στο 45% των κερδών όλων των ελληνικών επιχειρήσεων ( εταιρίες που εξέτασε η έκθεση της ICAP), το 2010 το αντίστοιχο μερίδιό τους εκτοξεύθηκε στο 62%. Η ολιγοπωλιακή διάρθρωση της ελληνικής αγοράς προωθείται με εκπληκτικούς ρυθμούς, που είναι δυστυχώς ανάλογοι της αύξησης της ανεργίας. 10

11 Από καθαρά φορολογικής σκοπιάς, στο επίπεδο δηλαδή των δημοσίων εσόδων, η παραπάνω εντυπωσιακή συγκέντρωση του κεφαλαίου δεν θα μας απασχολούσε εάν οι φόροι που καταβάλλουν οι μεγάλες επιχειρήσεις αυξάνονταν αναλογικά με τα κέρδη τους. Είναι όμως έτσι; Αν εξετάσουμε τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων, θα διαπιστώσουμε το εξής: οι επιχειρήσεις που κατηγοριοποιούνται ως μεγάλες (με φορολογητέα κέρδη άνω των ευρώ) παρουσιάζουν συγκριτικά με όλες τις άλλες επιχειρήσεις την εξής διάρθρωση στους φόρους που καταβάλλουν: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Φόροι 2009 ΚΕΡΔΗ ΑΝΩ ΤΩΝ 7,5 ΕΚΑΤ. ΕΥΡΩ ΚΕΡΔΗ ΚΑΤΩ ΤΩΝ 7,5 ΕΚΑΤ. ΕΥΡΩ Πηγή: Γ.Γ.Π.Σ., ποσά σε δις ευρώ Φόροι 2010 ΑΝΑΛΟΓΙΑ 2009 ΑΝΑΛΟΓΙΑ ,988 1,728 49% 48% 2,069 1,893 51% 52% Ενώ δηλαδή το μερίδιο των κερδών των 20 πιο κερδοφόρων εταιριών εκτοξεύθηκε από το 45% στο 62%, οι φόροι των μεγάλων επιχειρήσεων έχουν περίπου την ίδια αναλογία συγκριτικά με τις μικρότερες, μεταξύ 2009 και Αυτό δεν θα έπρεπε να συμβαίνει. Κανονικά οι φόροι των μεγάλων επιχειρήσεων θα έπρεπε να είχαν αυξηθεί, κατά αναλογικό τρόπο, με την αύξηση των κερδών τους. Οι μη καταβληθέντες φόροι προκύπτουν από τη νόμιμη φοροαποφυγή των πολυεθνικών επιχειρήσεων, η οποία με ένα άλλο θεσμικό πλαίσιο θα χαρακτηριζόταν όχι ως νόμιμη φοροαποφυγή αλλά απλά ως φοροδιαφυγή 2. Μετακίνηση αδήλωτων κεφαλαίων στο εξωτερικό και πολιτικές για την αντιμετώπισή της Τα πρόσφατα πολιτικά προβλήματα που ανέκυψαν από τον τρόπο διαχείρισης και αξιοποίησης της λίστας Λαγκάρντ συνιστούν μια μόνο πλευρά των αδήλωτων κεφαλαίων, που σε πείσμα των προσπαθειών συγκάλυψης του διαπλεκόμενου ελληνικού πολιτικού συστήματος είδαν το φως της δημοσιότητας. Από την έναρξη 2 Για το θέμα της αντιμετώπισης των πολυεθνικών επιχειρήσεων βλ. άρθρο του Α.Κούρου στην Αυγή στις με τίτλο «Οι νέοι φόροι των (πραγματικά) μεγάλων επιχειρήσεων», 11

12 εφαρμογής των μνημονίων ξεκίνησε μια μαζική εξαγωγή κεφαλαίων στο εξωτερικό με επίσημες και ανεπίσημες πρακτικές (μέσω καταθετικών τραπεζικών λογαριασμών, μέσω επιστροφής κεφαλαίου στους μετόχους επιχειρήσεων, μέσω του private banking off shore τραπεζικών εταιριών κ.λπ.). Λόγω ακριβώς της απροθυμίας των κυβερνόντων να στραφούν εναντίον ομάδων συμφερόντων που τα προηγούμενα χρόνια ήταν οι αφανείς χρηματοδότες τους και λόγω του παγκόσμιου συστήματος off shore εταιριών και φορολογικών παραδείσων, η χρηματική αποτίμηση της εξαγωγής κεφαλαίων είναι κάτι παραπάνω από επισφαλής. Αυτό λοιπόν που θα έπρεπε να κάνει από την πρώτη στιγμή η εκάστοτε κυβέρνηση είναι: Να στρέψει ένα μεγάλο μέρος του ελεγκτικού μηχανισμού στον έλεγχο των μετακινούμενων κεφαλαίων στο εξωτερικό. Να τοποθετήσει ένα ελεγκτικό κλιμάκιο στην Τράπεζα της Ελλάδας ώστε σε πραγματικό χρόνο να πληροφορείται τις κινήσεις κεφαλαίων. Να ελέγξει τις off shore δραστηριότητες των ελληνικών τραπεζών αλλάζοντας το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των τραπεζών. Να αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο ώστε να είναι δυνατή η σύγκριση των μετακινούμενων κεφαλαίων με τα δηλωθέντα εισοδήματα, προκειμένου στο τέλος των ελέγχων να είναι εφικτή η βεβαίωση των οφειλόμενων φόρων. Αντί αυτών όμως οι μνημονιακές κυβερνήσεις: Επέλεξαν τη μέθοδο της παροχής προκλητικών φορολογικών κινήτρων για τον επαναπατρισμό κεφαλαίων, που, παρ όλα αυτά, δεν είχαν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα (γι αυτόν το λόγο και η διαδικασία νομοθετήθηκε δύο φορές). Δεν δημιούργησαν κανέναν ουσιαστικό εποπτικό μηχανισμό στις τράπεζες. Ακόμα και σήμερα που η τρικομματική κυβέρνηση κόπτεται για τον έλεγχο της λίστας Λαγκάρντ, δεν αξιοποιούνται τα πλήρως διαθέσιμα στοιχεία για τη μετακίνηση κεφαλαίων από τις ελληνικές τράπεζες προς το εξωτερικό. Άφησαν τελείως ανεξέλεγκτό το private banking των τραπεζών (τραπεζικές off shore υπηρεσίες για την απόκρυψη κεφαλαίων). Νομοθέτησαν με τρομερή καθυστέρηση τις διεθνείς πρακτικές που ονομάζονται «έμμεσες τεχνικές ελέγχου του εισοδήματος», ώστε να συγκρίνονται τα δηλωθέντα στην εφορία με τα μετακινούμενα κεφάλαια. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις στο φορολογικό νόμο που ψηφίστηκε πριν από λίγες μέρες στη Βουλή θυμήθηκαν να θεσπίσουν τη διάταξη που ορίζει ότι οι έμμεσες τεχνικές ελέγχου του εισοδήματος έχουν αναδρομική ισχύ, δηλ. μπορούν να ελεγχθούν και παλαιότερες οικονομικές χρήσεις. Διέλυσαν πλήρως τους φοροελεγκτικούς μηχανισμούς του κράτους, ενώ παράλληλα ιδιωτικοποίησαν τα αντικείμενα του δημόσιου ελεγκτικού έργου. 12

13 [2] ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΥΠΟΚΑΘΙΣΤΑ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ Αρνητική η συμβολή των εξαγωγών στο ΑΕΠ Η. Ιωακείμογλου Η κυβέρνηση, οι καθεστωτικοί οικονομολόγοι και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επιδίδονται σε μια προσπάθεια να πείσουν ότι οι ελληνικές εξαγωγές αποτελούν μια νέα αναπτυξιακή ελπίδα της χώρας. Ορισμένοι, απλώς προβάλλουν το επιχείρημα ότι οι εξαγωγές αυξάνονται. Ωστόσο, ο όγκος των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών αυξήθηκε μόνον κατά 0,3% το 2011 και εκτιμάται ότι αυξήθηκε κατά 0,8% το 2012 (στοιχεία Ευρωπαϊκής Επιτροπής 3 ) ενώ το ΔΝΤ 4 εκτιμά μείωση 1,2%. Μακροχρόνια δε, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 1, ο όγκος των εξαγωγών, μετά την μεγάλη πτώση του 2009, παρουσιάζει οριακή μόνο βελτίωση. Κατά το τρίτο τρίμηνο του 2012, ο όγκος των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών ήταν 19% χαμηλότερος από όσο το τρίτο τρίμηνο του Διάγραμμα 1 Όγκος εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών (έτος 2005=100) Πηγή: Ameco, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τελευταία ενημέρωση 7 Νοεμβρίου Βάση δεδομένων Ameco, τελευταία ενημέρωση 7 Νοεμβρίου IMF Country Report No.13/20, January

14 Άλλοι θεμελιώνουν την αισιοδοξία τους στη υποτιθέμενη ταχύτερη αύξηση των ελληνικών εξαγωγών έναντι των εξαγωγών άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι ελληνικές εξαγωγικές επιδόσεις της τελευταίας διετίας, όμως, σε διεθνή σύγκριση ήταν από τις χειρότερες (διάγραμμα 2). Τέλος, υπάρχουν άλλοι που χρησιμοποιούν τον δείκτη «εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ, προκειμένου να εμφυσήσουν θετικό πνεύμα στην αγορά ή να στοιχειοθετήσουν την φαντασιακή επιτυχία της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης. Ο δείκτης αυτός είναι προφανώς ακατάλληλος στη σημερινή συγκυρία, διότι οι όποιες αυξήσεις του δεν οφείλονται στις εξαγωγές, αλλά στην θεαματική μείωση του παρονομαστή (δηλαδή του ΑΕΠ). Εάν υπήρξε επιτυχία ή αποτυχία της εσωτερικής υποτίμησης ως προς την ικανότητά της να αυξήσει τον όγκο των εξαγωγών (αγαθών και υπηρεσιών) πρέπει να το κρίνουμε από έναν άλλο δείκτη, που είναι η συμβολή των εξαγωγών στην διαμόρφωση του ΑΕΠ. Η εξέλιξη αυτού του δείκτη φαίνεται στο διάγραμμα 3, μαζί με τη συμβολή και των άλλων συνιστωσών του ΑΕΠ: εισαγωγές, επένδυση, ιδιωτική και δημόσια κατανάλωση. Προκύπτει από το διάγραμμα 3 ότι, από το 3ο τρίμηνο του 2011, η συμβολή των εξαγωγών στο ΑΕΠ ήταν αρνητική (δηλαδή ότι οι μεταβολές των εξαγωγών δεν οδήγησαν σε αυξήσεις αλλά σε μειώσεις του εγχώριου προϊόντος), σε αντίθεση με την περίοδο από το πρώτο τρίμηνο του 2010 έως το δεύτερο τρίμηνο του 2011 όταν η συμβολή των εξαγωγών στο ΑΕΠ ήταν θετική -πολύ μικρή βεβαίως αλλά παρόλα αυτά θετική. Στη διάρκεια της εφαρμογής των μνημονίων, λοιπόν, όχι μόνο οι εξαγωγές δεν κατέστησαν κινητήρας της ανάπτυξης, αλλά παρουσίασαν και επιδείνωση ως προς την συμβολή τους στη μεγέθυνση του ΑΕΠ. Οι αγορές προορισμού των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών της Ελλάδας μεγεθύνθηκαν στη διάρκεια της τριετίας κατά 18,0% (σε όγκο). Εάν η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων που εξάγονται είχε παραμείνει σταθερή, θα αναμέναμε ότι ο όγκος των εξαγωγών θα είχε αυξηθεί κατά το ίδιο ποσοστό. Η αύξησή του όμως κατά την τριετία ανήλθε σε μόλις 6,3%. Υπήρξε επομένως επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων που απευθύνονται στις αγορές του εξωτερικού. Εν κατακλείδι, οι εξαγωγές δεν αποτελούν μια νέα αναπτυξιακή ελπίδα της χώρας. Αντιθέτως, όπως σημειώνει το ΔΝΤ στην τελευταία έκθεσή του για την Ελλάδα «η μεγέθυνση των εξαγωγών ήταν απογοητευτική». 14

15 Διάγραμμα 2 Μεταβολές του όγκου των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στις χώρες της ΕΕ-27 κατά τα έτη 2011 και 2012 (% ετήσιες μεταβολές) Πηγή: Ameco, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τελευταία ενημέρωση 7 Νοεμβρίου 2012: Διάγραμμα 3 Συμβολή στο ΑΕΠ (% ετήσιες μεταβολές) Πηγή: IMF Country Report No.13/20, January 2013 Ταυτοχρόνως, όμως, με την απογοητευτική πορεία των εξαγωγών και την συνακόλουθη αποτυχία της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης (που επεδίωκε τις μειώσεις των τιμών ώστε να αυξηθούν οι εξαγωγές και μέσω αυτών το ΑΕΠ) παρουσιάζεται και μία αρκετά γρήγορη βελτίωση στο εξωτερικό ισοζύγιο αγαθών και 15

16 υπηρεσιών. Η βελτίωση αυτή οφείλεται αποκλειστικά στην ραγδαία μείωση του όγκου των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών. Επομένως, αντί η προσαρμογή της ελληνικής οικονομίας να πραγματοποιηθεί με τον τρόπο που προέβλεπε η θεωρία της εσωτερικής υποτίμησης, δηλαδή με αύξηση των εξαγωγών ώστε να κλείσει το εμπορικό έλλειμμα (αγαθών και υπηρεσιών), να δημιουργηθεί πλεόνασμα και να σταματήσει ο εξωτερικός δανεισμός, να αυξηθεί η εξωτερική ζήτηση και το ΑΕΠ, η προσαρμογή πραγματοποιείται με την περιστολή των εισαγωγών. Αυτό επιτυγχάνεται με την δραματική μείωση της εγχώριας ζήτησης, η οποία έχει οδηγήσει ήδη σε απώλεια του 1/5 του πραγματικού ΑΕΠ της Ελλάδας (2012 έναντι του 2008). Η μείωση της εσωτερικής ζήτησης μειώνει τις εισαγωγές, το εμπορικό έλλειμμα, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και τις ανάγκες δανεισμού από το εξωτερικό. Επιπλέον, η μείωση του όγκου των εισαγωγών (κατά 37% μεταξύ 2008 και 2012 έναντι μείωσης 27% της εσωτερικής ζήτησης) αυξάνει το μέρος εκείνο της εσωτερικής ζήτησης που απευθύνεται στους εγχώριους παραγωγούς και συμβάλλει έτσι στην αύξηση του ΑΕΠ (αυτή η θετική επίπτωση της μείωσης των εισαγωγών στο ΑΕΠ φαίνεται στο διάγραμμα 3). Βεβαίως, η πολιτική της φτώχειας έχει προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στη δημοσιονομική πολιτική καθώς η ύφεση και η ανεργία μειώνουν τα δημόσια έσοδα. Τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίζονται με μειώσεις των δημοσίων δαπανών, δηλαδή με ακόμη περισσότερη φτώχεια. Η πολιτική της φτώχειας έχει υποκαταστήσει την πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης επειδή αυτή η τελευταία έχει αποτύχει. Δεν πρόκειται, όμως, για μια πολιτική που οδηγεί όλες τις ομάδες του πληθυσμού στην φτώχεια, αλλά κυρίως τους μισθωτούς, τους ανέργους και τους συνταξιούχους. Από το διάγραμμα 3 προκύπτει ότι η μείωση του ΑΕΠ προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από την περιστολή της ιδιωτικής κατανάλωσης. Αυτή επιτυγχάνεται με τέσσερα κύρια εργαλεία: μείωση των μισθών, αύξηση της ανεργίας, αύξηση της πίεσης επάνω στα νοικοκυριά ώστε να αποπληρώσουν τα δάνειά τους, αύξηση της φορολογίας. Η επιβάρυνση των μισθωτών ως κοινωνικής ομάδας Σύμφωνα με τα στοιχεία της βάσης δεδομένων Ameco της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι μειώσεις των ονομαστικών αποδοχών ανά μισθωτό κατά την τριετία , ανήλθαν σωρευτικά σε -12,3% (στο διάγραμμα 4 φαίνονται οι μεταβολές ανά έτος). Οι ονομαστικές αποδοχές περιλαμβάνουν εκτός από τον μισθό και όλα τα άλλα είδη αποδοχών (επιδόματα, μπόνους, υπερωρίες κλπ) καθώς και τις ασφαλιστικές εισφορές και τις παρακρατήσεις του φόρου εισοδήματος. Η αγοραστική δύναμη των ονομαστικών αποδοχών ανά μισθωτό εξαρτάται όμως και από τις μεταβολές των τιμών στα καταναλωτικά είδη. Έτσι, στην μείωση της αγοραστικής δύναμης που προήλθε από τις μικρότερες ονομαστικές αποδοχές προστέθηκε και η μείωση που προήλθε από τις υψηλότερες τιμές. Καθώς η 16