1 η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΙΕΡΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ. 12 Ιουλίου 2014 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ

Transcript

1

2 1 η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΙΕΡΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ 12 Ιουλίου 2014 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ Πρωινή Συνεδρίαση 11:00 - Έναρξη - Χαιρετισμοί: - Μητροπολίτης Προύσης κ. Ελπιδοφόρος Λαμπρυνιάδης - Πρόεδρος της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Ναπολέων Μαραβέγιας, - Αντιπρόεδρος Α της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Σωτήριος Σούλης, - Αντιπρόεδρος Β της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Καθηγητής Ιωάννης Δραγώνας, - Αντιπρόεδρος Γ της Δ.Ε του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Εντεταλμένος Καθηγητής Ιωάννης Πολίτης, - Ειδικός Εκπρόσωπος του Οικ. Πατριαρχείου, Επικ. Καθηγητής Α.Ε.Α.Θ, Ιωάννης Καραπαναγιώτης. - Παρουσίαση Ημερίδας & τα εργαστήρια της Kατεύθυνσης Συντήρησης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Δρ. Χρήστος Καρύδης Προεδρεύουν: Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς & Επικ. Καθηγήτρια Αδαμαντία Καμπιώτη 11:30 Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος, Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά. 11:45 Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς, Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 12:00 Δρ. Χρήστος Καρύδης, Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων 12:15 Διάλειμμα 1

3 12:45 Δρ. Νικόλαος Σαρρής, Κωδικολογία και συντήρηση του τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά. 13:00 Χαράλαμπος Γαλανόπουλος, Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης. 13:15 Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος, Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους. 13:30 Συζήτηση & παρεμβάσεις 13:40 Ξενάγηση στους χώρους της Σχολής και του Καθολικού της Ι. Μονής Λήξη πρωινής συνεδρίασης Απογευματινή Συνεδρίαση Προεδρεύουν: Δρ. Χρήστος Καρύδης & Δρ. Ελένη Κουλουμπή 16:30 Νικόλαος Σαλαμούρης, Τα βυζαντινά & μεταβυζαντινά κειμήλια σε Τουρκικά μουσεία. 16:45 Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς, Συνδυαστικές μελέτες αυθεντικότητας και μη-καταστροφικών αναλυτικών προσεγγίσεων σε έργα τέχνης της πολιτιστικής κληρονομιάς. 17:00 Δρ. Ελένη Κουλουμπή, Οι δυτικοευρωπαικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων. 17:15 Διάλειμμα 17:45 Δρ. Αρτέμης Οικονόμου, Οι φυσικοχημικές αναλύσεις ως απαραίτητο εργαλείο στη συντήρηση & διατήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. 18:00 Δρ. Δημήτρης Τσίποτας, Μια διεπιστημονική μελέτη της κατάστασης διατήρησης και μεθοδολογίας συντήρησης του παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού στο ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου στη Ρόδο. 18:15 Γεώργιος Μαστροθεόδωρος, Μικροσκοπικές και φυσικοχημικές τεχνικές ανάλυσης: εφαρμογές στη διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων. 18:30 Συζήτηση, παρεμβάσεις των προσκεκλημένων, σύνοψη & συμπεράσματα 19:00 Λήξη της 1 ης Ημερίδας Συντήρησης & Μελέτης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος, Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά. 4. Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς, Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 7. Δρ. Χρήστος Καρύδης, Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων 10. Δρ. Νικόλαος Σαρρής, Κωδικολογία και συντήρηση του τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά. 13. Χαράλαμπος Γαλανόπουλος, Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης. 17. Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος, Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους. 19. Νικόλαος Σαλαμούρης, Τα βυζαντινά & μεταβυζαντινά κειμήλια σε Τουρκικά μουσεία. 22. Αναπλ. Καθηγητής Νικόλαος Ζαχαριάς, Συνδυαστικές μελέτες αυθεντικότητας και μη-καταστροφικών αναλυτικών προσεγγίσεων σε έργα τέχνης της πολιτιστικής κληρονομιάς. 26. Δρ. Ελένη Κουλουμπή, Οι δυτικοευρωπαικές επιδράσεις στη μεταβυζαντινή τέχνη της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων. 28. Δρ. Αρτέμης Οικονόμου, Οι φυσικοχημικές αναλύσεις ως απαραίτητο εργαλείο στη συντήρηση & διατήρηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. 30. Δρ. Δημήτρης Τσίποτας, Μια διεπιστημονική μελέτη της κατάστασης διατήρησης και μεθοδολογίας συντήρησης του παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού στο ιερό του Απόλλωνα Ερεθιμίου στη Ρόδο. 32 Γεώργιος Μαστροθεόδωρος, Μικροσκοπικές και φυσικοχημικές τεχνικές ανάλυσης: εφαρμογές στη διερεύνηση των υλικών κατασκευής των φορητών εικόνων. 34. Στοιχεία ομιλητών 36. 3

5 Τα διασωθέντα κειμήλια της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά Δρ. Σταύρος Ι. Αρβανιτόπουλος Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Κατά τα τελευταία χρόνια έγινε γνωστός ικανός αριθμός αντικειμένων που με σχετική ή απόλυτη βεβαιότητα αποδίδονται στην ιστορική Μονή της Παναγίας Σουμελά του Πόντου κατά παράδοση ή βάσει των κτητορικών και αφιερωματικών τους επιγραφών. Εκτός από έγγραφα της αυτοκρατορικής και της πατριαρχικής Γραμματείας, καθώς και ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, περιλαμβάνονται: Έργα μεταλλοτεχνίας: κάλυμμα Ευαγγελισταρίου από ενιαίο "μαλαμοκαπνισμένο" (επιχρυσωμένο) φύλλο αργύρου σε κάθε όψη του 1736, σταυρός λιτανείας από άργυρο με κατά τόπους επιχρύσωση και μίμηση πολύτιμων λίθων από πράσινη και βαθυκόκκινη υαλόμαζα (1862), αργυρό εξαπτέρυγο, αφιέρωμα στη Μονή του 1702, δύο λειψανοθήκες χειρών αγίων: μία του 18ου αι. από πολύτιμα υλικά (μάργαρο, όστρακο θαλάσσιας χελώνας, χρυσό, άργυρο, ημιπολύτιμους λίθους και υαλόμαζα) και ποικίλες τεχνικές (εμπίεστο, συρματερό, κοκκιδωτό διάκοσμο) και μία δεύτερη, ενδεχομένως από Σαφραμπολίτικο εργαστήριο, όπου κυριαρχούν τα τμήματα κοραλλιού, μικρό αργυρό αρτοφόριο με εγχάρακτο διάκοσμο του Εικόνα 1. Λειψανοθήκη (ύψ. 11,5εκ., μήκ. 21,5εκ., πλ. 15,5εκ.), 18ος αι. (Πηγή: Τα ιερά κειμήλια του γένους των Ποντίων, Αθήνα 2010, 135) Εκκλησιαστικά άμφια, ιερατικά και λειτουργικά: μεγάλος αήρ για την ταυτόχρονη κάλυψη του Δίσκου και του Ποτηρίου από κόκκινο, χρυσό και γαλάζιο μετάξι, με χρυσόνημα και πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές (18ου αι.), κεντημένη εικόνα Οδηγητρίας από κόκκινο μετάξι, με χρυσόνημα, αργυρόνημα, πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές, μαργαριτάρια, σμαράγδια, πολύτιμους λίθους (1758), επιμανίκια του 17ου, 18ου και 19ου αι., επιγονάτιο από κόκκινο και γαλάζιο μετάξι, αργυρόνημα, χρυσόνημα, μεταξωτές κλωστές, πούλιες, γυάλινες χάντρες του 1680, επιτάφιος της Θεοδοσίας και της Ελισάβετ (1738), τρία επιτραχήλια (16ος αι., 18ος αι., 1774), οράριο των Ευγενίου και Ιωάσαφ, έργο του 1681/2, μίτρα μοναχικού σχήματος με δυτικές επιδράσεις στην εικονογραφία, την τεχνοτροπία και την τεχνική 4

6 (πιθανώς του 17ου-18ου αι.), λάβαρο από αργυρόνημα, χρυσόνημα και ψευδομαργαριτάρια, πολύτιμο δείγμα της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής (1678) και τρεις αρχιερατικοί σάκκοι του 16ου, 17ου και 18ου αι., εκ των οποίων οι δύο κατασκευάστηκαν από ύφασμα παραγωγής οθωμανικού εργαστηρίου. Εικόνα 2. Λάβαρο (ύψ. 94εκ., πλ. 50εκ.), 1678 (Πηγή: Τα ιερά κειμήλια του γένους των Ποντίων, Αθήνα 2010, 95) Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε τα τρία κειμήλια που μεταφέρθηκαν το 1931 στην Ελλάδα, σε εφαρμογή της σχετικής συμφωνίας Ελευθερίου Βενιζέλου Ισμέτ Ινονού και το 1951 αποδόθηκαν στη νεοϊδρυθείσα ομώνυμη Μονή στο όρος Βέρμιο της Ημαθίας: την πυρίκαυστη εικόνα της Παναγίας Σουμελίτισσας, που η παράδοση αποδίδει στον Ευαγγελιστή Λουκά και στην εύρεση της οποίας στο όρος Μελά οφείλεται η ίδρυση της Μονής, το σταυρό ευλογίας που κατά την παράδοση περιέχει μεγάλο τμήμα του Τιμίου Σταυρού και θεωρείται ως δωρεά του Μανουήλ Γ' Μεγαλοκομνηνού ( ) της Τραπεζούντος, καίτοι τεχνικώς και μορφολογικώς ανάγεται στο διάστημα και τη στάχωση Ευαγγελίου από ξύλινες πινακίδες στις οποίες προσηλώθηκαν αργυρά ελάσματα με ανάγλυφο διάκοσμο και πέντε μετάλλια με εγχάρακτες μορφές από άργυρο και νιέλο σε β' χρήση, σε διάταξη που ανάγεται στο διάστημα από τα μέσα του 18ου ως τα μέσα του 19ου αι. Τα ανωτέρω συνιστούν ένα σύνολο ιδιαιτέρως σημαντικό, καθώς μέσα από αυτά φωτίζονται όψεις της μεταβυζαντινής κυρίως περιόδου της ιστορίας της Μονής. Εξ άλλου, τα κειμήλια αυτά καθ' εαυτά αποτελούν αξιόλογα έργα εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής, μεταλλοτεχνίας, μικροτεχνίας, χυμευτικής, ενώ οι ποικίλες τεχνικές και οι μέθοδοι επεξεργασίας των ημιπολύτιμων και πολύτιμων υλικών και ο συνδυασμός στοιχείων δυτικών, ισλαμικών και στηριγμένων στη βυζαντινή παράδοση τούς προσδίδουν πρόσθετο ενδιαφέρον, ανάγοντάς τα σε έργα αξιόλογα από κατασκευαστικής, τεχνοτροπικής, τυπολογικής, εικονογραφικής και βεβαίως ιστορικής και θρησκευτικής άποψης. 5

7 The rescued relics from the monastery of Panagia Sumela Dr. Stauros Arvanitopoulos During the last few years, a significant number of objects became known which are attributed with relative or absolute certainty to the historic monastery of Panagia Sumela in the Pontus according to tradition or due to the dedicatory inscriptions that most of them bear. They constitute a set of artefacts and documents of particular importance, since they cast light on quite a few aspects of the Monastery history, especially of its post-byzantine phase. Moreover, the collection comprises many distinct categories of works of art: manuscripts, book bindings, icon covers, reliquaries, processional and service crosses, ecclesiastical vessels, miniature sculptures, priestly vestments, liturgical cloths, embroidered icons. The variety of diverse techniques and methods of treating semi-precious and precious materials, as well as the combination of styles, motifs and materials of Western, Islamic and local (based on the age-old Byzantine tradition) origin used in these samples of gold-thread embroidery, metalwork, minor arts and enamels enhance our knowledge of various technical, stylistic, typological, iconographical, historical and religious matters of that era. 6

8 Εικόνες από τα εργαστήρια συντήρησης της 22 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δρ. Ιωάννης Π. Χουλιαράς 22 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Τζαβέλλα 17,30300 Ναύπακτος Οι εικόνες που βρίσκονται στα εργαστήρια της 22 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων είτε συλλέχθηκαν κατά τη διενέργεια αυτοψιών της υπηρεσίας, είτε παραχωρήθηκαν προς φύλαξη και συντήρηση από τις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές, είτε κινδύνευαν να καταστραφούν ή ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. Στις εικόνες που κινδύνευαν να καταστραφούν πρέπει να συμπεριλάβουμε αυτές από τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χρύσοβο Ναυπακτίας και αυτές από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στην Λευκάδα. Σε πολύ κακή κατάσταση ήταν η βυζαντινή εφυαλωμένη εικόνα της Σταύρωσης από την Αρωνιάδα Βάλτου και η εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας, που είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας και παραδόθηκε στην υπηρεσία μας από το αστυνομικό τμήμα Λευκάδας. Οι εικόνες από τον Άγιο Νικόλαο Αμπελακιώτισσας παραδόθηκαν προς φύλαξη και καθαρισμό. Η πλέον σημαντική εικόνα από άποψη αρχαιότητας και αξίας είναι η πήλινη εφυαλωμένη εικόνα από την Αρωνιάδα Βάλτου, που φυλασσόταν θρυμματισμένη στο οστεοφυλάκιο του χωριού Νέο Χαλκιόπουλο. Η εικόνα αυτή είχε δημοσιευθεί από τον Κίσσα το 1991 στο Πρώτο Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας και έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 13 ου αιώνα, καθώς συνδέεται τεχνοτροπικά με τις δυο επίσης εφυαλωμένες εικόνες του Αγίου Βασιλείου Άρτας και τις τοιχογραφίες του σπηλαίου του Αγίου Ανδρέα του Ερημίτη κοντά στο Χαλκιόπουλο, που χρονολογούνται την ίδια περίοδο. Η μικρή σκαφωτή εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας είναι προβληματική τόσο στη χρονολόγησή της, καθώς έχει υποστεί βάρβαρες επεμβάσεις, όσο και στην προέλευσή της, καθώς υπήρξε αντικείμενο αρχαιοκαπηλίας και δεν γνωρίζουμε από πού είχε κλαπεί. Η εύρεσή της ωστόσο στη Λευκάδα κάνει πολύ πιθανή την προέλευσή της από κάποιο ναό του νησιού. Τα λίγα στοιχεία που σώζονται από το αρχικό πλάσιμο του προσώπου της Παναγίας και η ιδιαίτερα προσεγμένη πτυχολογία μας οδηγούν σε έναν αξιόλογο ζωγράφο, εκφραστή της κρητικής τέχνης του 15 ου αιώνα. Ένα αξιόλογο σύνολο αποτελούν οι εικόνες από τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χρύσοβο Ναυπακτίας. Πρόκειται για ένα επιστύλιο τέμπλου και πέντε δεσποτικές εικόνες, που τοποθετήθηκαν στο τέμπλο του καθολικού σε δυο διαφορετικές χρονικές περιόδους, η πρώτη το 1742 και η δεύτερη το Η ύπαρξη του επιστυλίου του πρώτου μισού του 17 ου αιώνα έρχεται να επιβεβαιώσει, ότι υπήρχε παλαιότερο τέμπλο, στο οποίο τοποθετήθηκαν αυτές οι εικόνες διαδοχικά. Το επιστύλιο αποτελεί έργο ηπειρωτικού εργαστηρίου, λαϊκής τέχνης και ο ζωγράφος του πιθανώς να ταυτίζεται με κάποιον από τους ζωγράφους των τελευταίων φάσεων διακόσμησης του καθολικού μεταξύ 1600 και Οι δεσποτικές εικόνες του 1742 αποτελούν έργο του ζωγράφου Ανδρέα Παπαδόπουλου από τη Πελοπόννησο, ενώ αυτές του 1813 φιλοτεχνήθηκαν από έναν επίσης ζωγράφο, του οποίου το όνομα υπάρχει, αλλά δυστυχώς δεν διακρίνεται, στην αριστερή παρειά του ξύλου της εικόνας με την Θεοτόκο «Ρόδον το Αμάραντον». 7

9 Οι δυο δεσποτικές εικόνες από τον Άγιο Σπυρίδωνα στην Λευκάδα χρονολογούνται το 1748 και φιλοτεχνήθηκαν από τον κρητικό ζωγράφο Τομάζο Τζεν. Πρόκειται για έργο της ωριμότητας του ζωγράφου, ο οποίος συνδυάζει την επτανησιακή τέχνη του 18 ου αιώνα με αναγεννησιακά στοιχεία και το ιταλικό μπαρόκ. Ακόμη ένα σύνολο αποτελούν οι δυο δεσποτικές εικόνες του ναού του Αγίου Νικολάου στην Αμπελακιώτισσα Ναυπακτίας. Πιθανώς ο άγιος Ιωάννης Πρόδρομος να χρονολογείται στο 1748, όπως και οι εικόνες του τέμπλου του ναού, ο δε άγιος Νικόλαος προέρχεται από λαϊκό εργαστήρι του τέλους του 17 ου ή των αρχών του 18 ου αιώνα. Σίγουρα είναι έργα δυο διαφορετικών ζωγράφων, καθώς ο ζωγράφος της εικόνας του αγίου Νικολάου αποφεύγει τις έντονες σκιάσεις, δημιουργεί φωτεινά πρόσωπα και προτιμά την συνοπτική πτυχολογία, ενώ αυτός της εικόνας του Προδρόμου χρησιμοποιεί έντονες σκιάσεις φωτίζοντας μόνο τα εύσαρκα μέρη. Η συλλογή της Εφορείας φιλοξενεί ετερόκλητες χρονικά και καλλιτεχνικά εικόνες, που έχουν ωστόσο κοινή τύχη και κοινή προοπτική να διασωθούν και να μας διαφωτίσουν έστω και αποσπασματικά για τα καλλιτεχνικά ρεύματα κυρίως του 18 ου αιώνα στην ορεινή Ναυπακτία και την Λευκάδα. Μπορεί επίσης οι εικόνες αυτές να μην συνιστούν ένα ικανοποιητικό σύνολο, πλην των εικόνων του Χρυσόβου, παρέχουν όμως επιπλέον γνώσεις για την παραγωγή εικόνων στις συγκεκριμένες αυτές περιοχές και συμπληρώνουν το καλλιτεχνικό προφίλ ζωγράφων, γνωστών και από άλλα έργα τους. Εικόνα 1. Μονή Μεταμορφώσεως Χρυσόβου. Λεπτομέρεια με τον ευαγγελιστή Μάρκο από επιστύλιο τέμπλου (αρχές 17 ου αι.) 8

10 Icons from the conservation laboratories οf 22 nd Ephorate of Byzantine Antiquities Dr. Ioannis P. Xouliaras 22 nd Ephorate fo Byzantine Antiquities, Tzavela 17, 30300, Naupaktos, Greece. The icons which are stored in the laboratories of 22 nd Ephorate of Byzantine Antiquities are collected either by conducting autopsies, allocated to storage and maintenance of local ecclesiastical authorities. Risked being destroyed or were in a very poor condition. The icons that are damaged should include those of the Transfiguration monastery in Chrysovo Naupaktias and those of the church of St. Spyridon in Lefkada. In very poor condition were the Byzantine glazed picture of the Crucifixion from Aroniada Marsh and the image of the Virgin Odigitrias, which is the product of antiquities and delivered to the service of the police department of Lefkada. The icons from St. Nikolaos Ampelakiotissa delivered for storage and cleaning. The collection of 22 nd Ephorate hosts artefacts from different chronological era and artistic perspective, however, have a common destiny and common vision to save and enlighten us even fragmentary for the artistic movements of the 18 th century mainly in mountainous Nafpaktos and Lefkada. 9

11 Τα γνωστά & άγνωστα: μελέτη και συντήρηση τεσσάρων Κωνσταντινουπολίτικων λειτουργικών υφασμάτων Δρ. Χρήστος Χ. Καρύδης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Kατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομίας, Παναγούλα, 29100, Ζάκυνθος Mέσα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, κατά την τέλεση της Θ. Ευχαριστίας και των άλλων μυστηρίων χρησιμοποιούνται διακοσμητικά και λειτουργικά ενδύματα και υφάσματα. Οι δύο αυτές κατηγορίες φέρουν συμβολισμούς τόσο στα χρώματα όσο και στη διακόσμησή τους. Τυπικοδογματικοί, ηθικοί, και αλληγορικοί συμβολισμοί αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο των υφασμάτων και γενικότερα ζήτημα της ερμηνευτικής προσέγγισης των Πατέρων στη Θεία Λειτουργία και στη λατρεία. Η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εκκλησιαστική κεντητική δεν ήταν αφηγηματική αλλά πνευματική και συμβολική. Τέσσερα δείγματα λειτουγικών και διακομητικών υφασμάτων μεταβυζαντινών Κωνσταντινουπολίτικων εργαστηρίων που αποθησαυρίζονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι ο σκοπός της παρούσας μελέτης. Το πρώτο έργο, που χρονολογείται στα 1837, είναι ο επιτάφιος της ονομαστής κεντήτριας Κοκόνας του Ρολογά (του Ιωάννη), της οποίας είναι γνωστά δεκατέσσερα έργα (Εικόνα 1). Ο δεύτερος επιτάφιος που μελετάται, έργο του 19 ου αιώνα, είναι ανυπόγραφος αλλά φέρει στοιχεία, ποιότητα υλικών, ανάγλυφες παραστάσεις και τεχνική στα γυμνά μέρη, όμοια με τα υφάσματα που έχει κατασκευάσει η χρυσοκεντήστρα της πόλης Κοκόνα. Οι κινήσεις και η σφιχτή διαρύθμιση των μορφών παραπέμπει σε Κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο. Το τρίτο ενυπόγραφο έργο του 1857 είναι πόνημα της γνωστής Γρηγορίτσας διδασκάλας και πρόκειται για βήλο Ωραίας Πύλης προερχόμενο από τον Ναό του Αγ. Φωκά στο Ορτάκιοϊ στην Κωνσταντινούπολη που για λόγους ασφαλείας φυλάσσεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Αντίστοιχα έργα και ανάγλυφη τεχνική στο κέντημα και στην τοποθέτηση των μεταλλικών νημάτων βλέπουμε στην Πύλη της Μονής Παναχράντου στην Άνδρο, που είναι επίσης έργο της Κοκόνας και σε βήλο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (Κ.Πρ. 191) από τα κειμήλια των προσφύγων. Τέλος, ο ανάγλυφος σταυρός, έργο του 19 ου - 20 ου αιώνα, επιραμμένος στο κέντρο βήλου Ωραίας Πύλης του Ναού του Αγ. Νικολάου Υψωμαθείων στην Κωνσταντινούπολη, πλαισιώνεται με εξαπτέρυγα και διάσπαρτους αστέρες. Ο σταυρός είναι κατασκευασμένος απλοποιημένα από πλατιά μεταλλικά νήματα με μεταξωτό πυρήνα, μιμείται σταυρό αγγελικού σχήματος και έχει αισθητικές ομοιότητες με δημιουργίες εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης. Σκοπός της μελέτης και καταγραφής των παραπάνω έργων με τη χρήση αναλυτικών τεχνικών είναι η ανάδειξη των συγκεκριμένων έργων, που είναι άγνωστα για το ευρύ κοινό, και η παρουσίαση των κατασκευαστικών υλικών και της τεχνικής που έχουν χρησιμοποιήσει οι τεχνίτες μέσα από τη σύγκρισή τους με άλλα έργα, διάσπαρτα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. 10

12 Η παρουσίαση ολοκληρώνεται με την καταγραφή της σημερινής κατάστασης διατήρησης των υφασμάτων και των επεμβάσεων συντήρησης που έχουν πραγματοποιηθεί. Eικόνα 1. Λεπτομέρεια της κεντημένης υπογραφής της Κωνσταντινουπολίτισσας κεντήτριας στον επιτάφιο που εκτίθεται στον Ναό του Αγ. Γεωργίου στο Φανάρι. (Πηγή: Χρ. Καρύδης) 11

13 The known and the unknown: study and conservation of four Constantinopolitan liturgical textiles Dr. Christos Karydis TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100, Zakynthos Island Inside the Eastern Orthodox Church, during the Liturgy and the other mysteries, decorative and liturgical garments and textiles are used by the clergy. After 1453 and the break-up of the Byzantine Empire, Constantinople remained an important centre for gold-embroidery. From the 17 th century onwards, famous Constantinopolitan embroidresses, who were fully abreast of the latest developments in their art, signed their handiwork, well aware of their worth. Outstanding examples of Orthodox ecclesiastical fabrics have been found in regions ranging from Alexandria to Romania, Mount of Athos, Sinai, Ankara, Cyprus etc. Every single object that participates with one way or another in the Christian religion has a specific role and meaning. As in every religion, symbolism plays a significant role bringing together the human and the divine. The aim of this paper is the presentation of four post-βyzantine liturgical textiles belonging to the Ecumenical Patriarchate. The first item is the epitaphios of the well known Kokona of Rologa (19 th century), the second epitaphios is dated in the 19 th century and is similar to the work of Kokona, both displayed and stored in the Ecumenical Patriarchate The third item dated in the 1897 is a decorated fabric called vilo, work of Grigoria the head of the workshop. Finally, the forth liturgical textile is a large cross which decorates a velvet vilo displayed in the Church of St. Nickolaos of Ipsomathion (Samatya Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakfı) in Constantinople. The aim of this paper is the presentation of theese unknown and known liturgical textiles to the research community and the presentation of the construction materials and techniques used by the technicians and their comparison with other projects scattered in the Eastern Orthodox Church. The presentation is completed by recording the current preservation state of textiles and the conservation treatments which have been carried out. 12

14 Κωδικολογία και Συντήρηση του Τετραευαγγελίου του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά Δρ. Νικόλας Σαρρής ΤΕΙ Ιονίων Νήσων- Κατεύθυνση Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς, Παναγούλα 29100, Ζάκυνθος Το τετραευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου της Παναγίας Σουμελά του Πόντου είναι ένα από τα σπανιότερα, αρχαιότερα και σημαντικότερα κειμήλια που έχουν διασωθεί από την παλαιοτάτη αυτή Μονή, ενώ συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία της Ορθοδοξίας του Πόντου. Το περγαμηνό αυτό χειρόγραφο διασώζεται σήμερα με εντονότατα σημάδια φθορών και ζελατινοποίησης σε σημείο που είναι πλέον δυσδιάκριτη η γραφή του και αδύνατη η χρήση του ως βιβλίο. Ταυτόχρονα είναι ένα ιερό κειμήλιο το οποίο προσκυνητές της νέας Μονής Παναγίας Σουμελά στη Βέροια όπου φυλάσσεται σήμερα επισκέπτονται και ασπάζονται στο μόνιμο χώρο έκθεσής του εντός του ναού της Μονής. Στην ανακοίνωση αυτή, εξετάζονται οι ιδιαιτερότητες του χειρογράφου κατόπιν μιας πρώτης μελέτης των παλαιογραφικών και βιβλιοδετικών του χαρακτηριστικών και παρουσιάζονται οι τρόποι συντήρησης και έκθεσης του χειρογράφου. Η κατάσταση διατήρησης του χειρογράφου προκαλεί μεγάλες ανησυχίες, παρότι βρίσκεται σε μεταλλικό κυτίο δίχως τη δυνατότητα απευθείας πρόσβασης σε αυτό. Η ζελατινοποίηση της περγαμηνής είναι ένα φαινόμενο που αποδεικνύει τις κακουχίες από τις οποίες πέρασε το χειρόγραφο ανά τους αιώνες. Είναι μια κατάσταση δε που αποδεικνύεται αδύνατον να αντιστραφεί παρά μόνο να επιδεινωθεί με περαιτέρω έκθεση του αντικειμένου σε συνθήκες μεγάλης θερμοκρασίας σε συνδυασμό με υψηλή υγρασία, θέτοντας προβληματισμούς για τους καταλληλότερους τρόπους έκθεσης του κειμηλίου. Πέρα από την υπόσταση του χειρογράφου ως κειμήλιο, το περιεχόμενο του χειρογράφου αποτελεί επίσης αντικείμενο προς μελέτη και το ενδιαφέρον για τις ιστορικές πληροφορίες που απορρέουν από την εξέτασή του είναι μεγάλο. Παρόλα αυτά, η συγκόλληση των περγαμηνών φύλλων του χειρογράφου λόγω της ζελατινοποίησης είναι επίσης μη αντιστρέψιμη. Κάθε προσπάθεια να αποκολληθούν τα φύλλα το ένα από το άλλο θα επέφερε μόνον μεγαλύτερη φθορά έως και «σπάσιμο» του αντικειμένου σε επιμέρους κομμάτια. Παρότι η χρήση του χειρογράφου ως βιβλίο προς ανάγνωση και μελέτη είναι αδύνατη χωρίς να προκληθούν περαιτέρω φθορές στο αντικείμενο, η σύγχρονη τεχνολογία σε τεχνικές ψηφιακής ανάγνωσης παρέχουν εργαλεία και μεθόδους που επιτρέπουν τη διείσδυση σε ειδάλλως μη προσβάσιμες περιοχές κατεστραμμένων και χειρογράφων, όπως είναι και το χειρόγραφο του Οσίου Χριστοφόρου, και επιτρέπουν τη μη καταστρεπτική ανάλυση και ανάγνωσή του. Μέθοδοι όπως το X-Ray CT scanning (αξονική τομογραφία) το Multispectral Imaging, έχουν βρει εφαρμογές στην ανάγνωση και αποκάλυψη σημαντικών κειμένων χειρογράφων ενώ άλλες αναλυτκές μέθοδοι (π.χ. Raman Spectroscopy, XRD, XRF) μας δίνουν τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε τα στοιχείων και υλικά του χειρογράφου και να συλλέξουμε πληροφορίες για το χρόνο, τις μεθόδους και την ιστορία κατασκευής του. Μια τέτοια ανάλυση μας δίνει επιπλέον τη δυνατότητα να εντοπίσουμε στοιχεία βιβλιοδετικά που επί του παρόντος δεν είναι εμφανή ή 13

15 βρίσκονται παγιδευμένα εντός των σελίδων του χειρογράφου ώστε να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε εάν η υπάρχουσα βιβλιοδεσία και το κάλυμμα που βρίσκεται μαζί με το χειρόγραφο ήταν ποτέ μέρος του και να μας βοηθήσουν έτσι στη χρονολόγησή του. Το σύνολο των αναλύσεων και μελετών αυτών απαιτεί το συντονισμό και τη συνεργασία διαφορετικών ειδικοτήτων γύρω από τη μελέτη χειρογράφων, όπως κωδικολόγους, παλαιογράφους και συντηρητές βιβλίων, με σκοπό να να αναδειχθούν και να αναγνωριστούν τα στοιχεία του σημαντικότατου αυτού χειρογράφου και να μάθουμε περισσότερα γύρω από την ιστορία του και τις συνθήκες παρασκευής του. Οι συνθήκες διατήρησης και οι δυσκολίες συντήρησης αυτού του χειρογράφου το καθιστούν ως μια ιδιαίτερα σπάνια περίπτωση. Στο σημείο αυτό, η επιστήμη της συντήρησης χειρογράφων ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο τρόπους αντιμετώπισης των χειρογράφων, είτε ως στατικά κειμήλια είτε ως χρηστικά βιβλία και καλείται να δώσει λύσεις που να εξυπηρετεί ταυτόχρονα ιδιαίτερες μουσειακές, θρησκευτικές, και τεχνικές απαιτήσεις για τη σωστή προβολή και διατήρηση του χειρογράφου. Εικόνα 1. Εξωτερική όψη του καλύμματος του χειρογράφου 14

16 Εικόνα 2. Γενική όψη του χειρογράφου The Codicology and Conservation of the Gospel Manuscript of Saint Christoforos from Panagia Soumela Dr. Nikolas Sarris TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100, Zakynthos Island The Gospel Manuscript of Saint Christoforos from Panagia Soumela of Pontos is one of the most rare, ancient and important relics to have survived from this old monastery, while it is directly linked with the history of Orthodoxy in Pontos. This parchment manuscript survives to date with strong signs of damage and gelatinization, to an extent that it is no longer possible to identify its text nor to use it as a book. At the same time it is a relic which pilgrims come to worship at the new Monastery of Panagia Soumela in Veroia, where the manuscript is on display today within the church of the monastery. In this paper, the particularities of the manuscript are examined, following a preliminary investigation of its palaeographical and bookbinding characteristic while the options for its conservation treatment and displaying are presented. The current preservation conditions of the manuscript are alarming, even if it is kept within a metal box container and direct access to it is not permitted. The gelatinization of the parchment leaves is a phenomenon that proves the hardship that the manuscript has undergone over the centuries. It is a state that unfortunately is difficult to reverse while it may become worsened by its exposure to high temperatures and high relative humidity, setting a series of dilemmas on which are the most appropriate ways to display this object. Beyond being a relic, this manuscript is also an object that attracts interest for the historical information that derives from its examination. Nevertheless the blocking of the leaves due to the gelatinization of the parchment is also irreversible. Every attempt to separate the leaves would lead to the breaking of the object in to smaller fragments. Regardless of the fact that it would be impossible to use this manuscript as a 15

17 book for reading and researching its content without causing greater damage to it, recent technologies and techniques for digital viewing provide the tools and methods that allow the optical penetration to otherwise inaccessible parts of damage manuscripts, such as the manuscript of Saint Christoforos, and permit its digital analysis and reading. Techniques such as X-Ray CT scanning and Multispectral Imaging have found many applications for revealing important and ilegible texts in manuscripts, while other analytical techniques (eg Raman Spectroscopy, XRD, XRF) would allow us to identify the elements and materials of the manuscript, to collect evidence of its date and the methods and history of its making. Such analysis allow us furthermore to identify bookbinding evidence which at current are inaccessible between blocked leaves, so as to help us understand whether the current bookbinding and its covering ever belonged together and to help us date it. The results of the aforementioned analysis and studies is a task of a collaborating team of different specialisms, including codicologists, palaeographers and book conservators, in order to reveal and identify the multiple elements of the manuscript and to learn more on the history of the precious manuscript and its production. The state of its preservation and the difficulties of conserving this manuscript make this a special and very rare case. At this point, the science of conservation is split between different approaches of treating manuscripts, as static relics or as functioning books and it is called upon to offer solutions that will serve at the same time the museological, religious and technical requirements for the most appropriate way to display and preserve this manuscript. 16

18 Συντήρηση & επανα-υποστήριξη του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Ι. Ναού Αγ. Δημητρίου Ταταούλων Κωνσταντινούπολης Χαράλαμπος Γαλανόπουλος Μετείκασμα - Restoration Art Production, Καστοριάς 3, 54636, Θεσσαλονίκη galanob@gmail.com Η Κωνσταντινούπολη πέρα της χιλιόχρονης Βυζαντινής ιστορίας της, παρουσιάζει και μια νεότερη μεταβυζαντινή ακατάπαυστη πορεία παράλληλης εκκλησιαστικής τέχνης με εξαίρετα δείγματα ναοδομίας, ζωγραφικής, εκκλησιαστικών κειμηλίων και μουσικής. Αυτά αποτελούν αδιάψευστο μάρτυρα του πολιτισμού, της κουλτούρας και της έντονης παρουσίας των Ρωμιών στον τόπο, ένα ιστορικό χνάρι της μεγάλης ακμής που σημειώθηκε ιδιαίτερα τους τελευταίους δύο αιώνες. Για τους σημερινούς Ρωμιούς, οι ναοί με τα εκκλησιαστικά τους κειμήλια, θα μπορούσαν να θεωρηθούν σημεία αυτοπροσδιορισμού της θρησκευτικής ταυτότητας τους και του γένους τους. Αποτελούν όμως και αντικείμενα μέριμνας για το πώς θα διατηρηθούν και θα αναδειχθούν σε πείσμα των καιρών, παρά την αριθμητικά φθίνουσα πορεία που συντελούνταν για εξήντα χρόνια τώρα στον πληθυσμό των κοινοτήτων τους. Η συντήρηση του τέμπλου του ιερού ναού Αγίου Δημητρίου Ταταούλων, της πολυπληθέστερης των Ρωμαίικων κοινοτήτων, αποτελεί προϊόν της μέριμνας αυτών των ανθρώπων. Θα παρουσιαστούν οι εργασίες στατικής αποκατάστασης της ξύλινης κατασκευής, οι επεμβάσεις υποστήριξης της, οι εργασίες καθαρισμού και η μέθοδος αισθητικής αποκατάστασης των επίχρυσων ξυλόγλυπτων επιφανειών, καθώς και το σκεπτικό επιλογής των παραπάνω συγκεκριμένων μεθόδων. Η συντήρηση του τέμπλου θα παρουσιαστεί σε αντιπαραβολή με την επικρατούσα αντίληψη περί συντήρησης, όπου λανθασμένα κυριαρχεί στον ευρύτερο τουρκικό χώρο και κατά συνέπεια στους Ρωμαίικους Ορθόδοξους ναούς. 17

19 The Conservation and Reinstatement of the Wooden Carved Screen οf the Orthodox Church of St. Dimitrios in Tatavla- Istanbul Charalambos Galanopoulos Μετείκασμα - Restoration Art Production, Kastorias 3, 54636, Thessaloniki galanob@gmail.com Istanbul except its long-drawn Byzantine history, presents also a newer postbyzantine unceasing development of ecclesiastical art with exceptional samples in architecture, painting, ecclesiastical heirlooms and music. These treasures are a testimony of the civilization, the culture, and the indigenous presence of the Istanbul Greeks in the area, consisting this way of a historical pattern that was specially marked through the last two centuries. For the today Istanbul Greeks, the churches accompanied with all the precious heirlooms that they possess, can easily be assumed as marks of their self-designation towards their religious and cultural identity. Besides these heirlooms become objects of interest and care of how these, can be preserved and distinguished through the era and according to time, no matter the decayed march that has been moved for sixty years now in the population of their communities. The conservation project of the wooden carved screen of the Orthodox Church of Saint Dimitrios in Tatavla, the most numerous places of the Istanbul Greek communities, results the relief and the care of those people. Following, the presentation of the project will introduce the static reinstatement of the wooden construction, the process of the minimum intervention including the cleaning of the surface and the restoration of the gilded wooden carved areas, as well as the concept of the above chosen methods. The conservation of the wooden carved screen will be presented in comparison to the predominant concept of conservation, which wrongly rules over the broader Turkish area in conservation nowadays, affecting consequently the Greek Orthodox churches. 18

20 Τα εκκλησιαστικά κειμήλια ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η νομική υποχρέωση του ελληνικού Κράτους για την προστασία τους Δρ. Αναστάσιος Βαβούσκος Δικηγόρος Ερμού Θεσσαλονίκη info@vavouskos.com Το ζήτημα της προστασίας της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως αρμοδιότητα της κεντρικής Διοικήσεως αποτέλεσε αντικείμενο νομοθετικής ρυθμίσεως από τις πρώτες κιόλας στιγμές του ελεύθερου βίου των υπόδουλων Ελλήνων μέχρι και τις μέρες μας με την ψήφιση του ισχύοντος νόμου 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς». Κατά τη διάταξη του άρθρου 1 παρ. 1 του ν. 3028/2002 αντικείμενο του νόμου αυτού είναι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Συνεπώς, ο ισχύων νόμος έχει συγκεκριμένα τοπικά και χρονικά όρια εντός των οποίων εφαρμόζεται. Κατά πρώτο λόγο καλύπτει και προστατεύει την πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδος ως γεωγραφικής περιφέρειας και όχι των Ελλήνων εν γένει, θεσπίζοντας όμως ταυτοχρόνως δι εαυτόν τη νομική υποχρέωση της μέριμνας εντός των πλαισίων του διεθνούς δικαίου για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών που συνδέονται με την Ελλάδα ιστορικά, οπουδήποτε και αν βρίσκονται αυτά ανά τον κόσμο (άρθρο 1 παρ. 3 εδ. β ). Κατά δεύτερο λόγο καλύπτει χρονικώς την πολιτιστική κληρονομιά που χρονολογείται από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι σήμερα (άρθρο 1 παρ. 1 εδ. α ), καλύπτοντας κατ αυτόν τον τρόπο μια περίοδο ευρύτατη χρονικώς, που αρχίζει από την προϊστορική περίοδο και φθάνει μέχρι τις μέρες μας. Περαιτέρω, η πολιτιστική αυτή κληρονομιά της Ελλάδος αποτελείται από το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών, τα οποία πρέπει και αυτά να ευρίσκονται εντός των ιδίων γεωγραφικών ορίων (άρθρο 1 παρ. 2 εδ α ). Τέλος, ως πολιτιστικά αγαθά εννοούνται κατά νόμο (άρθρο 2 στοιχ. α ) οι μαρτυρίες της ύπαρξης και της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου, δηλαδή κάθε ανθρώπινο δημιούργημα, το οποίο είναι ένυλο, έχει δηλαδή υλική υπόσταση, ή άυλο, χωρίς δηλαδή υλική υπόσταση. Με τη συμπερίληψη της διατάξεως του άρθρου 73 παρ. 1 στον νόμο 3028/2002: «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», κατά την οποία: «Τα υπάρχοντα κατά την έναρξη ισχύος του νόμου αυτού δικαιώματα κυριότητας των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων της Εκκλησίας της Ελλάδας, της Εκκλησίας της Κρήτης, των Μητροπόλεων της Δωδεκανήσου, του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, των Πατριαρχείων Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, της Ιερής Μονής του Σινά, των Ιερών Μονών του Αγίου 'Ορους, των Ιερών Μονών της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας στη Χαλκιδική, των Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη και του Ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, άλλων νομικών προσώπων ή άλλων ενώσεων προσώπων που εκπροσωπούν θρησκείες ή δόγματα, σε αρχαία μνημεία θρησκευτικού χαρακτήρα, ακόμη και αν χρονολογούνται μέχρι και το 1453, διατηρούνται», ο έλληνας νομοθέτης διατυπώνει σαφώς τη βούλησή του περί υπαγωγής των εκκλησιαστικών κειμηλίων στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Και εφόσον κατά νόμο η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδος αποτελείται από τα πολιτιστικά αγαθά που βρίσκονται εντός των ορίων της ελληνικής επικράτειας, 19