М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Transcript

1 М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Жаратылыстану математикалық факультет Химия кафедрасы «Химия» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын студенттерге арналған «Химия білімінің дамуы» (пəннің атауы) ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Курс 2 Семестр 4 Кредит саны - 2 Дəріс 15 сағат Практикалық сабақ 15 cағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) 30 сағат СӨЖ 30 сағат Емтихан 7-ші семестрде Барлығы 90 сағат Орал 2011 ж.

2 1.Пəннің оқу əдістемелік кешені Оқу жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылған. Құрастырушы: _химия кафедрасының аға оқытушысы Есеева Г.Б. 2 «Химия» кафедрасының отырысында қарастырылды ж. 1 хаттама. Жаратылыстану-математика факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді ж. 1 хаттама.

3 1. Оқу жұмыс бағдарламасы 3 Бағдарламаның орналасу орнын көрсету (кафедра «ХИМИЯ» каб. 17_, корпус 5 ). Алғы сөз Курс мақсаты: - студенттерге химиялық заттар мен олардың шығу тарихын, химия дамуындағы тарихи құбылыстар мен процестер жэне оларға байланысты негізгі мағлұматтар беру. Курс міндеті: Əр тарихи дəуірдегі химиялық білім жағдайына тарихи анализ жасау. Бұрынғы жэне казіргі кездегі белгілі ғалымдардың гипотезаларына, теорияларына, тəжірибелік зерттеулеріне химияны дамытуға қосқан үлестеріне талдау жасау. химияның негізгі стехиометриялық заңдарын, периодтық заң мен атом құрылысы, элементтердің ашылу тарихы т.б туралы химияның негізгі бөлімдерінің теориялық базаларын кеңіту. Қазақстандағы химия ғылымы мен өнеркэсіптің қалыптасып дамуын жэне оның переспективаларын білу.

4 4 Мазмұны Кіріспе. Пəннің мақсаты мен міндеттері. Химия ғылымының даму тарихының кезеңдері. Алғашқы адамдардың химиялық білімі.гректердің антикалық натурфилософиялық ілімдері. Грек философтары - Фалес, Анаксимен, Гераклит, Эмпедокл. Грек атомистикасы. Демокрит, Эпикур, Аристотель ілімдері. "Химия" атының пайда болуы туралы ойлар. Химия ғылымы дамуының алхимиялық кезеңі. Араб алхимиясы (Калид ибн Азид, Джабир ибн Гайан, Абу ар-рази, Əл-Бируни, Əбу-инб-сина). Батыс Еуропалық алхимия (Альбрехт фон Больштедт, Фома Аквинский, Бэкон). Алхимия жəне алхимиктер. Алхимиялық кезеңнің кемшілігі мен жетістіктері. Қайта өрлеу дəуіріндегі химия. Леонардо да Винчи, Р. Глоубер, г. Агригокола еңбектері. XIV - XVI ғасырдағы металлургияның дамуы. Иатрохимия (Парацельс Ван Гельмонта). Флагистон дəуірінің химиясы. XVII ғасырдың II жартысында жаратылыстану дамуының жағдайы. Жану жəне тыныс алу туралы алғашқы түсінік. Пневмохимия (Р.Бойль, Гей-Люссак). Пневматикалық газ химиясы, Флагистон теориясының шығуы.флагистон теориясы. Р.Бойль өмірімен танысу, қысқаша биографиясын жазу. Флагистон теориясының күйреуі. Оттек теориясы. XVIII ғасырдың жж Француз ғылымының дамуы. Оттек теориясы. Лавуазье бойынша жай заттардың жіктелуі. А. Лавуазье өмірі мен еңбектері.а. Лавуазье жəне оның ғылыми зерттеулері.стехиометриялық заңдардың ашылуы. Е.Л. Бертолле, Г.Дэви, Ж.Л. Пруст - өмірі мен қызметі, химияға қосқан үлесі туралы қысқаша мағлұмат. Атом - молекулалық ілімнің тууы жəне нақтылануы. Химиялық атомистиканың пайда болуы. Джон Дальтон жэне оның атомистикалық теориясы. «Новая система химической философии» еңбегі. Химиялық таңбалар жүйесі. Джон Дальтон өмірі мен ғылыми еңбектерімен танысу. Атом-молекулалық ілімнің қалыптасуы. Еселік қатынас заңы. Джон Дальтонның атомистикалық теориясы - орыс химиктері еңбектерінде. И.Я. Берцеллиус жəне химиялық атомистиканың дамуы, негізгі қағидалары. И.Я. Берцеллиустың электрохимиялық теориясы.и.я. Берцелиус өмірі мен қызметі. М.В Ломоносовтың атом-молекулалық ілімі. М.В. Ломоносов өмірі мен қызметі.карлсруэ қаласындағы халықаралық химиктер конгресі. XIX ғасыр басындағы эксперименттік зерттеулер меи жаңалықтардың ашылуы. Авогадроның молекулярлық гипотезасы. Авогадро өмірі мен қызметімен танысу. Органикалық химияның пайда болуы жəне калыптасуы. Органикалық химияның даму тарихының кезеңдері. Органикалық заттар үғымдарын

5 түсіндіретін теориялар. Органикалық химияның алғашқы зерттеулері. Органикалық химияның алғашқы теориялары.типтер теориясы жылы Карлерэдегі химиктер конгресі. Химиялық қүрылыс теориясы Құрылыс теориясының алғы шарттары. Бутлеровтың құрылыс теориясы.изомерия.молекуладағы атомдардың өзара əсері. Стереохимия. А.М. Бутлеров өмірі мен қызметімен танысу.органикалық синтез. Марковников В.В., Н.Д. Зелинский, өмірі мен қызметі. Н.Н. Зинин өмірі мен қызметі. Мектептің органикалық химия курсындағы тарихи мəселелер оқулыктарындағы тарихи мəселелер. Аналитикалық химияның дамуы.хіх ғасыр басындағы аналитикалық химия. Спектральды анализдің ашылуы.атомдық салмақтар. XIX ғасырда бірінші жартысындағы Рессейдегі химия. Физикалық химияның дамуы. Ерітінділер туралы ілім. Д.И. Менделегвтің ерітінділер теориясы. Вант- Гоффтың осмостық теориясы. Электролиттік диссоция теориясы. И.А. Каблуков өмірі мен қызметі. Химиялық тепе- теңдік. Химиялық кинетика. Н.А. Меншуткин өмірі мен қызметі. Д.И. Менделеевтің периодтық заңы жəне периодтық жүйесі. Химиялық элементтердің ашылу кезеңдері. Д.И. Менделеевтің периодтық заңына дейінгі элементтердің ашылуы. Периодтық заң ашылғанға дейінгі химиялық элементтерді жүйелеу тарихы.д.и. Менделеевтің периодтық заңының ашылуы.периодтық заңның алғашқы нұсқасы.«элементтердің табиғи системасы» кестенің екінші варианты. Д.И. Менделеев болжаған химиялық элементтердің ашылуы. Д.И. Менделеевтің еңбектері. Д.И. Менделеевтің өмірі мен қызметі. Элементтердің ашылу тарихы. Элементтердің аталуы. Қазақша атауға ие болған металдар.химиялық элементтерді ашқан ғалымдар туралы. Қазақстанда химия өнеркəсібінің даму тарихы. Революцияға дейін Қазақстанда ауыр индустрия саласының пайда болуы. Кеңестік кезеңдегі Қазақстанның химия өнеркəсібінің жағдайы мен дамуы ( жылдары). Қазақстанның химия ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар. Осы ғалымдардың портреттерімен танысып, сыныптан тыс жұмыстарын кеш өткізу үлгісін жазып ал. Қазақстандағы химия жəне металлургия өнеркэсібі. Химия өнеркэсібінің пайда болуы жж аралығындағы Республикамыздың химия өндірісінің жағдайы жəне оның болашағы. Қазақстанның химия ғылымының дамуына үлес қоскан ғалымдар (Д.В. Сокольский, Ə.Б. Бектұров, Қ. Сатпаев, Б.А. Жұбанов, И.Н. Əзербаев,Б.А. Бірімжанов, Н.Н Нурахметов, И.И. Нұғманов т.б). 5

6 6 Əдебиеттер тізімі: Негізгі: 1.Соловьев Ю. И. История химии - М.: Просвещение, 1983, Соловьев Ю. И., Перифонов Д.Н., Шамин А.Н. История химии.- М.: Просвещение, 1974, 1976, Фигуровский Н.А. История химии - М.: Просвещение, I,II том. 4. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», Қосымша: 1.Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, И.М. Ибраев.«Органикалық химия негіздері» Алматы,«Рауан» М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. 5.Оқу кітабы. 9 - сынып, Алматы 2001 ж. 6.Оқу кітабы сынып, Алматы 2003 ж. 7.Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Казахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, 3-14 с. 8.И.Нұгыманов, Р. Жұмаділова, Р. Қаржасбай Химия 9, Əдістемелік нүхқау. А, «Мектеп», 2005 ж 9.Соловьев А. В. Цветная металлургия Казахстана..- А, 1974 ж 10. Кто есть кто в казахстанской науке.-қазақ энциклопедиясы.алматы, 1999

7 2.Пəн бойынша оқыту бағдарламасы SYLLABUS 7 Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет Аға оқытушы: Есеева Гүлжан Бексұлтанқызы Офис: М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Жұмыс мекен-жайы: Химия кафедрасы, 17- бөлме Жұмыс телефоны: Е-mail: Пəн туралы мəлімет «Химия білімінің дамуы» Сабақ кестесі: Оқу тоқсаны 15 оқу аптасынан жəне 2 сынақ аптасынан тұрады. Бір аптада 2 кредит, əр кредит-сағат бір байланыс семинардан екі сағат ОЖСӨЖ студенттің өзіндік жұмысынан (ЖСӨЖ), студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ) тұрады. Кредиттің атпаға бөліну кестесі (2 кредит мысалында келтірілген): Сабақтар Байланыс сағаты 1 (дəріс) Байланыс сағаты 2 (семинар) Өткізу уақыты Сабақтар Өткізу уақыты 50 мин. ОЖСӨЖ СӨЖ мин. 50 мин. ОЖСӨЖ СӨЖ мин. Кредит саны 2 Өту орны: 4 оқу ғимараты, сабақ кестесі бойынша Оқу жоспарынан көшірме: Курс Семестр Кредит саны Дəріс тер ОЖСӨЖ СӨЖ Семинар Барлығ ы Бақылау түрі Емтихан Кіріспе Пəн бойынша мағлұмат: Курс мақсаты: студенттерге химиялық заттар мен олардың шығу тарихын, химия дамуындағы тарихи құбылыстар мен процестер жəне оларға байланысты негізгі мағлұматтар беру. Курс міндеті: - Əр тарихи дəуірдегі химиялық білім жағдайына тарихи анализ жасау.

8 - Бұрынғы жəне кəзіргі кездегі белгілі ғалымдардың гипотезаларына, теорияларына, тəжірибелік зерттеулеріне химияны дамытуға қосқан үлестеріне талдау жасау. - химияның негізгі стехиометриялық заңдарын, периодтық заң мен атом құрылысы, элементтердің ашылу тарихы т.б туралы химияның негізгі бөлімдерінің теориялық базаларын кеңіту. - Қазақстандағы химия ғылымы мен өнеркəсіптің қалыптасып дамуын жəне оның переспективаларын білу. Оқыту əдістемесі: Сөздік (əңгіме, əңгімелесу, сұрақ - жауап) Пререквизиттер: бейорганикалық химияның теориялық негіздері, элементтер химиясы. Постреквизиттер: Мектеп сарамандылығында пайдалану. Курс саясаты жəне іс-жосығы (процедурасы) Студенттерге қойылатын талаптар: Курс бойынша жоғары балл алу үшін əрдайым жұмыстану қажет. Себебі пəн бойынша баға жалпы семестр бойы жинақталады. Сабаққа белсенді қатысып, барлық тапсырмаларды нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындаған жағдайда студентке жоғары баға қойылады. Студент əрбір кредит сағат бойынша жинаған балдарын есептеп жүру қажет (жоғарыда көрсетілген пəн бойынша білімді бағалау жəне апталық тақырыптық кесте бойынша) 1. Сабаққа қатысу Студент сабаққа қатысуға міндетті. Қалдырылған сабақтар пəннің оқуəдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пəннің 3/1 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады. 2. Аудиториядағы тəртіп Студент сабаққа кешікпеу, сабақ уақытында сөйлеспеу, газет оқымау, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет. 3. Үй тапсырмасы Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады. 4. Жеке тапсырмалар Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың əрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады. 5. Бақылау жұмысы. Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі Пікірлесу

9 Сабақ мазмұны мен кестесі 9 1 апта 1-кредит сағат 1- Дəріс Тақырып: Кіріспе.Гректердің антикалық натурфилософикалық ілімдері. Дəрістің мазмұны: 1. Пəннің мақсаты мен міндеттері. 2. Грек философтары Фалес, Анаксимен, Гераклит, Эмпедокл. 1- бөлім, беттер. ІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: 1. Химия пəнінің мазмұны мен тарихы арасындағы байланыс. 2. Химия ғылымының даму тарихының кезеңдері. 1 Соловьев Ю. И. История химии. М.: Просвещение, 1983, бөлім, 3-6 беттер. 2. «Химия пəнінің мазмұны мен тарихы арасындағы байланыс». Химия мектепте, 2007 ж, 1, 4-6 беттер. 2кредит сағат 1 Семинар сабақ Тақырып: Алғашқы адамдардың химиялық білімі. 1- бөлім, 8-11 беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, 9-13 беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Грек атомистикасы. Демокрит, Эпикур, Аристотель ілімдері. 1- бөлім, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: «Химия» атының пайда болуы туралы ойлармен таныс. 1. Химия мектепте, 2007 ж, 1, 4-6 беттер. 2. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, 13 бет. 3. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, 1977, 20- бет

10 2 апта 1- кредит сағат 2Дəріс Тақырып: Химия ғылымы дамуының алхимиялық кезеңі. (орта ғасырдағы алхимия) Дəрістің мазмұны: 1. Араб алхимиясы. 2. Батыс Еуропалық алхимия. 3. Қайта өрлеу дəуіріндегі химия. 1- бөлім, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. 2кредит сағат 2 Семинар сабақ Тақырып: Алхимия жəне алхимиктер. 1. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. 2. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, беттер. 3. Жеті ғаламшар-жеті элемент Химия мектепте 2004, б ОЖСӨЖ мазмұны: Алхимиялық кезеңнің кемшілігі мен жетістіктері. 1- бөлім, беттер. СӨЖ мазмұны: оқулықтағы беттегі түсіндірме сөздіктерді оқып, мағынасына түсін апта 1- кредит сағат 3 Дəріс Тақырып: Қайта өрлеу дəуіріндегі химия. Дəрістің мазмұны: 1. Леонардо да Винчи, Р. Глаубер, г. Агригокола еңбектері. 2. ХІV ХVІ ғасырдағы металлургияның дамуы. 1- бөлім, бет, беттер. 2. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. 2кредит сағат 3 Семинар сабақ Тақырып: Иатрохимия.

11 1. Соловьев Ю. И. История химии. М.: Просвещение, 1983, 1- бөлім, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Пневмохимия. 1- бөлім, беттер. 2. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», беттер. 4 апта 1- кредит сағат 4 Дəріс Тақырып: Флагистон дəуірінің химиясы. Дəрістің мазмұны: 1. ХVІІ ғасырдың ІІ жартысында жаратылыстану дамуының жағдайы. 2. Жану жəне тыныс алу туралы алғашқы түсінік. ІІІ тарау, беттер. 2. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ІV тарау, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Флагистон теориясы. 1- бөлім, беттер. 2. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», беттер СӨЖ мазмұны: 1. Р.Бойль өмірімен танысу, қысқаша биографиясын жазу. 2кредит сағат 4 Семинар сабақ Тақырып: Пневматикалық газ химиясы, Флагистон теориясының шығуы. ІІІ тарау, беттер. 2. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, V тарау, беттер ОЖСӨЖ мазмұны: Флагистон теориясының күйреуі. ІІІ тарау, беттер. 2. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, V тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: М.В. Ломоносов өмірі мен қызметі. 1. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии,

12 72-92 беттер. 2. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» беттер. 5 апта 1-кредит сағат 5Дəріс Тақырып: Оттек теориясы. Дəрістің мазмұны: ХVIII ғасырдың жж Француз ғылымының дамуы. Оттек теориясы 1- бөлім, V тарау, беттер. І тарау, беттер ОЖСӨЖ мазмұны: Лавуазье бойынша жай заттардың жіктелуі. 1- бөлім, V тарау, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», беттер. СӨЖ мазмұны: А. Лавуазье өмірі мен еңбектері. 1- бөлім, VІ тарау, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер 2кредит сағат 5 Семинар сабақ Тақырып: А. Лавуазье жəне оның ғылыми зерттеулері. 1- бөлім, VІ тарау, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер ОЖСӨЖ мазмұны: Стехиометриялық заңдардың ашылуы. 1- бөлім, VІ тарау, беттер. І тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: Төмендегі химиктер Е.Л. Бертолле, Г.Дэви, Ж.Л. Пруст - өмірі мен қызметі, химияға қосқан үлесі туралы қысқаша мағлұмат жазу. 12

13 1- бөлім, VІ тарау, беттер. 6 апта 1-кредит сағат 6 Дəріс Тақырып: Атом- молекулалық ілімнің тууы жəне нақтылануы Дəрістің мазмұны: 1. Джон Дальтон жəне оның атомистикалық теориясы. 2. «Новая система химической философии» еңбегі. ІІ- бөлім, VІІ тарау, 122 беттер. VІІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Химиялық таңбалар жүйесі. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. VІІІ тарау, 78 беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: Джон Дальтон өмірі мен ғылыми еңбектерімен танысу. 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, VІІІ тарау, 76 беттер. 2. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. 2 кредит сағат 6 Семинар сабақ Тақырып: Атом- молекулалық ілімнің қалыптасуы. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Еселік қатынас заңы. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: Джон Дальтонның атомистикалық теориясы- орыс химиктері еңбектерінде. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. 7 апта 1-кредит сағат 7 Дəріс 13

14 Тақырып: И.Я. Берцеллиус жəне химиялық атомистиканың дамуы. Дəрістің мазмұны: И.Я. Берцеллиустың атомистиканың негізгі қағидалары. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. VІІІ тарау, 90-92, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, ОЖСӨЖ мазмұны: И.Я. Берцеллиустың электрохимиялық теориясы. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. VІІІ тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: И.Я. Берцеллиус өмірі мен қызметімен танысу. 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, VІІІ тарау, беттер. 2кредит сағат 7 Семинар сабақ 14 Тақырып: ХІХ ғасыр басындағы эксперименттік зерттеулер мен жаңалықтардың ашылуы. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. VІІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Авогадроның молеулярлық гипотезасы. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. VІІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. 4. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. СӨЖ мазмұны: Авогадро өмірі мен қызметімен танысу. ІІ- бөлім, VІІ тарау, беттер. 8 апта 1-кредит сағат 8Дəріс Тақырып: Органикалық химияның пайда болуы жəне қалыптасуы. Дəрістің мазмұны: 1. Органикалық химияның даму тарихының кезеңдері. 2. Органикалық заттар ұғымдарын түсіндіретін теориялар.

15 ІІ- бөлім, ІХ тарау, беттер. ХІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», VІІ тарау, беттер. 4. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Органикалық химияның алғашқы зерттеулері. ІІ- бөлім, ІХ тарау, беттер. ХІ тарау, беттер. 3. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. СӨЖ мазмұны: Ф. Велер өмірі мен қызметімен танысу. ІІ- бөлім, VІІ тарау, 157 беттер. 2 кредит сағат 8 Семинар сабақ Тақырып: Органикалық химияның алғашқы теориялары. ІІ- бөлім, ІХ тарау, беттер. ХІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. 4. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Типтер теориясы. ІІ- бөлім, ІХ тарау, беттер. ХІ тарау, беттер. 3. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. СӨЖ мазмұны: 1860 жылы Карлерэдегі химиктер конгресі. 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ХІ тарау, беттер. 9 апта 1-кредит сағат 9Дəріс Тақырып: Химиялық құрылыс теориясы. Дəрістің мазмұны: 15

16 1. Құрылыс теориясының алғы шарттары. 2. Бутлеровтың құрылыс теориясы. 3. Изомерия. 4. Молекуладағы атомдардың өзара əсері. ІІ- бөлім, ІХ тарау, беттер. ХVІІ тарау, беттер. 3. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Стереохимия. ІІ- бөлім, ХІІ тарау, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. 3. М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. СӨЖ мазмұны: А.М. Бутлеров өмірі мен қызметімен танысу. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» бет 2кредит сағат 9 Семинар сабақ Тақырып: Органикалық синтез. ІІ- бөлім, ХІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Мектептің органикалық химия курсындағы тарихи мəселелер 9, 11 сынып оқулықтары. СӨЖ мазмұны: Марковников В.В., Н.Д. Зелинский, өмірі мен қызметімен танысу. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» апта 1-кредит сағат 10Дəріс Тақырып: Аналитикалық химияның дамуы. Дəрістің мазмұны: 1. ХІХ ғасыр басындағы аналитикалық химия. 2. Спектральды анализдің ашылуы. 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ХVІІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Атомдық салмақтар. 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ХVІІІ тарау, беттер. 2редит сағат 10 Семинар сабақ Тақырып: ХІХ ғасырда бірінші жартысындағы Рессейдегі химия. 16

17 1. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ХVІІІ тарау, беттер ОЖСӨЖ мазмұны: 9-10 оқулықтарындағы тарихи мəселелер сынып оқулықтары. 17 СӨЖ мазмұны: Н.Н. Зинин өмірі мен қызметі. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» беттер. 11 апта 1-кредит сағат 11Дəріс Тақырып: Физикалық химияның дамуы. Дəрістің мазмұны: 1. Ерітінділер туралы ілім. 2. Д.И. Менделеевтің ерітінділер теориясы. 3. Вант- Гоффтың осмостық теориясы. V- бөлім, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Электролиттік диссоция теориясы. V- бөлім, беттер. СӨЖ мазмұны: И.А. Каблуков өмірі мен қызметі. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» беттер. 2кредит сағат 11 Семинар сабақ Тақырып: Химиялық тепе- теңдік. V- бөлім, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Химиялық кинетика. V- бөлім, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. СӨЖ мазмұны: Н.А. Меншуткин өмірі мен қызметі. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» беттер.

18 12 апта 1-кредит сагат 12Дəріс Тақырып: Д.И. Менделеевтің периодтық заңының ашылуы. Дəрістің мазмұны: 1. Периодтық заңның алғашқы нұсқасы. 2. «Элементтердің табиғи системасы» Кестенің екінші варианты. 1. Оқу кітабы. 9 сынып, Алматы 2001 ж беттер 18 ОЖСӨЖ мазмұны: Периодтық заң ашылғанға дейінгі химиялық элементтерді жүйелеу тарихы. ХІV тарау, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. 3. Оқу кітабы. 9 сынып, Алматы 2001 ж беттер. 4. Химия мектепте 2006, 1, беттер. 2кредит сағат 12 Семинар сабақ Тақырып: Д.И. Менделеев болжаған химиялық элементтердің ашылуы. ХІV тарау, беттер. ХVІІІ тарау, беттер. 3. Оқу кітабы. 9 сынып, Алматы 2001 ж беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Д.И. Менделеевтің еңбектері. 1. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, беттер. 2. Оқу кітабы. 9 сынып, Алматы 2001 ж беттер. 3. Оқу кітабы. 10 сынып, Алматы 2003 ж беттер СӨЖ мазмұны: Д.И. Менделеевтің өмірі мен қызметі. 1. А.Мырзабаев,Д.Манатауов.«Əигілі химиктер» Алматы,«Мектеп» беттер. 13 апта 1кредит сағат 13Дəріс Тақырып: Химиялық элементтердің ашылу кезеңдері. Дəрістің мазмұны: Д.И. Менделеевтің периодтық заңына дейінгі элементтердің ашылуы. 1. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, бет. ОЖСӨЖ мазмұны: Элементтердің ашылу тарихы. а) металдардың аталуы б) бейметалдардың аталуы. 1. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, бет.

19 19 2кредит сағат 13 Семинар сабақ Тақырып: Элементтердің аталуы. 1. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, , беттер. 2. Химия мектепте. 2004, 3, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Қазақша атауға ие болған металдар. 1. И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, беттер. СӨЖ мазмұны: Химиялық элементтерді ашқан ғалымдар туралы. 1. Химия мектепте. 2004, 3, беттер. 14 апта 1-кредит сағат 14дəріс Тақырып: Қазақстанда химия өнеркəсібінің даму тарихы. Дəрістің мазмұны: Революцияға дейін Қазақстанда ауыр индустрия саласының пайда болуы. 1. Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, 3-14 беттер. 2 кредит сағат 14 Семинар сабақ Тақырып: Кеңестік кезеңдегі Қазақстанның химия өнеркəсібініңжағдайы мен дамуы ( жылдары) 1. Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, беттер. ОЖСӨЖ мазмұны: Қазақстанның химия ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар. 1. Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, беттер сынып, əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж, беттер. 3. Қазақстанда химия ғылымының дамуы. // Химия мектепте. 2004, 5, 9-11 беттер. 4. Бектұров. Мұраларын мектепте оқыту. // Химия мектепте. 2004, 1, беттер. 5. Сəтбаев зерттеулері- химия сабағында. // Химия, биология, география, 1999ж СӨЖ мазмұны: Осы ғалымдардың портреттерімен танысып, сыныптан тыс жұмыстарын кеш өткізу үлгісін жазып ал 1. Қазақстанда химия ғылымының дамуы. // Химия мектепте. 2004, 5, 9-11 беттер. 2. Сəтбаев зерттеулері- химия сабағында. // Химия, биология, география, 1999ж

20 15 апта 1кредит сағат 15дəріс Тақырып: Қазақстандағы химия жəне металлургия өнеркəсібі. Дəрістің мазмұны: Химия өнеркəсібінің пайда болуы. 1. Соловьев А. В. Цветная металлургия Казахстана.. А, 1974 ж сынып, əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж, беттер кредит сағат 15 Семинар сабақ Тақырып: жж аралығындағы Республикамыздың химия өндірісінің жағдайы жəне оның болашағы. 1. Катализ негізін салушы. // Химия мектепте. 2006, 1, беттер. 2. И.Нұғыманов, Р. Жұмаділова, Р. Қаржасбай Химия 9, 9- сынып, əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж, беттер. 3. Өмірім ғылымға арналды. // Химия мектепте. 2004, 1, беттер. 4. Ғалымға арналған кеш.. // Химия, биология, география, 1999ж ОЖСӨЖ мазмұны: Қазақстанның химия ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар. 1. Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, беттер сынып, əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж, беттер. 3. Қазақстанда химия ғылымының дамуы. // Химия мектепте. 2004, 5, 9-11 беттер. 4. Бектұров. Мұраларын мектепте оқыту. // Химия мектепте. 2004, 1, беттер. 5. Сəтбаев зерттеулері- химия сабағында. // Химия, биология, география, 1999ж. СӨЖ мазмұны: Осы ғалымдардың портреттерімен танысып, сыныптан тыс жұмыстарын кеш өткізу үлгісін жазып ал. 1. Қазақстанда химия ғылымының дамуы. // Химия мектепте. 2004, 5, 9-11 беттер. 2. Сəтбаев зерттеулері- химия сабағында. // Химия, биология, геог 1999ж. Əдебиеттер тізімі: Негізгі: 2. Соловьев Ю. И., Перифонов Д.Н., Шамин А.Н. История химии. М.: Просвещение, 1974, 1976, Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», 1983.

21 21 Қосымша: 5. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, И.М. Ибраев.«Органикалық химия негіздері» Алматы,«Рауан» М.И. Ибраев, К.А. Сарманова Органикалық химия негіздері. А. «Рауан» беттер. 9. Оқу кітабы. 9 сынып, Алматы 2001 ж. 10. Оқу кітабы. 10 сынып, Алматы 2003 ж. 11. Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан. Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, 3-14 с. 12. И.Нұғыманов, Р. Жұмаділова, Р. Қаржасбай Химия 9, Əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж 13. Қазақстанда химия ғылымының дамуы. // Химия мектепте. 2004, 5, 14. Бектұров. Мұраларын мектепте оқыту. // Химия мектепте. 2004, 1, 15. Сəтбаев зерттеулері- химия сабағында. // Химия, биология, география, 1999ж. 16. Соловьев А. В. Цветная металлургия Казахстана.. А, 1974 ж 3. Пəн бойынша тапсырмаларды орындау жəне тапсыру кестесі. Жұмыс түрі Тапсырманың мақсаты мен мазмұны Ұсынылатын əдебиеттер Орындау мерзімі жəне тапсыру уақыты (аптасы) Балл Бақылау түрі 1 ОЖСӨЖ орындалуы, ОЖСӨЖ білімділігі Студенттердің теориялық даярлығын тексеру ОЖСӨЖ тақырыбына байланысты Əр апта сайын СОӨЖ тақырыбы бойынша кестге сəйкес 100% өздік жеке сұрау, есеп шығару 2 СӨЖ орындалуын тексеру 3 Аралық бақылау жұмысы Өздік істеу бағалау Білімді меңгеру дəрежесін тексеру жұмыс білігін СӨЖ көрсетілген Семинар тақырыбына байланысты Əр апта сайын СӨЖ тақырыбы бойынша кестге сəйкес 8 апта, 15 апта 100% есептер шығару 100% Варианттар бойынша жазба жұмыс 4 Семинар сабақтағы белсенділік Білімді кешенді тексеру Семинар тақырыбына байланысты апта 100% ауызша

22 22 5 Жеке тапсырма Студенттің творчестволық жұымысы - 8 апта, 15 апта 100% творчествалык жұмыс 6 Дəріс - 100% 4. Пəннің оқу-əдістемелік қамтылу картасы Барлығы Əдебиет атауы Ескерту кафедрад Студенттерд Электронд кітапханада а ің қамтылу ы түрі пайызы (%) Соловьев Ю. И История химии. М.: Просвещение, 1983, Соловьев Ю. И., Перифонов Д.Н., Шамин А.Н. История химии. М.: Просвещение, 1974, 1976, Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, И.Нұғыманов. т. б. Химия тілі. Алматы, И.М. Ибраев.«Органикалық химия негіздері» Алматы,«Рауан» Увалиева Ю.К. т.б. Химия и технология производства продуктов химической промышленности Республики Қазахстан Студенттер дің жеке кітабы Студенттер дің жеке кітабы Студенттер дің жеке кітабы Студенттер дің жеке кітабы

23 Уст- Каменгорск, ВКГУ, 2003, 3-14 с. И.Нұғыманов, Р. Жұмаділова, Р. Қаржасбай Химия 9, Əдістемелік нұсқау. А, «Мектеп», 2005 ж Студенттер дің жеке кітабы 5. Дəрістер кешені: Дəріс 1 Тақырып: Кіріспе. Қарастырылатын сұрақтар: 1. Пəннің мақсаты мен міндеттері. 2 Грек философтары Фалес, Анаксимен, Гераклит, Эмпедокл. Дəріс мақсаты: Грек натурфилософтарының табиғат туралы ойларымен таныстыру. Тірек сөздер: Фалес, Анаксимен, Эмпедокл, Гераклит тіршіліктің бастамасы. Дəрістің мазмұны: Б.э.д 600 жылдары гректер табиғатқа назар аударды. Бұл теория Фалестен ( б.ғ.д.) басталады. Ол барлық тіршіліктің бастамасы су деп түсінді. Су буланып «ауаға» айналады, ал содан кейін теңіз «жерге» айналады деп түсінді. Келесі ежелгі грек философы Анаксимен (ол да Милеттен б.ғ.д. ) барлығының бастамасы ауа деп түсінді. Милеспен көрші қала Эфесте тұратын Гераклит ( б.ғ.д.) бəрінің бастамасы от деп түсіндірді. Дүниенің бəрі отпен жаралады. Жоғарыдағы философтардың айтқандарын талдай келе Агригента қаласынан Эмпедокл ( б.ғ.д.) Заттың төрт бастамасы бар деді. Ол: от, ауа, су жəне жер. Олар бірбірін жек көруі де мүмкін немесе бір- біріне тартылуы да мүмкін деді. (от жəне су). «Левкипп, Демокрит, əсіресе Лукреций ерте заманда заттар əрі қарай бөлінбейтін бөлшектерден атомдардан тұратынын айтқан. Қазіргі атомдық ілім мен ертеднгі философтар ілімнің арасында тарихи байланыс бар,дегенмен,ол екеуінің арасында айырмашылық барын аңғару қиын емес»,-деп жазды Д.И. Менделеев. Ежелгі атомистиканың тəжірибеге қатысы болған жоқ, олар эксперимент жасамады, олар тек дүниеге жалпы көзқараспен қарап, жорамал жасады. - Егер,- деп ойлады Демокрит, бір денені екіге, төртке, сегізге, сонан соң тағы да майдаласа, қашанға дейін бөлшектенер еді? Денені іссіз жойып жеберуге болмас,ендеше ең соңғы, ары қарай бөлшектенбейтін ең кіші бөлшегіне дейін ғана ұсақталады. Денені бөлшектеу шегі-атом. Бізді қоршаған дүниенің бірі атомнан тұрады. Ашық алаңда отырсаңыз гелдердің хош иісін сезесің. өсімдік гуліндегі хош иісті заттардың атомдары ауаға таралып, ауа ағысымен мұрынға келетін болар. Демек атомдар үздіксіз қозғалыста болады. Қозғалу үшін бос кеңістік керек. Атомдар мəңгі-іссіз жойылмайды, жоқтан пайда болмайды. Олар бір-бірінен мөлшері жəне пішіні арқылы ажыратылады. əріптен сөз, сөзден сөйлем құралатыны тəрізді атомдар бір-бірімен қосылып, сан алуан денелер түзеді. Олардың қасиеті құрамына кіретін атомдардың пішініне орналасу тəртібіне байланысты. Домалақ, ірі атомдар денеге-тəтті бұдыр, көп бұрышты атомдар- қышқыл, дөңгелек, мйда атомл\даращы дəм береді. Демокриттің бұл көзқарасын эпикур ( ) қабылдап, біраз дамытты, бірақ атомдардың пішіні əр түрлі болмайды, олар тығыз, кішкене өсіндісі болады, сол арқылы бекінді деді. Атомның массасы болады деді. Дегенмен, ежелгі атомистика кешені ұрпаққа біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші ғасырда өмір сүрген рим ақыны лукреций Кар арқылы жетті. Философ-матералист ақын

24 «Заттың тегі» деген атпен көлемді шығарма жазды. Онда заттың атомдық құрлысы жайлы тамаша толғаулар бар.... Теңіздің жағасында отырсаңыз, Біртіндеп дымқыл тартар киіміңіз. Ал соны күнге жайсаң кебеді-ғой Кеткен судың қайда біз көрмейміз Су сонда ыдырайды бөлшектерге, Өте ұсақ, көрінбестей көрер көзге... Ол Эпикур мен Демокрит ойын осы шығарма арқылы жеткізді. Аристотель идеясының тағы бір маңызды ойы - əрбір элементтің табиғи қасиетке иелілігі. От жоғары көтеріледі, ал жер құлайды. Химияның өзінде қалыптасқан теория болмағандықтан ол үстем топ қолында болды.біздің жыл санауымыздан бұрынғы жылдары Аристотель ілімі үстем болды. Аристотель ілімінің мəні: «Затта емес, қасиетінде, Зат қасиетінөзгертсе, зат өзі өзгереді» - дейді. Заттарды өзгертуші «квинтэссенция» деген бар деді.аристотель ілімін шіркеу қолдады, оның сөзі құдай сөзіндей деді. Египетте, Қытайда, Үндіде, Месопотамияда құнды заттардың бағасын шағатын өлшем алтын болады.қолында алтыны бар адам үстеуші болды.соған байланысты Аристотель ілімінің əсерінен жай металдарды алтынға айналдыруға болады деген ағым үстем болды. Ол үшін «квинтэссенцияның» бір түрі «философия тасын» табу керек болды. Ол алтын жасағаннан басқа кəріні жасартады, ауруды сауықтырады деп ойлады. (*) Сол кездегі барлық химияны кəсіп қылушылардың арманы «философия тасын» табу болды Химия тарихы пəнінің мақсаты мен міндеттерін ата. Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Химия ғылымы дамуының кезеңдерін ата. 2. Грек натурфилософтарын атаңыз. 3. Грек натурфилософтары - Фалес, Анаксимен, Эмпедокл, Гераклит тіршіліктің бастамасы туралы ойлары қандай? Пайдаланатын əдебиеттер 1- бөлім, беттер. ІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. Дəріс 2 Тақырып: Химия ғылымы дамуының алхимиялық кезеңі. (орта ғасырдағы алхимия) Қарастырылатын сұрақтар: 1. Араб алхимиясы. 2. Батыс Еуропалық алхимия. 3. Қайта өрлеу дəуіріндегі химия. Дəріс мақсаты: Химия дамуының алхимиялық дəуірінің дамуына баға беру. Тірек сөздер: Алхимия. Араб алхимиясы. Батыс европалық алхимия. Элексир. Дəрістің мазмұны: VІІ ғасырда химия дамуында жаңа этап басталды. Себебі VІІ ғасырда үлкен Араб империясы пайда болды. Арабтар химия деген сөзге ал жұрнақ қосып, алхимия деп өзгертті.арабтар Испанияны басып алғаннан кейін алхимиялық ілім Европа елдеріне тарады.сөйтіп, орта ғасырда 24

25 Европа елдерінің химиктері осы алхимия шырмауында болды.химия тарихында алхимия дəуірі ұзақ уақытқа (1500 жылға) созылды. Ең ірі Европада оны Габер деп атады. VІІІ ғасырдағы Алхимия негізін салушы араб алхимигі Джабир ибн Хайям Гайан болды. Екінші араб алхимигі Ар Рази болды. Европада оны Разес деп атады. Ол медициналық жəне алхимиктік тəжірибелер жасады. Ар- Рази сол уақытта белгілі заттарды жіктеді. Оларды жер (минералды жануар жəне өсімдік деп үш үлкен топқа бөлді жылы алғашқы крест жарығы басталды. Христиандар өз жерлерін қайтара бастады. 1099жылы христиандар Иерусалимді басып Европаға келген Христиандар араб ғылымының жетістіктерін ала келді. ХІІ ғасырда араб алхимиктерінің шығармалары латын тіліне аударыла бастады. Алтын алу идеялары италия, Франция, Германия философтарын да ойландырды. Европалық алхимиялық əдебиеттер жариялана бастады. Ең алғаш белгілі Европалық алхимик Альберт Больштедт немесе Альберт Великий болды. Ол да арабтардың идеясын жалғастырып металдар құрамының күкірт сынап теориясын қолдады. Ол «Алхимия» кітабында металдарды алтынға айналдыруға болады, ол үшін оның тығыздығын жəне түсін өзгерту керек деді. Ол мышьяк туралы дəл сипаттама берді. Екінші алхимик ағылшын Роджер Бэкон ( ) сиқырлықпен айналысқаны үшін оны түрмеге отырғызды. Ол түрмеде отырып, «Алхимия айнасы» деген кітап жазды, ол алғаш рет «оқ дəрі», «порох» туралы айтты. Қайта өрлеу кезінде химик Рудольф Глаубер айна, ыдыс жасаумен əйгілі болды. Ол өзінің жеке лабораториясын құрды. Тұңғышрет тұз жəне азот қышқылын алды. Айдау кубында натрий хлоридін немесе селитраны күкірт қышқылын қосып қыздырса, тұз жəне күкірт қышқылдарын алды. Түтінденетін тұз қышқылы көп уақытқа дейін оның атымен ацидум Глаубер деп аталды. Қышқылды айдап алғаннан кейін қалған тұз «ғажайып тұз» деп аталды. Глаубер көптеген кітап жады, соның ішіндегі ең маңыздысы, «Жаңа философиялық пештер» онда өзі құрастырған приборлар мен аппараттар туралы жазды. Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Араб алхимиктерін ата. 2. «Күкірт -сынап» теориясын ашқан алхимик. 3. «Элексир» термині қалай шықты? 4. Глаубер тұзының алғашқы атауы. Пайдаланатын əдебиеттер 1- бөлім, беттер. ІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. Дəріс 3 Тақырып: Қайта өрлеу дəуіріндегі химия. Қарастырылатын сұрақтар: 1. Леонардо да Винчи, Р. Глаубер, г. Агригокола еңбектері. 2. ХІV ХVІ ғасырдағы металлургияның дамуы. Дəріс мақсаты: Қайта өрлеу дəуіріндегі ғалымдардың еңбектерімен танысу. ХІV ХVІ ғасырдағы металлургияның дамуы. Тірек сөздер: Р. Глаубер, айдау кубы, В.Бирингуччо, Агрикола. Дəрістің мазмұны: 25

26 «Иатрохимия» «натрос» - врач (дəрігер) деген мағынаны білдіреді. XVI ғасырда Иатрохимия немесе дəрігерлік дəуір (иатро кейде -дəрігер) дүниеге келді.оның негізін салушы - Швейцария ғалымы Парацельс ( ).Оның əкесі дəрігер, алхимик болған. Парацельс химия мен дəрігерлік істі біріктіргісі келді. Парацельс айтуынша, химияның мақсаты алтын алу емес, дəрі-дəрмек жасау деп жариялады, заттарды құрам бөліктерге бөлу жəне қосу арқылы жаңа зат алу деп есептеген. (осы күнгі анализ синтезге ұқсас). Ол минералды жəне өсімдік текті заттардан дəрі жасады. Оны ол квинт эссенцис деп атады. Парацельс айтуынша, адам организмінде күкірт, сынап, тұз элементтерінің мөлшері тұрақты болады. Ол қатынас бұзылса, адам ауруға шалдығады.организмде S молайуынан оба ауруы, Ηg артуынан сал ауруы, тұздың артық болуынан іш ауруы пайда болады. Сырқатты емдеу дегеніміз организмнің бұзылған химиялық құрамын қалпына келтіру.парацельс бастаған яторхимиктер əр түрлі заттардың шипалық қасиетін зертттеді. Сурьма, мышьяк, сынап, күміс қосылыстарының емдік қасиетін ашты. Оларды қолданса, зат алмасу түзіледі деді. Парацельс ілімін жалғастырушы Андреас Лабавий болды. Ол неміс ұлтынан шыққан дəрігер, əрі химия пəнінің мұғалімі болды.1597 жылы ең бірінші тарихтағы химия оқулығын «Алхимияны» жазды. Ол оқулық екі бөлімнен тұрды. 26 І бөлім. ІІ бөлім. Ыдыс, зертханалық жұмыс техникасы, айдау қыздырғыш Аппарат Заттар жəне оларды алу Голландия ғалымы Ван-Гельмонтта иатрохимияны қолдады. Ол ашу процесімен айнвалысты. Ашу кезінде белгісіз ауа «жан» бөлінеді, Ол «жан» көмір жанғанда да түзіледі. Ол «жан» белгісіз, сондықтан мен оны газ деп атаймын деді. Химияның иатрохимиялық идеямен дамуы өзінің жалғасын ХVІІ ғасыр аяғында тапты. Лабавий ең алғаш рет тұз қышқылын жəне «патша арағын» алуды жазды. «Патша арағы» тұз жəне азот қышқылдарының қоспасы екенін айтты. ХІV ХVІ ғасырдағы металлургия дами бастады. Алтын, күміс, мысалып, өңделе бастады. Домнашылар шойын балқытты. Металл құюдың шебері В.Бирингуччо ( ) «Пиротехника» деген тəжірибелік химия түсініктеріне негізделген кітап жазды.мұнда рудадан металлдар мен құймалар алу, оқ-дəрі жəне от алғыш қоспа жасау тəсілдері жан-жақты талданды. В.Бирингуччо металдарды қыздырғанда массасы ұлғаятынын байқады жылдары Бернар Палисси керамикалық бұйымдарды түсті глазурмен қаптады. Дəрігер Георгий Агрикола ( ) тау-кен, металлургия ісін зерттеп, тау кен жəне металлургия туралы 12 кітап жазды.жүз жылдан астам химиялық технологиядан оқу құралы есебінде пайдаланған Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Р. Глаубердің химия дамуына қосқан үлесі. 2. Металлургияның дамуы жəне В.Бирингуччо еңбегі. 3. «Иатрохимия» ілімінің мəні неде? 4. «Алхимия» оқулығының авторы кім? 5. «Иатрохимия» кезеңінің пайдасы. Пайдаланатын əдебиеттер 1- бөлім, бет, беттер. 2. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», І тарау, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, 1983.

27 Дəріс 4 Тақырып: Флагистон дəуірінің химиясы. Қарастырылатын сұрақтар: 1. ХVІІ ғасырдың ІІ жартысында жаратылыстану дамуының жағдайы. 2. Жану жəне тыныс алу туралы алғашқы түсінік. Дəріс мақсаты: Металлургияның жану жəне тыныс алу туралы байланысты ойлардың дамуы. Тірек сөздер: Флагистон, Шталь оқулары. Дəрістің мазмұны: XVII ғасырда Европада капиталистік өндіріс техника болып дами бастады. XVII ғасырдың зерттеу практикасында эксперименттік əдіс пайда болды. Біздің жыл санауымызға дейін өмір сүрген ежелгі грек философы Гераклит ( ) дүниенің бəрі оттан жарлған деді. Платон мен Аристотель жанатын заттардың барлығында от бар, олар жанғанда от жалын түрінде бөлініп шығады деп, Гераклий түсінігін нақтылады. Бойль: - ауасыз жерде жану жүзеге аспайды, металлдар өртенгенде массасы артады деді.бойльдің замандасы, ағылшын химигі Д.Мэйоудың ( ) ауа құрамында жануға жəне тыныс алуға қатысатын зат болатыны туралы пікірі есерусіз қалды. XVII ғасырда жанудың сырын ашатын теория қажет болды.рудадан металл өндіру, металлдың ауада, өртегенде қаққа айналу себебін білмей, металлургияны жетілдіру мүмкін емес еді. Осыдан химияның тұңғыш теориясы Флагистон теориясы келіп шықты. «флагистос» - грек сөзі, қысқаша «жанғыш» деген мағынаны білдіреді. Флагистон деген сөзді енгізген. Оның негізін қалаушы неміс химигі Шталь (1700 ж). Оның пікірінше жанғыш заттардың флагистоны болады. Көмір, ағаш, күкірт тəрізді күшті жанатын заттарда флагистон көп, нашар жанатындарда аз.жану кезінде заттан флагистон ұшып шығады. Металлды өртегенде флагистон ұшып кетеді де қақ қалады. Металл флагистон металл қағы Рудадан металл қорытқанда кері процесс жүреді. Металл қағы флагистон металл Бұл теория жүз жылдан астам өмір сүрді. Флагистон теориясына қайшы келетін фактілер көбейді.мысалы: темір қаққа айналғанда одан флагистон бөлініп шыққандықтан оның салмағы кемудің орнына, өсіп шығады екен. Флагистон теориясына ғылыми соққы берген М.В.Ломоносов болды.бұл теорияның терістілігін кейін Лавуазье толық дəлелдеді.дегенмен, Энгельстің айтуынша «...химия флагистон теориясының көмегі арқылы алхимиядан арылды...» Өзін-өзі тексеретін сұрақтар. 1. ХVІІ ғасырдың ІІ жартысында жаратылыс дамуының жағдайы қандай болды? 2. Жану жəне тыныс алу туралы ілімнің дамуына үлес қосқан ғалымдар жəне олардың пікірлері туралы не білесің? 3. Флагистон теориясының авторы кім? Пайдаланатын əдебиеттер ІІІ тарау, беттер. 2. Фигуровский Н.А. История химии. М.: Просвещение, ІV тарау, беттер. 3. Крицман В.А. Книга для чтения по неорганической химии, беттер. 27

28 Дəріс 5 Тақырып: Оттек теориясы. Қарастырылатын сұрақтар: 28 ХVIII ғасырдың жж Француз ғылымының дамуы. Оттек теориясы. Дəріс мақсаты: А. Лавуазье жəне оның ғылыми зерттеулері мен танысу. Тірек сөздер: А.Л.Лавуазье оқулары. Дəрістің мазмұны: ХVIII ғасырдың жж соңында химия тарихында шынайы теория қажеттігі туындады.бұл теорияны француз оқымыстысы Антуан Лоран Лавуазье ( ) ұсынды. Ол заң факультетін бітірсе де, физика, химия, математика ғылымдарын үйренуге арнады.ол өртеу, жану құбылыстарын жан-жақты зерттеп, «от материясыфлагистонның» жоқ екенін тəжірибе жүзінде дəлелдеді. Ол Оттек теориясын ұсынды жылы жарық көрген «Жану туралы жалпы түсінік» деген еңбегінде жану үшін «тіршілік ауасы» (қазіргі оттегі) керек. Металлдар, жанғанда тіршілік ауасымен қосылып, салмағы артады, күкірт, фосфор т.б. қышқылдар түзеді.лавуазье осы қасиетіне қарай оны «оксигениум» - қышқыл тудырушы деген атауды ұсынды.ауаның жануды қолдамайтын, тыныс алуға жарамайтын екінші бөлігіне азот-тіршілікке жарамсыз деген ат береді. Кавендиш ашқан «жанғыш ауаны» гидрогениум (су түзгіш) деп атайды.лавуазье элемент түсінігін біраз дамытып жаңа сатыға көтерді.элементтердің тізімін жасап, топтарға бөлді. Бұл тізімде: 2 флюид- жарық, теплород 3 газ (оттек, сутек, азот) 5 жер (ізбес, магнезия, барит, глинозем, кремнезем) 6 металл емес (күкірт, фосфор, көміртек, мурий радикалы-хлор, балқытқыш фтор, бура) 17 металл кіреді: Аg, As, Bi, Co, Cu, Sn, Fe, Mn, Hg, Mo, Ni, Au, Pt, W, Zn XVII ғасырда элементтер туралы ілім одан əрі дамыды.лавуазье тізіміне кірген элементтерден басқа теллур, титан, уран, цирконий, хром ашылды.қышқыл, негіз, тұздар жайлы білім бір жүйеге түсті.химияның қол жеткен табыстарын баяндайтын химия тілі қажет болды. Химия тілі- бұл символдардан, номенклатурадан, терминологиядан тұратын күрделі құбылыс. Химиялық кітаптарда «алхимия» таңбалары кеңінен қолданылды. Лавуазьенің тапсыруымен француз ғалымдары Ж.А.Асенфранц жəне П.О.Аде химиялық таңба жасауға кірісті. Ғылыми номенклатура керек болды. Белгілі заттардың саны артқан сайын алхимиктердің де таңбалары да өсіп, бірнеше мыңға жетті.оның үстіне таңба жасаудың қатаң тəртібі болмаған соң, əр түрлі зат бір таңбамен 1 зат түрліше таңбамен белгіленді.ол кезде сынаптың 60 түрлі, мыстың 50 түрлі таңбасы болған, оларды есте сақтау қиынға түсті. Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. «Жану туралы жалпы түсінік» еңбегінің авторы кім? 2. Оттек теориясын алғаш кім ұсынды Пайдаланатын əдебиеттер 1- бөлім, V тарау, беттер. І тарау, беттер.

29 Дəріс 6 Тақырып: Атом- молекулалық ілімнің тууы жəне нақтылануы Қарастырылатын сұрақтар: 1. Джон Дальтон жəне оның атомистикалық теориясы. 2. «Новая система химической философии» еңбегі. Дəріс мақсаты: Джон Дальтонның атом теориясының негіздерін, еселік қатынас заңын түсіну. 29 Тірек сөздер: Джон Дальтон, еселік қатынас заңы. И.Я. Берцеллиус, химиялық таңба. Дəрістің мазмұны: Атом-молекулалық ілімге реформа жасалып, оның негізгі түсініктері бір ізге түсуі керек еді. Бұл реформаны француз жас ғалымдары О.Лоран ( ) мен Шарль Жерар ( ) бастап, итальян ғалымы С.Каницарро ( ) аяқтады. Авогадро көзқарасын дамытып, жаңғыртушы Лоран мен Жерар дуалистік системаға қарсы болып, унитарлық система ұсынды. Бұл көзқарас бойынша жай жəне күрделі денелер унитарлы системадан біртұтас молекуладан құралады. Молекула атомнан тұрады. Атом бөлінбейді, жеке түрінде кездеспейді. Молекула ең кемі екі атомнан тұрады.химиялық əрекеттесулер кезінде молекула құрамындағы атомдар алмасады.жай зат молекуласы атомдары біртекті, күрделі зат молекуласының атомдары əртекті. Атомдық салмақты дəл анықтау үшін заттың молекулалық салмағын білу керек. Ш.Жерар газдардың тығыздығы бойынша молекулалық салмағын тапты, оларға қарап кейбір атомдардың салмағын түзетті. Химиялық формулаларды бір ізге келтіруге тырысты.бұрын қате табылған H 2 Cl 2, P 2 Cl 10, KO, NaCl 2 тəрізді формулаларды HCl, PCl 5, K 2 O, NaCl деп түзетті.дуалистік теорияның өкілдерінен қуғын көрген Лоран мен Жерар бастаған істерін аяқтамай дүние салды. Атомдық реформаны аяғына дейін жеткізу итальян ғалымы С.Каницарроның үлесіне тиді. Атомдық салмақты анықтаудың Каницарро əдісі деп аталған жаңа əдісін тапты. Бор, титан, кремний, цирконий, алюминий, хром т.б. элементтердің атомдық салмақтарын дұрыстайды. Химияға атомдылық деген атпен Валенттілік түсінігі енді. Валенттілік жайлы 1852 жылы Э. Франкланд айтқан. Əрі қарай валенттілікпен айналысқан Кекуле болды. Ол көміртегінің 4 валентті екенін анықтады. Дегенмен атоммолекулалық ілімнің негізгі қағидаларын көпшілік мойындаған жоқ. Нəтижесінде ғалымдар бірін-бірі түсінбейтін дəрежеге жетті. Сондықтан химияның негізгі түсініктерін бір ізге келтіру үшін 1860 жылы Германияның Карлсруэ қаласында химиктердің Халықаралық І съезі шақырылды. Атом молекулалық ілім химияның теориялық ірге тасына айналды.халықаралық химиялық тіл жасалды.химиялық таңба, формуламен бірге химиялық теңдеулер шықты. Алайда атом-молекула түсініктері туралы сұрақтарды талдағанда ғалымдар қарама-қарсы көзқарасты қолдайтын екі топқа бөлінді. Идеалист ғалымдар атом-молекулалардың бар екеніне сенбей, олардың массасын анықтау мүмкін емес деді. Каницарро бастаған материалист ғалымдар Авогадроның пікірін қолдады. Бұл пікірталас нəтижесінде съезде химияның іргелі ұғымдары атом, молекула, эквивалент түсініктеріне анықтама берілді жылы Оттава қаласында болған Физиктердің съезінде жəне 1861 жылы Монреаль қаласында өткен Химиктердің халықаралық съезінде салыстырмалы атомдық массалардың бірыңғай жаңа шкаласы атомдық массалардың көміртектік шкаласы қабылданды Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Химия ғылымы дамуына Джон Дальтон қандай үлес қосты? 2. Джон Дальтонның қандай еңбегін білесің? 3. Алғашқы атомдық салмақтар кестесін жасаған кім? 4. Джон Дальтонның атомдық теориясының негізгі қағидалары? Пайдаланатын əдебиеттер

30 ІІ- бөлім, VІІ тарау, 122 беттер. VІІІ тарау, беттер. 3. Азимов А. Краткая история химии. Москва «Мир», V тарау, беттер. Дəріс 7 Тақырып: И.Я. Берцеллиус жəне химиялық атомистиканың дамуы. Қарастырылатын сұрақтар: И.Я. Берцеллиустың атомистиканың негізгі қағидалары. Дəріс мақсаты: Химиялық символика атомдық салмақтар есептеу, үлгілерімен, электрохимиялық теориясымен танысу. Тірек сөздер: Дуализм, И.Я. Берцеллиус. Дəрістің мазмұны: Я.Берцеллиус атомдардың бір-бірімен қосылу себебін түсіндіру үшін электрохимиялық теория ұсынды. Бұл теория бойынша кейбір атомдардың оң зарядты полюсі, екіншілердің теріс полюсі бар. Қарама-қарсы полюстегі атомдар бір-біріне тартылып, химялық қосылыс береді. Полюсі бірдей атомдар бір-бірінен тебіледі, яғни бір элемент атомдары өзара біріге алмайды. Осы көзқарасқа сəйкес сутегі, оттегі, азот т.б. газдар бір атомнан тұрады, судың түзілуін былай түсіндіреді. Н + О = Н О 1 көлем 1 көлем 1 көлем Алайда француз химигі Гей-Люссак тəжірибелерінің нəтижесі бұл пікірге қайшы келді. Сутегі мен оттегінің қоспасы эвдиометрде қопарылғанда сутегінің екі көлемі мен оттегінің бір көлемі қосылып, екі көлем су буы алынады. Гей-Люссак тəжірибелерінің мəнісін итальян ғалымы А.Авагадро түсіндіреді.ол 1811 жылы химияға молекула түсінігін қайта енгізді. Авагадро гипотезасы (ғылыми жорамалы) бойынша заттар молекуладан тұрады.молекула атомдардан түзіледі. Сутегі, оттегі, азот тəрізді жай заттардың молекуласы екі атомнан тұрады. Бірдей жағдайда газдардың бірдей көлеміндегі молекулалар саны бірдей болады. Молекулалық гипотеза су буының түзілуін оңай түсіндірді. 2 Н 2 + О 2 2 Н 2 О 2 көлем 1 көлем 2 көлем Авагадро гипотезасы газдар арасындағы реакцияны зеттеуден тапқан Гей-Люссактың көлем қатынас заңының мəнін толық ашып берді.дегенмен, бұл гипотеза дер кезінде ғылымға енбей, атом-молекулалық ілім 50 жыл адасып жүрді.бұған себеп Берцеллиустың Электрохимиялық теориясының қайшы келуі.якоб Берцеллиус ( ) өз тұсындағы ең көрнекті ғалымдардың бірі.ол сандық жəне сапалқы анализді жетілдіріп, церий (1803), селен (1817), кремний (1824), цирконий (1824), тантал, ванадий (1830) элементтерін ашты. Берцеллиус жасаған таңбаларды пайдаланып, химиялық формулаларды жазды. Я.Берцеллиус оксидтерде оттегі саны бірдей болу керек деп, металлдар оксидтерінің құрамын бірдей формулалармен белгілеуді ұсынды. NaO 2, CaO 2, AgO 2. Атом, атомдық салмақ, эквивалент, молекула түсініктерін əркім өзінше ұғынды, өзінше пайдаланды. Сондықтан химия кітаптарында ең жиі кездесетін зат судың формуласы төрт түрлі жазылып жүрді: Н 2 О, НО, Н 4 О 2, Н 2 О 2. Сірке қышқылының құрамы да төрт формуламен С 4 Н 4 О 4, С 8 Н 8 О 4, С 2 Н 4 О 2, С 2 Н 4 О кескінделді. Мұның қайсысы 30