Nl tr PIAKA ΕΚΔΟΣΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΝΙΣΥΡΙΑΚΩΝ

Transcript

1 Nl tr PIAKA ΕΚΔΟΣΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΝΙΣΥΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΤΟΜΟΣ 17 ^ ΑΘΗΝΑΙ 2007

2 ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ ΣΤΟ ΜΑΝΔΡΑΚΙ ΝΙΣΥΡΟΥ Άννας Αηοατόλον Αρχιτέκτονος - Ανασιηλώτριας Ιστορικό Το έτος ανέγερσης του αρχοντικού Αποστολίδη είναι πιθανότατα το 1866, χρονολογία αναγραφόμενη πάνω από την κύρια είσοδο - τώρα έχει αφαιρεθεί - κατά μαρτυρία του Γ. Σακελλαρίδη, εγγονού της Αοημένης Σακελλαρίδη κόρης του Ν. Αποστολίδη που έχτισε και κατοίκησε πρώτος στο αρχοντικό. Ο Γ. Σακελλαρίδης ενθυμείται χαραγμένη την χρονολογία αυτήν σε μαρμάρινη πλάκα εντοιχισμένη πάνω από την είσοδο του σπιτιού. Την δεκαετία του '90 το αρχοντικό Αποστολίδη παραχωρήθηκε από μέλη της οικογένειας ως δωρεά στον Δήμο Νισύρου για λαογραφικό μουσείο {εικ. 1). Εικ. 1: Το Αρχοντικό τον Αποστολίδη στη Νίσυρο 182

3 Εικ. 2: Ο Ν. Αποστολίδης Εικ. 3: Αδελφικές κατοικίες που ανήκαν ατψ οικογένεια Αποστολίδη Ο πρώτος ιδιοκτήτης του αρχοντικού Ν. Αποστολίδης, υπήρξε στην εποχή του ένας από τους πιο εύπορους κατοίκους της Νισύρου με δραστηριότητες που υπερέβαιναν τα όρια του νησιού, καθώς είχε εμπορικές συναλλαγές αλλά και κτήματα στην απέναντι όχθη της Τουρκίας. Οι δραστηριότητες του καθώς και ότι δημιούργησε αποτελούν δείγματα της εξέχουσας οικονομικής κατάστασης και κοινωνικής του θέσης. Υπήρξε ο πρώτος που, περί τα 1870, ανακάλυψε τις θερμές πηγές στην θέση Σκόπι στο Μανδράκι όπου, για δική του χρήση, ά νοιξε λάκκο και εν συνεχεία με έξοδα του κατασκευάστηκαν δύο δωμάτια με τρεις λουτήρες, τα οποία δώρισε στην κοινότητα. Η επέκταση των κτισμάτων αυτών το 1884 οδήγησε στην σημερινή μορφή των γνωστών Δημοτικών Λουτρών του Μανδρακίου. Η εικόνα του Αποστολίδη ως ευεργέτη και δωρητή ευρίσκεται πάντα στο εσωτερικό τους (εικ 2). Εκτός από το εν λόγω αρχοντικό που βρίσκεται στον κύριο παραλιακό δρόμο, της ίδιας οικογενείας είναι τρεις μεταγενέστερες αδελφικές σε σειρά κατοικίες στον κεντρικό δρόμο που διατρέχει τον οικισμό διερχόμενος από την κεντρική πλατεία της Ηλικιωμένης (εικ.3). Περιγραφή Το κτίσμα είναι διόροφο με κάτοψη σχήματος Γ, έχοντας την κύρια όψη δυτικά επί της παράκτιας οδού που διατρέχει κατά μήκος τον οικισμό, δημιουργώ- 183

4 ντας επίμηκες μέτωπο πάνω σε αυτήν (συνολικό μήκος πρόσοψης: 13.85μ.). Το κτίριο ενσωματώνει στον όγκο του καμαροσκέπαστο διαβατικό το οποίο βρίσκεται στη νότια πλευρά του και οδηγεί σε γειτονικά κτίσματα. Το αρχοντικό, λόγω της τοποθεσίας του, κατέχει επιφανή θέση μέσα στον οικισμό. Γενικά, δίνει την αίσθηση ενός σημαντικού κτιρίου με δημόσιο χαρακτήρα. Εσωτερική διάταξη και λειτουργίες Οι λειτουργίες των εσωτερικών χώρων ακολουθούν την τοπική παράδοση με την διαφορά ότι αποκτούν έναν πιο αρχοντικό και επιμελημένο χαρακτήρα. Το ισόγειο (τα κατώι) αποτελείται από δύο κύριους ευρείς χώρους ενώ προς δυτικά υπήρχε τρίτη ενότητα με δύο δευτερεύοντες. Η είσοδος οδηγεί απ' ευθείας από τον δρόμο σε έναν από τους κεντρικούς χώρους. Οι χώροι του ισογείου εξυπηρετούσαν πολλαπλές δευτερεύουσες χρήσεις (αποθηκευτικοί χώροι κλπ.), ενώ την πολυτέλεια υποδηλώνουν τα περίτεχνα βοτσαλωτά δάπεδα που σώζονταν μέχρι και πρόσφατα στους χώρους αυτούς. Στην ορθογώνια κάτοψη προστίθεται στα ανατολικά υπόγειος χώρος όπου βρίσκεται η στέρνα (βιστέρνα), από όπου γινόταν η άντληση του νερού. Ο χώρος αυτός δίνει σχήμα Γ στην κάτοψη 1. Στον όροφο, η διάταξη των χώρων είναι συμμετρική, με ενιαίο τον κεντρικό χώρο ενώ τα εκατέρωθεν αυτού τμήματα χωρίζονται σε δυο μικρότερους χώρους. Ο κεντρικός χώρος αποτελούσε την μεγάλη σάλα, ενώ οι εκατέρωθεν χώροι τους κοιτώνες. Στο πίσω μέρος, πάνω από την στέρνα βρίσκεται χώρος ό που και το στόμιο της για την άντληση του νερού, το μαεριό 2, χώρος ο οποίος διέθετε εστία για μαγείρεμα - φούρνο και μια «μονή», δηλαδή ξύλινη υπερυψωμένη κατασκευή για τον ύπνο. Οι εσωτερικοί φέροντες τοίχοι στο κατώϊ και στον όροφο τοποθετούνται ε γκάρσια προς την πρόσοψη και διαθέτουν, στην σημερινή τους κατάσταση, ο καθένας από δύο τοξωτά ανοίγματα. Η σκάλα ανόδου βρίσκεται στο εσωτερικό, σε κεντρική θέση, απέναντι από την κεντρική θύρα εισόδου στο ισόγειο και από την θύρα με το μοναδικό ξύλινο μπαλκόνι στον όροφο 3. Μορφολογία όψης Η επιμήκης βορινή πρόσοψη διαμορφώνεται με δύο συνεχείς οριζόντιες κορνίζες με ανάγλυφα κυμάτια που την χωρίζουν καθ' ύψος σε τρεις οριζόντιες ζώνες: του ισογείου, του ορόφου κι εκείνης πάνω από τον όροφο που αντιστοιχεί στο στηθαίο του δώματος (εικ. 1). 1. Η Νίσυρος αποτελεί μοναδικό παράδειγμα όπου η στέρνα βρίσκεται κατά κανόνα στο εσωτερικό των κατοικιών, συνήθως κάτω από το μαεριό από όπου γινόταν η άντληση του νερού. 2. Χώρος παρασκευής τροφής. 3. Την ύπαρξη της μονής ενθυμείται ο Γ. Σακελλαρίδης απόγονος της οικογένειας ΑποστοΛίδη.

5 επιρροές από τον ευρύτερο αυτό γεωγραφικό χώρο, που όπως είναι φυσικό, ε στιάζουν σε κτίσματα μεγαλύτερων οικονομικών και κοινωνικών απαιτήσεων. Το αρχοντικό Αποστολίδη, ως τέτοιο κτίσμα μπορεί να ενταχθεί στις επιβιώσεις μιας μεταγενέστερης αστικής αρχιτεκτονικής που πρωτοεμφανίζεται κατά τον A.Gabriel στον 15ο και τις αρχές του 16ου αι. 7 στη Ρόδο, στην οποία φανερώνονται ευδιάκριτα οι δυτικές αυτές επιρροές: Ο τύπος της αστικής κατοικίας κατά κανόνα διόροφης, το ισόγειο της οποίας περιορίζεται για βοηθητικές χρήσεις ή έχει σχέση με το επάγγελμα ή το εισόδημα του ιδιοκτήτη που στεγάζεται με δώμα και συχνά εντυπωσιάζει με την ωραία λιθόκτιστη πρόσοψη της, συνήθως από ισόδομη τοιχοποιία 8 φαίνεται να ταιριάζει απόλυτα με το αρχοντικό. Θα μπορούσε κανείς τέλος, να εντοπίσει κάποια γενικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της δυτικής έκφρασης στην λιτότητα της όψης, στα ημικυκλικά τύμπανα των ορθογώνιων ανοιγμάτων και στα τοξωτά υπέρθυρα που κυριαρχούν στην όψη, αλλά κυρίως στο οριζόντιο ανάγλυφο γείσο στη βάση των παραθύρων, χαρακτηριστικό στοιχείο στην αναγεννησιακή αρχιτεκτονική 9 (εικ.4, 5). Κατ' αναλογία, η τυπολογία της κάτοψης του ορόφου με την συμμετρία της και τον ευρύ κεντρικό χώρο ως τύπος εύπορης κατοικίας συναντάται επίσης σε έναν ευρύτατο γεωγραφικό πεδίο και μάλιστα από πολύ παλιά. Ο Βούλγαρος αρχιτέκτων C. D. Peev 10 απέδωσε τον τύπο σε επιρροές Ιταλών αρχιτεκτόνων που δούλεψαν το 17ο και 18ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, μέσω της οποίας ήλθαν οι οι επιρροές αυτές στα Βαλκάνια. Λαϊκές επιδράσεις Εκτός από τις δυτικοευρωπαϊκές επιρροές το αρχοντικό Αποστολίδη διαθέτει στοιχεία χαρακτηριστικά της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ο τύπος της διόρωφης κατοικίας με το επίπεδο δώμα αποτελεί το τυπικό ανωγοκάτωγο των παραδοσιακών οικισμών της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου. Καθαρά τοπικά στοιχεία είναι η ειδική κατασκευή 11 του δώματος και το ξύλινο νισύρικο πάτωμα καθώς και κάποια λειτουργικά στοιχεία όπως η υπερυψωμένη μονή, το μαεριό με τον φούρνο, και την εστία και η υπόγεια στέρνα στο εσωτερικό της κατοικίας. 7. Οι γνώσεις για την εποχή και την αρχιτεκτονικό αυτό νέο ύφος προέρχονται από παλιά σπίτια της πόλης της Ρόδου. Δυστυχώς, οι γνώσεις για άλλους μικρότερους οικισμούς του ίδιου χώρου (πχ. Λίνδος και υπόλοιπα Δωδεκάννησα) δεν είναι εξίσου ικανοποιητικές. 8. Ιορδάνη Δημακόπουλου, Η Κατοικία στην Ελλάδα από το15ο στον 20ό αιώνα, Ανθολογία Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, Αθήνα, Auguste Choisy Histoire de ί Arhitecture, tome second, MCMCXIV, Paris. 10. Christo D. Peev, Les maisons de la ville de Plovdid pedant I' epoque de la Rennaissance Bylgare, Σόφια 1956, Νισύρικο δώμα, ξύλινα δοκάρια («τράβες»), σανίδες ή καλάμια από πάνω, μάζες (στρώμα από φύκια ή κονίαμα) και τελευταίο ένα στρώμα ελαφρόπετρα και χυλάδα (στρώμα λάσπης). 186

6 οιακη αρχιτεκτονική Εικ.5. Το καθολικό του Αγ. Ιωάννη σε γκραβούρα του Rotliers (1828). Αρ- (Πψη: Auguste ^ χιτεκτονική της Ιπποτοκρατίας με εμφανείς τις δυτικές επιρροές στην Ρόδο (ισό- Clioisy, Histoire de I ψη τοιχοηοία, οριζόντια γείσα στις βάσεις των παραθύρων που διαχωρίζουν τους Architecture, tome ορόφους, τοξωτά ανοίγματα). (Πηγή: Η Παλιά πόλη της Ρόδου, Μελέτες - ε- second, Paris, p.518) πεμβάσεις , Δψιος Ρόδου, Γραφείο Συντήρησης...). Παθολογία Απέναντι από το κτίσμα, προς τη μεριά της θάλασσας υπήρχε άλλοτε αρχοντικό της ιδίας οικογένειας το οποίο όμως, όντας πολύ κοντά στην θάλασσα παρασύρθηκε από αυτήν μετά από θεομηνία και χάθηκε 12. Μετά το γεγονός αυτό, το εν λόγω αρχοντικό βρέθηκε εκτεθειμένο στο θαλασσινό νερό που είτε αυτούσιο, είτε υπό τη μορφή σταγονιδίων που μεταφέρονται με τους πολύ συχνούς δυνατούς ανέμους προσβάλλουν το κτίριο και έκτοτε έχει υποστεί σημαντικές φθορές. Η φθορά πολλών λίθων έχει προχωρήσει σε σημαντικό βαθμό με αποτέλεσμα την απομείωση της μάζας τους προς τα έξω. Φθορά έχει υποστεί και το συνδετικό κονίαμα καθώς και το αρμοκονίαμα. Η εγκατάλειψη σηματοδότησε στα χρόνια που ακολούθησαν την επιδείνωση της φυσικής κατάστασης του μνημείου. 12. Προκύπτει από μαρτυρία των συγγενών και απογόνων του Ν. Αποστολίδη

7 Εικ.6 Το αρχικό ισόδομο σύστημα δόμησης αλλοιώθηκε καθώς τα σχήματα, τα μεγέθη και οι θέσεις των νέων λίθων που τοποθετήθηκαν δεν ακολούθησαν τον αρχικό Σήμερα διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση το σύνολα του, η οργανική διάρθρωση των χώρων, ο μορφολογικός χαρακτήρας, τα διακοσμητικά στοιχεία και προπαντός η πολύ χαρακτηριστική πρόσοψη που συγκεντρώνει πλήθος α ξιόλογων στοιχείων. Επεμβάσεις - στάδια Το 1986 πραγματοποιήθηκε αποτύπωση του κτίσματος 13 εσωτερικά κι εξωτερικά σε κλίμακα 1:20 με σκοπό την αποκατάσταση, την συντήρηση του και την ε- πανάχρησή του ως λαογραφικού μουσείου. Αντί αυτού όμως έλαβαν μέρος εργασίες που αλλοίωσαν το εσωτερικό του, καταστρέφοντας μεταξύ άλλων και ό λα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που διέθετε ως αρχοντικό, το βοτσαλωτό δάπεδο, ενώ το ξύλινο πάτωμα του ορόφου αντικαταστάθηκε με μπετονένιο. Το 1999 εκπονήθηκε μελέτη αποκατάστασης της πρόσοψης του κτίσματος. Τον Μάιο του 2004 ξεκίνησαν οι εργασίες της επέμβασης όπου δεν τηρήθηκαν οι οτοιχει- 13. Η αποτύπωση και η σχεδίαση έγιναν από τους αρχιτέκτονες μηχανικούς Ε. Διακοσταματίου και Δ. Κυριακάκο οι οποίοι πραγματοποίησαν και την μελέτη αποκατάστασης του εσωτερικού. 188

8 ώδεις αρχές της αποκατάστασης, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος της ε πέμβασης: Το αρχικό ισόδομο σύστημα δόμησης αλλοιώθηκε καθώς τα σχήματα, τα μεγέθη και οι θέσεις των νέων λίθων που τοποθετήθηκαν δεν ακολούθησαν τον αρχικό σχεδιασμό (Εικ. 6). Επίσης, οι αρμοί μεταξύ των λίθων που τοποθετήθηκαν έγιναν φαρδύτεροι α πό τους αρχικούς, ενώ το συνδετικό κονίαμα που χρησιμοποιήθηκε τελικώς δεν έχει την ίδια χημική σύσταση, αντοχή, χρώμα και υφή με τα αντίστοιχα αρχικά κονιάματα καθώς για το αρμολόγημα χρησιμοποιήθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος κυρίως κοινό γκρι τσιμέντο, το οποίο είναι ιδιαίτερα ευπαθές στο θαλασσινό περιβάλλον (εικ. 7, 8). Τέλος, εξαιτίας της έλλειψης του κατάλληλου τροχού για την κοπή των λίθων διαπιστώνονται, μεταξύ άλλων και κακοτεχνίες. Ο έγκαιρος εντοπισμός των λαθών αυτών αποτέλεσε αφορμή για την κήρυξη του ως μνημείου 14, προκειμένου να διασφαλιστεί η καλύτερη προστασία του. Πάντως στα σημεία όπου εφαρμόστηκε η μελετημένη σύνθεση για το συνδετικό κονίαμα και όπου η επέμβαση ήταν μόνο τοπική (αντικατάσταση ενός λίθου με νέο πανομοιότυπο στην ίδια ακριβώς θέση) το αποτέλεσμα είναι πιο πετυχημένο (εικ. 9, 10) και μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός για την συνέχιση της αποκατάστασης. Σήμερα, μετά τις επεμβάσεις το κτίσμα διατηρεί: Το σύνολο της εσωτερικής δομής του. Αυθεντικό το 50% της πρόσοψης, δηλαδή ολόκληρο τον όροφο και μικρό ποσοστό του ισογείου. Επίλογος Τα σωζόμενα μορφολογικά στοιχεία που συγκεντρώνονται κυρίως στην όψη οδηγούν στη διαπίστωση πως το κτίριο του εύπορου ευεργέτη της Νισύρου Ν. Αποστολίδη υπήρξε μια σημαντική κατοικία-αρχοντικό του 19ου αι. Η εμφανής ι- σόδομη τοιχοποιία της όψης, ασυνήθης για τη Νίσυρο, μαζί με το μέγεθος του κτίσματος υπογραμμίζουν την κοινωνική σημασία του, ενώ η συνολική έντεχνη διαμόρφωση και καλλιτεχνική επεξεργασία των επί μέρους στοιχείων του και η ιεραρχημένη διμερής οργάνωση της όψης με τονισμό δι αυτής της λειτουργικής σημασίας του ορόφου, συγκροτούν τον χαρακτήρα του κτιρίου ως έργου τέχνης και καθιστούν το κτίσμα ασύνηθες για το νησί και μοναδικό για τον σημαντικότερο οικισμό του, το Μανδράκι. Η ιεραρχημένη σύνθεση και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της όψης αφ' ενός α ξιολογεί το κτίριο από άποψη αρχιτεκτονικής, αφ' ετέρου συμβάλλει στην ιστορικότητα του κτιρίου καθώς απηχεί μορφολογικά ιδιώματα του δωδεκανησιακού 14. Μετά από αίτηση και τεκμηρίωση δική μου πραγματοποιήθηκε η κήρυξη. Το σχετικό ΦΕΚ βρίσκεται υπό δημοσίευση. 189

9 Εικ. 7, 8: Οι αρμοί μεταξύ των λίθων που τοποθετήθηκαν έγιναν φαρδύτεροι από τους αρχικούς, ενώ το συνδετικό κονίαμα ηον χρψιμοηαιήθψε τελικώς δεν έχει την ίσια χημική σύσταση, αντοχή, χρώμα και υφή με τα αντίστοιχα αρχικά κονιάματα καθώς για το αρμολόγημα χρησιμοποιήθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος κυρίως κοινό γκρι τσιμέντο, το οποίο είναι ιδιαίτερα ευπαθές στο θαλασσινό περιβάλλον Εικ

10 Εικ. 10. χώρου που με τη σειρά τους μαρτυρούν επιρροές από απώτερους αρ> κούς ρυθμούς ενός πολύ ευρύτερου γεωγραφικού χώρου, που έρχονι ποτέλεσμα της πολυκύμαντης ιστορίας της Νισύρου. Η σωστή αποκατάσταση του συγκεκριμένου μνημείου είναι απαραί την προστασία και την ανάδειξη του μοναδικού αυτού για τη Νίσυρο κτ Συνεπώς, η όποια αναστηλωτική πράξη δεν μπορεί να μην λάβει υπόψη γκαιότητα επαναφοράς της οργανικής σχέσης των χώρων και των στο ντός αυτών που είτε καταστράφηκαν, είτε αλλοιώθηκαν από τις φθορέ επεμβάσεις που υπέστη. Αυτό είναι εφικτό βάσει στοιχείων που έχου' κατά την διεξαγωγή της αποτύπωσης (βλ. υποδ. 13) πριν την αλλοίωο σωτερικού του. Η πρόταση μιας ολοκληρωμένης αποκατάστασης είνε νως και σκόπιμη αλλά και εφικτή.