Тарих таңбаланған тасқа тіл бітсе, не дер еді?!

Transcript

1 21 шілде, 2012 жыл Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Алматы +27о с о с Астана Тарих таңбаланған тасқа тіл бітсе, не дер еді?! ДАТ! Жұмабай ЕСЕКЕЕВ: Ұлттық өнердің кешенді насихатын 6 ойластыруымыз бетте керек +34о с о с ЭКОНОМИКА АЙНАСЫ ДОЛЛАР ЕВРО 149,51 183,22 РУБЛЬ ЮАНЬ 4,68 23,46 EUR/USD DJIA 1, ,26 RTSI KASE 1399,95 983,97 BRENT(ICE) GOLD (NYMEX) 106, ,8 Қызығы мол Қызылқұм Табиғат-ананың талғамына шек жоқ. Бір аймақ жасыл желекке малынып тұрады. Екіншісінде мүлдем өзгеше. Өсімдік әлемі өте сирек. Жортқан жан-жануары да көзге ілуде бір түседі. Біз мұндай өңірді шөл және шөлейтті аймақтар санатына жатқызамыз. Қазақ даласының жарымына жуығы осындай қоршаған ортаға орын тепкен. Дәлірек айтқанда, Қазақстанның 44 пайызы шөлді дала екен. «Әркімнің туған жері Мысыр шаһары» демей ме, ата-бабаларымыз. Қалай айтсақ та, өзімізге біздің төл топырақтан асқан жаннат жоқ. АҢДАТПА 4 Сарыарқаның сайын даласы ішін тартып, талай тарихты бүгіп жатыр. Дарқан далаға тіл бітсе, не дер еді? Көшпелілердің көшелі мәдениетін, өрелі өнерін, тереңге тартқан тарихын паш етер еді. Сөз жоқ, сөйтер еді! Қазақ үшін қастерлі саналған қасиетті қорымдар, таңбалы тастар, кесенелер де көненің хабаршысы. Диалектика заңы бойынша өткендi егжей-тегжейлi бiлiп алмай, бүгiнгiге баға берiп, келешектi пайымдау, яғни өткеннiң жетiстiгi мен кемшiлiгiн, озығы мен тозығын танып, оны осы күнмен, алдағы болашақпен байланыстырмай, зиялы, көркейген ел болып қалыптасу мүмкiн емесi белгiлi. Сондықтан халықтың болашағын ойлау мүддесiнен туындайтын тума тарих пен рухани мұраларды шынайы бағалау қазiргi кезеңде қоғамдық талап. Қағидаға айналып, бұл әрi ұлттық тәрбиенi, қоғамдық сана-сезiмдi жетiлдiретiн тарихи зерделiлiктi, бiрiздiлiк пен сабақтастықты қалыптастыратын қажеттiлiк ретiнде танылуда. -бетте 5 ай өңір қанша -бетте Қараусыз бала қылмысқа бейім Демек, сонау ескi кезеңдерден қалған көненiң көзi, тарихтың жетiле түсуiне негiз болған, ежелгi далалық құндылықтардың шығу төркiнiн жанжақты түбегейлi зерттеу, сонымен бiрге олардың қазiргi қоғамдағы көрiнiсiн, iзiн тану архелогияға тән ерекшелік. Ұраны Алаш, керегесi ағаш, қарға тамырлы, киiз туырлықты атабабаларымыздың басынан өткерген тарихының кей дәуiр-кезеңдерiнiң на- Жарамсыз жанармайдың жолын кесуге жеңіл жаза кедергі ОЙТОЛҒАҚ Қ Қызғалдақ АЙТЖАНОВА зардан тыс қалған қалтарыстарына жiтiрек ден қоя үңiлсек, тауы да, тасы да, сонау есте жоқ, ескi кезеңдердегi ғасырлар қойнауынан, әлiмсақтан сыр тартқандай сөйлеп қоя беретiн шежiресi тұнған халықпыз. Сөз жоқ, қазiргi отандық тарих саласындағы басты тенденция сақ, скиф, ғұн тарихын тану арқылы өзiнiң бастау көздерiн айқындау мәселесi болып отыр. Ендеше, ен даламыздан табылған дүниенің бiздi қызықтырмай, өзiне мойын бұрғызбай қоймайтыны кәдiк. Жалғасы 3-бетте Шілде айының басында жанаржағармай сапасын қадағалайтын халықаралық The International Fuel Quality Center (IFQC) орталығы көмiрсутегi өндiретiн елдердiң бензинінің сапалық рейтингін жариялады. 100 мемлекеттің жанармайының сапасы сарапқа салынған рейтингіде еліміз 66-орында тұр. Халықаралық IFQC сарапшыларының пiкiрiнше, дүниежүзiндегi ең таза әрi сапалы жанармай Швецияда екен. Екiншi орынды жанармайының сапасымен Германия алса, Жапония, Финляндия, Дания, Венгрия, Люксембург, Голландия, Австрия, Австралия, Бельгия үздік ондыққа еніпті. Сатылып жатқан 92-маркалы бензиннің октан саны 80-ге де жетпейді. Тіпті айласын асырған алаяқтар АИ-80 жанармайын 96 деп сатуға көшкен», дейді мамандар. Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ Мамандар қазір «Алматы қаласынан сапалы жанармай емге табылмайды» деген пікірде. Мәселен, маусым айының соңында қаладағы жанармай бекеттеріне жүргізілген тексеріс барысында заңбұзушылықтар анықталып, жалпы құны миллион теңгеден асатын 5 мың литр сапасыз жанармай табылған. «Бұл бар болғаны екі жанармай бекетінен табылған сапасыз жанармай. Ал қала бойынша олардың саны тіптен көп», дейді мамандар. Әйтсе де, сапасыз жанармай сатуды әдетке айналдырған жанармай бекеттерінің иелері айыппұл төлеп құтылып кететіндіктен, заңбұ зушылық тыйыл май отырғандай. «Жазаның жеңілдігі олардың сапасыз жанармай сатудан тыйыла алмауына түрткі болып отыр. Ералы СЕРІКБАЕВ, Алматы қалалық Метрология және техреттеу департаментінің мемлекеттік инспекторы: Жақында ғана ашылған «Энерджи» бекеті халықты алдап, сапасыз жанармай сатқан. Бұл нүктеден октан саны талапқа сай келмейтін және мерзімі өтіп кеткен 2 мың литр бензин тәркіленді. Яссауи мен Райымбек көшесінің қиылысындағы «Ақжол» бекетіндегі 80 маркалы бензиннің октаны 71-ді құрады. Бекет сапасыз бензиннің 3 мың литрін саудалап үлгерген. Ал бекет қожайыны бұл ісі үшін 67 мың теңге айыппұлмен құтылып отыр. ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ ХИКМЕТТЕРІ Абай ОМАРОВ (коллаж) Астана уақытымен сағат 18:00 бойынша Талайдың жағы талғанша мақтайтын келбеті көркем жеріне барғанның өзінде тезірек кіндік қанымыз тамған, ержетіп, есейген атажұртқа жеткенше асығатынымыз сол себепті шығар дейміз. Байтақ елімізде аты ел-жұртқа етене таныс, естігенде елең ете қалатын, көнекөз қариялардан көптеген аңыз-әфсана тыңдап өскен Қызылқұм, Мойынқұм, Мырзашөл, Бетпақдала, Қарақұм сынды көптеген шөлді аймақтар бар. Азияның төрінде қоныс тепкен Қызылқұм шөлі жайында елдің арасында қызықты әңгімелер жиі айтылады. Қызылқұм Орталық Азияның қақ ортасында жатыр. Негізінен, Қазақстан мен Өзбекстан аумағын алатын шөлдің бір бөлігі Түрікменстан жерін де қамтиды. Жалғасы 6-бетте БІЗДІҢ ОЛИМПИАДАШЫЛАР Үш үздік Марина Вольноваға Олимпиада лицензиясын АІВА сыйға тартқан болса, ауыр атлеттеріміз Арли Чонтей мен Фархад Харки Лондон жолдамасын Қазақстанда өткен ел біріншілігінде жеңіп алды. Демек, үшеуі де тегін спортшы емес. «Тұманды Альбионнан» бір-бір медаль алып келуге әлеуеттері жетеді. Тіпті медальдің жоғарғы сұрпын да қоржынға салулары әбден мүмкін. Жалғасы 7-бетте Жалғасы 7-бетте ОЙ-КӨКПАР 7 -бетте дедім-ай, ау! Мемлекеттік қаламақы қорын құру арқылы ұлттық әдебиетімізді жаңа сатыға көтере аламыз ба? ИƏ Майкл МАКФОЛ, АҚШ-тың Ресейдегі елшісі: Сіз екеуміз әйтеуір бір кездесуіміз керек. Әйтпесе қызық жағдай туындады, жұрт сіз екеумізді әр күн сайын бас қосады деп есептейді. Ал мен сізді бір рет те көрген емеспін. (Twitter арқылы ресейлік оппозиционер Алексей Навальныйға жазған хаты) Сәбит ДОСАНОВ, жазушы: Бұл әдіс әдебиеттің дамуына әжептәуір үлесін қосар еді. Себебі қазіргі жағдайда бұл ауадай қажет. Өйткені жазушылар қаламақыны Тәуелсіздік алғалы бері біржола ұмытты. Алдында жейтін наны жоқ, «отбасымды қалай бағамын» деп отырған адам қалай көркем шығарма жазсын? Дұрыс дүние жазуы үшін оның көңілінде еш алаң болмауы керек. Жоқшылық болса, жұмысы ауыр болса, адам классикалық шығарманы ешқашан туғыза алмайды. Ақын болсын, жазушы болсын, бала-шағасына, олардың ертеңіне алаңдамай жұмыс істегенде ғана жақсы шығарма туғызады. Сондықтан дәл қазір мемлекеттік қаламақы қорын құру белгілі бір дәрежеде әдебиеттің дамуына көмектеседі. Біздің тыныс-тіршілігімізге дендеп ене бастаған нарықтық қоғам заңдылықтары рухани кеңістіктегі кез келгеніміз қажет ететін құндылықтардың да аясын тарылтып жібергендей. Күйкі тірліктің құлына айнала бастаған қазақы қоғам бүгін әдебиетті де, мәдениетті де, өнерді де өз шыңырауына ысырып барады. Мұндай құбылыс үдеген тұста әдебиеттің әдемі әлемін қалай қажетті нәрге айналдыруға болады? Қайталанбас классикалық туындылардың өмірге келіп, ұлттық әдебиеттің жоғарғы сатыда тұруына мемлекеттік қаламақы қорын құру арқылы себепші бола аламыз ба? 3 -бетте ЖОҚ Соңғы кездері ақын-жазушылардың арасында қаламақы мәселесі көптен бері әңгіме болып жүр. Бір кездері Кеңестер Одағы кезінде бір астаудан қаржыланып отырған жүйе бұзылды. Жаңа заман, жаңа кезең, нарықтық қарым-қатынастар пайда болды. Сөйтіп, кеңестік кезде бір астаудан қаржыланып отырған ақын-жазушылар тұйыққа тірелгендей күй кешіп, дағдарысқа ұшырап қалды. Яғни олардың қалталары қағылды. Әсіресе мынау кітапты көп шығаратын, әртүрлі жолдарын тауып, көп томдықтарын үздіксіз шығарумен болған адамдардың жолы кесілді. Бұл шешімнің бір пайдасы мен бір зияны болды. Пайдасы жаңағы тамыр-таныстық арқылы кітап шығарып, астаудан мол қарпып жүргендерге тоқтау салынды. Аманхан ӘЛІМ, ақын:

2 2www.alashainasy.kz НАРЫҚ ШАРА Қараөткел жәрмеңкесі қызып тұр Астанада Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені жетістіктерінің «Қараөткел-2012» атты VI Республикалық жәрмеңкесі ашылды. Кеше ісшараның ашылу салтанатына Премьерминистр Кәрім Мәсімов қатысып, жәрмеңкені аралап көрді. Ал ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбеков биыл астық қамбаларын бидаймен толтыру және оны сақтау мәселесі бойынша БАҚ өкілдеріне сұхбат берді. Арман АСҚАР Астанадағы «Метро» сауда орта лы ғының аумағында ашылған «Қара өткел-2012» жәрмеңкесі биыл да ауыл шаруа шылығы өнеркәсібінің барлық са лала рын қамтып отыр. Оған рес пуб ликаның барлық облыстары қатысып, осы саладағы өз жетістіктерін паш етті. Мұнда 300-ден астам компания агроөнеркәсіп кешенінің үздік өнімдерін, ауыл шаруашылығы техникасы мен құрал-жаб дықтарын, сондай-ақ асыл тұқымды мал түрлерін ұсынып жатыр. Биылғы жәрмеңке үш бағытта: «Агроөнеркәсіп кешеніне арнал ған техника және құрал-жабдықтар», «Агроөнеркәсіп кешенінің жетістіктері» және «Мал шаруашылығы көрмесі» бойын ша ұйымдастырылды. Кәрім МӘСІМОВ, ҚР Премьер-министрі: Халқының жартысына жуығы ауылда тұратын Қазақстан үшін агроөнер кәсіптік кешен экономиканың ең маңызды саласы болып табылады. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қамқорлығы арқасында Қазақстан ауыл шаруашылығы дамыған әлемдік державалардың қатарына қосылды. Оған бүгінгі жәрмеңкедегі өнімдер куә. Жәрмеңке ауыл шаруашылығы саласындағы мамандардың өзара қарым-қатынасына, айма қ аралық байланыстардың нығаюына, тауар айналымының өсуіне зор ықпал етеді деп сенемін. Іс-шараның ұйымдастырушысы «Қазагромаркетинг» АҚ таратқан мәліметке сәйкес, жәрмеңкенің негізгі мақсаты отандық агроөнеркәсіп кешені саласына жаңа технологияларды енгізіп, ауылшаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Биылғы жәрмеңкеде ауыл шаруашылығы саласын дамыту бағдар ламалары таныстырылып, еліміздің әрбір облысының қаржылық, экономи ка лық, ұлттық және аумақтық ерекшеліктері көрсетіліп жатыр. Ал арнайы семинарларда агробизнес өкілдері арасындағы сан алуан келісімдер мен меморандумдарды рәсім деу жос парлануда. Былтыр «Қараөткел 2011» жәрмеңке сіне 250 отандық және шетелдік компания жиналған болатын. Сол кезде алғаш рет мал шаруашылығы аукционы өткізіліп, 55 млн теңгенің ауылшаруашылық өнімдері сатылды. Ал келісімшарттар мен мемо рандумдардың жалпы сомасы 70 млн теңгені құрады. «Қараөткел 2012» жәрмеңкесіне қатысып жатқан компа ниялардың санына қарағанда, ағымдағы жылы іс-шарадан түсетін табыстың көлемі былтырғыдан да жоғары болуы тиіс. Ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбеков жәрмеңкенің ресми бөлі мінде сөз сөйлемесе де, биыл астық қам бала рын бидаймен толтыру және оны сақтау мәселесі бойынша бұқаралық ақпарат өкілдеріне сұхбат берді. «БАҚ-та «Қос танай облысында астық күйіп кетті» деген ақпараттар тарала бастады. Ол мәлімет шындыққа жанаспайды. Жақында біз ол аймақты қарап шықтық. Аптап ыстықтан күйіп кеткен жерлер көп емес. Қостанай облысының тек оңтүстік аймақтары ғана зардап шекті. Еліміздің басқа аймақтарында жағдай бірқалыпты. Сондықтан басында жоспарланған 14 млн тонна астықты фермерлер жинай алады», деп атап көрсетті А.Мамытбеков. Министрдің ойынша, астықты сақтау мәселесін фермер лер жеке қоймаларды салу арқылы шешуі тиіс. Жәрмеңке аясында А.Мамытбековтің диқандарды техникамен қамтамасыз ету мәселесіне арналған баспасөз мәслихаты өтеді деген жоспар болған. Бірақ министр кәмпиттердің дәмін көргеннен кейін өз жұмыстарымен кете барды. Қараөткел жәрмеңкесі болса, Астананың ми қайнатқан ыстығымен қыза түсті. Астана СЕРПІН Қазақ Википедиясының қарымды қадамдары Жуырда АҚШ-тың астанасы Вашингтон қаласында сегізінші рет Википедияшы қауымдастықтың жыл сайынғы Wikimania конференциясы өтті. Биылғы конференцияға 87 елден 1000-ға жуық адам қатысты. Қазақстан атынан конференцияға «Қазақша Википедия» жобасын іске асырушы WikiBilim қоғамдық қорының өкілдері қатысты. Жобаның Бас демеушісі «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ. Осы жылғы кон ферен ция Джордж Вашин гтон уни вер ситеті мен АҚШ-тың Мем лекет тік депар таментінің қолдауымен өтті. Негізгі қарастырылған мәселе Викимедиа құралдарын (Вики жобалар) оқу процесіне пай далану және GLAM (Galleries, Libraries, Archive, Museums) жобасы аясын да Мә дениет инс ти тут тарымен бірлесіп жұмыс істеу жөнінде болды. Конференцияның ашылу салтанатына Қазақ стан Рес пуб ликасының АҚШ-тағы Төтен ше және өкілетті елшісі Ерлан Ыдырысов қатысты. Елші Википедияның негізін қалаушы Джимми Уэйлспен кездесіп, Қазақ Википедиясының дамуына қазақ жас тары мүдделі екендігін және бұл жо баға елдің Премьер-министрі Кәрім Мәсімов қолдау көрсетіп отырғандығын жеткізді. Сонымен қатар Джимми Уэйлсті Қазақстанға іссапармен келуге шақырды. Джимми Уэйлс шақыруды қабыл алып, алда ғы күзде келуге тырысатындығын айтты. Сонымен қатар WikiBilim қоғам дық қорының жұмысына жоғары баға беріп, қорда жұмыс істейтін команданы «вики кеңістіктегі супержұлдыздар» деп атады. Қазақ Википедиясындағы жобаға ықылас танытып, жаңадан қосылып жатқан қатысушылар санымен бірге ондағы мақалалар саны да артуда. Қазір Вики педияның қазақтілді тарауында 136 мыңнан астам мақала бар, мұнда ай сайын 5 миллион бет қаралады. Тіркелген қаты сушылардың саны да 17 мыңға таяп қалды. WikiBilim қоғамдық қоры қазақ Википедиясын университеттер мен кол ледждердің оқу бағдарламасына қо сымша оқу құралы ретінде пайдалануды жос парлауда. Бұл арқылы студенттердің дереккөздермен жұмыс істеу қабілетін, интернет сауаттылығын арттырып, плагиаттық материал дарды пайдаланбауға баулуға болады. Қазақ тіліндегі ағартушылық мазмұн ды қалыптастыру сол тілде сөйлейтін қауымдастыққа ғана байланысты болмақ. ІЗ.ДЕН.ІС Жуырда ғана Мемлекет басшысы Нұр сұлтан Назарбаев Елордамыз Астанада «Қуатты Қазақстанды бірге көр кей теміз!» атты ұранмен үлкен ин дус триялық форум өткізгені белгілі. Елі міздің әр аймағымен телекөпір арқылы тікелей байланысқан Елбасы индустрияландыру аясындағы 12 ірі жо баның тұсауын кесті. Осы ин дустриялық форум әсіресе еліміздің ауыл шаруашылығы саласына ерекше мән берілді. Елбасының бұл салаға аса кө ңіл бөлуі тегін емес. Өйткені ауыл ша руа шылық секторы экономикамыздың негізгі локо мотивтерінің бірі саналады. Қоғамның әр саласын жаңа заман та лап тарына сай бейімдеп, өнді рісіміздің бәсекеге қабі ле т- ті лігін арттыруды көз деп отырған Елба сымыз өзінің «Жал пыға ортақ еңбек қоғамына қарай 20 қадам» мақаласында да «шынайы өн ді рістік еңбек қана әлеуметтік жаң ғыр ту саясатының негізі бола ала ды» деген қағидаға айрықша назар ауда р тып отыр. Егемен елімізді дамыған елдердің қата рына көтеруді мақсат етіп қойған Ел басымыз ауылды көтерудің жаңа бағыттары мен жолдарын айшықтап, анықтап берді. Басты міндет халқымыздың эко но ми калық және әлеуметтік жағдайын жақсарту. Осы орайда Елбасы талаптарын іске асы- ру ға белсене атсалысу әрқайсысымыздың азаматтық борышымыз болып табылмақ. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, ауылды көркейтуде ғылым мен білімнің өндіріспен тығыз байланысы керек екені ақиқат. Елімізде Индустрияландыру идеясы қолға алынғалы бері ұлттық эко но мика да ілгерілеу айқын байқала бастады. Аталған бағдарлама іске қосылғалы бергі екі жарым жыл ішінде республика бойынша 443 жаңа өндіріс ашылып, олар эко номи ка құрылымын жетілдіруге себеп болып отыр. Осылайша, осындай үдемелі жобалардың арқасында ұлттық дамудың бойына қан жүгіре бастағанын айта кету керек. Экономиканы дамытудың басты шарты әлемдік үрдістен тыс қалмау. Мұны әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отыр. Қарыш тап даму үшін басқа елдермен тығыз қарым-қатынастар орнату қажет. Бұл Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото) Бүгін Алматы облысы мал шаруашылығы қыз меткерлерінің және аграрлық сала ғалымдарының Еңбек шіқазақ ауданының Асы жайлауындағы «Мал шаруашылығындағы бәсекелестікті арттыру: оның тәжірибесі, технологиясы және инновациясы» атты ғылыми-өндірістік конфе рен ция сы өз жұмысын бастайды. Алматы облысы әкімдігі мен Қазақ ұлттық аграрлық университеті бірлесе ұйым дастырып отырған бұл ауқымды шараға еліміздің белгілі ғалымдары мен аграр лық сала мамандары, бірқатар шаруа қожалықтарының жетекшілері мен малшылар қауымы қатысады деп күтілуде. Кең жайлау төріндегі ғылыми жиын бары сын да, сондай-ақ мал шаруашылығының бүгінгі жетістіктерін паш ететін үлкен көрме ұйымдастырылмақ. Осы келелі жиынға орай Қазақ ұлттық аграрлық универ си те тінің ректоры, академик Тілектес Иса бай ұлы Есполовтың еліміздегі мал шаруа шы лығын жаңаша өркендетуге байланысты мақаласын ұсынып отырмыз. өз кезегінде дамыған мемлекеттердің жетіс тіктерін өз елімізде тиімді пай да ла нуға, артық өнімдерді сыртқа шы ға ру ға кеңі нен жол ашады. Бұл мәселелерді оңтайлы шешу үшін еліміз Кедендік одаққа мүше болды. Келешекте ол үлкен экономикалық одаққа алмастырылмақ. Тәуелсіз мем леке тіміз алдағы уақытта «Дүниежүзілік сауда ұйымына» кіруді жоспарлап отыр. Мұндай жан-жақты байланыстар ел экономикасының бәсекелестік қабілетіне үлкен талаптар жүктейді. Заман талабына бейімделіп, көштен қалмау үшін өндірісті жаңаша ұйымдастыру қажет. Ол Елба сымыз шаруашылықтар көптеген жетістіктерге қол жеткізді, мемлекет тарапынан қабыл данған шаралардың арқасында мал шаруашы лығы саласы біршама тұрақтанды. Соның нәтижесінде мал саны мен өнім өндіру көлемінде, оның ішінде ет өндіру ісінде едәуір өсім байқалуда. Бұл жұмыстарды жандандыру мақ сатын да етті бағыттағы мал басының санын арттыру үшін елімізге шетел селекциясының асыл тұқымды малдары әкеліне бастады. Осы жерде бір мәселені ашып айта кету керек. Ғалымдарымыздың көбі «бұл шара отандық ет өндірісіне тиімсіз» деген дың ұсынысымен қабылданған еліміз- пікірді ұстанып отыр. Оның орнына қолда Тілектес ЕСПОЛОВ, Қазақ ұлттық аграр лық университетінің ректоры, академик: дің Агроөнеркәсіп кешенін үдемелі ин дуст- бар аналық мал басын жоғары өнімді, етті Төрт түлігін түлеткен елдің жағдайы жақсы болмақ риа лық-инновациялық жолмен дамыту бағдарламасында айқын көрсетілген. Өндірісте жаңа технологияларды игеру бүгінгі күннің басты талабы саналады. Қазақстанның аг рар лық саласының сыртқа өнім шығару мүмкіндігі мол. Өндіріс пен ғылымды байланыстыру мәселесінде де әлеуетіміз баршылық. Бүгінде әлемнің көптеген елдері дағдарысқа тап болып, азық-түлік тапшылығын көре бастады. Экспортты күшейту үшін бұл мүмкіндікті жіберіп алмау керектігіне баса көңіл бөлу керектігін өздеріңіз де жақсы білесіздер. Жаңа мүмкіндіктерді жүзеге асыру ауылға кең көлемде инвестиция тартуды қажет етеді. Осы арқылы біз өндірісте инно вациялық технологияны пайдалану ауқымын кеңейте түспекпіз. Жемісті жұмыс жүргізу жолында ғылым мен білімнің жауап кершілігі ерекше. Бүгінгі уақыт қойып отырған талаптар, әлемдік жетіс тіктерден жоғары болмаса, төмен болмауы қажет. Елімізде мал шаруашылығы өнім де рінің бәсекелестігін көтерудің басты жолы мал өнімділігі мен сапасын арттыру. Ол үшін мал басын асылдандырумен бірге, мал азығының қорын нығайту қажет. Ғалым дарымыздың көмегімен бірқатар бағыттағы бұқалармен будандастырып, тұқым сапасын жақсартуға барынша көңіл бөлу қажет. Осы орайда мал шаруашылығының осы салаларын дамытуға арналған ұсыныс тарымыз да жоқ емес. Алматы об лысының аймақтық ерекшеліктеріне бай ланыс ты шалғындық және егістік мал азығын өндірудің үйлесімді бағыттары ұсынылады. Ұсыныстар шөлейіт, тау бөктері, таулы аймақтары үшін дайындалған. Онда малдың түрлері, өндірілетін өнімдердің құрамы, малдарды азықтандыру талаптары еске рілген. Ауыл шаруашылығын жаңа талап тарға көшіру шоғырландырылған өндірісте, ірілендірілген кәсіпорындарда ғана мүмкін. Ол үшін шағын шаруа шы лықтар бірлесе жұмыс жасауы қажет. Оның екі жолы бар. Біріншісі өндірісті ұтымды түрде ұйымдастырған шаруа қожалық тары на қосымша жер алып, инвестиция құю арқы лы ірілендіріп, өндірісті шоғыр лан дыруға мүмкіндік беру. Екіншісі шағын шаруа қожалықтары мен ауыл тұр ғын дарын кооперацияға біріктіру. Әлемдік тәжірибеде кооперативтер ауыл шаруашылығы мен шағын өнеркәсіп өндірісі жұмысшылардың жағдайын жақсар туға қомақты үлес қосуда. Атап айтсақ, өндірістік және тұтыну несиелерін ұсы нады, банктік қызмет көрсетеді, өндірісті, адам өмірін, денсаулығын сақтандыруды және тұтынушы құқығын қорғауды жүзеге асырады. Мұндай қызметтерді көрсететін кооперативтер дамыған және дамушы елдерде кеңінен көрініс табуда. Жеке шаруаның үздiксiз өндiрiс жүйесiн жасауға шамасы келе бермейдi. Сондықтан да шаруалар үшін кооперацияға бiрiгудiң қажеттiлiгi пайда болуда. Бұл ерiктi бiр лестiк және ол бiреудiң күштеуiмен ұйым дасты рылмайды. Тек оның тиiмдi жақтарын дәлелдеп, шаруа қожалықтары мен ауыл тұрғындарына түсiндiру қажет. Әлемдік және отандық тәжірибе бойынша фермерлер дің өнімдерін өткізу мәселесі коо пе рация арқылы тиімді шешімін тауып отыр. Коопе рация ауыл шаруашылығы мен басқа салаларды байланыстыра отырып шаруа қожалықтарының мүддесін қорғай ды. Бұл ауыл шаруашылық саласын дамы ту ға жағдай жасап, ауылдың да әлеуметтік мәсе лелерін шешуге септігін тигізеді. Нарық тық жүйеде кластерге бірігу аймақ тағы әлеуметтік-экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Дегенмен ауыл ша руашылығында кооперацияны дамы туда орын алып отырған елеулі кедергілер бар. Олар ды шешу барысында өндіріс пен ғылы мның өзара тығыс байланысын нығайта түсуіміз қажет. Тәуелсіз Қазақстан төрткіл дүниеде өзге елдермен бәсекелестік мүмкіндігін арт тыру мақсатында арнайы индус трияландыру бағдарламасын қолға алған аз уақыт ішінде елеулі жобалар еңсеріліп, республикамыздың экономикалық көр сеткіші артып, ауылшаруашылық саласының өнімділік қуаты еселене түсті. Ел экономикасының өсуі жолында аграрлық сектордың, оның ішінде мал шаруашылығының қосатын үлеспай дасы мол. Елімізде мал шаруа шылығының қашан да маңыздылығы жоғары. Өйткені ежелгі ата-бабамыздан бері атакәсіп болып табылатын малшылықты айрықша ардақ тұтқан халықпыз. Осы қастерлі кәсіп арқылы дәулетімізді молай тумен бірге, рухани байлығымызды да талап тұрғысынан арттыруға күш салуы мыз қажет. Меккеге апаратын қаржылық қор құрылатыны рас па? Бір танысымнан елімізде Меккеге апаратын қаржылық қор құрылатынын естідім. Бұл қаншалықты рас? Арман АЙТҚАБЫЛОВ, Алматы қаласы Болашақта мұндай қаржылық қор құрыла тыны рас. Қор құрудың мақсаты қарапайым халық аталған қорға қаржы салып, Меккеге қажылыққа баруға ақша жинай ала ды. Бұл келісімшартта қамтылған басты талап тар дың бірі. Аталған шара ая сын да халықтың қаржылық сауаттылығын арт тыру да көз де ліп отыр. Бұл ретте «қар жы гер Дархан Нұр пейісов «Халықтың инвестициялық сауат ты лы ғын көтеру бары сын да қор нарығына бірін ші рет шығып отыр ғандарға күрделі қар жы құрал дарымен жұмыс істеуге кеңес бермеймін. Өйткені бірінші рет шығып жатқанда өзіміздің үлестік қорлар бар. Сол үлеспен жұмыс жасауға, ал екінші ке зең де акциямен, обли га циямен жұмыс жа сауға кеңес береміз» дейді. Бұған қоса мамандар «аталған шара инвес торлар санын арттыруға ықпал етеді» деп есеп тейді. Қаржыландыруға шариғат кеңесі керек пе? Еліміздегі исламдық қаржыландыруды дамыту үшін орталықтандырылған шариғат кеңесінің құрылғаны рас па? Жалпы, бұл бізге керек пе? Айбол БЕКБОСЫНОВ, студент Оқырман сауалына жауап берген сарапшы маман Тоғжан Шаяхметова былай деді: Қазір елімізде исламдық қаржыландыру туралы көп айтылатын болды. Бұл нарықты дамытуға Алматы қаласындағы өңірлік қаржы орталығы ықпал етуде. Оған біз де көмектесіп жатырмыз. Бізде шешілмеген бір міндет бар. Исламдық қаржы құралдары толыққанды даму үшін орталықтандырылған шариғат кеңесі құрылуы керек. Қазір осы мақсатта біраз жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұған қатысты бірқатар өнімдер стандартталды. Жалпы, бүкіл қаржы жүйесінде реттеу шаралары бірдей болмақ. Тек өзіндік ерекшеліктері ғана ескерілмек. Өйткені әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс реттелмейтін субъек тілерді құру дағдарысқа апаратын жол екенін көрсетіп берді. Қаржыландыруға қатысты шариғат кеңестері биылғы жылдың аяғына таман құрылуы мүмкін...

3 ҚОҒАМ 3 ТҮЙТКІЛ ОЙ-КӨКПАР Мемлекеттік қаламақы қорын құру арқылы ұлттық әдебиетімізді жаңа сатыға көтере аламыз ба? Сәбит ДОСАНОВ, жазушы Әдебиет қазір жақсы дамып келе жатыр. Бірақ, бүгінгі таңда елдегі кітап дү кенде рінің көбі жабылып қалды. Жарыққа шық қан кітап қарапайым халыққа жетпейді. Сондықтан халық қазір әдебиетте не туып, қандай кітаптар мен шығармалар өмірге келіп жатқанынан бейхабар. Оның үстіне газет-журналдарда да, басқа жерлер де де жаңа кітаптарды насихаттау, олар ға сын жазу деген үрдіс жоқ болып кетті. Мен әдебиеттің дамып келе жат қанына бір-ақ мысал айтайын. Мемлекеттік сыйлыққа биыл 24 бірдей адам түсті. Сол шығармалардың бәрі өзінің салмағына, өзінің күшіне сенген жүйріктер. Солардың сегізі ғана қазір соңғы турға өтті. Бұдан бөлек, басқа да айналамдағылар арқылы әдебиетте көп шығармалар жазылып жатқанын білемін. Мемлекеттік тап сы рыспен де шығармалар шығып жатыр. Бірақ ол мардымсыз. Оның кемшілігі неде де сеңіз, оның кемшілігі мынада. Рас, мем ле- Аманхан ӘЛІМ, ақын Тарих таңбаланған тасқа тіл бітсе, не дер еді?! Сарыарқаның сыр тұнған даласынан бұрнағы жылдары екі бірдей Алтын адам табылғанда бұл топырақтың қадірін одан әрі асыра түскен-ді. Орталық Қазақ стандағы шоқтығы биік аймақ, тарихи құпиялы қастерлі Қарқаралы өңірі бауырында дамыл тапқан екі бірдей Алтын адамды Алашқа бере салды. Баға жетпес тарихи құнды жәдігерлер дауылпаз ақын Қасым Аманжоловтың кіндік қаны тамған және оның есімі берілген елді мекендегі археологтар шартты түрде «Талды 2» атап жүрген қоры мында ғы жеті сақ патшасы қорғандарының бірінен қазба жұмыстары кезінде табыл ған-ды. Мамандардың айтуынша, сақ дәуірінен қалған жеті қорымның бесеуі тоналған. Жасыратыны жоқ, тастағы жазулар дегенде есімізге мектепте тарих мұғалімі римдіктердің, гректердің тасқа салған суретін оқытқаны түседі. Ол Кеңес Одағының күркіреп тұрған кезі. Онда қазақ тари хын оқыту атымен жоқ. Сонда аузымыздың суы құрып, әлгі тастағы жазусуреттерді қызықтайтынымыз бар еді. Сөйтсек, ол айдаладағы рим-гректерден бұрын өзіміздің ата-бабамыздан қалыпты. Қайдан білсін, оны бала-көңіл?! Бақсақ, қазақ даласы сыңсып тұр екен құпияға. Тасы да, тауы да, ел аузындағы жыр-аңызы да. Өлкетанушылар таңбалы тастардың Сарыарқаның үлкенді-кішілі тауларында көптеп кездесетінін айтады. Ақтоғай ауданындағы Желтауда, Қарқаралының Жаңатоған аулы сыртындағы Кестелі таста, Мыржықта, Баянауыл жақ бетіндегі Желтаудағы суреттер солардың бір парасы ғана деседі. Түрлі петроглифтер, пиктографиялық жазулар қазақтың тарихын кеңестер одағының құрылуынан бастайтын көр соқыр лардың көмекейіне қорғасын құятын айғақ болғаны рас. Әйткенмен, олардың кет тік жолмен болса да, кітаптар шығып жа тыр. Олардың ол көмегіне рақмет. Бірақ, ол жартыкеш. Неге десеңіз, бірін шіден, ол кітаптар азғантай ғана таралыммен шығады. Екіншіден, ол кітап үшін саған қаламақы бермейді. Болмашы 100 кітап пен мың ғана ақша бөледі. Ол ақшаға да жазушылар өз кітабын сатып ала салады. Болды. Бұның бәрі толық болуы керек. Шындап кел генде, еңбекке қаламақы төленбеу, ол әрбірден соң біз дің конституциялық құ қымыз ды бұзу. Әдебиет қоғам үшін керек. Әдебиет болма са, ол қоғам дамымай қа лады. Қазір жұрт әдебие т ке қайта оралып жатыр. Соларды төл әде биеті мен табыстыру мемлекеттің міндеті. Атақты Наполеонның: «Федо лизмді өлтірген зеңбірек, ал болашақ қоғам қаламға тәуелді» деген қанатты сөзі бар. Сөз құдіретін сезінген Гумилевте: «Сөз күнді де тоқтатады, қалаларды да қира тады» деген. Осы тұрғыда, біз сөздің киесі мен иесін ұмытпауымыз керек. Адам не әдебиетті ардақтайды, не әдебиетті өл тіреді де, өзінің түбіне жетеді. Мемлекет тек әдебиетке ғана емес, бүкіл мәдениетке, ғылымға, өнерге жалпы ішкі өнімнің аз даған ғана пайызын бөлуге тиіс. Біз осыған әлі мән бермей келе жатырмыз. Дамыған елдердің көпшілігі осы әдісті өз тә жірибелеріне әлдеқашан енгізіп қойған. Көп бөлігін сұрап жатқан ешкім жоқ, тек қана сол табыстың жарты пайызын ба, бір пайызын ба бөлсе, әдебиетте, мәдениетте әлдеқашан гүлденіп кетер еді. Қазіргі қоғам дағы азғындаудың барлығы осы рухани байлықтың жетіспеуінен дер едім. Мен алдымен, олармен күресте адамның жан дүниесін тазарту мәселесін алдыға шы ғарар едім. Өйткені мәдениетті адам со ғыс құмар, төбелескіш болмайды. сырын ұғынуға талпынған жан сирек. Білебілсек, бұл қатпарлы, қалың тарихтың бірбір парақтары іспеттес. «Бiздiң тарих бұл да бiр қалың тарих, Оқулығы жұп-жұқа бiрақ-тағы!» (Қадыр Мырза-Әлі). Ашық аспан астындағы мұндай таңбалы тастаржәдігерлер жапанда иесіз жатыр. Содан болар, тылсымға толы қойтастарды әркім қолжаулық қылады. Өзінің, я ғашығының есімін жазып, айғыздап кеткенін де көргенбіз. Одан бөлек ашық аспан астын дағы көне қалалар, мавзолейлер мен кесенелерді де қорғайтын арнайы жүйе жоқ бізде. Тым болмаса дамыған елдегідей ескерт пелер жазып, қоршауға алынса деген тілеу бар. Табиғаттың тосын мінезінен аман қалған олар адамның парықсыздығынан құрып кетпесе игі. Өйткені бұл Ал, зияны жалпы, қаламгер атаулыға ол жүйенің тоқтауы тиімсіз болды, осыдан соң-ақ олар мемлекет назарынан тыс қалды. Енді қазір «не істеу керек?» деген сауал көтерілген тұста мем лекетке иек арту, анау биіктегі алмаға «аузыма қалай келіп түседі?» деп қы зыға қараумен пара-пар. Мемле кет ақын-жазушылардағы енші сін бүтіндей алып алған. Сон - дықтан, қайтадан мемле кет тік қор құру деген нәрсе, меніңше, ескі жүйедегі жағдайды қайталау ғана деп ойлаймын. Оны уақыт, бүгінгі нарықтық қатынас көтермейді. Мә селе ні біз осы тұрғыдан ойлауы мыз керек. Ескі мемлекеттік жүйемен кеткен астауды жаңаша түрде қалып тастырып, оның басқа жолдарын қарастыруға да болады. Қазір жасауға қанша ниеттенсек те, оны баяғы мемлекеттік қор етіп жасай алмаймыз, олай болмайды да. Мемлекеттің, биліктің ақын-жазушыларға деген бүгінгі көз қа расы да бұрынғыдай емес. Нарықтық қо ғамдағы мемлекет әр дүниені есепке құ рып отырғаннан кейін артық дүниені бәрібір шы ғара қоймайды қазір. Одан ақынжазушылар көп үміт күтудің керегі де жоқ. Бәрі санаулы, оларда бәрі есептеулі. Сондық тан, мен мемлекеттік қаламақы қорын қайта құру дегенді аса түсіне бермеймін. Бірақ жаңаша бір қарым-қатынаста әдебиет тің дамуына көмектесу керек. Ол мейлі шоу-бизнестегідей продюсерлікке балама бір жобалар болсын, мейлі ол жаңаша менеджмент болсын, әйтеуір бір шешім, бір әрекеттер жасалуы керек. Мә- ТҮЙІН Әдебиеті кемел, мәдениеті жоғары, өнері өркендеген қоғамның еңсесі биік. Осы ұстанымға қызмет етуші билік қана қарапайым хал қын бәсекеге қабілетті ұлтқа айналдырады. Мемлекет мой нын дағы бұл парыздың өлшемі ұлттық өнердің бүгінгі ахуа лымен айқындалады. Дайындаған Шолпан ҚАРАЕВА байғұстар қорғаусыз. Назардан тыс қалып отыр. Назардан тыс қалатыны басты қамқоршылардың жоқтығында. Айына, болмаса жылына бір келіп, бой көрсететін мамандар қолының ұзындығы шектеулі. Осындай дүниелердің зерттелуіне не кедергі? Қайткенде мұның өрісі кеңеймек? Тарихшылар көп дүниенің көзден таса қалуын өз ісіне адал мамандардың аздығымен байланыстырады. Нұртас БІРЛІКБАЙҰЛЫ, тарихшы: Бұл істе мәселенің бір ұшы кадрде. Одан бөлек арнайы жүйе де қарас ты рылмаған. Яғни архео логияның қазба жұмыстарымен айналысатын маман ның қаттығы себеп. Тастағы жазуларды оқитын, түсінетін мамандар се леге осы тұрғыдан келсе, мен оны толық қолдар едім. Ал бірақ бұрын болған, артынан келмеске кеткен дүниені қайта аңсау бекер әурешілік. Рас, бұл жақсы ниет тен туған бастама шығар. Бірақ заман тала бына сай дей алмаймын. Құрыл майтын нәрсені құр сөзбен созбалай беру, оны бір жылдан бір жылға аударып отыру дұрыс емес. Одан да біз заманға лайық, бүгінгі бет алысқа негізделген, іске асадыау деген жаңаша тәсілдер мен шешімдер, ұсыныстар табуымыз керек. Әдебиетке сонда ғана жаңаша леп келеді, ұлттық әдебиет сонда ғана жаңа сатыға бейімделе алады, өз бетінше, тәуелсіз, еркін көз қарас тағы шығармалар туады. қажет. Онымен жатпай-тұрмай айналы сатын кадр керек. Қажет болса, күзет қызметін құрса да артық етпес. Ме ніңше, бұл арада насихат жұмысының жоқтығы да жығылғанға жұдырық болып отырған сыңайлы. Иә, бұл тастарда түбі бір, түркі тарихы бар. Тек зерттеуі кем түсіп тұрғанын жасырып неғылайық. Бір кездері полигон сынақ алаңына айналған өлкенің тасындағы таңбаларды атом бомбасы да өшіре алмапты. Сірә, Жаратқан қарға тамырлы қазақ түп-төркінін ұғынсын деп, сутекті сұмы райдан да сақтап қалған шығар. Олай болса, бабалар тасқа жазып кеткен тарихты тану парыз. Оны зерттеу міндет. Сыр тұнған, қайран Сарыарқа! Қарағанды Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото) ШАБЫТ БАСТАМА «Бейбітшілік мұражайы» Семейдің символы Семей атом полигоны ешкімнің басына тілемейтін қасірет ізі болып адамзат тарихында қалғаны мәлім. Елбасы Н.Назарбаевтың пәрменімен 1991 жылдан бері тынысы тоқтап, атомның аранына құм құйылса да оның ұрпақтар санасынан ұмытылуы мүмкін емес. Сол себептен де бұл күнде бейбітшілікке бет бұрған Тәуелсіз Қазақстанның ұста нымы да дүниежүзіне біртіндеп айқындалып келеді: кезінде полигон ошағы болған Семей ендігі уақытта татулық пен тыныштық тың алтын бесігіне айналуы тиіс. Оның бірден-бір мысалын облыс әкімінің ұсынысы бойынша қала басшысы Айбек Кәрімовтің бастамасымен Полковничий аралынан бой көтеретін «Бейбітшілік мұражайы» мемориалды кешенінен көретін бола мыз. Ашығын айтқан жөн, соның ар қасында адам аяғы сирек баратын арал дың ажары еніп, біртіндеп бүкіл қаланың бірден бір беткеұстар нысаны болатыны көрініп тұр. Оған Семей қалалық құрылыс және сәулет басқармасының Полковничий аралында өткізген баспасөз мәслихатында тағы да көз жеткіздік. Ауызекі сөзде «Түйемойнақ аралы» деген атаумен қалған бұл жердің кезінде Алаш қайраткерлерінің бас қосып, серуен құратын мәдениет ошағы болғанын да ешкім жоққа шығара алмасы анық. Қазақ әде биетінің көрнекті өкілі, ұлтымыздың бес арысының бірі Ж.Аймауытовтың ән ата сы Әміре жайында жазған «Әнші» әңгіме сіне арқау еткен Түйемойнақ аралының бүгінгі келбеті тіптен өзгеше. Ресми атауы «Полковничий аралы» болғанымен, Семейдің символы екендігін айқындайтын мекенде көзге түсер екі-ақ нысан бар десек, артық айтқандық емес. Бірі Биологиялық орталық, екіншісі «Өлімнен де күшті» мо ну менті. Кейінгісі тілімізге тиек еткен «Бей бітшілік мұражайы» мемориалды кешеніндегі басты нысан. Баспасөз мәслихатында келешекте салы натын мемориалды кешен жайында әңгімелеген сәулетші Асхат Бәкіровтің айтуынша, қазіргі қолға алынған жұмыстар кезінде Шот-Аман Уәлихановтың Семей атом полигоны құрбандарына арнаған «Өлімнен де күшті» монументінің жалғасы болып табылады. «Бейбітшілік мұражайы» мемориалды кешені 20 қажетті нүкте лерден тұрады. Оның қатарында автокөлік тұра ғы, кіреберіс қақпа, демалыс алаңқайы, этноауыл, «Жайлау» қымызханасы Қылқаламына қасиет дарыған Қазақ халқының тарихынан, тұрмыстір шілігінен, мәдениетінен хабар беретін Камиланың жұмыстарының бәрі де батик техникасымен жасалған. Жібек матаға асқан шеберлікпен салынған суреттер авто рының ерекше талғам иесі екенін аңғартады. «Ресейліктердің біздің хал қымыз дың тарихына, рухани құнды лық тарына деген қызығушылықтары мені қуантты. Көрмеге әсіресе жастар, студенттер көп жиналды. Санкт-Петербургтегі жоғары оқу орындарында оқып жатқан атыраулық жастардың арнайы келгені де шабыт сыйлады», дейді Камила әсерін бөлісіп. 20 жылдан бері батик өнеріне ден қойып, жансыз матаға тіл бітірген Ками ламен бірге аталған көрмеге Ресей, Украина, Беларусь елдерінің жас суретшілері де өз жұмыстарын апарыпты. Тек қазақ елінің ғана емес, тұтас Орталық Азия аймағының атынан көрмеге қатысу мүмкіндігіне ие бол ған қылқалам шебері бұл сапарын өзінің білім алған жеріне деген құрметінің белгісі деп біледі. «Менің бойыма бұл қасиетті дарытқан әуелі Алла болса, талабымды ұштаған ресейлік ұстаздарым. Санкт-Петербургтегі 91-училищені суретші мамандығы бойынша бітірдім. Өмірімді осы салаға арнап келемін. Бүгінде өзім де шәкірт тәрбиелеп жүргеніммен, ұстаздарымның алдында қашан да қа рыздармын. Сондықтан олардың алдындағы шә кірттік парызымды өтейін, жеткен биігімді көрсетейін, баталарын алайын деген мақсатпен бұл көрмеге баруға үлкен тағы да басқа көпшілік демалысын қам тама сыз ететін қажеттіліктер бар. Ал бес қабаттан тұратын жер шары формасындағы «Бейбітшілік мұражайы» «Өлімнен де күшті» монументінің қарама-қарсысына орналасады. Мақсат кешендегі жолдың сол жағындағы қара түсті «Өлімнен де күшті» монументі күні кешегі атом поли гонының қайғылы кезеңін еске түсірсе, оң жақ тан көз тартатын «Бейбітшілік мұражайы» бүгінгі Қазақстанның бүкіл әлемді тыныштық пен татулыққа шақыратын симво лы екендігін көрсету. Сондай-ақ жолдың турасындағы жеті қарлығаш дөңгелене бейнеленген «Бейбітшілік» стелласы кен сахнасы, Елбасы Н.Назарбаевтың Семей атом полигонын жабу жөніндегі Жарлығы бедерленген кітаптың түсінген жанға артар салмағы зор. Ал жетекшісі қала әкімі Айбек Мүта лапхан ұлы болып табылатын «Бейбітшілік мұражайы» семейлік сәулетшілерден құрал ған шығармашылық топ мүшелері Қал дыбек Қоқиланов, сәулетшілер Ер кін Мұхамадиев, Асхат Бәкіровтердің же міс ті еңбегінің нәтижесі. Аралдың ажарын енгізетін бес қабатты «Бейбітшілік мұражайында» Семей полигоны тақырыбында салған суретшілер туындылары қойылған көр ме, ескерткіш символдар сатылатын сауда нүктелері, шағын кинотеатр, қыс қасы, келушілердің еркін демалуына мүм кіндік беретін жайлардың бәрі-бәрі қарас тырыл мақ. Мұражайдың ені 24, биіктігі 36 метр. Асхат БӘКІРОВ, сәулетші: Астана дегенде, «Бәйтерек» қалай бірден ойға оралса, келешекте Семейді айтқанда арал, соның ішінде «Бей бітші лік мұражайы» да қызықтыра түсетін нысанға айналғаны жөн. Алдағы тамыз айында Семейде өтетін форум кезінде мұражай іргетасы қаланатын болады. Қаржы республикалық бюджеттен бөлі неді. Есесіне, сол арқылы қаланың да негізгі имиджі қалыптасады деуге толық тай негіз бар. Сәтжан ҚАСЫМЖАНҰЛЫ, Семей қаласы Суретші Камила Жапалованың есімі елге етене таныс. Х.Дос мұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің до центі, ҚР Суретшілер одағының мүшесі, «Мәдениет қайраткері» Ка мила Әбенқызы жақында Ресейдің Санкт-Петербург қаласына барып, «Құс жолы» деген атаумен көрме өткізіп келді. Ленинград облысындағы «Атамекен» қазақ қауымдастығының арнайы ша қыруымен барған атыраулық суретші Санкт-Петербургтегі орта лық көрме залында өзінің 40 туындысын көрермен назарына ұсынды. құлшыныс білдірдім. Арманым орын далды. Ұстаздарым келіп, өнеріме риза болды. А.Л.Штиглиц атындағы Санкт-Петербург жоғары кәсіби академиясы «Өнер және гуманитарлық ғылымдар» бағыты бойынша магистратурада білім алуға шақыр ды. Оған тап қазір бара қоюға мүмкіндігім жоқ, дегенмен уақыт көрсетеді», дейді Камила. Рас, қай өнер иесіне де табиғаттан берілген талантпен қоса терең білімнің керегі анық. Бұл бағытта да Камила үнемі ізденіс үстінде жүреді. Суретші үшін әр көрме көрерменмен бетпе-бет келудің үлгісі, өз-өзін тану және таныту, қандай деңгейде жүргенін және қай бағытты бетке алуы қажеттігін аңғартатын жауапты сәт. Әр көрмесіне үлкен жауап кершілікпен дайындалып, арнайы киім тік кізе тін Камила бұған дейін де өз жұмыстарын Алма ты, Астана қалаларында, Кипрде, Фран ция, Ресей елдерінде көрермен назары на ұсынған болатын. Санкт-Петербургке барған бұл сапарында ол сондай-ақ Елбасы Н.Назарбаевтың қолдауымен жүзе ге асқан «Жібек жолы» жобасының аясында осы аттас көрмесін де ала барды. Азия мен Еуропаның арасындағы «Жаңа жібек жолы» іспетті бұл жоба адамзат үшін рухани қазынаның бәсі қашанда биік екенін аңғартады. Ал ол құндылықты қасиет дары ған қылқаламымен жасап жүрген Камила ның бағындырар белесі тек қана биікте. Бақытгүл БАБАШ, Атырау? АЛАШТЫ А Л А Ш Т Ы АЛАЃДАТЋАН Л А Ѓ Д А Т Ћ А Н САУАЛ А У А Л Отандық телеарналардың зорлық-зомбылықты көрсетуіне тыйым сала аламыз ба? Ахмет ДҮЙСЕНБАЕВ, психофизиолог: Қарап отырсақ, соңғы кездері отандық телеарналарда атыс-шабыс, қылмыстық оқиғалар жиі көрсетіліп кетті. Халық бүлініп бара жатқандай. Сондықтан бұл өзекті мәселе болып тұр. Ресей телеарналарының да әсері жаман, бірақ олар бізге бағынбайды, ал қазақстандық арналардың мұндайды көрсетуіне тыйым салу керек. Болған қылмыстарды жаңалық ретінде көрсетуге болар, бірақ оны әшкерелеп, жиіркендіріп көрсету қажет. Жаңалықтардан айтылатын қылмыскерлердің әре кетін жастар әлдеқандай ерлік, батырлық деп қабылдамайтындай болуы тиіс. Сол сияқты, Американың зорлықзомбылық киноларына еліктеу бар. Америкаға еліктеп, мұндай киноларды Ресей, Ресейге еліктеп, біз де шығарып жатыр мыз. Қазір Иранды көпшілік жақтырмайды, бірақ бұл елде тәртіп қатты, ғаламтордан бастап, барлық ақпарат құралында тәрбие мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Бізде бұл тұрғысында дінбасылардың да рөлі күшті емес. Серік НҰРМҰРАТОВ, философия ғылымының докторы: Телеарналардағы зорлық-зомбылық көріністері, сондай ақпараттар қоғамға теріс әсер етіп отыр. Біз адам дарды руханилыққа тәрбиелеуіміз керек. Бірақ, меніңше, мұндай нәрселерге тыйым салу әзірше мүмкін емес. Теле арналар қашан да төтенше оқиғаларды көр се ту ден ұпай жи найды, көрермен тартады. Қазір бұқаралық ақ парат құрал дары, жалпы адамзаттың дүниетанымы тұтыну пси хологиясына бағынып отыр. Неғұрлым елең ет кізетін дү ниені көп көрсетсе, оның тұтынушысы да со ғұрлым көп болады және табатын пайдасы да соғұрлым еселенбек. Осындай прагматикалық көзқарас бізге адамға келетін зиян жайлы ойлауға мұрша бермейді. Мемлекеттің де теле ар наларға тыйым сала алмайтыны сондықтан. Қа зір гі қоғам ның өзінде күштінің ықпалында жүру пси холо гия сы ба сы мы рақ. Зорлықзомбылықты насихаттаудың дұ рыс еместігі айтылуы мүмкін, ал іс жүзінде оған тыйым бол май жатады. Дмитрий ДВОЙНЕВ, тележурналист: «Тыйым сала аламыз ба?» деген оңай сұрақ емес. Зорлық-зомбылық ұғымының өзі, оның нақты әсері мұқият зерттелуі керек. Себебі әлдекімдер үшін маса өлтіру де зорлық болып есептелуі мүмкін. Біз Ұлы Отан соғысы туралы әскери-патриоттық фильмдерді тамашалап, тәрбиелендік. Керек десеңіз, оларда да зорлық-зомбылық, атыс-жарылыс болды. Меніңше, телеарналар мен кинематографияны бұлай кінәламау керек. Есі дұрыс адам атыс-шабыс туралы фильмді көре салып, қандай да бір сорақы әрекетке бармайды. Адам тәрбиелі, ақылды, әрі заңды сыйлайтын болса, оған ешқандай келеңсіз көрініс әсер етпейді. Сондықтан бала тәрбиесіне айрықша көңіл бөлген жөн. Телеарналар мен кино саласында онсыз да цензура бар. Ғаламтордағы зорлық-зомбылықты насихаттайтын ресурстарға келсек, онда тыйым салумен келісуге болады, өйткені жастар отырған монитордың арғы жағында сананы улап, зорлықты қалай және не үшін жасау керектігін керемет сөздермен, әдістермен түсіндірушілердің болатыны рас. Дайындаған Болатбек МҰХТАРОВ

4 info@alashainasy.kz РЕТРО-ФЕСТИВАЛЬ Қазіргі қазақ әнінің салмағы жеңілдеп бара жатқанын құлағымыз естіп жүр. Рухты жанып, жігерімізді серпілтетін жаңа есті әндерге зәру екеніміз рас. Бүгінгі әннің әсіресе сөздері тым қарабайырлау болып бара жатқанын да айтпасқа болмас. Құдайға шүкір, қазақ ақын халық. Тамаша жырларымен оқырманын сусындатып келе жатқан таланттарымыз да жоқ емес. Тек жақсы әнге мәнді де мағыналы сөз таңдай білсек. Осы орайда біз «Алашыңа ән сыйла» айдары арқылы патриоттық рухтағы жаңа әндердің тууына аз да болса өз септігімізді тигізсек дейміз. Жаңа айдарымызда әр апта сайын белгілі ақындарымыздың ауыл, ел, туған жер, Отан жайлы патриоттық рухтағы бір өлеңін ұсынып келеміз. Музыкадан сауаты бар, әнге жақын өнерпаз ағайын, Сіз біз ұсынған ақынның өлеңін сазды әуенмен көмкеріңіз. Қадірлі оқырман, бұл жолы сіздердің назарларыңызға қазақтың көрнекті ақыны Күләш АХМЕТОВАНЫҢ «Қазақ радиосы» мен «Шалқар» арнасынан асқақ үнмен оқылып жүрген «Сен қазақсың!» атты отты жырының бір бөлігін ұсынып отырмыз. СЕН ҚАЗАҚСЫҢ! Сен қазақсың! Қазақ деген ел бөлек, Қазақ салған соқпақ бөлек, жол бөлек. Киіз үйі Жер сияқты жұп-жұмыр, Шаңырағы күн сияқты дөңгелек. Сен қазақсың! Ұлы дала тұғыры. Күмбір-күмбір күрескерлік ғұмыры, Тірескеннің дірілдеткен тізесін Тұлпарыңның тұяғының дүбірі! Сен қазақсың! Алғызбайтын барыссың! Ар ожданның асқағысың, намыссың! Тағдырыңды танығысы келгендер Тасқа басқан тарихыңмен таныссын! Сен қазақсың! Отаншылсың, тектісің! Досыңа адал, дұшпаныңа кектісің. Бұл далаға мұрагерлік, иелік Ұрпақтарға ұлы аманат деп түсін. Егер осы өлең жолдарын оқып, жүрегіңізді ән тербесе, редакциямызға хат жолдап, хабарласыңыз. Сондай-ақ, газетіміздің келесі нөміріне өз жырын жолдайтын ақын ағайындардан да еңселі жыр күтеміз. Халық аспаптарының құлағында ойнайтын алтын асықтай қос жігіттің дуэті биыл наурыз айында құрылды. Ал Астана күнінде Қазақ елі монументі алдында өткен гала-концертте жаңа жобаның тұсауы кесілді. Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын домбыра және арт-менеджер мамандықтары бойынша тәмамдаған жас музыканттар біз үшін тың саналатын этно-джаз бағытын ұстанып отыр. Ағайынды Нұрмолдаевтар халық аспаптарында ойнаудың қас шебері. Әсіресе, Серік домбыра, сыбызғы, сазсырнай, шіңкілдек, шаңқобыз, шертер, жетіген, тастауық, даңғыра, дауылпаз, бас домбыра және фортепианода ойнайды. Жігіттер джазға этнографиялық бояумен бірге битбоксингті, яғни ауыз қимылымен ырғақ соғуды қосып отыр. Заманауи ырғақ ойнату Тоқтардың өнері. ST brothers репертуарында халық әндерінен бастап, қазіргі заман композиторлары, авторлық шығармалар және әлемдік джаз туындылары болады. Дуэт жуырда өзінің алғашқы төл туындысы «Бауырым» әніне бейнебаян түсірді. Ән баяу әуенмен басталып, көңілді ырғаққа ауысады. Шығармада қос бауырдың туыстық сезімі мен балалық қылықтары тұнып тұр. Бейнебаянды ғаламтордағы youtube.com/watch?v=ipspnubt_ua бетінен көруге болады. ST brothers шығармашылығына қазірдің өзінде қызығушылық жоғары. Бұған дуэттің алғашқы әнінің «Авторадиодағы» «Жұл дыз дар шеруі» бағдарламасында алдыңғы орындардан көрінуі дәлел. Нұрмолдаевтар республикалық және халықаралық байқаулардың лауреаттары. Жуырда ғана Астанада Қорқыт атындағы халықаралық фестивальде Серік Нұрмолдаев сыбызғы аталымы бойынша жүлдегер атанды. Сегіз қырлы, бір сырлы Серіктің «Тұран» фольк лорлық-этнографиялық тобының мүшесі екені белгілі. Ол бұл топтан кеткен жоқ, екі шығармашылық ұжымда да қатар жүре бермек. Себебі «Тұранның» ST brothers ұлттық джазды дамытушы дуэт 1967 жыл. Қасиетті Баянауыл жерінде бой көтеріп жатқан мәдениет үйі. Құрылысшылар Қазақ политехникалық институты мен К.Маркс атындағы Будапешт университетінің студенттері. Музыкамен астасып жатқан қайнаған құрылыс жұмыстарының қызған шағы. Дәл осы жерде, ауылдық клубта студенттік шақтың жалындаған отымен музыка сүйер жастардың алғашқы концерті қойылды. Сахнада ән шырқаған, әнмен қанаттанған студенттер бүгінгі «Дос-Мұқасан» еді. Осылайша, қазақ дала жырының сарынын алты құрлыққа паш еткен «ДосМұқасанның» тарихы Баянауыл өлкесінде бастау алды. Бір қарағанда, халқымызға таңсық саксофон, электрогитара, барабан сынды аспаптарды қазақша, ұлттық нақышта «сөйлеткен» топқа «Дос-Мұқасан» деген атау беріліпті. Бұл ат Досым Сүлеев, Мұрат Құсайынов, Камит Санбаев, Сан (Александр) Ливиновтың, яғни ұжымның негізін қалаушылар есімдерінің алғашқы буындарынан пайда болған. Ретро-фестиваль барысында тұтас бір музы ка дәуірін қалыптастырған топ тарихынан да сыр шертілді. Біз буырқанған күшті, құрыш қанат құлшынысты, жасампаз студенттер едік. Топтың бой көтеруіне осылар әсер етті жылы Алматыдағы Ғ.Мүсірепов атындағы жас көрермен театрының маңындағы «Алматы Бровдвейіне» жиналып, ән шырқайтынбыз. Аспаптар тапшы еді. Біріміз домбырамызды арқалап келсек, екіншіміз өзге музыка аспаптарын әкелдік. Бірақ гитараны табу бізді тығырыққа тіреді. «Керектің бәрі жатақханадан табылады» деген студенттік «қанатты» сөзге бой ұрып, гитараны да таптық. Айтпақшы, «Битлз» тобының әншілеріне еліктеп өсірген шаш үлгісі үшін талай рет «таяқ та жегенбіз», деп досмұқасандықтар сонау 70 жылдарға саяхат жасады. «Қазақтың «Битлзы» аталып кеткен ансамбльді көріп, өнермен тамсануға бұл жолы да халық көп жиналды. Олардың көбі сонау жылдардың жастары. Осыдан ширек ғасыр бұрын құрылған топтың құрамы бүгінде өзгергенімен, репертуары сол қалпы. Көрерменді ынтықтырған да, еліктеткен де осы әйгілі ретро әндер. Баянауыл бөктерін әнге бөлеп, талайдың жүрегін баураған кешті танымал актер Бақытжан Әлпейісов пен тележүргізуші Гүлмира Дайрабаева жүргізді. Болат ҚҰСАЙЫНОВ, Сахна төрінде әуелеген «Дос-Мұқасан» тобының солисі: 60-жылдар да ғы танымал Қарап отырсам, топтың құрылуы әлемдік хиттерге қуана қол кезінде көптеген шығармашылық қиыншысоққан өнерсүйер қауымның лықтарды бастан өткеріппіз. Солардың бірі ретро әндер ді сағынғаны әрине, аспап түгіл, ноталардың байқалып тұрды. Жұртшытапшылығы. Осының дәмін 80-жылдары лыққа мүлде жаңа қырынан топқа келген бойда мен де сездім. Бізді бұл жарқырай келген «Жайдартығырықтан бойдағы жастық жалыны ман», «Ауылың сенің іргелі», шығарды. Сөйтіп, ансамбльдің үшінші «Құдаша», «Дудар-ай», «Он құрамына қосылдым. «Өнердегі әкелерім» алты қыз», «Ләйлім шырақ», тәлім-тәрбие алып, шығармашылық кадрлардың ұстаханасы атанған ансамбльден түлеп ұштым. Бірлескен ән кештерін ұйымдастыру кезіндегі қызықты бір сәт есіме түсіп тұрғаны. Осындай концерттерді «солянка» деп атайтынбыз. Сол сәтте саксофон, электрогитарамен рок, поп жанрында ән шырқаған бізді халық өгейсіне қабылдады. «Не деген даңғырлақ!» деген жұртшылық тарапынан таңғалысу болды. Дегенмен өнер деген күрес майданында жеңіске жеттік. Оның кілті әрине ұлттық, халық әндерінен алыстамау. «Жан досым», «Қайда сың?», «Куә бол», «Алматы түні» іспетті адами ізгі сезімдерді паш ететін өзге де әдемі әндер қазақ тыңдарманының қанша ма буынымен бірге жасасып келеді десеңіз ші! Ал 70-жылдары АҚШ-та өткен халықаралық жастар фестивалінде америкалықтарды түрегеп тұрып қол соқтырған «Назқоңыр» халық әні мен «Би-би-си» радиосының алтын қорында сақтал ған «Той жыры» шығармаларын біл мейтін қазақ жоқ шығар, сірә! Халықтың ретро әндерге деген сағынышын «Дос-Мұқасан» ансамблінің әндері арқылы жеткізген өнерпаздар қатарында Нұрлан АБДУЛЛИН, әнші: Менің ойымша, ретро әндер мәртебесін ешқашан жоғалтпайды, қайта жаңғыру бағытынан танбақ емес. Мәселен, қазіргі жастардың өзі ретро әндерді айтуға әуес. Бүгінгі кешке жиналып отырған жастарға қарап-ақ бұл сөзімнің жаны бер деуге бармын. Сондай-ақ ретро әндердің сұранысқа ие болуы бұл заман талабы. Бүгінгі жастар да ретро жанрындағы әндерге әуес, ынтық. Бүгінгі фестиваль соның дәлелі емес пе? да, ST brothers-тің де илейтіні бір терінің пұшпағы, халық аспаптарының үні мен ұлттық әуендерді әлемге таныстыру. ОЛДАЕВ, Серік НҰРМ інің әншісі, әрі эт ду ST brothers продюсері: арының Халық аспапт н қосып, сы ба барлық түрінің сындағы жаңа қазақ эстрада жазды бағыт этно-д біздің басты ұстануымыз ң уэт мүшелеріні Д з. ерекшелігімі а пт па ас ам т ан ас әрқайсысы 10-н ар ған қоса, Тоқт ойнай алады. Бұ ерген. Қазір ңг битбоксты ме узды толықтыр репертуарымы з. мы ыр ат ж п мен шұғылданы н қ аспаптарыме лы ха е т ек еш ел К да ын ар уындыл әлемдік джаз т ыз. Сонымен йм ла ой ы уд қамт ермен және т бірге, басқа дуэт мен орындаушылар танымал жеке а рд па ос ж у ырқа қосылып, ән ш бар. Болатбек Б б МҰХТАРОВ «Алдаспан» тобы жыл соңына дейін үш альбом мен бірнеше бейнебаянды жарыққа шығарады. Қазақ өнеріне электр домбыраны енгізіп, тың жаңалық туғызған олар енді ешкімде жоқ бейнеклип түсірмек. Клиптер 3D форматында болады. Құрылғанына көп болмаса да, талайларды таңғалдырып үлгерген «Алдаспан» тобының жаңалығы да аз емес. Электр домбыраны дүниеге әкеліп, қазақ өнерін әлемге паш етуді мақсат тұтқан өнерпаздардың жуырда бірден үш укесері болады. Топ альбомының тұсаукесері жетекшісі Нұржан Тойшының айтуынша, альбомдарға қоса, жыл соңына дейін бір йнебаян жарыққа емес, бірнеше бейнебаян індегі екі әннің шығады. Оның ішіндегі матында болмақ. бейнеклипі 3D форматында шылар көршілес Дарынды домбырашылар цертмемлекеттерде концертартерін өткізуді жоспаррылап, «Қазақстан барысы» жо б а с ы н ы ң әнұ ранын әзірлеп жатыр. Нұржан Тойшы, ың «Алдаспан» тобының жетекшісі: қа Күзде жарыққа дашығатын альбомда- 3D ФОРМАТЫНДА БЕЙНЕБАЯН Т СIРIП ЖАТЫР рымыз әлі күнге өңделіп жатыр. Сол себепті тұсаукесердің өтетін күнін нақты айту қиын. Шамамен тамыз айының аяғында болмаса, қырқүйекте өтеді деп жоспарлап отырмыз. Ал ол альбомдарды қаржыландырған ҚР Тұңғыш Президенті қоры. КТК телеарнасы «Қазақстан барысы» атты қазақша күрестен жарыс үр р ұұйымдастырмақ. р қ Сол доданың әнұранының сөзін Роман Бұрқашов, ал әнін біздің т о п «Жігіттер» квартеті, Мәдина Сәдуақасова, Нұрлан Абдуллин, Ерлан Көкеев, Әлішер Кәрімов, «КешYOU», «Нұр-Мұқасан» тобы, сонымен қатар жергілікті әншілер болды. Осы орайда, өз пікірлерін білдіруді ұмытпаған көпшілік мұндай маңызы мол шаралардың алдағы уақытта да жиі өткенін қалайтындары турасында ашып айтты. Баянауыл аспанын жырмен тербеген кеш «Жұлдызды Жасыбай» фестивалінің әнұраны мен отшашумен тәмамдалды. Ақмарал ЕСІМХАНОВА, Баянауыл ауданы Суретті түсірген Төлеген Нұрғазы Мәдина СӘДУАҚАСОВА, әнші: Павлодар өңірі мен үшін бөтен емес. Бұл мекенді екінші Отаным деуге болады. Аталарым Сәдуақас пен Мүбәрак Ақсу аймағының тумалары. Өнер мен тарихқа тұнған бұл өңірге ат басын тіреу мен үшін мәртебе һәм арман да еді. Баянауылға алғаш рет келсем де, осы мекеннің киесі мен қасиетін сезініп тұрғандаймын. Болашақта Павлодар облысына жиі келіп тұрамын деген ойдамын. «АЛДАСПАН» НАЗАР Фольклорлықэтнографиялық музыка, джаз және битбоксинг. Қазақ эстрадасында стилі бөлек жаңа жоба пайда болды. ST brothers Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын тәмамдаған ағайынды Нұрмолдаевтардың дуэті. Бұл әндерді естігенде кез келгеніміздің: «Бұл «Дос-Мұқасан» ғой, деп елең етеріміз анық. Бұрнағы күні киелі Баянауыл өлкесінде өткен «Жұлдызды Жасыбай» атты ретро-фестивальде қазақ эстрадасының аңызы ән шырқады. Өткен жылғы шара әйгілі жерлесіміз Шәкен Аймановтың кинофильмдеріндегі әндерді арқау етсе, бұл фестиваль өзгеше, ерекше. Жұлдызды Жасыбай аспанының астында жарқ еткен биылғы концерт аты аңызға айналған «Дос-Мұқасан» ансамблінің 45 жылдық мерейтойына арналды. жазды. Жоба ұйымдастырушыларымен арада жүргізіліп жатқан келіссөздер әлі толығымен аяқталған жоқ. Егер біз ұсынып отырған әнұран қабылданып, құжаттарға қол қойылса, жарыстың ақтық сынында, күрес алаңында орындауымыз мүмкін. Әннің аты «Барыс». Біздің нұсқа телеарна басшылығына жетекшілеріне ұнамай қалған немесе жоба жетекш күннің өзінде, біз оол әнді бәрібір орындаймыз. Күзде Қытайдың даймыз жеті қаласында концерт өткіз өткізбекпіз. Біздің топтың ең бас басты жаңалығы «Ұлы көш» әніне түсі рілетін бей бейнебаян. Ол 3D гра графикасымен әзірленіп ж жатыр. Сондай-ақ т тағы бір әнге дәл осындай үлгіде бейнеклип түсіру жоспарда бар. Ол қазақ өнерінде болмаған, жаңа стильдегі «Бір елу» әні. Сандуғаш СҰЛТАНҚЫЗЫ Жас бишілеріміз ш «Алтын медаль» алып келді Соңғы жылдары қазақстандық жас таланттар бекзат өнер саналатын балет саласында көптеген жетістіктерге жетуде. Жақында ғана еліміздің шебер бишілері Латвияда өткен Халықаралық байқаудан табысты оралды. МЕРЕЙ??? Алашыңа ән сыйла! ЖА А ЖОБА Шығыс Қазақстанның дарынды балаларға арналған облыстық мамандандырылған балет мектебінің тәрбиеленушілері осы елдің Юрмала қаласында ұйымдастырылған «Арабеск-2012» Халықаралық хореографиялық фестиваль-байқауында үш бірдей «Алтын медальға» қол жеткізді. Шығыс Қазақстанның жас балет бишілері осының алдында ғана Болгарияда өткен беделді халықаралық байқаудан екі алтын және бір күміс медаль иеленіп, олжалы оралған еді. «Арабеск» фестивалі биыл 12-рет ұйымдастырылып отыр. Бекзат өнердің биігін бағындырғысы келетіндерді сынға түсірген байқауға осы жолы мыңға жуық жас таланттар қатысты. Беттің продюсері Мәриям ӘБСАТТАР mauka2004@mail.ru

5 5 ЖОЛДАМА «А лаштың ла штың жампозы» жампо бетіндегі де «Спорт-сөздігімізді» қайта саб сабақтасақ дейміз. Соңғы рет «шайбалы хоккейдегі «вбрасование» деген сөзді қалай аударып жүрміз?» деп нүкте қойып едік қой. Спорттың осы түрінде (яғни шайбалы хоккейде) шайбаны ойынға қосу үшін екі команданың шапшаң екі ойыншысы бір-біріне қарама-қарсы тұрады да, төреші қолындағы шайбаны екеуінің ортасына тастап жібереді. Ал әлгі екі ойыншы шайбаны бірінші болып қақшып алуға немесе өз командасындағы серіктестеріне сырғыта қоюға тырысып, жанұшыра таласады. Ауызекі тілмен айтқанда, «вбрасование» дегеніміз шайбаны ойынға қосу. Бірақ біз осының нақты немесе жарасымды аудармасын таба алмай жүргендейміз. Осы ретте қазақтың «Хан талапай» деген ойыны есімізге түседі. Әр өңірде әрқалай ойналуы мүмкін. Бірақ түпнұсқасында асық ойнап отырған балалар ортаға лақтырылған асықтарға таласады. Шайбалы хоккейде де екі команданың ең жылпос ойыншылары ортаға тасталатын шайбаға таласады ғой. Ендеше, «вбрасование» деген терминді «шайба талапай» десек қалай болар екен?.. Сол секілді, шайбалы хоккейде «силовой приём» деген ұғым бар. Хоккейшілер ойын ережесін бұзбай, қарсыласына күш қолданады, оңтайлы сәтте мұзайдынға сұлатып салады, қағып жібереді. Осы терминді «күш-айла» деп аударсақ жарасатындай... Айтпақшы, осы бізде «қарсылас» деген сөз көп қолданылады. Орынды да, орынсыз да. Рингте боксшының, кілемде балуанның, татамиде дзюдошының, жасыл алаңда футбол ко ман дасының, мұзайдында хоккей ко мандасының қарсыласы болады. Оған таласымыз жоқ. Ал көркем гимнастикадағы мың бұралған қыздардың бәсекелестерін қалай қарсылас деуге болады? Мысалы, жеңіл атлетика мен жүзу спортында негізінен сегіз спортшы жарыс жолына (жолағына) шығып, бәйгеге түседі. Сонда олардың біреуіне қалған жетеуі жабылмайды ғой. Бәрі бірдей сынға түсіп, жарысады. Яғни олар бәсекелестер. Бүгінге осымен шектелсек. «Алаш жампозы» бетінде пікір алмасып, сырласқанша... «Алаштың жампозы» клубының бапкерлері Нұрғазы САСАЕВ, Әзиз ЖҰМАДІЛ, Ақбота ШӨКЕНБАЙ Электронды пошталарымыз: және БЕЗГЕЛДЕК С ПОРТӨЗДІК Тарихқа көз жүгірте кетейік, 1996 жылғы Ат ланта Олимпиадасында еліміздің намысын спорттың 14 түрінен 96 саңлағымыз қорғаған. Нәтижесін білеміз: үш алтын, төрт күміс, төрт қола жылғы Сидней Олимпиадасына спорт тың 17 түрінен 130 спортшымызды жіберіппіз. Афиныда да жерлестеріміз спорттың 17 түрінен өнер көрсетті. Бірақ 119 өкіліміз қа тысты. Ал 2008 жылы сан жөнінен өзіндік рекорд орнатып, спорттың 22 түрінен 132 жер лесімізді Ұлы жібек еліне шығарып салғанбыз. Дегенмен 116 спортшы дегенің де аз емес. Спортшыларымыздың саны жөнінен біз тек дода қожайындары Ұлыбритания (26 спорт түрі, 542 спортшы), алып АҚШ (25/530), Ресей (27/436), Қытай (22/330) және Еуропаның алдыңғы қатарлы Германия (23/391), Франция (23/332) секілді елдерді ғана алдыға жіберіп алыппыз. Ал ТМД бойынша спортшылардың саны жөнінен Ресей, Ук раина және Бе ло рус сия дан кейінгі төртінші орын ды аламыз. Ук раина Лондон Олимпиа дасына 245 спортшысын жібермек көрінеді. Бір ғана жеңіл атлети ка сының өзінде 78 жел ая ғы бар. Ал Бе лоруссия спорт тың 25 түрінен 166 жолдаманы жеңіп алып ты. Бізден кейінгі орында Өзбекстан құра масы. Спортшыларының саны жөнінен ТМД-ның үздік бестігіне енген ала шапандылар 65 жолдамаға ие. Әзірбайжан «Тұманды Аль бион ға» 50-ден астам спортшыларын жібермек. Ал Қырғызстан небәрі 14 спортшысын додаға қосады. Енді өз елімізге оралайық. Аймақтарымыздың ішінде Лондон Олимпиадасында Ал маты қаласының өкілдері көп болмақ. Оңтүстік астанамыздың 28 өкілі спорттың 10 түрінен бақ тарын сынап көретін болады. Екінші орында 17 спортшымен Астана қаласының май тал мандары. Дегенмен жолдамалардың саны жөнінен елордалықтар алда тұр. 17 өкілі спорт тың 19 түрінен сынға түседі. Үздік үштікте 12 жолдамамен Оңтүстік Қазақстан облы сының өкілдері. Шымкенттіктер Олимпиадаға 12 спортшысын үкілеп қосып отыр. Бір қуантар лығы, еліміздің барлық аймағы бір-екіден болса да Олимпиада жолдамасына ие. Мәселен, дүбірлі додаға жалғыз үмітін қосып отырған Ақмола облысы зілтемірші Анна Нұрмұхаметованың жолын тосатын болады. Сонымен 116 спортшымыз сақадай сай тұр. Де генмен Штаттағы ұлттық командалар дирекциясы солардың ішінен үздік 25-ін бөлежара атапты. Нақтырақ айтсақ, бокстан төрт жігіт, алты ауыр атлет, сегіз балуан, үш дзюдошы, екі жеңіл атлет, бір ескек есуші және бір семсершіміз аталмыш тізімге еніпті. Сөз соңында айта кетейік, спортшы ларымыздың алғашқы легі шілденің 18-і күні Алма ты әуежайы арқылы Лондонға ұшып кетті. Қ Қазақстан құрамасының көшбасшы спортшылары (Штатта ы лтты командалар дирекциясы): БОКС: Серік Сәпиев Данияр Елеусінов Әділбек Ниязымбетов Ғани Жайлауов 2.Олимпиада ойындарына бокстан мүмкін болған он жолдаманың бәрін жеңіп алған құрама қайсысы? а) Куба ә) Австралия б) Ресей 3.Велл Баркер кубогын жеңіп алған қазақстандық боксшыларды көрсетіңіз Қазақстанның жолдамалар қоржыны ГРЕК-РИМ КҮРЕСІ: Нұрмахан Тінәлиев Алмат Кебіспаев ЕРКІН КҮРЕС: Дәулет Ниязбеков Таймураз Тигиев ӘЙЕЛДЕР КҮРЕСІ: Елена Шалыгина Гузель Манюрова Жұлдыз Ешімова ДЗЮДО: Максим Раков Ринат Ибрагимов Сергей Лим ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКА: Ольга Рыпакова Дмитрий Карпов ЕСКЕК ЕСУ: Наталья Сергеева СЕМСЕРЛЕСУ: Эльмир Әлімжанов Дүниежүзінің түкпір-түкпірінен Лондонға ағылған көш күннен-күнге көбейе бастады. ХХХ жазғы Олимпиада ойындары өтетін Тұманды Альбионға жөңкілген «керуеннің» арасында Қазақстан спортшылары да бар. Спортшыларымыздың алды Лондонды авиатасымалдаушы тарапы не біздің бетке алып, Ұлыбританияға ұшып кетіп жа- спортшымен, не осы спорт түріндегі бас тыр. Тұманды Альбионға табаны тиген бапкеріміз Екатерина Лукичевамен хабарспортшыларымыздың арасында ескекші- ласпаған. Олар да не басшыларға, не штатлеріміз де бар. Ескекшілер Лондонға 16 тағы ұлттық командалар дирекциясына шілде күні жеткен. Ертерек барып, жергі- жүктері жоғалғандығын мәлімдемеген. лікті климатқа бейімделіп, сол жерде жат- Телефондары да, роуминг те іске қосылып тығу жұмыстарын пысықтаулары керек тұрса да, осындай түсінбеушілік жүзеге болатын. асқан. Ескекшілер Лондонға кеткен соң, Ра18 шілде күні бұл жағдай штаттағы ұлтфаэль Вергоязов деген ескек есу спортының тық командалар дирекциясына жетіп, кедергілер арқылы жүйткитін түріндегі тікелей солардың араласуымен жоғалған спортшымыздың жүктері жоғалғаны ту- жүк табылады. Дереу спортшыға хабар бералы ақпарат бұрқ етті. Нақтырақ айтқан- ріліп, 19 шілде күні Turkish Airlines авиада, «Хитроу» әуежайында Вергоязовтың компаниясы табылған жүкті өз күшімен спорттық қайығы, ескегі, дулығасы жоқ (қаражатымен) Лондонға жеткізіп береді. болып шыққан. Біздің спортшыларды ЛонКеше бізге штаттағы ұлттық командалар донға түріктің Turkish Airlines авиатасымал- дирекциясының баспасөз қызметкерлері даушысы жеткізген болатын. Ал ескекші- «Рафаэль Вергоязовтың жүктері қолына тиміз дің жүгі Стамбул әуежайында ді, ол қазір өз қайығымен жаттығып жүр» ізім-қайым жоғалған... деп хабарлады. Әрі «біздің ғана спортшықр штаттағы ұлттық командалар дирек- ның жүгі емес, басқа елдердің спортшылациясының баспасөз қызметкерлері «негізі, рының жүктері бірден табылмай, артынан біздің спортшының жүктері сол күні-ақ та- иесіне жеткізіліп берілуде» деп мұның «үйбылған, бірақ әуежай қызметкерлері қа- реншікті» тіршілік екендігін жеткізді. йық пен ескектің иесін таба алмаған» деп Болса болар, ағылған халық ығы-жымәлімдеп отыр. 17 және 18 шілде күндері ғы. Ал олардың жүктері өздерінен де көп. «Хитроу» (Лондон) әуежайында қайық Әуежай қызметкерлері қисапсыз жүктің пен ескектің иесі іздестірілген-міс. Бірақ астында қалып, шатысып та жатқан болар. 1.Төмендегі бапкерлердің қайсысы бокстан Қазақстан құрамасының бас бапкері болған жоқ? а) Әбдісалан Нұрмаханов ә) Нұрғали Сафиуллин б) Ермахан Ыбырайымов Лондон Олимпиадасына қатысатын Қазақстан спортшыларының қорытынды тізімі анықталды. «Тұманды Альбионда» ел намысын спорттың 25 түрінен 116 жерлесіміз қорғайды. Бұл Бейжің додасындағы көрсеткішімізбен салыстырғанда 16 спортшыға аз. Дегенмен бұл жолы Ұлттық Олимпиада комитеті санға емес, сапаға жүгініп отыр. Бұл да құптарлық. АУЫР АТЛЕТИКА: Илья Ильин Светлана Подобедова Майя Манеза Зүлфия Чиншанло Фархад Харки Арли Чонтей Жоғалған қайық табылды ға қамданып қатарында Лондонға ұшу Бүгін ұлттық құрама ың» арнайы зын мпо жа ың йлауов «Алашт бір сұрақтан да и жатқан боксшы Ғани Жа Ған қ, берді. Бірден айтайы тан Әнұранын ақс тест-сұрақтарына жауап Қаз ті дұрыс жауап берді. Тіп чемпионы м қателескен жоқ! Бәріне әле ан қаш ның сшы п, қай бок ыңылдап әндетіп отыры болғанын да тізіп берді. екі рет әлем чемпионы болғанын да, Сәпиевтің ар төмендегідей еді: Ғаниға қойылған сұрақт ай өңір қанша Қай аймақтан қанша спортшы Олимпиадаға қатысады? Алматы қаласы 28 Астана қаласы 17 ОҚО 12 Қарағанды облысы 11 Алматы облысы 10 БҚО 7 ШҚО 7 Павлодар облысы 5 ТАЙМ-АУТ МИКС-АЙМАҚ Қызылорда облысы 4 СҚО 4 Қостанай облысы 2 Жамбыл облысы 2 Атырау облысы 2 Ақтөбе облысы - 2 Маңғыстау облысы 2 Ақмола облысы - 1 Ж Ауыр атлетика 8 спортшы Академиялық есу 2 Байдарка және каноэмен есу 4 Еркін күрес 7 Таэквондо 3 Грек-рим күресі 5 Велоспорт 2 Әйелдер күресі 3 Кедергілер арқылы ескек есу 1 Дзюдо (ерлер, әйелдер) 9 Спорттық гимнастика 2 Бокс (әйелдер) 2 Көркем гимнастика 1 Қазіргі заманғы бессайыс 2 Нысана көздеу 2 Ашық суда жүзу 1 Стенд ату 1 Теннис 3 Су добы 13 Садақ тарту 2 Бокс (ерлер) 9 Жеңіл атлетика 26 Семсерлесу 3 Жүзу 3 Синхронды жүзу 2 Барлығы 116 спортшы, 106 лицензия АНКҮЙЕРЛЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫ ҚАЛАЙ БОЛМАҚ? Олимпиада ойындарының басталуына бар болғаны бір апта уақыт қалды. Бүгінге дейін спортшыларымыздың дайындығы мен ішкі сезімін былай қойғанда, не киіп, не ішетінін де біліп алдық. Енді батырларымызға қуат беріп, рухтандырып отыратын жанкүйер жайында әңгіме қозғаудың реті келген сияқты. ЛОНДОН ОЛИМПИАДАСЫНДА ҚАЗАҚ СПОРТШЫЛАРЫНА ҚАНША ЖАНКҮЙЕР ҚОЛДАУ КӨРСЕТЕДІ? 2012 жылдың 10 мамырында ҚР Спорт және дене шынықтыру ісі жөніндегі агенттік бастамасымен ХХХ жазғы Олимпиада ойындарында Қазақстан спортшыларына қолдау көрсететін жанкүйерлер штабы құрылды. Бүгінде штабтың қолдауымен 250 жанкүйердің Лондон Олим пиадасына баратыны анықталды. Штаб басшысы Римма Тәжібаеваның айтуынша, олардан бөлек, өз еркімен барған Қазақстан жанкүйерлері мен өзге демеушілердің көмегімен ойынды тамашалауға келген отандастарымыз да қатарды толықтыра түседі. Сондай-ақ, шетелде оқитын қазақ студенттері, шетелдегі қазақ мәдениет орталықтарының мүшелері мен диаспора өкілдері де Қазақстан құрамасына қолдау көрсетпекші. Жалпы алғанда, жанкүйерлер саны шамамен ге таяп қалуы мүмкін. ЛОНДОНҒА БАРЫП-КЕЛУ ҮШІН ҚАЗАҚСТАН ЖАНКҮЙЕРЛЕРІНЕ ШАМАМЕН ҚАНША ҚАРАЖАТ КЕРЕК? Барлық шығынды есептегенде әрбір жанкүйер үшін 2,5 мың АҚШ доллары көлемінде қаражат жұмсалады. Бірақ әр жанкүйердің қалауы әртүрлі. Мәселен, кейбір жанкүйер барлық спорт ғимараттарын өзі тауып баруы мүмкін. Ал енді біреуі міндетті түрде қасында жол көрсетіп жүретін жанның болғанын қалайды. Қаржы жұмсаларда аларда ді. осылардың бәрі ескеріледі. ЛОНДОНҒА БАРҒАН СОҢ Ң ЙДА ЖАНКҮЙЕРЛЕРІМІЗ ҚАЙДА ТҰРАДЫ? Негізінен, 4 және 3 жұлдызды қонақүйлерде. ҚАЗАҚСТАН ЖАНКҮЙЕРЛЕРІ ОЛИМПИАДА КЕЗІНДЕ СТАДИОНҒА КІРУГЕ МҮМКІНДІК БЕРЕТІН? БИЛЕТТІ ҚАЛАЙ АЛДЫ? Лондон билеттері рі сатылымға түскен беттен оны шетелдіктер жапа-тармағай сатып алған. Олимпиаданың басталуына небәрі екі ай уақыт қалғанда қамданған ұйымның бағы бар екен. Лондон Олимпиадасын ұйымдастыру комитетінің Қазақстандағы арнайы өкілі болып саналатын «Complete Service» туристік агенттігі алдын ала билеттер алып қойған болып шықты. Әрине, бастапқы бағасынан бұл бірнеше есе қымбат. Бірақ ол жоқ болғанда ше?! Спортшыларымыз жанкүйерсіз қалатын еді. Жоқтан бар жақсы... ЛОНДОНҒА БАРАТЫН ЖАНКҮЙЕРЛЕР ҚАЛАЙ ТАҢДАЛДЫ? Жанкүйерлер ұйымының жетекшісі Римма Тәжібаева жанкүйерлерді шертіп жүріп таңдауға уақыттың тығыз болғандығын айтады. Оның үстіне, Лондон тым бай, әрі қымбат қала. Сондықтан жанкүйерлердің көбісі қалталылар екені де рас. а) Талғат Ермегияев ә) Қайрат Тұрлыханов б) Тимур Құлыбаев а) Бақтияр Артаев, Василий Жиров Жиро ов ә) Болат Жұмаділов, Олжас Оразалиев ов б) Нұржан Кәрімжанов, Галиб Жафаров рі 4.Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері қанша боксшы әлем чемпионы атанды? анын а) Бес (Ғани кімдердің чемпион атанғанын да тізіп берді) ә) Алты б) Жеті сы 5.Мына өлең жолдарының қайсысы ы? Қазақстанның әнұранына қатысты? а) «Еркіндік қыраны қалықта» ә) «Гүлің болып егілемін» «елім менің» б)) «Өз 6.Е мәрте Олимпиада ойындарының күмісін 6.Екі иел иеленген боксшыны атаңыз? М а) Мұхтархан Ділдабеков Б ә) Бақтияр Артаев Б б) Болат Жұмаділов 7 7.Төмендегі боксшылардың қайсылары Олимпиада о ойындарында қола медаль алған? а Болат Ниязымбетов, Еркебұлан Шынәлиев а) ә) Бақтияр Артаев, Геннадий Головкин б) Біржан Жақыпов, Ғани Жайлауов 8.Қазақстан бокс федерациясының қазіргі басшысы кім? 9.Сидней Олимпиадасында бокстан Қазақстан ұлттық құрамасы нешінші орын алды? а) Бесінші ә) Бірінші б) Үшінші 10.Бейжің Олимпиадасында алтын алған Қазақстан спортшыларын көрсетіңіз? а) Асхат Житкеев, Арман Шылманов ә) Бақыт Сәрсекбаев, Илья Ильин б) Нұрбақыт Теңізбаев, Әсет Мәмбетов Сұрақтарымызға мүдірмей, дұрыс жауап берген талантты боксшымызға Олимпиада ойындарында сәттілік тілейміз!

6 6www.alashainasy.kz ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ ХИКМЕТТЕРІ Қызығы мол Қызылқұм Біздің елімізде оның басым бөлігі Қызыл орда облысымен шектеседі. Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облысының бірқатар ау дандары Қызылқұм шөлімен жағалай орын тепкен. Қысқасы, Қызылқұм шөлі қазақ жерінің басым бөлігінде жатыр. Өткен ғасырдың ортасына дейін аталмыш шөлді аймаққа онша түрен тие қойма ған еді. Саясатты желеу еткен жұрт тың жер лерді игеруге білек сыбана кірісті. Қызыл дың құмында талай қоныс бой көтерді. Иен жатқан боз дала төрт түліктің өрісіне айналды. Қыруар шаруа атқа рылды. Артезиан құдықтары қазылды. Қы зылқұм шөлді аймаққа қоныс тепкенмен, оның жерасты су қоры мол екенін айтады мамандар. Өйткені сол бір жылдарда арте зиан құдығын қазған мамандар әрбір ауылға сапалы ауызсу жеткізу қиынға түсе қоймағанын тілге тиек етеді. Тағы бір елең еткізерлік жағдай, сол қазылған артезиан құдықтарынан негізінен ыстық сулар атқылап шығыпты. Осындай жерлер Қызылорда облысының Жаңақорған ауданынан бастап соңғы нүктесіне дейін жиі кездеседі екен. Оның сыры неде екенін әлі ешкім біле алмай жүр. Облыстық басылымда ұзақ жылдар бойы қызмет жасаған Ақберген Ержан ағамыз бірде «Мен сол тақырып ты көп зерттедім. Мамандармен сөйлес тім. Әдетте жер астынан шыққан су мұздай болады емес пе? Ал олар қол күйіп қалардай ыстық болады. Неге бұлай екеніне ешкім нақты жауап қайтара алмады», дейді ол кісі. Жұрттың айтуынша, аталған ыстық судың адам денсаулығына шипасы өте мол көрінеді. Соған түсіп, дертіне шипа тапқан адамдар да бар. Осыған бай ла нысты жердің астынан буы бұрқырап шығып жатқан суды шалғай өңірлерден іздеп келетіндер көп-ақ. Қызылқұмның жазы ыстық, қысы қоңырқай салқын болады. Күннің шуағын төккен кезін жергілікті жұрт тиімді пай дала нып қалуға тырысады. Денесін салқын алып қалғандар ыстық құмға жатып, содан дертіне дауа іздейді. Расында да, содан кейін ауруынан құлан-таза айығып кеткен кісілер аз болмапты. Дегенмен қазіргі кезеңде бұл әдіс елдің жадынан өшіп барады. Сол маңда тұрса да, ұсақ-түйек сырқатына ем іздеген ел облыс және аудан орталықтарына қарай ағылады. Түрлі дерек көздеріне сүйенсек, кейбір мемлекет терде оған кәдімгі медицина өкілдері де бет бұрып, ыстық құм арқылы адам дарды емдеуге бет бұрған. Өкінішке қарай, біздің елімізде бұл әдіс әлі күнге дейін кең көлемде қолданылмай келеді. Шөл дегенімізбен Қызылқұмның қойнауы төрт түліктің жайылымына қолайлы өңір. Бұрынғы жылдарда қойшы таяғын ұстаған ағайын осы бір жерлерге жазғы кезеңде тезірек жетуге тырысатын. Жайлау төсінде мал тойынып, атакәсіпті ардақ еткен жұрттың еңсесі түзеліп қалатын. Қызыл құм төсінен жусан, жүзгін, бұйырғын се кілді көптеген өсімдіктер өседі. Қарапайым еңбек адамдары қысқы мал азығын сол алқаптан жинап алатын. Көп жылдар бойы мал шаруашылығында еңбек еткен Әшім Ысқақов ағамыз: Қызылқұмның қойнауы малдың жайлы қонысының бірі еді. Сол себепті де шығар, біз ұзақ уақыт бойы сол жерлерді мекен етіп, төрт түліктің қоң жинауына көңіл бөлетінбіз. Қазір соған көңіл бөлінбей барады. Күзге салым етке өткізетін қой ларды ала жаздай сонда бағатын едік. Соның нәтижесінде олар жақсы семіріп, қаншама бейнеттің өтеуі қайтып жататын», дейді. Рас, Қызылқұмның бұл да шаруа қауым ға тигізген орасан зор пайдасы екенін айтпай-ақ түсінуге болар. Сондайақ аталмыш өңір жерасты қазба бай лығына бай екені де жиі айтылады. Көршілес Өзбекстанның Зарафшан аймағында газ, алтын секілді химиялық элементтер бұрын нан өндіріліп келеді. Ал Қызылорда облысының Жаңақорған, Шиелі аудан дарының Қызылқұм бөлігінде соңғы жылдарда уран кеніне түрен тие бастады. Сонымен қатар, оның Арал теңізімен шектесетін бөлігінде мұнайдың мол қоры бар екенін мамандар жиі айтып жүр. Айтпақшы, дүниежүзінде сұранысы жоғары мәрмәр, графит, таскөмір, алтын секілді дүниелер де осы өңірден молынан табыла тынға ұқсайды. Шөл болсын, шөлейт болсын, Қызылқұм біздің жанымызға жақын өңірдің бірі. Кейбір елдер осындай жерлерде экологиялық туризмді дамытуға ерекше мән беріп отыр. Өкінішке қарай, әлемдегі әйгілі шөлдерден ешбір кем түспейтін Қызылқұм сол баяғысынша бұйығы қалпында сырын ішіне бүгіп жатыр. Оның құпиясының кілтін табуға қашан көңіл бөлмекпіз?.. Әділжан ҮМБЕТ, Қызылорда облысы. ДАТ! Жұмабай ЕСЕКЕЕВ, ақын, жыршы, өнертанушы, ҚР Мәдениет қайраткері: Ұлттық өнердің кешенді насихатын ойластыруымыз керек АЛАШ АЗАМАТЫ Қазақ ән өнеріндегі шоқтығы биік тұлға Үкілі Ыбырайға байланысты әлі күнге дейін ашылмай келе жатқан ақиқат жеткілікті. Оған себеп кеңестік қасап машина әйгілі «Гәккудің» авторын қудалауға ұшыратып, халық жауы санатында шығармаларына да қол сұғуы еді. Әйдік жазушы Сәбит Мұқанов Үкілі Ыбырайдың өз аузынан жазып алған «Аңшының әні» әлі күнге кейде халық әні, кейде Әсеттің әні ретінде аталып келеді. Сондай тағдыр тәлкегіне түскен «Аңшының әнін» авторына қайтаратын уақыт жеткен жоқ па? Көкшетау жақта «Аңшының әнінің» Үкілі Ыбырайдікі екендігіне ешкім таласпайды. Бірақ орталықтағы әншілеріміз эфир ге «халық әні» деп шығарып жүргендерін көріп, қайран қалып жататын кезіміз аз емес. «Айыртау арыстары» деген кіта бымда Байсейіт жырау, Орынбай ақын, Үкілі Ыбырай сияқты кілең мықтылар туралы жаздым. Сонда «Аңшының әні» деген эссем жарияланды. Биіктігі Бурабай тау ларындай Жалғызтау біздің ауылымыздан көрі ніп тұрады. Маңайының бәрі сыңсыған ну, қарағай, қайың. Жалт-жұлт еткен көл, жағасы түгел құрақ. Жалғызтау Үкілі Ыбырайдың ата қонысы. Үкілі Ыбырай бір топ серіктерімен бірге аңға шығады. Үкілі ба бамыздың қасында өзінің ең жақсы көретін әншісі Нұркей де бар. Арқада Жүсіп төре деген бақуатты, беделді адам болған. Оның Ұмсын деген ай десе аузы, күн десе, көзі бар, керемет сұлу қызы болыпты. Саятшылықтан кейін Нұркей мен Ұмсынды жолықтыруды жоспарлапты. Аң аулап жүріп саятшылар кешкілік Жүсіп төренің үйіне қоныпты. Осы оқиға керемет суреттеліп, 20 ауыз өлеңге сыйған. Тілі қандай ғажап? Менде ешқандай өзгеріске түспеген әннің түпнұсқа сөзі сақталған. Қазіргі айтылып жүргендерден «Аңшының әнінің» көп өзгеріске түскені байқалады. Қазіргі кезде халық әндері мен халық композиторлары әндерінің сөздері әртүрлі өзгерістер мен бұрмалауға түскені жасырын емес. Мұның себебі неде? Қазақтың ұлттық ән өнері әлі күнге ұмы тылмай, кең тарап айтылып келе жатыр. Халық әндері мен халық компо зиторларының әндері ауыздан-ауызға тарап, өзгерістерге ұшырайды. Біреу әнді бұрмалап, біреу сөзін ауыстырып жібереді. Ән нің бұрынғы түп-нұсқа сөзі мүлде басқа болып кеткендері кездеседі. Мұндай келеңсіз жайт Ақан серінің, Үкілі Ыбырайдың әндерінен жиі ұшырасады. Авторлары өзгеге телініп кеткен әндер де баршылық. Мәселен, Үкілі Ыбырайдың «Он саусақ» деген әні Біржанға телініп кетті. Біржан салдың ұлы әншілігіне ешқандай талас жоқ. Әлдебіреудің жаңсақ айтуымен қателік кеткен. Ақан серінің «Көкжендет» деген өлеңінде «шәулің ұзын» деген тіркес бар. Дұрысы «шалғың ұзын». Құстың шалғысы болады. Топшыдан кейінгі тұратын қияғын шалғы дейді. Тағы сол сияқты Ақан серінің «Сырымбет» әнінде «Елім-ай, енді есен бол» деп бітеді. Негізі, Ақан сері Жамал қызға арнап «Еркем-ай, енді есен бол» деп шығарған өлең жолы. Оны марқұм Роза Бағланова «Елім-ай» деп өзгертіп алды. Осының бәрін бір ізге түсіру қажет. Кезінде ән жинақтары баспаға әзірленгенде редактор лардың қателігі енді алдымыздан шығып жатыр. «Ән көңілдің ажары», «Ауыл кеші көңілді» деген кітапшаларын әзір легендер жауапкершілікті ұмытып, ұлттық мұраға салақ қарады. Ақан сері қыздарға арнаған ғашықтық әндерінде ешқашан «сәулем-ай» деп айтпаған. Ол сөз оның сөздік қорында мүлде жоқ. Ақын «қарғамай», «қалқа бала» деген одағай сөздерді пай даланады. Осындай жинақтардағы Ақан серінің әндерінен «сәулем-ай» деген сөз ді оқып, аң-таң болдым. Ақан серінің «Бал қадишасы» да кеңестік үкіметтің саясатының салқынымен өзгеріске ұшыраған. «Әйел теңдігі» деп ұрандатып өз қата рына қосылған Балқадишаны сексен бестегі шалға теліп қойдық. Бұдан өзге қанша мұрамыздың кеңестік мәдени рево люция ның салдарынан өңі өзгерді. Бұл олқылықтың орнын қайтып толтырамыз? Оны түзету үшін арнайы комиссия сайланып, әндердің мәтіндері мен әуендерін бір ізге түсіріп, жүйелі жұмыс жүргізу қажет. Ән жинақтарын әзірлеу барысында, әншілерді сахнаға шықпастан бұрын сүзгіден өткізіп, әні мен сөзінің дұрыс-бұрыс тығын түзейтін көркемдік кеңес құрылуы керек. Үкілі Ыбырайдың бүгінде ешкім білмейтін ең соңғы әнін орталыққа алып келіп, орындап бердіңіз. Бұл әнді қайдан, қалай таптыңыз? Үкілі Ыбырайға байланысты тың дүние лер жеткілікті. Ол кісінің түрмеде отырып шығарған өлеңдері де бар. Алайда ол онда көп отырмаған. Сол кездегі НКВДның ел аза маттарын тергеуі жайлы оқыған едім. Біраз тергелгеннен кейін ұзаққа созбай, қатаң үкім шығара салады екен. Естай Мырзахметов ретін тауып Үкілі Ыбырайға бай ланысты тергеу ісін қолға түсіріпті. Кейін оны мақалаға да айналдырды. Азулы ақынды Петропавлға айдап апарып, атқан көрінеді. Жер айдалып бара жатып Үкілі Ыбырай туып-өскен ел-жұртымен қош таса ды. Туған елге деген сағынышы мен қимас тық сезімі, қоштасуы, тіпті өзінің өнері де осы өлең шумақтарына арқау болған жылы облыстық «Көкшетау» газетінде жұмыс істеп жүріп іс-сапармен өз елім Айыртау ауданына қарасты Егіндіағаш деген ауылда тұратын Нұрмұхамед есімді қария есік алдында бір өлең ыңылдап отыр екен. «Бұл кімнің өлеңі, ата?» деймін ғой. «Үкілі Ыбырайдікі» дейді ол. Жалма-жан көшіріп алдым. Он шумақты өлең екен. Оған «Қоштасу» деп ат қойып алдым. Ел ішінде ерте кездері айтылатын мақамдар болатын. Әлгі өлеңді сондай мақамға салып, орындадым. Айыртау ауданында 1990 жылы Үкілі Ыбырайдың 130 жылдық тойы өтті. Сонда Үкілі Ыбырайдың жер айдалып бара жатқан шағындағы өлеңін сахнаға алып шықтым. «Уа, халқым, бір дәм айдап шықтым шетке, Рахым жоқ бұл сапардан үміт етпе. Дүниеден қазам жетіп өтіп кетсем, Бақұлдық бар қазаққа, айттым көпке» деген өлең жолдары өзінің жер айдалып бара жатқан үмітсіз шағынан сыр шертеді. Өзіңіздің Орынбай ақынды зерттеп жүргеніңізді білеміз... Орынбай Көкшетауда өлең қуғандар дың барлығының ұстазы. Біржан сал да, Ақан сері де, Үкілі Ыбырай да ақындық тұрғыда Орынбайды ұстаз тұтқан. Оның жыр айтатын өз мақамы бар. Өзі әрі ақын, әрі жыршы ғой. Айтыс ақыны ретінде де өз дәстүрін қалыптастырған адам. Төрт-бес айтысын жатқа білемін. Орынбайды көп зерттедім. Кеңес үкіметі тұсында ақын мұра сын насихаттау жөнінде бірнеше рет мәселе көтердім. Партия комитеттерінің жиналысы болған сайын Орынбай Бертағыұлының дәріптелуі төмендігін мәселе етіп отырдым. Жанақ, Кемпірбай, Балта, Со қыр Шөже сияқты ақындар Орынбайға орта жүздің бас ақыны деген атақ берген. Орынбайдың ең көп айтысқан ақындарының бірі Шөже. Кездескен сайын шарт та шұрт сөз қағыстырып, айтыса кетеді екен. Орынбай ақынның өмір, адам мен заман туралы нақылға толы толғаутермелері сөзсіз керемет туындылар. Ол кісінің «Қырық парыз» деген толғауын ертеден жатқа айтып келемін. Оны бұрын Жарман Рахимов деген әнші айтып оты ратын. Үкілі Ыбырайдың әндерін магнитофон сияқ ты айна-қатесіз жатқа соғатын. Әйгілі Молдахмет Тырбиев «әнші болсын» деп аузына түкірген. Қазақта сондай ырым бар емес пе? Жарман халық әндері мен тол ғауларын Молдахметтен алған. Ал Молдахметті Үкілі Ыбырайдың «магни то фо ны» деуге болады. Молдахмет қос жиені Мұса Асаинов пен Кәкімбек Салықовты өзінің тәрбиесіне алып, шығармашылық ба ғытқа бет бұруына себепші болған. Молде кеңнің айтыскер ақындығы да бір төбе. Сондай ұлыларымызды көтеретін ешкім болмай отыр. Көкшетауды сал-серілер елі дейміз. Ондағы ұлттық өнердің дамуы, бағыт-бағдары қалай? Қазақ өнерінің дәріптелу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Біздің аймақта Ақмола облыстық шығармашылық орталығының директоры, талантты әнші Саян Мұха медияр бастаған ұжым біршама іс атқаруда. Бірақ азаматтардың демеушілік, қаржылық АЛАШҚА АЙТАР ДАТЫМ... Ұлттық өнердің кешенді насихатын ойластыруымыз керек. Тыңдарманның талғамы өссе, өнерпаздар да соған сай деңгейі көтеріледі. Бүкіл әлемде теңдесі жоқ ән өнерімізді бұрмаламай, саф қалпында сақтаудың механизмі жолға қойылу керек. Концертке шығатын өнерпаздар көркемдік кеңестің сын сүзгісінен өтсе, нұр үстіне нұр болар еді. Сонымен қатар, қазақ өнерпаздары тізе қосып жұмыс істесе, көптеген асуларды бағындырары сөзсіз, жұмыстарында да береке болады. Тарыдай шашылып жүріп, әркім әрқалай тартқаннан ешкім ұтпайды, керісінше, одан ұлттық өнер мен халық ұтылады. қолдау жағы төмен екенін айту керек. Сол өнердің артынан қуып жүрген ат төбеліндей ғана адамдар шыж-пыж болып жүгіріп жүреміз. Қазақтың өнері өнерпазға ғана емес, халыққа, болашақ ұрпаққа қажет қой. Бастаған ісімізді жалғастырып әкететін құрығы ұзын, құлашы кең азаматтар құрып қалды ма деп күйінетінім жасырын емес. Нақты жұмысты жүргізетін жергілікті жерлердегі мәдениет саласын басқаруға өнердің исі мұрнына бармайтын адам дарды әкелу кеңес үкіметінің «сара жо лы». Қазақтың ұлттық мұрасына жаны ашитын, қолынан іс келетін басшыларға зәру болып келеміз. Ән мен күйде даму бар. Бірақ ол өзінің жылғасымен, арнасымен Орынбай ақын, Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырайдан келе жатқан табиғи өсіп-өркендеу. Шен-шекпенділермен талай айтысыптартыстық. Қазақтың өнеріне бір иілмейді ғой. Шенеуніктер қазақ музыкасының мәселесі көтерілетін шаралардың есігінен сығаламайды. Өзімізге-өзіміз проблеманы айта бергеннен не пайда? Естіп, нәтиже шығаратын тірі жан болмаса... Байырғы ата-бабаларымызда өнердің өркен жайып, қарқындап өскеніне қарап, қолдап-қолпаштау жағы да жақсы болғанға ұқсайды ғой. Халқымызда жылқысы жер қайысқан байлар баршылық болған. Ел аузында «шық бермес Шығайбай», «сараң бай» деген тіркестер жиі айтылады. «Алсын», «өссін» дейтін жомарттар көп болғаны тари хи шындық. Ондай тұлғалардың жақсылығы мешіт-медресе ашудан, кедейкепшіктің балаларын оқуға жіберуінен көрі неді. Сүтемген, Тоқсанбай деген байлардың жақсылығын халқы әлі ұмытпайды. Сасықтың Тоқсанбайы өз малының есебін білмеген. Біреу мал сұраса, «жыл қы шылардан ала беріндер» дей салады екен. Өзіне де, өзгеге де жетіп жатыр. Құнанбай қажы Меккеден, сосын Қарқаралыдан мешіт салдырған. Өз еліне дүниедегі небір құнды кітаптарды алдыртқан. Аға сұлтан болған Шыңғыс төре өз ұлы Шоқанмен бірге басқа да көптеген қазақ балаларының оқуына мұрындық болыпты. Қазіргілер Шыңғыс балаларды «Шоқанға серік болсын» деп оқытқан дейді. Ол дұрыс емес түсінік. Аға сұлтан қазақ жастарының біліммен суарылып, елге қызмет еткенін қалаған. Қазақтың қолөнер бұйымдарын Ленин градтағы көрмеге жіберіп отырған. Алашқа белгілі Сағынайдың да жарлыжақыбайларға көп көмегі тиіпті. Паң Нұрмағанбеттің Сағынайға берген аста-төк асы бүгінге аңыз болып жетті. Бүкіл қазақ сауын айтып барады. Бұл бір жағынан әкесінің немесе өзінің атын шығару болса, екіншіден, өнерге, қараша халыққа деген қамқорлық қой. Ән айтылып, күй тартылады, балуандар белдеседі, жүйріктер бәй геге түседі. Жеңімпаздарға таңдай қақтырар жүлделер тігіледі. Мыңдаған жылқы сойылып, ет пен қымызға бүкіл бұқара қауым бір тойынып қалады. Бүгінде жыр тыңдау дәстүрі үзіліп бара жатқаны ащы шындық. Жырды сақтай білу, оны халықтың құлағына сіңісті етудің қандай жолдарын ұсынасыз? Жырдың маңызы мен мазмұны айрықша. Онда неше түрлі мәйегі тамған, інжу-маржан сөздер ұшырасады. Көркем шығармаларға пайдалануға сұранып тұрған әлгі сөздердің жұтап бара жатқан қазақ тіліне ауадай қажет. Жырдың үлгіөнегелік, тәлім-тәрбиелік мәні де орасан. Ол тарих! Ол уақыттың көші! Сонау ерте сақ дәуірінен бастап кімдердің өткендігін, олардың мақсат-мүдделерін, ерлік пен батырлығын, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін бәрін сайратып көз алдына әкеледі. Не деген құдірет, десеңші! Жыршылықты сүйген адам жыр жаттап үйренеді. Біреу тез, біреу баяу жаттайды. Жырдың нағыз отаны Қызылорда облысы. Ол жақ та ғылар көмеймен бүлкілдетіп жырлайды. Біздің мақамдар олардікінен өзгеше. Ертеректе Көкшетауда мықты жыршылар болды. Зияда есімді әйел жыршы әлі есімнен кетпейді. Ұршық иіріп отырып-ақ «Көр ұғылыны» айтады. Бүкіл көрші-қолаң, ауыл-аймақ соның жырын тыңдауға жиналатын. Кейбір әсерлі тұсында әйелдер тіпті жылайтын. Мен бұрын келтіруші едім, кейін соның мақамынан айырылып қалдым. Өзім да соған таңғаламын. «Нау рызбай-қаншайым» дастанын жатқа соға тын тағы бір жыршы болушы еді, атын ұмытып қалыппым. Жоғарыда айтқан «Айыртау арыстары» кітабымда Бәйсейіт жырау туралы деректі әңгіме жазып едім. Бақ сылықты арнайы ұстанады, ұстай алмаса, тастайды ғой. Сол сияқты жыршы-жыраулыққа да сондай бетбұрыс қажет. Бәйсейіт жыраулықты түбегейлі ұстаған адам. Ол он төрт қиссаны жатқа білген. Оның інісі Жұма байдан «сен қанша қиссаны жатқа біле сің?» десем, «Мен ағама қайдан жетейін, он бір-ақ қисса білемін» дейді. Бір жер ден мықты адам шықса, сол өңірдегі өзге жастар да соған еліктейді емес пе? Інісі ағасына еліктейтін болса керек. Қобызбен жыр жырлайтын жас жігіт бар еді, марқұм ерте қайтыс болып кетті. Бақсыларды музыка тілімен, түрлі шөп дәрі, тылсым күштермен адамның жаны мен тәнін емдеушілер ғана емес, тамам жұртты таңғажайып қабілетімен таңғалдыратын өнер иесі десек, артық емес. Қазаққа ғана тән қабілетті бақсыларды көзіңіз көріп пе еді? Біздің елде аты аңызға айналған Тастемір деген бар еді. Баяғы Қойлыбай бақсыдан бір мысқал кем емес. Ауылымыз дан жеті шақырым жерде Сүйіндік деген бақсы болды. Ол Тастемірдің шә кірті. Кез келген кереметін өлеңмен жасайды. Өлеңмен жындарын шақырады. Бақсылық сарынын «Сүйіндік бақсы атандым, Тас темір ден бата алдым» бастайтын. Үф деп үрлегенде аузынан оты шығады. Қыпқызыл шоқ боп тұрған балтаны жалағанын өз көзіммен көрген-тұғынмын. От жақ тырып, үстіне балтаны қояды. Темір қып-қызыл болған сәтінде балтаның сабынан ұстап көтеріп, тілімен қариды. Тілге шоқ темір тигенде шыжылдап тұрып дыбыс шығады. Зәре-құты қашқан әйелдер бастарын ұстап алып жөнеледі. Лиман деген атамыз ауылда басқарма болып істеді. Екеуі Сүйіндік бақсымен түйдей құрдас. Бастық болғандықтан, өктем сөйлеуді әдеткен айна л- дыр ған Лиман Сүйіндік бақсыға бір жағы құрдастық әзіл сыңайымен «сен осы бақсылығыңды қойсаңшы» депті. «Қап, бә лем, саған көрсетермін» деп Сүйіндік қалып ты. Содан Лиман атамыз біздің ауылға барып-қайтып келе жатады. Ай сүттей жарық дейді. Орманды жерлер жиі кез деседі. Орманнан шыға бере жазық бет кейлер басталады. Сондай бір қалың жынысты ағаштардан шыға бере аппақ қардың бетінде қап-қара қозы маңырап жатыр дейді. Қозыны шанаға сала салып, атты енді жүргі зейін десе, шананы орнынан жылжытуға шамасы жетпей, ышқынады екен. Сұлы жеп тұрған ауылнайдың аты екі шақырым шық пай болдырып қалуы қалай деп аң-таң болыпты. Қозыны тастай салса, ат шанамен бірге құстай ұша жөнеліпті. Артына қараса, қозы адамша сақылдап күледі дейді. Өзі қорыққаннан есінен айырылып қалыпты. Ал ат болса, зулағаннан тоқтамай ауылға дейін шауып келіпті. Кейін Сүйіндік Ли манмен кездескен шағында «жолда не көрдің?» деп сұрапты. Лиман атамыз Сүйіндіктің бақ сылығына сонда анық көз жеткізген екен. Әңгімелескен Арман ӘУБӘКІР Сауықтыру жәрдемақысы қалай төленеді? Мен 2011 жылдың қыркүйек айынан 2012 жылдың 12 қаңтарына дейін мектеп қабырғасында қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болып жұмыс істедім. Қаңтар айынан бастап кәсіптік лицейде осы мамандығым бойынша қызмет етіп келемін. Менің айлық жалақым 47 мың теңгені құрайды. Жыл сайынғы алатын сауықтыру жәрдемақым қалай төленетінін білгім келеді? Қаншайым ТҰРАРҚЫЗЫ, Алматы ҚР Еңбек кодексінің 239-бабына сәйкес мемлекеттiк бюджет есебiнен ұста латын азаматтық қызметшiлерге лауазымдық жалақысы мөлшерінде сауықтыруға арналған жәрдемақы төлене отырып, ұзақтығы күнтiзбелiк отыз күннен кем болмайтын жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы берiледi. Азаматтық қызметшiлерге сауықтыруға арналған жәрдемақы күнтiзбелiк жылда бiр рет төленедi. Азаматтық қызметшілер лауазым дарының тізбесі Үкіметтің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі 850 қау лысы мен бекітілген. Лауазымдық жала қының мөлшері еңбек шартында аталуы тиіс. Экологиялық апатты аймақта тұрғандарға қандай көмек көрсетіледі? Мен Қызылорда облысы Арал ауданында дүниеге келіп, сонда орта білім алдым. Қазалы ауданына тұрмысқа шығып, сонда тұрып жатырмын жылдан бастап жолсерік болып жұмыс атқарудамын. Осы эколо гия лық апатты аймақта тұруыма байланысты қосымша ақы алуым керек пе? Ажар ІЗТІЛЕУҚЫЗЫ, Қызылорда облысы 1992 жылғы 30 маусымдағы ҚР «Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Заңының 13-бабына сәйкес экологиялық қасірет аймағында тұратын халыққа эколо гиялық жағынан қолайсыз жағдайда тұрғаны үшін: экологиялық апат аймағы бойынша 1,5; экологиялық дағдарыс аймағы бойынша 1,3; экологиялық дағдарыс жағдайына жақындаған аймақ бойынша 1,2 коэффициентті қолдана отырып, еңбекке ақы, сти пендия төлеу белгіленеді. Осы коэф фи циенттер қызметкердің лауазым дық жалақысына қолданылады. Заңның 3,4,5-баптарына сәйкес экологиялық апат аймағына Қызылорда облысының Арал және Қазалы аудандарының, Ақтөбе облысының Шалқар ауданының ау мақтары кiредi; экологиялық дағ дарыс аймағына Қызылорда облысы аудандарының аумақтары, Қызылорда қаласы және әкiмшiлiк-аумақтық бағынысына кiретiн елдi мекендердi қоса алғанда, Байқоңыр қаласы кiредi; экологиялық дағдарыс жағдайына жақындаған аймаққа Ақтөбе облысының Байғанин, Ырғыз, Мұғалжар, Темiр аудандарының Оңтүстiк Қазақстан облысының Арыс, Отырар, Созақ, Шардара аудандарының және Түркiстан қаласының, сондай-ақ Қарағанды облысының Ұлытау ауда нының аумақтары кiредi.

7 СЕРПІН ОЙТОЛҒАҚ Жарамсыз жанармайдың жолын кесуге жеңіл жаза кедергі Салынған айыппұл мөлшерінің кәсіпкер дің бір күндік пайдасына да жетпейтіні кә сіпкерлерді заңға пысқырып қара майтын дәрежеге жеткізген. Демек, заң кү шеймей, жанармай сапасы да жақсарар күн алыс секілді. Айдарбек ӘЛІМБЕТОВ, көлік жүргізушісі: 1 шілдеден бастап елімізде жанар май бағасы арзандады. Әйтсе де жа нармай сапасы әзірге қуантпай тұр. Са пасыз жанармайды көлік бірден сезеді. Мотор дұрыс жұмыс жасамай қалады. Бірақ амал жоқ, сапасыз жанармайды сатып алып құюға мәжбүрміз. Сапасыз жанармай мәселесінің қоз - ғалғанына біршама уақыт өтсе де, кемшіліктер түзелер емес. Мәселен, былтыр елімізде 175 жанармай құю стансысы тексерістен өтіп, олардың 109-ынан заң бұ зушылықтар анықталып, сапасының сәйкес кел меуіне байланысты 400 млн теңгенің жа нармайын сатуға тыйым салынған. Тіпті Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі былтыр сапасыз бензин сатқан бе кеттердің тізімін де арнайы жариялаған еді. Әйтсе де аты аталып жатса да, айылын жи майтындардың әрекетіне дауа табылмай тұр. Айта кетер жайт, экологиялық ахуалы көңіл көншітпей тұрған Алматы қаласының аспанындағы зиянды қалдықтардың 80 пайызын көліктерден бөлініп шығатын зиянды газдар құрайды екен. Демек, са пасыз жанармай жағудан басқа амалы жоқ көлік жүргізушілері Алматы аспанын бүл діруге елеулі үлес қосып жатыр. Осының салдарынан бүгінде Алматы қаласы тұрғындарының арасында тыныс жолдары аурулары мен аллергиялық аурулардың күрт көбейіп кеткенін де дәрігер мамандар рас тап отыр. Ендеше, «өзіміз отырған бұтақ ты өзіміз кесіп», өзімізге ор қазып жатқа нымызды түсінетін кез жеткен секілді. Күн санап Еуро-4, Еуро-5 стандартына ұмтылып, тіпті шетелден осы стандартқа сай МӘСЕЛЕ Бала өмірдің бал құрағы. Баланың тал-шыбықтай дұрыс өсіп, дұрыс жетілуі ең алдымен ата-анаға, қоршаған ортаға тікелей байланысты. Сондықтан балалардың келешек өмірге нық аяқ басуына өтпелі кезеңде бар ықыласназарыңызды аударып, көңіл бөлмесеңіз кейін бармақ шайнауыңыз әбден ықтимал... Бұлай деуге себеп те жоқ емес. Өйткені бал дырғандардың, әсіресе жазғы демалысқа шыққаннан кейін емін-еркін жүріп, сан соқтырар жағдайлардың туындап жа татыны бар. Бірақ көбіне оған мән бермей, со ңы тіпті қайғылы жағдайларға әкеліп соқтырып жатады. Әсіресе, өздерін жігіт са найтын жастағылар ата-анасының рұқ сатынсыз өз бетімен тірлік жасауға тырысады. Бұл орайда, олардың ақыл толтыр ма ғандығын білетін ересектер оны өздерінің арам ойларын жүзеге асыруға пайдаланады. Әсіресе, қазіргі таңда бала қолымен қыл мыс жасап жатқандардың қатары кө бейіп барады. Мұндағы басты себеп, ба лалардың мектептегі оқулары аяқталып, де малысқа шыққаннан кейін қолдары босап, іс тейтін шаруасы қалмайды десе де болады. Бұл орайда көпшілік балдырғандар жазғы де малыс лагерьлері мен сауықтыру алаңдарында уақыттарын тамаша өткізбей ме деп қарсы дау айтатындар да табылады. Деген мен олардың барлығы да пайдалы, денсау лығын жақсартатын, ой-өрістерін ке ңі тетін демалысты өткізіп жатпағандығы тағы рас. Себеп, бүгінгі таңда демалыс базалары мен сауықтыру алаңдары заман талабына сай жабдықталғанымен олардың қара пайым жұрттың қалтасына сәйкес келмейтіндігі ата-аналардың ашу-ызасын туғызады. Әмина ЖАНСЕРІКОВА, ата-ана: Балаларымыздың жақсы дем алып, келер оқу жылына жаңа күшпен, тың білім алғанын бәріміз қалайтынымыз рас. Дегенмен ондай жағдай жасауға әркім нің шамасы жете бермейді. Өйткені дәл қазір кез келген демалыс лагерь лері нің бағасы күйіп тұр. Арзаны мың төңірегінде болса, қымбаты 100 келмейтін көліктердің шекарадан бері өтуіне тыйым салып жатсақ та, еліміздегі жа нармай сапасын жақсартуға ша ма мыздың жетпей отырғаны өкінішті. Ақмарал ҚАЛМҰРАТОВА, «Organіc» тәуелсіз мұнай өнімдерін зерттеу орталығының директоры, химия ғылымының кандидаты: Шыны керек, жанармай сапасына сын айтылып келе жатқанына біршама мың нан асатыны бәрімізді де қинап тұр. Ба лаларымыз мектептен шыққаннан кейін ешқайда қыдыра алмайды. Ал оны кө ңіліміз қалағанымен, көрпемізге қарай көсілуге мәжбүрміз. Расында да, қазіргі кезде балалар демалысын тиімді өткізудің қай жерде болмасын ақ сап тұрғаны тайға таңба басқандай анық. Се беп, демалыс кезінде балаларды қабылдай тын лагерьлердің құны, расымен де, қал таны қағып тұр. Әсіресе атағы дардай ку рортты аймақтардағы республикалық демалыс лагерьлеріндегі баға ұшып тұр. Мәсе лен, баршаға таныс республикалық «Балдәу рен» оқу-сауықтыру лагерінің биылғы жыл ғы бағасы 150 мыңнан кем болмай тұр. Ал Ақмола облысының Зеренді курорттық ай мағында орналасқан «Сұңқар» демалыс базасында балалар лагерінің бағасы 120 мың болып белгіленіпті. Ал министрліктен осыншама тұрмысы төмен және жетім балаларды тегін дема лыспен қамтамасыз ету қажет деген тапсырма ал ған жергілікті білім беру орындары жинал ған қордан не болмаса, ата-аналардың өздерінен әупірімдеп жинақтап, балаларды лагерьлерге жібереді. Сонда бұл лагерьлер тек қалталылар мен «крышасы» барлардың уақыт өтсе де, сапа мәселесі жақсарар емес. Біз жанармай бекеттерін тексеру кезінде көптеген заңбұзушылықтарға кездесіп жатамыз. Әйтсе де жанармай бекеттері өздеріне қолданылар жа заның жеңілдігінен кемшілікті түзегеннен гө рі, айыппұл төлей салуды жөн көріп алған. Байқағаным зауыттан тікелей жа нармайдың сапасын сақтай отырып жеткізген жанармай бекеттерінің өнімі талапқа сай болса, заңсыз жолмен аты да, заты да белгісіз жеткізушілерден сатып алынған жанармай бекеттерінің са тылымдағы өнімдерінің сапасы адам шошырлық. Біз ай сайын тексеру жүр гіземіз. Және ай сайын заң бұ зушылықтарға кезігеміз. Сондықтан қала тұрғындарының денсаулығына кері әсер етіп, экологияның бұзылуына мұрындық болып отырған сапасыз жанар маймен күресудің бір жолы заңды қатаңдату деп ойлаймын. Қараусыз бала қылмысқа бейім ғана демалатын орны болғаны ма? Өмірдің қулық-сұмдығы мен әділетсіздігін балалық шағынан көріп өскен жас өркеннің алдағы болашағында ел болашағы үшін адалдықпен қызмет ететініне кім кепілдік бермек?! Өзекті мәселенің жуық арада шешілетін түрі тағы көрінбейді. Өйткені көбінесе өздері жинаған қаржы арқылы материалдық-техникалық жағдайын қалыптастыратындықтан ақша алмай тегін қабылдауға оларға тиімді болмайды. Өткенге көз жіберсек, 1993 жылдары Ақ мола облысында 64 балалар лагері жұмыс істеген екен. Ал қазір олардың саны 20- ның шамасында ғана. Бірқатары әбден тозып, істен шыққан. Дәл қазір облыс ау мағында тек «Балдәурен» республикалық жазғы лагері мен «Жұлдыз» лагерінен бас қа демалыс орындары тек жазғы уақыттарда ға на жұмыс істейді. Көпшілік демалыс лагерь лері жекеменшіктің қолына өтіп, басқа мақсаттарға қолданылып кете барған. Ал оны қайта алып, мемлекеттің қарауына беруге қаржы қолбайлау болып отыр. Статистикалық мәліметтерге қарағанда жасөспірімдер арасындағы қылмыс саны дәл осы маусымда күрт өсетінін мамандар да растап отыр. Гүлнар ПИНЧУК, Ақмола облысы Ішкі істер департаментінің баспасөз хатшысы: Расында, балалар мен жасөспірімдер дің жазғы уақытта қараусыз қалатындықтан түрлі заңбұзушылықтардың орын алатыны рас. Биыл ақмолалық полиция қызметкерлері «Демалыс» атты про филак тикалық шара ұйымдастырып, оның нәт ижесінде тұрмыс жағдайы төмен отбасыларындағы профилактикалық есепте тұрған баланың демалысы ба қылауға алынды. Шара барысында кә мелет жасына толмаған 32 бала әкімшілік жауапкершілікке тартылса, олардың 11-і алкогольдік ішімдік ішіп тұрған жерінде ұсталды. Аталған фактілер балалардың жазғы уақытта бақылаусыз қалатынын айғақтап бе реді. Әрине, мемлекеттік білім беру орындары шама-шарқынша балалардың жазғы демалысын тиімді ұйымдастыруға барлық жағ дайды жасауға тырысатыны анық. Дегенмен бұл өзекті мәселеге қоғамдағы барлық мемлекеттік органдардың бейжай қарамай, өз тараптарынан көмек бергені ләзім болар еді деген ойдамыз. Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ, Көкшетау БІЗДІҢ ОЛИМПИАДАШЫЛАР Үш үздік Марина ВОЛЬНОВА Туған жері: Қызылорда облысы, Қазалы ауданы Туған жылы: Спорт түрі: әйелдер боксы Салмақ дәрежесі: 75 келі Жеке бапкері: Ержан Мәржікпаев Ең ірі жетістіктері: 2010 жылғы Азия чемпионы, сол жылы өткен әлем чемпионатының күміс жүлдегері. Бокстан Қытайдың Циньхаундао қаласында өткен әйелдер арасындағы әлем чемпионатында Олимпиадалық салмақта үміт артқан боксшы қыздарымыз жүлделі орынға жақындай да алған жоқ. Бірақ өз құр лықтарында үздік болғандықтан, мүм кін болған үш жолдаманың екеуін енші ледік. Бір жолдама Саида Хасеноваға бұ йырса, екіншісі Марина Вольнованың Лон донға баруына мүмкіндік берді. Бокстан әйелдер арасындағы әлем чемпионаты бұрымды боксшыларды Олимпиадаға сұрыптайтын жалғыз турнир болатын. Қызылордалық Марина Воль нова ширек финалда Ресей үміті, бүгінде АІВА рейтингісі бойынша бірінші орында тұрған Надежда Торлоповадан ұтылып қалды. Ширек финалда сүрінген соң, жолдама көзден бұл-бұл ұшты деп ойлағанбыз. Бірақ маусым айында АІВА қазақ жанкүйерлерін жағымды жаңа лығы мен қуантты. Өз салмағында алғашқы се гіз дікке енген Марина Азия бокс шы ларының алды болып тұр екен. Осылайша, әрбір құрлыққа берілетін қосымша жолда ма Қазақстан қоржынына келіп түсті. Олимпиадаға баратынымды естіген де, қуанғанымды көрсеңіз... Бұл менің өмір бойғы арманым еді. Қытайдағы әлем чемпионатында тіземнен алған жара қатым сыр беріп, жүлделі орыннан қол үзіп қалдым. Әйтпесе медаль алатындай мүм кіндігім бар болатын, дейді Марина. Марина Вольнова алыс ауылда туып-өскен қарапайым қыз. Қызылорда об лысының Қазалы ауданында дүниеге кел ген. Кішкентайынан шаршы алаңға жақын өскен ол ес біле келе, бақытын бокс қолғабынан іздейді. Алғашында қызының жұдырық жұмсап, нағыз ерлерше ай қасып жүргенін ұнатпаған анасы Мари наның боксты жалғастыруына қарсы болған. Бірақ намысты қыздың алғашқы жүлделері анасын райынан қайтарыпты. Тізесінен алған жарақатын сылтау етіп, әлем чемпионатындағы жеңілісін жуып-шайып отыр деп ойламаңыз. Аяғын ауырсына берген соң, дәрігерлер Ма ринаға ота жасау керек деп шешеді. Ота жасатқан соң, кем дегенде жарты жыл шаршы алаң туралы ұмытып, жаттығу жұмыстарын естен шығара тұру керек еді. Алайда Олимпиадаға лицензия тарататын әлем чемпионаты жақындап қалған соң, Марина бар болғаны екі ай тынығып, қарқынды дайындыққа кірісіп кетті. Олимпиададағы мүмкіндігі: Марина Вольнова сары құрлықтың алды болып, әлемдік сынның медалін мойнына тақ қан, батыр қыз. Сондықтан одан жүлде кү те міз. Соңғы әлем чемпиона тында жар қырай алмаса да, оны фавориттер қа тарынан сызып тастауға болмайды. Басты қарсыластары: Марина ешкім ді бөліп-жармай, Олимпиадаға қатысатын барлық қарсыластарынан қауіп күтеді. Біз өз тарапымыздан, АІВА түзген рейтингте ал ғашқы үштікте тұрған ресейлік На деж да Торлопова, ағылшын қызы Саванна Маршалл және қытай үміті Ли ФУТБОЛ 7 Джинсиді Маринаның негізгі қарсыластары дегіміз келеді. Арли ЧОНТЕЙ Туған жері: Қырғызстан, Нарын облысы Туған жылы: 1 шілде 1992 жыл Тұрғылықты мекен жайы: Шымкент қаласы Спорт түрі: ауыр атлетика Салмақ дәрежесі: 56 келі Ең ірі жетістігі: 2012 жылғы Қазақстан чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері Талдықорған қаласында өткен Қазақстан чемпионатында Ауыр атлетика феде рациясының бізге дайындаған «тосын сы йына» куә болдық. Қазақстан атын әлем дік сында асқақтатып үлгерген Сергей Кузнецов, Владимир Седов, Сергей Ис томин сынды ауыр атлеттер елде қалып, Олимпиадаға Қытайдан Қазақстанға қо ныс аударған атлеттердің баратыны белгілі болды. Сол екі зілтеміршінің бірі Чонтей Арли. Чонтей Қырғызстандағы дүнген отбасын да дүниеге келген. Сегіз жасынан бастап зілтемірге аңсары ауған бала ата-анасының отбасы жағдайына байланысты Қы тайдың Хунан провинциясына көшіп ке тіпті. Ауыр атлеттері әлемнің алды болып тұрған Қытайда негізгі құрамға ілігу қиынның қиыны. Елішілік сында нә тиже көрсете алмағасын, туған жері Қырғызстанға қайтып барады. Ал Ыстықкөлде оқу-жаттығу жиынында жүрген ауыр атлетикадан Қазақстан ұлттық құрама сы Қырғызстан құрамасындағы жас баланың әлеуетіне таңғалып, топтан озып шығатынын байқап қойса керек. Дереу Қазақстанға әкеліп, ел азаматтығын алып берді. Фархад ХАРКИ Туған жері: Қырғызстан Тұрғылықты жері: Ақтөбе қаласы Туған жылы: 20 сәуір 1991 жыл Спорт түрі: ауыр атлетика Салмақ дәрежесі: 62 келі Ең ірі жетістігі: 2012 жылғы Қазақстан чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері Ауыр атлетикадан ұлттық құраманың бас бапкері Алексей Ни Олимпиадада ел намысын қорғайтын «су жаңа» легионердің құрамаға қалай қосылғанын былай деп түсіндіреді: Бұрын Зүлфия Чиншанло мен Майя Ма незаны ауыр атлетика федерациясы ат тай қалап әкелсе, Арли Чонтей мен Фар хад Харкиді Оңтүстік Қазақстан және Ақ төбе облыстары қатарға қосып отыр. Осы Олимпиада ойындарына Ақтөбе об лысынан бір ғана спортшы, суда жүзуші Александр Тарабрин жолдама ал ған. Енді оның қасына ауыр атлет Фархад Харки еріп баратын болды. Олимпиададағы мүмкіндіктері: Шетел ден спортшы шақырту үрдісі не гі зінен бұрынғы Кеңес Одағының қатарында бол ған мемлекеттерге тән құбылыс. Жергілікті спортшыдан деңгейі едәуір жоғары ле гионер ғана Олимпиада ойындарына қа тыса алады. Демек, Арли Чонтей мен Фар хад Харкидің медаль алуға толық мүм кіндігі бар болғандықтан, еліміздегі Ауыр атлетика федерациясы осындай қадам ға барып отыр. ҚР ауыр атлетика феде рациясының бас хатшысы Меңдіхан Тәпсірұлы Фархад пен Чонтейді: «Өте мық ты жігіттер» деп бір ауыз сөзбен сипат тама берді. Біздіңше, бұл өте түсінікті анық тама сияқты. «Ақтөбе» ақсаң қағып, «Ордабасы» оза шапты «Ақтөбе» және «Ордабасы» Еуропа лигасының екінші електік сатысындағы алғашқы ойындарын өткізді. Екеуі де түзде ойнап, бірі ұтылып, бірі тең түсті. Шыны керек, «Ақтөбе» Молдованың «Милсами» деген клубын түзде де, үйде де же ңетін шығар деп ойлағанбыз. Дәме лендік-ақ. Бірақ «Ақтөбеміз» қара басып, Мол дова кубогының иегерінен екі доп айыр масымен ұтылып қалды. «Сенген қойым сен болсаңның...» керін жасады. Енді қа рымта кездесуде есесін қайтаруы керек. Қайтарады деп үмітенеміз де. Ал «Ордабасы» жарады. Бүкіл Еуропаға танымал «Русенборгпен» итжығыс түсті. «Ру сенборг» Чемпиондар лигасында 132 ойын өткізген команда (соның 49-ында жеңіске жеткен). «Ордабасы» болса, Еуро па кубогы аясында үшінші рет қана алаң ға шықты. Осының өзі көп нәрсені мең зеп тұрған жоқ па?! Әйтсе де «Орда басы» азулы команданың ығына жығыл мады. Қаймықпай, табан тіресе шайқасып, соңғы секундттарда таразы басын те ңес ті ріп кетті. «Русенборг» клу бының ойын шы ларын, бапкерлерін жә не жанкүйерлерін сеңдей соғыстырды... «РУСЕНБОРГ» (ТРОНХЕЙМ, НОРВЕГИЯ) «ОРДАБАСЫ» (ШЫМКЕНТ) 2:2 Голдар: Дочкал, 33 (1:0). Дочкал, 45-пенальтиден (2:0). Пахолюк, 75 (2:1). Гуйе, 90 (2:2). «Ордабасы»: Бекбаев, Мвесигва, Трайкович, Мұхтаров, Арури, Карпович, Касьянов, Бейсенов (Пахолюк, 46), Мансур, Тәжімбетов (Джилас, 68), Коллинз (Адырбеков, 83). Қосалқы құрам: Нестеренко, Сүйімбаев, Қожабаев, Әшірбеков. *** «МИЛСАМИ» (ОРГЕЕВ, МОЛДОВА) «АҚТӨБЕ» (АҚТӨБЕ) 4:2 Голдар: Кападзе, 8 (0:1). Богю, 16 (1:1). Веллингтон, 33 (2:1). Богю, 51 (3:1). Смақов, 56 (3:2). Геци, 87 (4:2). «Ақтөбе»: Сидельников, Бадло, Смақов, Кенжесариев, Логвиненко (Праймус, 46), Байер, Хайруллин, Ковальчук, Бикмаев, Кападзе, Гейнрих Қосалқы құрам: Нарзикулов, Землянухин, Климавичюс, Дарабаев, Қуат, Лисенков. Қарымта кездесулер 26 сәуір күні өтеді. «Ордабасы» Норвегия клубын Алматыда қабылдаса, «Ақтөбе» Молдова кубогының иегерлерімен өз алаңында кездеседі. Жас мамандарға еңбек демалысы қанша күнге беріледі? Әкімшілік грантпен оқу бітіріп келген мамандардың алғашқы жылғы еңбек демалысы қанша күн болуы тиіс? Лаура БАЗАРАЛИНА, Қарағанды облысы Сарапшы маманның мәліметінше, Қа зақстан Республикасы Еңбек кодексі нің 101-бабына сәйкес, егер қызметкер лердiң жекелеген санаттары үшiн басқа нор мативтiк құқықтық актiлерде, еңбек шартында, ұжымдық шартта және жұ мыс берушiнiң актiлерiнде көп күн саны көзделмесе, қызметкерлерге ұзақтығы күнтiзбелiк жиырма төрт күн болатын жыл сайынғы негiзгi ақылы еңбек дема лы сы берiледi. Мәселен, «Білім туралы» Қазақстан Рес публикасы Заңының 53-бабына сәй кес, жалпы орта, техникалық және кә сiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру ұйымдарының педагог қызмет кер лерi мен оларға теңестiрiлген адамдар үшiн ұзақтығы күнтiзбелiк 56 күн; оқу-әдiстемелiк қызметкерлерi, қам тамасыз ету, мектепке дейiнгi және қо сымша бi лiм беру ұйымдарының педагог қыз мет кер лерi мен оларға те ңестiрiлген адам дар үшiн - күнтiзбелiк 42 күн ақы тө ле нетiн жыл сайынғы еңбек демалысын алу дың әлеуметтiк кепiлдiк терiн ие ле недi. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, мемлекеттік қызметшілерге ұзақтығы отыз күнтізбелік күн жыл са йын ғы ақылы еңбек демалысы беріледі. Сондай-ақ Кодекстің 239-бабына сәйкес, азаматтық қызметшілерге 30 күнтізбелік күннен кем емес көлемде жыл сайынғы еңбек демалысы бе ріледі. Қосымша жұмыс үшін ақы қалай төленеді? Медициналық мекеменің бөлім меңгерушісі қосымша 0,5 бірлікпен дәрігер терапевт қызметін атқарған жағдайда қосымша жұмыс үшін ақы төленуі тиіс пе? Меңдігүл МАҚҰЛБЕКОВА, Оңтүстік Қазақстан облысы ҚР Еңбек кодексінің (бұдан әрі Кодекс) 1-б. 1-т. 58) тар мақ ша сына сәй кес, қоса атқарылатын жұ мыс қыз мет кердің негізгі жұмы сы нан бос уақытында ең бек шарты жағ дайында тұрақты, ақы төленетін бас қа жұмысты орындауы. Кодекстің 196-бабына сәйкес, қызметкер өзi еңбек қа ты нас та рында тұрған бiр жұмыс берушiмен (негiзгi жұмыс оры ны бойынша), сон дай-ақ бiрнеше жұмыс бе рушi мен де қоса атқаратын жұ мыс ту ралы еңбек шартын жасасуға құ қы лы. Қоса атқаратын жұмыс туралы ең бек шартында жұмысты қоса ат қару жөнiнде сiлтеме болуы мiн деттi. Қоса атқаратын жұмыс кезiндегi жұ мыс уақытының ұзақтығы Кодекстің 198-бабына сәйкес жүзеге асырылады. Осы бапқа сәйкес, негiзгi жұмыс орны бо йынша және қоса атқаратын жұмысы бойынша күнделiктi жұмыстың жиынтық ұзақтығы осы Кодекстiң 82-бабында бел гiленген күнделiктi жұмыс уақытының нор масынан 4 сағаттан артық аспауға тиiс. Сонымен қатар, Кодексте үстеме жұ мыс қызметкер жұмыс берушінің бастамасы бо йынша орындайтын, жұмыс уақытының бел гіленген ұзақтығынан тыс жұмысты атайды. Демек, үстеме жұмыстар мен қоса атқара тын жұмыс екі бөлек түсінік. Осы орайда, қоса атқарылатын жұмыс бо йынша жұмыс уақыты үстеме жұ мыстарға жатпайды. Кодекстің 23-б. 2-т. 19)-т. сәйкес, жұмыс уақытының, оның ішінде әрбір қыз меткер орындайтын үстеме жұмыстардың, зиянды (ерек ше зиянды), қауіпті еңбек жағ дай ла рындағы жұмыстардың, ауыр жұмы с тардың нақты есебін жүргізуге мін детті.

8 8 КЕҢЕС Шіліңгір ыстық болмаса, Далаға шықсаң, аспан айналып жерге түскендей ыстық. Ішке кірсең, қапырық. Қоғамдық көлікте тозақ, автокөлікте монша. Айнала желпінген жұрт. Сусын мен балмұздаққа кезек. Бірақ суды шелектеп ішсең де, шөлің бір қанбайды. Осы ыстық жақта өмір сүретіндер қалай шыдайды екен? Шындығында, көп халықтың дәстүрі күннің ыстығына төтеп беруден туындаған. Ең әуелі бұл - түскі демалыс, яғни он екіден үш-төртке дейін барлық жұмыс тоқтатылады. Латын Америкасында, Италияда, Араб елдерінде, Үндістанда адамдар дымқыл шүберекке оранса, үндістер басына мұздай сүлгіні байлайды. Ал менің әжем күн өтпесін деп жаулығының ішіне түйежапырақ салатын. Су-у! Жайшылықта адам ағзасы тәулігіне 2-2,5 литр ылғал бөліп шығарады. Ыстық күнде бұл мөлшер 4 литрге дейін кетеді. Ғалымдардың зерттеуінше, 1 литр суды жоғалтқанда, шөл қысады, 2 литрде ақыл-ой қызметі төмендейді, 3 литрде бас айналады, 4 литр кетсе жүрек талмасы ұстауы мүмкін. Су ағзада тұрақтауы үшін шай, шырын не газдалған сусынның құрамында құнарлы заттар, негізінен қант, органикалық қышқылдар мен минералдар болуы қажет. Шөл басудың мақсаты салқын суды бейбере кет сылқыту емес, ағзадан шайылып кеткен нәрлі заттардың орнын толтыру. Сондай-ақ жазда ішімдікпен әуестену қауіпті. Алкоголь жүрек ке артық салмақ түсіреді және ағзаны сусыздандырады. Сондықтан сыра ішпесе тұра алмайтындар оның алкогольсіз түрін таңдағаны дұрыс. Біздің адамдар ыстық шай мен кофеге құмар. Одан гөрі көк шай жақсы. Кепкен жемістен қайнатылған компот пен қышқыл жемістен жасалған сусын да шөлді басады. Майлы, ащы және тұзды тағамнан бас тартқан дұрыс. Жеміс пен көкөніске бас қойғандар ұтылмайды. Ењбек пен спорт Қатты ыстықта денеге күш түсіре тін қимылдардан бас тарту керек. Әсіресе қатты жүгіруге болмайды. Салқын бөлмеде спортпен айналыса тындарға құлаққағыс: дене қызып тұрғанда далаға шықпайды. Терді басып, тыныстау керек. Дәрігерлер шыжыған ыстықта көп жұмыс істеуге болмайды дейді. Бұл қара жұмысқа ғана емес, ой еңбегіне де қатысты айтылған сөз. Көп елде жұмыс орнындағы ауа температурасы 28 градустан асса, жұмыс күні қысқартылады. Салќын ауа, салќын су Апшыны қуыратын аптапта сал қын ауа мен өзен-көлдің суы құтқарады. Әлбетте, кондиционер бөлме ішінде самалдай есіп, жаныңды жай таптырады-ақ. Алайда оның зияны да зор. Біріншіден, салқын бөлмеден бірден ыстық ауаға атып шығу ағза ға ауыр. Екінші ден, суық тиіп қалуы мүмкін. Қозғалыстағы ауа мұрынның ішін құрғатып, вирус атаулының ағзаға енуін жеңілдетеді. Әрі конди ционерден ескен суық ауа жұқпалы инфекцияның көбеюіне қолайлы жағдай тудырады. Шілденің шіліңгі рінде мұрнын тартып, жөтеліп жүр гендердің көбейетіні содан. Жалпы, бөлме ішіндегі температура градустан төмен болмасын. Егер бөлмеде кондиционер де, желдеткіш те жоқ болса, ауаны ылғалдандыруға тырысу керек. Үндістанда, мәселен, су пердені іліп қояды. Жалпы, перденің күн сәулесін ұс тап тұруда көмегі көп. Терезені жабатын атермальды перделер мен пленкалар да бөлмедегі бірқалыпты температу раны ұстап тұруға кәдімгідей сеп. Үйде жүргенде жиі шомылуға жағдай бар. Ал ондай мүмкіндік болмаса, сүлгіні суық суға малып, денені сүртсе де жарайды. Қол тисе, айналадағы өзен-көлге барып шомыл ғанға не жетсін! Бірақ ең әуелі ондағы судың тазалығы қандай, соны білген жөн. Содан кейін суға бірден қойып кетуге болмайды. Себебі бұл жүрек-қан тамыры жүйесіне тиетін ауыр соққы. Кμйлек-кμншек, тμсенiш-жамылѓы Күн ыстықта ұйықтау қиын. Сондықтан төсенішті таңдай білгеннің де пайдасы бар. Әйтеуір, таза синте тикалық болмасын. Ең дұрысы жібек не мақта мата. Киім таңдағанда табиғи матадан тігілген киімге басымдық берілеті нін қазір бәрі біледі. Әйтсе де, мынадай пікір де бар: ыстық кезде таза мақта-матадан гөрі, заманауи синтетикалық не қоспасы бар матадан тігілген киім киген дұрыс. Мақта ылғалды тез сіңіреді, содан киім денеге жабысып, дене жылуын 5-10 градусқа төмендетеді. Осы кезде салқын самал соқса, суық тигізіп алу оп-оңай. Жалпы, температураның күрт өзгеруі ағзаны «дүр сілкіндіретінін» тағы да ескертейік. ДУМАН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ ГАЗЕТ Тосын дерек Автокμлiктегi ауа К н μту Жазда көбіміз мұздай су мен балмұздаққа жүгіреміз. Ал бұл екеуінен келетін залал тамақ ауруымен тынбайды екен. Оған қоса бас ауруына да себепші көрінеді. Жуырда АҚШ пен Ұлыбритания ғалымдары зерттеу жүргізіпті: еріктілер тобы мұздай су ішкенде арнайы құралдар олардың миында өтіп жатқан құбылысты бақылаған. Суық су таңдайға тигенде күрт лықсыған қан ми тамырын кеңейтіп, соның салдарына бас ауыра бастайды. Дереу жылы шай ішсе, бастың ауырғаны да тынады. Сондықтан тоңазытқыштағы суды бірден бас алып ішкен дұрыс емес, балмұздақты да сәлпәл ерітіп жеген жақсы. Өйткені күн ыстықта суық тигізгеннен жаманы жоқ. Дәрігерлер де жазғы тұмаудың қыстағыдан қатерлі екенін ескертеді. Өйткені жазда адам мұндай жеңілжелпі ауруға онша мән бермейді де, дұрыс емделмейді. 25 градус ыстықта автокөлік ішіндегі ауа 55 градустан асып түседі. Салыстыру үшін айтсақ, Сахарада шілде айында орташа темпера тура 37 градус. Сонда көлік ішінде ыстық азабынан қалай сақ танамыз? Шыныны күңгірттеу салондағы ауаны 5-7 градусқа төмендетеді. Кондиционер, желдеткіш те біршама сеп. Дұрыс қолдана білгендерге, әрине. Кондиционер қосқанда терезені ашудың қажеті жоқ екенін елдің бәрі біледі. Әсіресе балаға зиян. Терезенің бәрін ашып тастаған да дұрыс емес. Бәрін айт та, бірін айт, автокөлік ішінде қысымы бар баллондарды (хош иістендіретін, газ баллонын) қалдыруға болмайды, жарылуы мүмкін. Дегенмен қанша сақтанса да, кейбір кезде ағзаның қатты «қызып» кететіні бар. Ол гипертамия деп аталады. Әдетте, мұны күн өтті деп жатады. Бірақ бұл дұрыс емес. Ыстық өту өте қауіпті жағдай. Оның белгілері дене температурасы 40,5С-тан жоғарылайды, тер шық пайды, тамыр соғысы жиілеп, есінен танады. Мұндай жағдай да міндетті түрде дәрігер көмегіне жүгіну керек. Ыстықтан болдыру жиі кездесетін құбылыс. Мұндай кезде ағза артық жылудан құтылуға тыры сады. Белгілері жүрек айну, бас айналу, әлсіздік, айналаны бағам дай алмау. Тері бозарып, терлейді. Күн өту басқа күн сәулесі тура түскенде «күн өтті» дейді. Бұл кезде бас ауырып, бет қызарып, көз қарауытады. Жүрек айнып, мұрны қанауы мүмкін. Алғашқы жәрдем екі жағдайда да бірдей жатқызып, маңдайына суық компресс қояды. Білегі мен тізесінің астын суық сумен сүртіп, желпиді. Есінен танбаса, салқын су ішкізеді. Талып қалса, мүсәтір спиртін иіскетеді. Жадыңызда сақтаңыз: ыстық өтудің салдарын басудан гөрі, оның алдын алу оңай! Ыстыќ ауа рекордтары АҚШ-тағы биылғы жаз 1895 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан метеобақылау тарихында ең ыстық деп жарияланды. Температура рекорды бұл елдің 28 штатында байқалды. Айталық, Нортонда (Канзас штаты) 28 маусымда термометр бағанасы 47,8 градусқа жоғарылаған. Болгарияның метеорология және гидрология институтының мәліметінше, биыл осы елдің солтүстігінде орналасқан Ловеч қаласында шектен тыс ыстық ауа райы тіркелді 41,4 градус. Врац, Плавен, Кнеж, Рус, Монтан және т.б. жерлерде де 40 градустан асты. Жергілікті билік тұрғындар мен қонақтарды осы уақытта күн астында көп жүрмеуге, саяхатқа шықпауға кеңес беруде. Кейбір облыстарда 20 тоннадан астам жүк тиелген автокөліктердің жолдарда жүруіне тыйым салынған. Кипрдың денсаулық сақтау министрлігі де биыл абыржулы: өткен сейде үш адам күннен зардап шекті. Жұмақ саналатын аралдағы рекордтық температура 44 градусқа жетіпті. Бұл Кипр үшін тосын құбылыс. Гүлнар АХМЕТОВА Шілде Ср Бс Жм Сн Ср Бс Жм Сн Ср Бс Жм Сн Ср Бс Жм Сн Шілденің 21-і Алаштың атаулы күні 1917 жылы Орынборда І Жалпықазақ құрылтайы өтіп, онда федерациялар құрамындағы халықтар теңдігі қағидаты негізінде автономия мен қазақ халқының әскерін жасақтауды және аграрлық мәселені шешуді көздейтін «Алаш» партиясын құру туралы шешім қабылданды жылы қазіргі Қазақ мемлекеттік академиялық симфониялық оркестрі құрылды. Туған күн иелері: Мұрат Ыбыраев (1954) «Қазақ геофизикалық компаниясы» ЖШС бас директорының орынбасары; Қылышбай Бисенов (1957) техника ғылымдарының докторы, профессор, академик; Болат Мәдікенов (1958) Жамбыл облыстық жұмылдыру дайындығы, азаматтық қорғаныс, авариялар мен зілзалалардың алдын алуды және жоюды ұйымдастыру басқармасының бастығы; Қайрат Жаңабергенов (1961) «НұрОтан» ХДП Астана қалалық филиалының бірінші орынбасары; Серік Нұғыманов (1961) полковник; Бауыржан Баймұханов (1971) «Тау-кен компаниясы» ЖШС-інің Бас директорының корпоративтік даму жөніндегі орынбасары, экономика ғылымының кандидаты; Мәдина Байуақова (1977) Павлодар облысы әкімі аппарат жетекшісінің орынбасары. Шілденің 22-сі Алаштың атаулы күні 1992 жылы Қазақстан мен Украина арасында тұңғыш рет дипломатиялық қатынастар орнатылды. 17 жыл бұрын (1995) Қарақалпақ Республикасында Абай Құнанбаевтың туғанына 150 жыл толуы кеңінен аталып өтті жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа «ТМД авиациясын дамытуға айрықша үлес қосқаны үшін» алтын медалі мен құрметті дипломы берілді Туған күн иелері Сұлтан Жиенбаев (1921) Ұлы Отан соғысының ардагері, мемлекет және қоғам қайраткері; Лаки Кесоглу (1939) әнші, ҚР халық әртісі, профессор; Әлсейіт Ақпанбетұлы (1943) ақын, драматург, журналист; Садық Құнанбаев (1944) композитор, ақын, ҚР мәдениет қайраткері; Мұрат Перзадаев (1949) техника ғылымының докторы; Жабал Шойынбет (1955) Абай атындағы ҚазҰПУ Абайтану ғылыми-зерттеу орталығының атқарушы директоры, «Хәкім Абай» қоғамдық қорының президенті; Гауһар Рүстемова (1956) заң ғылымының докторы, профессор, полиция полковнигі; Сергей Плотников (1960) ҚР Парламент Сенатының депутаты; Жанат Сүлейменов (1962) ҚР ІІМ Көліктегі ішкі істер департаментінің бастығы, полиция полковнигі. Шілденің 23-і Алаштың атаулы күні: 17 жыл бұрын (1995) Қазақстан Республикасы мен Грузия Республикасы арасында дипломатиялық қарым-қатынас орнатылды. 17 жыл бұрын (1995) Қазақстан Республикасы мен Колумбия Республикасы арасында дипломатиялық қарым-қатынас орнатылды. 13 жыл бұрын (1999) Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңы қабылданды. Туған күн иелері: Мағауия Чердабаев (1946) «Эмбаведьойл» мұнай өңдеу компаниясының бас директоры, экономика ғылымының докторы, профессор; Николай Денинг (1951) Қостанай облысы Меңдіқара ауданы әкімі; Алтынбек Егізбаев (1953) ҚР Төтенше жағдайлар жөніндегі министрдің кеңесшісі; Гүлнәр Салықбаева (1963) ақын; Жанболат Мырзалин (1974) Астана қаласы әкімі аппаратының басшысы; Дмитрий Карпов (1981) онсайысшы, Азия ойындарының және екі мәрте әлем чемпионатының қола жүлдегері, Олимпиада ойындарының қола жүлдегері. Мерейлі күндеріңіз мерекеге ұласып, мәртебелеріңіз арта берсін! «Алаш айнасы» 05,30 14,57 20,27 ТОҚТЫ Бүгін белсенділігіңіз артқалы тұр. Осы күні жасаған әрекетіңізге көп нәрсе байланысты болмақ. Отбасы табысына табыс қосып, жаныңыз жадырайды. ТОРПАҚ Негізгі шаруаларды осы күні бітіруге тырысыңыз. Кейбір мәселе лерде сақ болғаныңыз жөн. Басшылардан жақсы пікір естисіз. Ол көңіліңізді өсіреді. ЕГІЗДЕР Тек тынымсыз еңбектің арқасында материалдық жағдайыңыз жақсара түседі. Белсенді қимылдау керек, себебі сізге маңызды іс жүктеліп, сенім артылады. ШАЯН Істеріңіз жүйеленіп, бәрі бір ізге түседі. Тың жобалар жасауға өте жай лы кез. Көмек ұсынса, бас тартпаңыз. Ойламаған жер ден олжалы болуыңыз ықти мал. АРЫСТАН Жеке өміріңізде өзгеріс тер күтеді. Махаббат тұрғысында түсініспеушіліктер болады.орын алған келеңсіздіктердің оңды шеші луі тек өзіңізге байланысты. БИКЕШ Күніңіз жеңіл әрі қызықты өтеді. Қандай істі қолға алсаңыз да, сәттілік серік болады. Тек бастаған істі аяғына дейін жеткізсеңіз, нұр үстіне нұр болар еді. info@alashainasy.kz info@alashainasy.kz ТАРАЗЫ Сіз үшін бұл күн тың жағдайларға толы. Өзіңізді осы күні өте сабырлы ұстап, әліптің артын бағатын болсаңыз, барлық істен тиесілі үлестен құр қалмайсыз. САРЫШАЯН Сізді бүгін қуантатын жағымды да әрі жүйкеңізге әсер ететін жағымсыз да оқиғалар жетерлік. Бірақ мән бермесеңіз, келеңсіздіктерге төтеп бере аласыз. МЕРГЕН Бұл күні жолға шығуыңыз мүмкін. Таныстар көбе йіп, ортаңыз кеңейе тү седі. Жіберген қателіктері ңіз бен білместіктеріңізді түзе туге күніңіз аса қолай лы. ТАУЕШКІ Жеке өміріңізде көп өзгеріс болуы мүмкін. Әрине, жақсы жағынан. Алайда ыңғайлы сәтті жіберіп алмаңыз, себебі кейін келеңсіздіктерге бастау болады. СУҚҰЙҒЫШ Бүгін сақ болғаныңыз жөн. Өйткені көп жағдайда жолыңыз бола бермейді. Дегенмен не істесеңіз де ақылмен, байыппен кіріссеңіз, ісіңіз оңға басады. БАЛЫҚТАР Өз бойыңыздағы талант арқылы туыстардың ыстық ықыласына бөленесіз. Көбірек әрекеттенсеңіз, дегеніңізге жетесіз. «Ең бектің түбі береке» деген. «Алаш айнасы» газетiне жазылу индексi: Редакцияның мекенжайы: Алматы қаласы,050051, Бегалин көшесі, 148/1 А info@alashainasy.kz Алматы қаласы «Дәуiр» РПБК ЖШС Қалдаяқов көшесi, 17-үй. Тел.: 8 (727) , Тапсырыс 1576 Газет 2008 жылдың 17 қарашасында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнде тiркелiп, бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 9650-Г куәлiгi берiлген. Редакция авторлар мақаласы мен жарнама мазмұнына жауап бермейдi. Авторлар қолжазбасы өңделмейдi және керi қайтарылмайды. Көлемi екi компьютерлiк беттен (14 кегль) асатын материалдар қабылданбайды. «Алаш айнасында» жарияланған материалдар мен суреттердi көшiрiп немесе өңдеп басу үшiн редакцияның жазбаша рұқсаты алынып, газетке сiлтеме жасалуы мiндеттi. Айдын ҚАБА жауапты хатшы Бас редактор Серiк ЖАНБОЛАТ Талғат КIРШIБАЕВ жауапты хатшының орынбасары Мұратқали ДҮЙСЕНБАЕВ Бас редактордың бiрiншi орынбасары Таралымы дана Астана қаласы «Астана-Полиграфия», Брусиловский көшесi, 87-үй. Тел.: 8 (7172) Тапсырыс 1329 Нұрлыбай ИТЕКБАЕВ тех.редактор Дархан БЕЙСЕНБЕКҰЛЫ Бас редактордың орынбасары Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Газет сейсенбi, сәрсенбi, бейсенбi, жұма, сенбi күндерi шығады. Бағасы келiсiмдi Күләш НАҚЫПОВА аға корректор, тел.: Кезекшi редактор Әзиз ОРАЗБАЕВ Құрылтайшысы және меншiк иесi «ТОЛҒАУ» ЖШС Директор Александр Филимонович АН Тарату қызметi (бөлшектеп сату және жазылу) тел.: 8 (727) Жарнама бөлімі тел.: 8 (727) (727) alikulova.a@orangepoint.kz Аймақтағы тiлшiлер: Атырау Бақытгүл БАБАШ, тел.: Қарағанды Қызғалдақ АЙТЖАНОВА, тел.: Жамбыл Гүлжан КӨШЕРОВА, тел.: Қызылжар Ербақыт АМАНТАЙ, тел.: Қызылорда Әділжан ҮМБЕТ, тел.: Өскемен Азамат ҚАСЫМ, тел.: Шымкент Шадияр МОЛДАБЕК, тел.: Орал Тоқтар КЕНЖЕҒАЛИЕВ, тел.: Астана бюросы: Мекенжайы: Сейфуллин көшесi, 31, офис 414«б» Тел.: 8 (7172) aa_astana@mail.ru Айбын ШАҒАЛАҚОВ Астана бюросының жетекшiсi Салтан СӘКЕН тiлшi Қанат ТОҚАБАЕВ тілші Арман АСҚАРОВ тілші Бөлiм редакторлары: Құбаш МЕҢДIҒАЛИЕВ саяси бюро, тел.: Берiк ӘШIМОВ нарық, тел.: Қалдар КӨМЕКБАЕВ қоғам, тел.: Алмат ИСӘДIЛ өркениет, тел.: Нұрғазы САСАЕВ дода (спорт), тел.: Болатбек МҰХТАРОВ жаңалықтар, тел.: Дәурен ҚҰДАЙБЕРГЕН меншiктi тiлшiлер қосыны, тел.: Қабылдау бөлмесі: 8(727) , факс: 8(727)