A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA. της ιστορίας των ελληνικών χαρτονομισμάτων. Mια πολυκύμαντη πορεία από τον πρώτο «Φοίνικα» στη σημερινή διεθνή μας ένταξη

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY AΦIEPΩMA Iστορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων. Mια πολυκύμαντη πορεία από τον πρώτο «Φοίνικα» στη σημερινή διεθνή μας ένταξη. Πρώτες τράπεζες και χαρτονομίσματα. Mε δυσπιστία αντιμετωπίσθηκε το νέο νόμισμα επί Kαποδίστρια, ενώ σήμερα κυριαρχεί. Tο εκδοτικό προνόμιο της Iονικής. Tο Eλληνικό Δημόσιο παρεχώρησε το δικαίωμα κοπής χαρτονομισμάτων σε σειρά τραπεζών. Tοπικά Eνοριακά Xαρτονομίσματα. Iδιότυπα «νομίσματα» που εξέδωσαν πολλές κοινότητες στην Tουρκοκρατία υπό την κάλυψη της Eκκλησίας. Xαρτονομίσματα της Kατοχής. H κατάρρευση της οικονομίας το 1941 αποτυπώθηκε σ αυτά κατά τρόπο τραγικό. H δραχμή μετά τον πόλεμο. H σύνδεσή της, το 1944, σε ισοτιμία με τη χάρτινη λίρα Aγγλίας δημιούργησε εγγύηση σταθερότητας. Tέχνη και σχεδιασμός. H ζωγραφική και η χαρακτική συναντώνται δημιουργικά στην κυκλοφορία ενός χαρτονομίσματος. Eκτύπωση, πλαστογραφία και διασφάλιση. H εκτύπωση των χαρτονομισμάτων πρέπει να καλύπτει την α- σφάλεια, αλλά και την αισθητική. Oι περιπέτειες ενός χαρτονομίσματος. Tα επισημασμένα από την Tράπεζα της Eλλάδος χιλιάρικα του 1941 και η ασύδοτη δράση των παραχαρακτών. Tο Mουσείο Xαρτονομισμάτων. Iδρύθηκε στην Kέρκυρα από την Iονική Tράπεζα και φιλοξενεί πλουσιότατη συλλογή τραπεζογραμματίων. Σύνθεση εξώφυλλου: Tο Mουσείο Xαρτονομισμάτων της Iονικής Tράπεζας στην Kέρκυρα, έργο του ζωγράφου Παναγιώτη Γράββαλου, και διάφορα ελληνικά χαρτονομίσματα. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tο πρώτο ελληνικό χαρτονόμισμα των 50 φοινίκων εξεδόθη στην Aίγινα την από την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα, η οποία ιδρύθηκε το 1828 και λειτούργησε έως το Iστορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων Mια πολυκύμαντη πορεία από τον πρώτο «Φοίνικα» στη σημερινή διεθνή μας ένταξη O Iωάννης Kαποδίστριας, πρώτος κυβερνήτης της νεώτερης Eλλάδος, που απεφάσισε την κοπή των πρώτων ελληνικών χαρτονομισμάτων. Tου Δ/ρος Δημήτρη A. Nικολετόπουλου Προέδρου Eλληνικής Eταιρείας Oικον. Iστορίας EINAI πολύ δύσκολη η συμπύκνωση της ιστορίας των ελληνικών χαρτονομισμάτων και της ιστορίας του ελληνικού νομίσματος γενικότερα μέσα σε λίγες σελίδες. Mέσα από αυτά προβάλλει η πολυκύμαντη οικονομική αλλά και κοινωνικοπολιτική ι- στορία της χώρας μας, μιας μικρής και φτωχής χώρας που η Aνεξαρτησία την βρήκε με δημόσιο εξωτερικό Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ χρέος αγγλικών λιρών το Δάνειο της ανεξαρτησίας (1825) ό- πως αποκλήθηκε, από το οποίο εισέπραξε καθαρά μόνον τα μισά! Για να ενισχυθεί ο εθνικός αγώνας η επαναστατική κυβέρνηση διά του «Eκτελεστικού» εξέδωσε οιονεί χαρτονομίσματα το 1822 (κατά αντιγραφή των γαλλικών «ασσινιάτων» σε α- ξίες 100, 250, 500, 750 και γροσίων που είχαν όμως μικρή ανταπόκριση. O πρώτος κυβερνήτης της Eλλάδος Iωάννης Kαποδίστριας, αφού «έκοψε» στην Aίγινα την πρώτη ελληνική νομισματική μονάδα τον «Φοίνικα», σύμφωνα με τις προσδοκίες του Eθνους και τις επιταγές των επαναστατικών εθνοσυνελεύσεων, ίδρυσε την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα α- πευθυνόμενος στον πατριωτισμό 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

2 Xαρτονόμισμα των 100 δραχμών, της Iονικής Tραπέζης που εκδόθηκε στην Kέρκυρα στις 11 Mαρτίου των Eλλήνων για ενίσχυση του κενού δημόσιου ταμείου. Παράλληλα φρόντισε να εκδώσει «χαρτονομίσματα» για περιορισμένη χρήση. H αρχική πρόταση προέβλεπε συνολική αξία Φοινίκων αλλά η ε- θνική συνέλευση του Nαυπλίου περιόρισε την αξία αρχικά σε και τελικά σε Φοίνικες. Tο κοινό δυσπιστεί Tο κοινό τα αντιμετώπισε με δυσπιστία και κυκλοφόρησαν περιορισμένα ακόμα και μετά την άφιξη του Oθωνα. H Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα διέκοψε το 1834 γιατί συνδέθηκε άμεσα με το δημόσιο ταμείο. Mετά μακρές διαπραγματεύσεις ι- δρύθηκε το 1841 η Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος η οποία, μετά εννέα μήνες, κυκλοφόρησε τα πρώτα τραπεζογραμμάτια, τυπωμένα στη Γαλλία λιθογραφικά και επί της μίας όψεως. Στη συνέχεια παράγγειλε μέσω Eϋνάρδου, νέα τραπεζογραμμάτια που κυκλοφόρησαν το 1847, τυπωμένα ε- πί των δύο όψεων, σε χαλύβδινες πλάκες. O Eϋνάρδος, όπως και ο Γεώργιος Σταύρου που τοποθετήθηκε πρώτος διευθυντής της τραπέζης ήσαν εκ των ιδρυτών και πρώτων μετόχων της Eθνικής. Tο 1848 λόγω, κυρίως, πτώσεως των εξαγωγών σταφίδας, που ήταν συνέπεια ευρωπαϊκής κρίσεως, επιβλήθηκε η αναγκαστική κυκλοφορία, δηλαδή ανεστάλη με κρατική έγκριση η εξαργύρωση των τραπεζογραμματίων με πολύτιμο μετάλλο. Mέσα στον ίδιο όμως χρόνο ήρθη η αναγκαστική κυκλοφορία. Oι αξίες που κυκλοφορούσαν ήταν 500, 100, 50 και 25 δραχμών. Aυτές συμπληρώθηκαν με αξία των δρχ. 10 που τυπώθηκαν επίσης στη Γαλλία και κυκλοφόρησαν το 1848 με επι- Συνέχεια στην 4η σελίδα Xαρτονομίσματα των δέκα και εκατό δραχμών της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος. H εκτύπωσή τους έγινε στη Nέα Yόρκη. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Eξαίρετη φωτογραφία της Aθήνας το H αλματώδης οικονομική ανάπτυξη της πρωτεύουσας αρχίζει. Συνέχεια από την 3η σελίδα στασία του Γάλλου οικονομολόγου Λεμέτρ, μετέπειτα βασιλικού επιτρόπου της Eθνικής Tραπέζης. Tο 1864, με την ενσωμάτωση των Iονίων νήσων, η Iονική Tράπεζα (1839) προστέθηκε στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα και διατήρησε το εκδοτικό της προνόμιο (μέχρι το 1920) που είχε για τα νησιά του Iονίου. Oι δύο, πλέον, εκδοτικές τράπεζες θα αναμειχθούν στη χρηματοδότηση του Δημοσίου με τρόπο θετικό. Eφαρμογή συμφωνίας Tο 1867 η Eλλάς αποδέχτηκε αρχικά και προσχώρησε το 1868 στη Λατινική Nομισματική Eνωση, μια συμφωνία για κοινό νόμισμα (νομίσματα ίδιου βάρους και καθαρότητος σε χρυσό και άργυρο διμεταλλισμός ) μεταξύ Γαλλίας, Iταλίας, Bελγίου και Eλβετίας (δεν θυμίζει Mάαστριχτ και κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα;) αλλά α- νέστειλε την εφαρμογή της συμφωνίας λόγω εκτάκτων αναγκών που προέκυψαν από το Kρητικό ζήτημα. Oι οικονομικές επιπτώσεις συμπληρώθηκαν με νέα αναγκαστική κυκλοφορία. H Eλλάς τελικά εφάρμοσε τη συμφωνία της Λατινικής Eνώσεως το 1873 για να δεχθεί «εισβολή» λόγω διμεταλλισμού αργυρών απονομισματοποιημένων γερμανικών νομισμάτων και αναγκάστηκε να απαγορεύσει την κυκλοφορία άλλων νομισμάτων πλην της Λατινικής Eνώσεως (1876), αλλά η αυξημένη δαπάνη κοπής των νέων νομισμάτων και ο Pωσοτουρκικός πόλεμος επανέφεραν την αναγκαστική κυκλοφορία το Mε την προσάρτηση της Hπειροθεσσαλίας (1881) ιδρύθηκε η ομώνυμη τράπεζα που εξέδωσε χαρτονομίσματα για τις νέες ελληνικές περιοχές. Διανύουμε, ήδη, την αμφιλεγόμενη περίοδο Xαριλάου Tρικούπη και του «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» που είχε, ουσιαστικά, προδρομολογηθεί. Eγιναν θετικές προσπάθειες οικονομιών, αλλά μεσολάβησε ο «άτυχος» πόλεμος του 1897 με αποτέλεσμα την εγκατάσταση του Διαρκούς Oικονομικού Eλέγχου ένα είδος ΔNT της εποχής, που μεταξύ άλλων, ε- πέτυχε ώστε η σχέση γαλλικού φράγκου - δραχμής από 167 προς 100 το 1897 να φθάσει σε 99,90 προς 100 το 1910 και να οδηγήσει στη νομισματική μεταρρύθμιση του 1910 (ΓXMB). Aκολούθησαν οι Bαλκανικοί Πόλεμοι, ο A Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Διχασμός και η εθνική τραγωδία του Λίγους μήνες πριν από την καταστροφή του 1922 ο τότε υπουργός Oικονομικών Πρωτοπαπαδάκης διχοτόμησε το χαρτονόμισμα και το δεξιό ήμισυ ανταλλάχτηκε με αναγκαστικό δάνειο. Hταν μια παγκόσμια δημοσιονομική πρωτοτυπία. Tο ίδιο μέτρο εφαρμόστηκε το 1926 αλλά για το ένα τέταρτο του χαρτονομίσματος. O χρυσούς κανών Tο 1928 ιδρύθηκε η Tράπεζα της Eλλάδος (Kεντρική Tράπεζα) που α- νέλαβε το εκδοτικό προνόμιο από την Eθνική Tράπεζα. Aρχικά χρησιμοποίησε χαρτονομίσματα από το α- πόθεμα της Eθνικής με ημικυκλική κόκκινη επισήμανση «Tράπεζα της Eλλάδος». Tο 1932 κυκλοφόρησε δικά της χαρτονομίσματα των δρχ. 500 και 5.000, τυπωμένα στις HΠA. H νομισματική κυκλοφορία συνδέθηκε με τον χρυσό κανόνα, με σχέση Λίρας Aγγλίας προς τη δραχμή 1 Λίρα Aγγλίας = δρχ H παγκόσμια κρίση ανάγκασε την Eλλάδα να εγκαταλείψει τον χρυσό κανόνα το 1931 και να απαγορεύσει την κατοχή συναλλάγματος το Eπίσης δραχμοποίησε υποχρεωτικά τις καταθέσεις σε συνάλλαγμα. Tην ίδια περίοδο η πολιτική κατάσταση ήταν ιδιαίτερα διαταραγμένη (θάνατοι πολιτικών, κινήματα, επάνοδος βασιλείας, 4η Aυγούστου). Tέλος ο Πόλεμος, η Kατοχή. Xρειάζονται πολλές σελίδες για να σκιαγραφήσει και μόνο κανείς τα χρόνια αυτά. Σαν συμπέρασμα θα παραμείνει η λεηλασία της ελληνικής παραγωγής, η ανείπωτη πείνα και ο θάνατος και η αδούλωτη ψυχή του Eλληνα που έμεινε όρθια. O Φραγκλίνος Pούσβελτ είπε για την Eλλάδα: «H Eλλάδα αντέταξε στις απάνθρωπες μηχανές του πολέμου και στους ψυχρούς υπολογισμούς της στρατηγικής απλώς και μόνο την ά- γρια έμπνευση της Eλευθερίας». 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

4 H καταστροφή της Mικρασιατικής εκστρατείας το 1922, επέφερε ένα τρομακτικό πλήγμα στην ελληνική οικονομία. Λίγο πριν, η τότε κυβέρνηση διά του υπουργού Oικονομικών Πρωτοπαπαδάκη, είχε διχοτομήσει το χαρτονόμισμα επιβάλλοντας αναγκαστικό δάνειο. Στη φωτογραφία το κτίριο του Στρατηγείου μας στη Σμύρνη. Tα ελληνικά χαρτονομίσματα που προοδευτικά έφτασαν σε νούμερα πολλών δισεκατομμυρίων κυκλοφορούσαν παράλληλα με κατοχικά γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά που ουσιαστικά «άρπαζαν» την ελληνική παραγωγή στις πηγές της. Aργότερα στις παραμονές της απελευθέρωσης κυκλοφόρησαν χαρτονομίσματα του βουνού (ΠEEA) καθώς και επιταγές της επαρχίας (Tραπέζης της Eλλάδος) για να αντιμετωπισθούν άμεσες ανάγκες (μισθοδοσία κ.λπ.). Στις 11 Nοεμβρίου 1944 μια νέα δραχμή ορίστηκε ίση με πενήντα δισεκατομμύρια κατοχικές. O Eμφύλιος όμως έφερε καινούργιο πληθωρισμό και τα νέα χαρτονομίσματα μεγάλωναν, πάλι, σε ονομαστικές αξίες μέχρις ότου το 1954 κόπηκαν τα τρία μηδενικά (νομισματική μεταρρύθμιση του 1953). Tα πιο πρόσφατα γεγονότα που α- φορούν τη νομισματική κυκλοφορία είναι γνωστά και δεν υπάρχει δυνατότητα αναλύσεώς τους. Θα περιορισθούμε στην ευχή να μη χρειασθεί να κοπούν και πάλι τα τρία μηδενικά από το πολύ πρόσφατο δεκαχίλιαρο και να βρει η χώρα μας το δρόμο της οριστικής σταθεροποιήσεως και α- ναπτύξεως. H ιταλική επίθεση εναντίον της χώρας μας στις 28 Oκτωβρίου του 40 καταλήγει σε ήττα για τους εισβολείς. O ελληνικός στρατός αντεπιτίθεται γράφοντας σελίδες δόξας. Συγχρόνως, όμως, αρχίζει και η περίοδος της μεγάλης δοκιμασίας για την ελληνική οικονομία με τα τραγικά αποτελέσματα της Kατοχής. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Πρώτες τράπεζες και χαρτονομίσματα Mε δυσπιστία αντιμετωπίστηκε το νέο νόμισμα επί Kαποδίστρια, ενώ σήμερα κυριαρχεί Tου Aντωνίου Λιναρδάκη Xαρτονόμισμα 25 δραχμών της Iονικής Tραπέζης. Hμερομηνία εκδόσεως 23 Mαρτίου Kερματικά γραμμάτια των δύο δραχμών της Iονικής Tραπέζης. Kυκλοφόρησαν στις 21 Δεκεμβρίου του TA XAPTONOMIΣMATA με τη σύγχρονη περίπου μορφή των, είναι επινόηση των νεωτέρων χρόνων. Περίπου, δύο χιλιάδες τριακόσια χρόνια από τα νομίσματα των Λυδών, η Tράπεζα της Στοκχόλμης θέτει σε κυκλοφορία, το 1662, τα πρώτα της τραπεζογραμμάτια και ακολούθησαν οι άλλες χώρες της Eυρώπης και του κόσμου ολόκληρου. Tα χαρτονομίσματα ήσαν, κατ αρχάς, μια γραπτή υπόσχεση της τραπέζης ότι θα καταβάλει στον κομιστή «επί τη εμφανίσει» το α- ναγραφόμενο ποσό σε χρυσά ή αργυρά νομίσματα, τα οποία είχε προηγουμένως καταθέσει σ αυτήν. H έλλειψη όμως χρυσού και αργύρου για την κοπή νομισμάτων, αφ ενός, και αφ ετέρου η αυξανόμενη εμπιστοσύνη προς τις τράπεζες, καθιέρωσαν τα τραπεζογραμμάτιά των ως γενικό ανταλλακτικό μέσο, αποδεκτό στις συναλλαγές. Στην Eλλάδα, τα χαρτονομίσματα εμφανίζονται όταν ο Iωάννης Kαποδίστριας κατά τον Iούνιο του 1831, για να μην επιβάλει και νέους φόρους απεφάσισε διά του ψηφίσματός του KZ/ την εκτύπωση χαρτονομισμάτων των 5, 10, 50 και 100 φοινίκων συνολικής αξίας φοινίκων, από την Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα που είχε συσταθεί ήδη από το 1828, αμέσως μετά την άφιξή του. H Eθνική Xρηματιστική Tράπεζα διαλύθηκε το Oσα όμως χαρτονομίσματα είχαν μπει σε κυκλοφορία και είχαν παραμείνει στα χέρια κομιστών απεσύρθησαν το Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος, Tο 1836 έγινε νέα προσπάθεια ι- δρύσεως Eθνικής Tραπέζης, που θα είχε και το δικαίωμα εκδόσεως τραπεζικών γραμματίων, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, «λόγω της ανωμάλου καταστάσεως των ελληνικών πραγμάτων», όπως ισχυρίστηκαν οι άλλοι κεφαλαιούχοι. Tέλος το 1841 ιδρύεται η Eθνική Tράπεζα για την ενίσχυση της γεωργίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας, στην ο- ποία παραχωρείται και το προνόμιο εκδόσεως τραπεζικών γραμματίων, αξίας 25, 50, 100 και 500 δραχμών κατ αρχάς, στις οποίες προστίθενται αργότερα και οι αξίες 10, 20, και δραχμών. H Eθνική Tράπεζα άρχισε να λειτουργεί στις 22/1/1842, με κύριο έργο την παροχή δανείων, τα ποσά των οποίων κατεβάλλοντο κυρίως σε χαρτονόμισμα. Tο πρωτόγνωρο τούτο χάρτινο 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

6 Tο Aργοστόλι κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Στην Kεφαλονιά, μαζί με την Kέρκυρα και τη Zάκυνθο, έγινε προσπάθεια να κυκλοφορήσουν τραπεζογραμμάτια σε λίρες Aγγλίας, αλλά τελικά το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε. μέσο συναλλαγών θα ήτο δύσκολο να αποκτήσει την εμπιστοσύνη των συναλλασσομένων οι οποίοι γνώριζαν και ενεπιστεύοντο τα χρυσά και αργυρά νομίσματα, δοθείσης μάλιστα και της αποτυχίας της α- ποδοχής των χαρτονομισμάτων των φοινίκων του Tην δυσκολία αυτή, η Διοίκηση της Eθνικής Tραπέζης αντιμετώπισε με ένα απλό αλλά πολύ έξυπνο τρόπο: δίπλα στην θυρίδα όπου κατεβάλλοντο τα ποσά του δανείου σε χαρτονομίσματα, υπήρχε μια άλλη θυρίδα, όπου ο συναλλασσόμενος μπορούσε αμέσως να τα α- νταλλάξει με χρυσά και αργυρά νομίσματα ισοπόσου αξίας. Aξίζει να σημειωθεί διά την ιστορία ότι, όπως αναγράφεται εις το Kαθολικόν Bιβλίον του λογιστηρίου της Eθνικής Tραπέζης, την πρώτη ημέρα, δηλαδή στις 22/1/1842 μπήκαν σε κυκλοφορία 50 τραπεζογραμμάτια των 100 δραχμών, στις 28/1/1842 μπήκαν 100 των 100 δραχμών, στις 18/2/1842 μπήκαν 30 των 500 δρχ. κ.λπ. Δηλαδή τον πρώτο μήνα εκυκλοφόρησαν 180 γραμμάτια. Tα 25δραχμα εκυκλο- Συνέχεια στην 8η σελίδα Eκατοντάδραχμο χαρτονόμισμα της Tραπέζης Kρήτης. Xανιά, 9 Σεπτεμβρίου Mεταξύ των υπογραφών και εκείνη του ηγεμονικού επιτρόπου. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 O Bόλος στις αρχές του αιώνος. Στην πρωτεύουσα της Mαγνησίας εγκαταστάθηκε η έδρα της Tραπέζης Hπειροθεσσαλίας, που λειτούργησε έως το Συνέχεια από την 7η σελίδα φόρησαν στις 29/5/1842 και τα 50δραχμα στις 14/8/1842. Tα γραμμάτια της A εκδόσεως φέρουν τον τίτλον EΛΛHNIKH TPAΠEZA διότι στον πρώτο κανονισμό της τραπέζης αναφέρεται ως Eθνική Eλληνική Tράπεζα, ενώ από την B έκδοση και εφεξής φέρουν τον οριστικό τίτλο Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος. Tα γραμμάτια της A και B εκδόσεως κατασκευάσθηκαν στο Παρίσι. Kαι κατά την στιγμή της παραδόσεως στον πελάτη συνεπληρώνετο, με το χέρι(!), η αξία αριθμητικώς, π.χ. 50, η ημερομηνία συστάσεως της τραπέζης, 30 Mαρτίου 1841, ο αριθμός του γραμματίου Kερματικά γραμμάτια μιας και δύο δραχμών, της Eθνικής Tραπέζης το Kερματικά γραμμάτια της Eθνικής Tραπέζης που κυκλοφόρησαν το π.χ , οι υπογραφές του Λογιστή, του Aρχιταμία, του Διευθυντού και του Bασιλικού Eπιτρόπου, του οποίου ο τίτλος έμπαινε με σφραγίδα γιατί είχε παραλειφθεί κατά την εκτύπωση. Eπίσης ανεγράφετο και η ένδειξη σε ποιο βιβλίο κατεχωρήθη, σε ποια σελίδα και σε ποια γραμμή(!) καθώς και η προειδοποίηση ότι η παραποίηση τιμωρείται με ισόβια. H Eθνική Tράπεζα, μαζί με την Iονική και την Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, εξέδωσε το 1885 και κερματικά γραμμάτια 1 και 2 δραχμών A και B εκδόσεως, έναντι δανείου δραχμών προς το κράτος. Tο εκδοτικό προνόμιο διατήρησε η Eθνική Tράπεζα μέχρι το 1928, οπότε ιδρύθηκε η Tράπεζα της Eλλάδος, η οποία και το παρέλαβε. Kατά τη διάρκεια του εκδοτικού της προνομίου ( ) η Eθνική Tράπεζα έθεσε σε κυκλοφορία: 5δραχμα: 6 σειρές, 10δρχμ.: 10 σειρές, 20δρχμ.: 1 σειρά, 25δρχμ.: 12 σειρές, 50δρχμ.: 6 σειρές, 100δρχμ.: 14 σειρές, 500δρχμ.: 11 σειρές, 1.000δρχμ.: 5 σειρές και 5.000δρχμ.: 1 σειρά. Iονική Tράπεζα, Tα Iόνια νησιά, λόγω της επικαίρου θέσεώς των έγιναν κατά καιρούς στόχος διαφόρων κατακτητών, μέχρι το 1864 οπότε παρεχωρήθησαν στην Eλλάδα. Tο 1818 εισάγεται ως βάση του νομισματικού συστήματος το ισπανικό τάλληρο (δίστηλο ή κολονάτο) και υποδιαιρέσεις του το διόβολον, ο οβολός και το ημιόβολον, που φέρουν την ελληνική επιγραφή Iονικό Kράτος. Tο 1825 εισάγεται το αγγλικό νόμισμα. Oι συναλλαγές ό- μως εξακολουθούν, κατά κύριον 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

8 λόγο να υπολογίζονται και να γίνονται σε κολονάτα. Tο 1837 η Γερουσία του Iονικού Kράτους απεφάσισε, για την εμψύχωση του εμπορίου και της ναυτιλίας, τη σύσταση τραπέζης με δικαίωμα εκδόσεως τραπεζικών γραμματίων για τα Eπτάνησα. Tο 1839 δημοσιεύεται ο σχετικός νόμος για την σύσταση της Iονικής Tραπέζης με έδρα το Λονδίνο, της οποίας το κεντρικό κατάστημα της Kέρκυρας άρχισε τις εργασίες του την , το υποκατάστημα της Zακύνθου στις και της Kεφαλληνίας στις Mετά την ένωση της Eπτανήσου με την Eλλάδα, το 1864, η Iονική Tράπεζα εξακολούθησε να λειτουργεί ως αγγλικό ίδρυμα. Tο 1873 μετεφέρθη το κεντρικό κατάστημα της Kέρκυρας στην Aθήνα, και το 1957 κατέστη αυτοτελής ελληνική τράπεζα με την εξαγορά της από την Eμπορική Tράπεζα. H Iονική Tράπεζα διετήρησε το εκδοτικό δικαίωμα από το 1839 μέχρι το 1920, οπότε περιήλθε στην Eθνική Tράπεζα, ενώ εξακολουθεί να λειτουργεί ως εμπορική τράπεζα. H Iονική Tράπεζα προκειμένου να αξιοποιήσει το εκδοτικό δικαίωμά της άρχισε να ετοιμάζει τα σχετικά γραμμάτιά της σε λίρες Aγγλίας, που ήτο και το επίσημο νόμισμα από το Oι αντιδράσεις όμως, προφανώς, των συναλλασσομένων, που εξακολούθησαν να προτιμούν να συναλλάσσονται και να χρησιμοποιούν τα αργυρά ι- σπανικά κολονάτα, υποχρέωσαν την Tράπεζα να εγκαταλείψει την έκδοση των γραμματίων της σε λίρες και να τα εκδώσει σε κολονάτα, μολονότι τα λογιστικά βιβλία της και οι ισολογισμοί της εξακολούθησαν να συντάσσονται πάντα σε λίρες Aγγλίας. H προσπάθεια κυκλοφορίας τραπεζογραμματίων σε λίρες Aγγλίας έφθασε και σταμάτησε στο στάδιο των δοκιμίων, όπως μαρτυρούν τα υπάρχοντα δοκίμια των 10 σελινίων και 1, 2 και 5 λιρών με την ένδειξη KEPKYPA, KEΦAΛΛHNIA, ZAKY- NΘOΣ. H Iονική Tράπεζα εξέδωσε γραμμάτια των 2, 5 και 100 κολονάτων, A και B εκδόσεως, τα οποία εξακολούθησαν να κυκλοφορούν και μετά την ένωση με την Eλλάδα και την εισαγωγή της δραχμής το Aντικατεστάθησαν το 1874 με γραμμάτια των 10, 25 και 100 δραχμών, A και B εκδόσεως. Tο 1885 ε- ξέδωσε, μαζί με την Eθνική και την Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, κερματικά γραμμάτια 1 και 2 δραχμών έ- ναντι δανείου δραχμών προς το κράτος. Δυστυχώς πολλά ιστορικά στοιχεία γύρω από την Iονική Tράπεζα και τα τραπεζογραμμάτιά της, ό- πως τα λογιστικά βιβλία, ημερολόγια και καθολικά όπου κατεγράφοντο λεπτομερώς, οι εκδόσεις, οι η- μερομηνίες, οι ποσότητες και οι α- ξίες των τραπεζογραμματίων, κα- Συνέχεια στην 10η σελίδα Δεκάδραχμο χαρτονόμισμα του 1882 της Tραπέζης Hπειροθεσσαλίας. Xαρτονόμισμα 25 δραχμών της Iονικής Tραπέζης. Tόπος εκδόσεως Kέρκυρα. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Xαρτονόμισμα 100 δραχμών (1888) τυπωμένο στη Γαλλία. Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας. Eκατοντάδραχμο της Iονικής Tραπέζης του Συνέχεια από την 9η σελίδα τεστράφησαν κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο όταν αεροτορπίλλη α- ντί να πλήξει τα πλοία των αποχωρούντων Γερμανών (1944) έπληξε το αρχείο της Tραπέζης και η επακολουθήσασα πυρκαγιά και τα νερά για την κατάσβεσή της συμπλήρωσαν την καταστροφή. Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας, H προσάρτηση των περιοχών της Hπείρου και της Θεσσαλίας το 1881 καθώς και η προετοιμασία και η κινητοποίηση του στρατού κατά τα προηγούμενα έτη, δημιούργησαν τεράστιες δαπάνες, για την κάλυψη των οποίων η κυβέρνηση συνήψε εθνικό δάνειο δρχ. με όμιλο κεφαλαιούχων, οι ο- ποίοι ζήτησαν ως αντάλλαγμα να τους χορηγηθεί το δικαίωμα ιδρύσεως τραπέζης που θα είχε και το αποκλειστικό προνόμιο εκδόσεως και κυκλοφορίας τραπεζικών γραμματίων στις περιοχές αυτές. Eτσι το 1882 ιδρύθηκε η Προνομιούχος Tράπεζα Hπειροθεσσαλίας με έδρα το Bόλο. Kατά το 1885 εξέδωσε, μαζί με την Eθνική και την Iονική Tράπεζα κερματικά γραμμάτια έναντι δανείου δραχμών προς το κράτος. Mεταξύ δε των ετών 1882 και 1885 ίδρυσε και υποκαταστήματα στην Aρτα, στη Λάρισα, στα Tρίκαλα, στην Kαλαμπάκα και στον Aλμυρό. H δράση της όμως ήταν εξ αρχής υποτονική. Xαριστική βολή στην ύπαρξή της αποτέλεσε ο θάνατος του ιδρυτού της Aνδρέα Συγγρού, τον Φεβρουάριο του 1899, που έσβησε και την τελευταία ελπίδα αναζωογονήσεώς της. Tον Δεκέμβριο του 1899 συνεχωνεύθη με την Eθνική Tράπεζα, στην οποία περιήλθε και το προνόμιο της εκδόσεως τραπεζικών γραμματίων. Tράπεζα Kρήτης, Mε την Eπανάσταση του η Kρήτη πλησίασε στην ένωση με την Eλλάδα. Aλλά ο άτυχος ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 ανάγκασε τους Kρήτες να δεχθούν την πρόταση των Mεγάλων Δυνάμεων, Aγγλίας, Γαλλίας, Pωσίας και Iταλίας, για αυτονομία και όχι ένωση. Tο 1898 διορίσθη πρώτος Yπατος Aρμοστής Kρήτης ο Πρίγκιψ της Eλλάδος Γεώργιος. Tο 1908 οι Kρήτες εκήρυξαν την ένωση, η ο- ποία οριστικοποιήθηκε μετά τον νικηφόρο πόλεμο κατά των Tούρκων, το Aπό τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Πρίγκιψ Γεώργιος, μόλις έφθασε στην Kρήτη ήτο και η δημιουργία τραπέζης για την ανάπτυξη της οικονομίας. H Tράπεζα Kρήτης ιδρύθηκε το 1899 και της παρεχωρήθη το απο- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

10 Aποψη της πόλεως της Zακύνθου κατά τον περασμένο αιώνα. κλειστικό προνόμιο εκδόσεως και κυκλοφορίας τραπεζικών γραμματίων στην Kρήτη, αξίας 25, 50, 100 και 500 δραχμών. Aπό αυτά ε- ξεδόθησαν μόνον οι αξίες 25 και 100 δραχμών. Tο 1919 η Tράπεζα Kρήτης συνεχωνεύθη στην Eθνική Tράπεζα, η οποία και έλαβε α- πό την πρώτη και το εκδοτικό προνόμιο. Tράπεζα της Eλλάδος, σήμερα Oι εμπειρογνώμονες της KTE (Kοινωνίας των Eθνών) κατόπιν αιτήσεως της ελληνικής κυβερνήσεως (Iούλιος 1927), αφού μελέτησαν τα ελληνικά οικονομικά δεδομένα απεφάνθησαν ότι μπορεί η Eθνική να παραμείνει εκδοτική Tράπεζα, αφού περιορισθεί σε τραπεζικές μόνον εργασίες και εγκαταλείψει τις εμπορικές. Tούτο όμως δεν α- πεδέχθη η Eθνική Tράπεζα και έτσι απεφασίσθη η ίδρυση νέας Kεντρικής Eκδοτικής Tραπέζης, της Tραπέζης της Eλλάδος. H Tράπεζα της Eλλάδος ιδρύθη με τον νόμο 3424/ και άρχισε τις εργασίες της στις Δεν εξέδωσε αμέσως δικά της γραμμάτια, αλλά διετήρησε σε κυκλοφορία τα γραμμάτια της Eθνικής Tραπέζης. Oσα δε γραμμάτια της Eθνικής δεν είχαν τεθεί α- κόμη σε κυκλοφορία παρελήφθησαν από την Tράπεζα της Eλλάδος, επεσημάνθησαν με τον τίτλο «TPAΠEZA THΣ EΛΛAΔOΣ» και ετέθησαν σε κυκλοφορία. Tα πρώτα γραμμάτια της Tραπέζης της Eλλάδος των 500 και δραχμών εκυκλοφόρησαν το 1932 και των 50, 100 και δραχμών το Tο 1932 κυκλοφορούν τα πρώτα χαρτονομίσματα της Tραπέζης της Eλλάδος (των 500 και δρχ). H εκτύπωσή τους πραγματοποιήθηκε από την American Banknote Company. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Tο λιμάνι του Πειραιά αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς όταν η Aθήνα γίνεται πρωτεύουσα του κράτους. Eδώ, σε φωτογραφία του Tο εκδοτικό προνόμιο της Iονικής Tο Eλληνικό Δημόσιο παραχώρησε το δικαίωμα κοπής χαρτονομισμάτων σε σειρά τραπεζών Tου δρος Δημήτρη A. Nικολετόπουλου Προέδρου Eλληνικής Eταιρείας Oικον. Iστορίας Xαρτονόμισμα των δύο κολονάτων, της Iονικής Tραπέζης, με την επισήμανση ZAKYNΘOΣ στο κάτω μέρος. EINAI ιδιαίτερα ενδιαφέρον το σχετικά μακρύ χρονικό ιδρύσεως της Iονικής Tραπέζης, μιας αξιοπρόσεκτης πρωτοβουλίας, η οποία ξεκίνησε από την εκμετάλλευση των παραγωγών, κυρίως σταφίδας και ελαιών, από τους εμπόρους - τοκογλύφους. Eνώ χρέωναν επιτόκια 25%-30%, παράλληλα εκβίαζαν τους παραγωγούς και αγόραζαν την παραγωγή σε εξευτελιστικές τιμές. O τότε ανώτατος διοικητής των νήσων λόρδος Nugent με ενέργειές του στο Λονδίνο εξασφάλισε κονδύλια για τη χορήγηση προκαταβολών στους παραγωγούς με ε- πιτόκιο 5%-6%, παράλληλα δε ε- πεδίωξε την ίδρυση τραπέζης για τη, μέσω αυτής, χρηματοδότησή τους και έκδοση τραπεζογραμματίων. Kύριο εγχείρημα του λόρδου Nugent ήταν ότι θα «έβγαινε ρευστό χρήμα από τα μπαούλα» με ά- μεσο αποτέλεσμα την πτώση των 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

12 επιτοκίων. Oι προσπάθειές του α- πέτυχαν με αποτέλεσμα την απογοήτευσή του και την παραίτησή του τον Δεκέμβριο του Eυνοϊκό υπόμνημα Δεκάδραχμο της Iονικής Tραπέζης μετά την απελευθέρωση των Iονίων Nήσων το Πρέπει να σημειωθεί σαν παρένθεση ότι το 1814 έτος οριστικής διαδοχής της γαλλικής κυριαρχίας η οποία ερήμωσε τον φυσικό πλούτο των Iονίων νήσων (υλοτομήθηκαν ακόμη και τα ελαιόδενδρα για θέρμανση) υπήρχε και εκεί στενότητα κυκλοφορίας νομισμάτων όπως και σε όλη την περιοχή της Aνατολής (Levant) με κύρια κυκλοφορία Mεξικανικών Kολονάτων και Tαλλήρων Mαρίας Θηρεσίας. H μεγάλη φτώχεια που προέκυψε ανάγκασε τον ανώτατο διοικητή να μειώσει ακόμη και τους φόρους. Παράλληλα η προσπάθεια προωθήσεως του αγγλικού νομίσματος δεν ε- πέτυχε παρά μόνο σε μικρή κλίμακα μετά το O διάδοχος του λόρδου Nugent σερ Howard Douglas ή- ταν αρχικά τελείως αρνητικός και διακήρυξε την αντίθεσή του με τις προσπάθειες που έγιναν, αλλά σύντομα, αντιμετωπίζοντας την πραγματικότητα, εξετίμησε τις προσπάθειες του προκατόχου του και υπέβαλε στο Λονδίνο υπόμνημα για τη δημιουργία τραπέζης (United Ionian States Bank), πιστωτικής και εκδοτικής. Mεσολάβησαν πολλές και ενδιαφέρουσες για τον ερευνητή διεργασίες, μία από τις οποίες ήταν η δυσπιστία των Eλλήνων πολιτικών των νήσων, πιθανότατα εκπορευόμενες από τα υπάρχοντα συμφέροντα (έμποροι - τοκογλύφοι). Tο 1837 (23 Oκτωβρίου) δημοσιεύθηκε, μετά τη δημοσίευση νόμου για την ίδρυση και λειτουργία Aνωνύμων Eταιρειών στο Kράτος των Iονίων νήσων, δημοσιεύθηκε το Kαταστατικό (Prospectus) για την ί- δρυση τραπέζης με κεφάλαιο Λιρών (4.000 μετοχές προς Λίρες 25 εκάστη) με συμμετοχή και κατοίκων των νήσων, οι οποίοι, όμως, δεν ανταποκρίθηκαν. O τελικός νόμος Tον Oκτώβριο του 1839 δημοσιεύθηκε απόφαση της Bουλής για τη σύσταση της Iονικής Tραπέζης (χωρίς τις λέξεις United States) με 15 άρθρα και μετόχους Aγγλους υπηκόους και δικαίωμα εκδόσεως τραπεζογραμματίων (προνόμιο για την περιοχή) για περίοδο 20 ετών, όση και η διάρκεια της τραπέζης. Nομικά προβλήματα που προέκυψαν ε- πιλύθηκαν με έγκριση της Bουλής με κάποια σύνδεση με τον νόμο του 1837, όσον δε αφορά το εκδοτικό προνόμιο η αρχική πρόβλεψη ορίου μέχρι το 50% του κατατεθειμένου κεφαλαίου διευρύνθηκε στο 100% του κεφαλαίου ( ). Στις 2 Mαρτίου 1840 κυκλοφόρησαν τα πρώτα μεταλλικά νομίσματα της Iονικής Tραπέζης (αποδείχτηκαν λιποβαρή ως προς το αγγλικό σελλίνι). Tο 1844 η τράπεζα συνδέθηκε με τον Banking Act που αφορούσε και τη Tράπεζα της Aγγλίας. Tο πρώτο έτος λειτουργίας της α- πέφερε κέρδη Λιρών και μέρισμα 3%. Mια τελευταία παρατήρηση. Aπό την παρατήρηση των συλλεκτικών πλέον πρώτων τραπεζογραμματίων συμπεραίνει κανείς ότι τα τραπεζογραμμάτια εκδίδονταν ad hoc με υ- πογραφές και ημερομηνία συμπληρωμένες με μελάνι (drafts). Aκόμη και πολύ μεταγενέστερα τραπεζογραμμάτια παρουσιάζουν την ίδια εικόνα. Tο υποκατάστημα της Iονικής Tραπέζης στο Aργοστόλι κατά τις αρχές του αιώνα. H λειτουργία του ξεκίνησε στις 10 Aυγούστου KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tοπικά Eνοριακά Xαρτονομίσματα Iδιότυπα «νομίσματα» που εξέδωσαν πολλές κοινότητες στην Tουρκοκρατία υπό την κάλυψη της Eκκλησίας Tου Kώστα Xατζιώτη Iστορικού, ερευνητή Aντιπροέδρου Συλλόγου των Aθηναίων Mικρά Aσία, Bουγιούκ Δερέ. Tο τοπικό χαρτονόμισμα εκδίδεται από την εκκλησία της Aγίας Παρασκευής, «Kαλούδια παράδες 10». Tων Eλλήνων οι Kοινότητες... O ΠOΛYΠΛEYPOΣ ρόλος, που διεδραμάτισε η Oρθόδοξη Eκκλησία στα χρόνια της Tουρκοκρατίας, είναι μια συχνή αναφορά όλων των ι- στορικών ερευνών, που ασχολούνται με την ελληνική ιστορία. Παρ όλην, όμως, τη συχνότητα των αναφορών αυτών και την σε βάθος μελέτη του θέματος, υπάρχουν ακόμη πτυχές, που παραμένουν σχεδόν άγνωστες και αδιερεύνητες. Mιαν τέτοια περίπτωση συνιστούν και τα «τοπικά νομίσματα και χαρτονομίσματα», που η Oρθόδοξη Eκκλησία έθεσε σε κυκλοφορία καθ όλην την έκταση της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνος. Mέχρι πριν από τριάντα περίπου χρόνια, κανένας από τους ιστορικούς ερευνητές και τους νομισματολόγους δεν εγνώριζε την τολμηρή αυτή πρωτοβουλία της Eκκλησίας υπήρχαν μόνον κάποιες σποραδικές αποσπασματικές αναφορές στο θέμα από περιηγητές της εποχής (H.F. Tozer, L.D. Laenay, J. Baker - Penogre κ.λπ.) ή αναμνήσεις προσφύγων της Mικρασιατικής καταστροφής, που απλά περιορίζονταν στην επισήμανση της αξιοπρόσεκτης συνήθειας της κυκλοφορίας «τοπικών νομισμάτων και χαρτονομισμάτων». Aλλωστε, ακόμη και σήμερα, ύ- στερα από τις συστηματικές έρευνες και αναδιφήσεις των τελευταίων ετών, δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς ξεκίνησε η συνήθεια της κυκλοφορίας των «νομισμάτων» αυτών. Συνήθως, ως χρονικό σημείο εμφανίσεως αναφέρονται τα πρώτα μετά την πτώχευση της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας χρόνια (1876) και ως γενεσιουργός αιτία προβάλλεται η έλλειψη νομισμάτων μικρής ονομαστικής αξίας («ψιλά», όπως τα αποκαλούμε συνήθως), που τόσο απαραίτητα είναι στις καθημερινές συναλλαγές. Φυσικά, η ανάγκη αυτή πολλαπλασιάζεται όταν πρόκειται για οικονομικά καθυστερημένες περιοχές, όπως ήσαν όλες σχεδόν οι περιοχές της Oθωμανικής αυτοκρατορίας. Oμως, αν η πτώχευση της αυτοκρατορίας επέβαλε, κατά κάποιον τρόπο, την έκδοση και κυκλοφορία των εκκλησιαστικών αυτών «νομισμάτων και χαρτονομισμάτων», δεν φαίνεται πιθανό ότι αποτέλεσε και το σημείο αφετηρίας τους. Γιατί η πρώτη εμφάνισή τους, έχει πια διαπιστωθεί, πως ανάγεται σε χρόνο προγενέστερο της πτωχεύσεως και συγκεκριμένα στις αρχές της δεκαετίας του Tρεις ήσαν οι μορφές, με τις ο- ποίες εμφανίσθηκαν τα τοπικά αυτά H βοήθεια της Eκκλησίας κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας κάλυψε και μία πλευρά των οικονομικών συναλλαγών με την κυκλοφορία ενός είδους «χαρτονομίσματος». Mετά την επιτυχία του εγχειρήματος, άλλες κοινότητες, Aρμενίων ή Iσραηλιτών, έσπευσαν να ακολουθήσουν την «οικονομολογική» ιδέα των Eλλήνων. εκκλησιαστικά «νομίσματα» και «χαρτονομίσματα»: α) Eπισημασμένα (με υστερόσημο της εκκλησίας) χάλκινα οθωμανικά κέρματα (40, 20, 10, 5 παράδων), που με την πτώχευση είχαν παύσει να έχουν νόμιμη κυκλοφορία. β) Nομισματόσημα, δηλαδή εγχάρακτα μεταλλικά ελάσματα (συνήθως από λευκοσίδηρο) και γ) «Mπιλιέτα», δηλαδή μικρά τεμάχια χαρτόνι ή σκληρό χαρτί, με ε- πιγραφές και σφραγίδα. Aπό τους τρεις αυτούς τύπους, ο πιο ενδιαφέρων για τους ιστορικούς ερευνητές είναι, ασφαλώς, ο τρίτος, αφού στα «μπιλιέτα» συναντούμε επιγραφές με πλήρη αναφορά της «Aρχής», που τα εξέδιδε, όπως και άλλα ενδιαφέροντα πληροφοριακά στοιχεία. Tολμηρό εγχείρημα Aλλά πώς, ακριβώς, λειτουργούσαν αυτά τα πρωτότυπα «χαρτονομίσματα»; Ποια «Aρχή» τα εξέδιδε; Kαι πού κυκλοφορούσαν; Oπως προαναφέρθηκε, καμία πρωτογενής γραπτή μαρτυρία δεν έχει διασωθεί (εάν, φυσικά υπήρξε ποτέ) για να μας διαφωτίσει κατά τρόπον αυθεντικό. Oμως, τα τριακόσια περίπου διαφορετικά «μπιλιέτα», που γνωρίζουμε σήμερα (και, που ασφαλώς αποτελούν μικρό μόνο ποσοστό του συνολικού αριθμού που κυκλοφόρησε), μας οδηγούν σε ορισμένες ασφαλείς διαπιστώσεις: α) Tα «μπιλιέτα» εξεδίδοντο από την εκκλησία του χωριού, της κωμοπόλεως ή και μιας συνοικίας και κυκλοφορούσαν τοπικά, δηλαδή μόνο μέσα στα όρια της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας της «αρχής» που τα ε- ξέδιδε. β) Παρ όλον, που η έκδοση εμφανίζεται να γίνεται από τις κατά τόπους εκκλησίες, είναι βέβαιο ότι η σύλληψη και ο σχεδιασμός του τολμηρού αυτού εγχειρήματος οφείλεται στο Φανάρι. Γιατί, φυσικά, είναι αδύνατο να δεχθούμε ότι ο ταπεινός λευίτης της Σιγής ή της Kαρβάλης (και, πολύ περισσότερο, οι ιερείς των εκκλησιών της Kωνσταντινούπολης) θα έπαιρναν αυτόνομα τέτοιες πρωτοβουλίες, χωρίς την ά- μεση καθοδήγηση ή και εντολή του Φαναρίου. γ) Στην πρώτη φάση της, η έκδοση «μπιλιέτων» έγινε με πολλή προσοχή για να μην προκαλέσει την οργή του δυνάστη. Eτσι, στα πρώτα «μπιλιέτα» δεν αναφέρεται ονομαστική αξία, αλλά αυτή υποδηλώνεται έμμεσα: «Kαλόν δια κηρίον εν». Kαι δεδομένου ότι η τιμή του κεριού ήταν 5 παράδες, είναι προφανές ότι το «μπιλιέτο» ήταν αξίας 5 παράδων. Oταν λίγο αργότερα, καθιερώθηκε η αναγραφή της αξίας (40, 20, 10, 5 παράδες), κρίθηκε φρόνιμο να προ- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

14 Iερά εκκλησία Aγίας Eυφημίας εν Xαλκηδόνι. Aξία χαρτονομίσματος παράδες δέκα. H αναγραφομένη ένδειξη «ισχύει εντός του ναού» δεν εμπόδιζε την κυκλοφορία και εκτός. Δεξιά: Xαρτονόμισμα είκοσι παράδων του ιερού ναού της Σηλημβρίας. στεθεί η ένδειξη «ισχύει εντός του ναού». Φυσικά, τα εκκλησιαστικά αυτά «χαρτονομίσματα», που εξυπηρετούσαν τις γενικότερες συναλλακτικές ανάγκες της συγκεκριμένης τοπικής κοινωνίας, κυκλοφορούσαν και εκτός της εκκλησίας. Eυρεία διάδοση Tο σύστημα κυκλοφορίας ήταν α- πλό και πολύ πρακτικό, γι αυτό και πολύ σύντομα έσπευσαν να το υιοθετήσουν και άλλες εθνικές κοινότητες (Aρμενική, Iσραηλιτική), ακόμη και μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις: Oποιος χρειαζόταν κέρματα μικρής ονομαστικής αξίας, απευθυνόταν στην εκκλησία, έδιδε ένα μετζίτι (χρυσό νόμισμα της εποχής) και ε- λάμβανε αντιστοίχως ονομαστικής αξίας «μπιλιέτα». Oταν πάλι κάποιος συγκέντρωνε πολλά «μπιλιέτα», η εκκλησία παίζοντας τον ρόλο εκδοτικής τράπεζας, τα εξαργύρωνε, καταβάλλοντάς του την αξία τους σε χρυσά νομίσματα. O θεσμός των «τοπικών νομισμάτων και χαρτονομισμάτων» λειτούργησε απρόσκοπτα και ευεργετικά για 40 σχεδόν χρόνια. Tο 1908, όμως, με την επικράτηση των Nεοτούρκων, ήλθε το πρώτο πλήγμα. Aλλωστε, τα οικονομικά της αυτοκρατορίας είχαν βελτιωθεί σχετικά και νέα κέρματα μικρής ονομαστικής αξίας κυκλοφορούσαν στην αγορά. Tο τελειωτικό κτύπημα επήλθε λίγα χρόνια αργότερα με την έκρηξη του A Παγκοσμίου Πολέμου, που άλλωστε έδωσε και το σύνθημα των διωγμών των Eλλήνων της M. Aσίας με την τραγική κατάληξη του ξεριζωμού τους. Oι Eλληνες, που επί αιώνες έζησαν και εδημιούργησαν σε όλες τις γωνιές της M. Aσίας, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις προγονικές εστίες τους με τον τερατώδη και βάρβαρο όρο της ανταλλαγής των πληθυσμών, που έ- θεσε η Συνθήκη της Λωζάννης. Aλλά τα «τοπικά νομίσματα και χαρτονομίσματα» της Oρθόδοξης Eκκλησίας παραμένουν αδιάψευστοι ιστορικοί μάρτυρες της εκεί δημιουργικής παρουσίας του Eλληνισμού. Xαρακτηριστικά χαρτονομίσματα «Mπιλιέτα» της δεκαετίας του Kαι τόπος εκδόσεως, Προύσσα, Tεπετζίκ, Tατάουλα, Σουσουρλούκι... KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Kερματικά γραμμάτια της πρώτης Kατοχικής περιόδου, των δέκα και των πέντε δραχμών της «Eλληνικής Πολιτείας». Bουλγαρικό χαρτονόμισμα από εκείνα που υποχρεωτ γορευόταν η χρήση ελληνικών. O γερμανικός στρατός θέτει υποχρεωτικά σε κυκλοφορία, το 1941, τα δικά του νομίσματα μετά την κατάληψη της χώρας. Aξίζει να σημειωθεί ότι η κυκλοφορία αυτών των νομισμάτων απαγορευόταν στην ίδια τη Γερμανία. Στη φωτογραφία νόμισμα των 50 μάρκων. Xαρτονομίσματα της Kατοχής H κατάρρευση της οικονομίας το 1941 αποτυπώθηκε σ αυτά κατά τρόπο τραγικό Tου Aναστασίου Π. Tζαμαλή Προέδρου της Eλληνικής Nομισματικής Eταιρίας OΛOI γνωρίζουμε τις τρομακτικές συμφορές που σώρευσε στην Eλλάδα η τριπλή κατοχή του Πέρα απ όλα τα άλλα η καταστροφή της οικονομίας ήταν ολοκληρωτική. Φωτογραφία αυτής της καταστροφής αποτελούν και τα χαρτονομίσματα της εποχής που συνοπτικά παρουσιάζουμε σε αυτό το σημείωμα. Tις τελευταίες ημέρες του πολέμου και τις πρώτες της εχθρικής κατοχής, πανικόβλητος ο κόσμος μάζευε τα λεφτά του από τις τράπεζες. Mε τις αθρόες αναλήψεις άδειασαν τα ταμεία και η Tράπεζα της Eλλάδος στις 25 Aπριλίου 1941 αναγκάσθηκε να ξαναθέσει σε κυκλοφορία παλαιότερα χαρτονομίσματα που είχαν α- ποσυρθεί και ακυρωθεί με διάτρηση και περίμεναν την αποτέφρωσή τους. Στις 27 Aπριλίου οι γερμανικές δυνάμεις μπήκαν στην Aθήνα και στις 29 ανακοινώθηκε πως πρέπει να γίνονται δεκτά τα στρατιωτικά μάρκα που έφεραν μαζί τους. H λεηλασία της Eλλάδος άρχιζε με άψογη τευτονική μεθοδικότητα: αυτά τα μάρκα του Reichskreditkassen ήταν στην πραγματικότητα άγραφα, αφού δεν είχαν κανένα αντίκρισμα και δεν κυκλοφορούσαν στη Γερμανία. Tο παράδειγμα των Γερμανών ακολούθησαν και οι Iταλοί που τύπωσαν δικές τους δραχμές, οι οποίες, σύμφωνα με το διάταγμα του στρατηγού Oύγου Kαβαλλέρο, «ήσαν υποχρεωτικώς δεκτές, απεριορίστως». O τρίτος εταίρος, ο βουλγαρικός στρατός που κατέλαβε την Aνατολική Mακεδονία και τη Θράκη, δεν γνώριζε τέτοιες λεπτότητες. Aπλώς απαγόρευσε την κυκλοφορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων και νομισμάτων και τα αντικατέστησε με βουλγαρικά. «Kερματικά γραμμάτια» Mια άλλη επίπτωση των πρώτων η- μερών της κατοχής ήταν η εξαφάνιση των μεταλλικών κερμάτων. Διαδόθηκε πως οι Γερμανοί θα τα μάζευαν και θα τα χρησιμοποιούσαν στην πολεμική βιομηχανία τους και οι Eλληνες τα εξαφάνισαν, σαν μια πρώτη αντιστασιακή πράξη. Eτσι τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν τον Iούνιο του 1941 χάρτινα «κερματικά γραμμάτια» των 50 λεπτών και των 1, 2 και 5 δραχμών. Iδιότυπο πρόβλημα δημιουργήθηκε στα νησιά του Aιγαίου που απεκόπησαν από το κέντρο και οι τοπικές αρχές ή και ιδιώτες πήραν την πρωτοβουλία της αντιμετώπισής του. Στη Σύρο, για παράδειγμα, το υποκατάστημα της Eθνικής Tραπέζης, μη διαθέτοντας πλέον χαρτονομίσματα δημιούργησε δικά του πληρώνοντας τους πελάτες του με επιταγές των και δραχμών, οι οποίες με οπισθογράφηση της ίδιας της τραπέζης μεταβάλλονταν «εις τον κομιστήν» και κυκλοφορύσαν κανονικά. Στο χωριό Πέτρα της Λέσβου, εξάλλου ο παπάς τύπωσε «κέρματα» των 5, 10 και 20 δραχμών, ενώ στη Σάμο με διαταγή του Iταλού διοικητή Eκτορος Mπαστίκα κυκλοφόρησαν υποχρεωτικά μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου 1941 τα ιταλικά χαρτονομίσματα και κέρματα. Συνέχεια στην 18η σελίδα Iταλικό χαρτονόμισμα που αρχικά κυκλοφόρησε στη Σ κολουθώντας το σύστημα των Γερμανών, τύπωσαν κα πηρεσία με την επωνυμία «Mεσόγειον Tαμείον Πίστεω Xαρτονόμισμα των 5000 της Tράπεζας Eλλάδος που κυ την περίοδο της Kατοχής το 1942 και H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

16 Oπισθογραφημένη επιταγή ιταλικών τραπεζών που χρησιμοποιήθηκε στα Δωδεκάνησα από τις ιταλικές αρχές το 1944 αντί χαρτονομισμάτων. Σάμο τον Mάιο του 1941, με ισοτιμία 6,25 λίρες=100 δραχμές. Eπίσης α- αι οι Iταλοί «στρατιωτικά» χαρτονομίσματα. Eκδότης, μια παράξενη υ- ως δια την Eλλάδα». Eνα εντυπωσιακό «χαρτονόμισμα» της Kατοχικής περιόδου (πάνω και κάτω)είναι το ομόλογο της ΠEEA και η αξία του δεν είναι σε δραχμές αλλά σε οκάδες σταριού. Tα ομόλογα αυτά κυκλοφόρησαν στις 5 Iουνίου 1944 και επρόκειτο να «εξοφληθούν το αργότερο έξι μήνες από τη μέρα της απελευθέρωσης της χώρας». τικά κυκλοφορούσαν στην Aνατολική Mακεδονία και Θράκη ενώ απαυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1932 και στη συνέχεια επανεκδόθηκε KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Kατοχή. Γερμανοί και Iταλοί αξιωματικοί επισκέπτονται την Aκρόπολη. Eνα «Tαμειακόν Γραμμάτιον» από αυτά που χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά και διακίνηση αγροτικών προϊόντων. Eίχε εκδοθεί στους Γαργαλιάνους και το ποσόν και η ημερομηνία ήταν χειρόγραφα. Aξιοσημείωτο, επίσης, ότι τούτο όφειλε να γίνεται δεκτό από τον παραγωγό για το 75% της αξίας του προϊόντος. Συνέχεια από την 16η σελίδα Tον Aύγουστο του 1941 οι γερμανοϊταλικές αρχές δέχθηκαν να σταματήσει η κυκλοφορία των χαρτονομισμάτων τους υπό την προϋπόθεση πως η Tράπεζα της Eλλάδος θα τους έδινε όποιο ποσό δραχμών της ζητούσαν. Eίναι οι διαβόητες «αποζημιώσεις και πιστώσεις» που η σημερινή γερμανική κυβέρνηση αρνείται την αναγνώρισή τους. Mε τα λεφτά που έπαιρναν «με το έτσι θέλω» οι Γερμανοί άδειασαν την Eλλάδα από τρόφιμα με αποτέλεσμα την πείνα του τρομερού χειμώνα του H χρυσή λίρα Tον Aπρίλιο του 1942, οι Iταλοί ε- κυκλοφόρησαν τις «δραχμές» τους για τα Eπτάνησα, που ετοιμάζονταν να προσαρτήσουν. O πληθωρισμός παρόλα αυτά, παρέμενε σε σχετικά χαμηλούς ρυθμούς αφού η Tράπεζα της Eλλάδος, τον Δεκέμβριο αυτής της χρονιάς τύπωσε το αρκετά λογικό χαρτονόμισμα των δραχμών. Aλλά και το 1943 η μεγαλύτερη αξία που κυκλοφόρησε ή- ταν των δραχμών. Tο εμφανίσθηκαν και τα ιδιόρρυθμα «ταμειακά γραμμάτια διά την συγκέντρωσιν των α- γροτικών προϊόντων». Mε αυτά η Tράπεζα της Eλλάδος πλήρωνε το 75% της αξίας των προϊόντων και τα εξοφλούσε μετά τέσσερις μήνες. Tον τελευταίο, όμως, χρόνο 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

18 της Kατοχής η ελληνική οικονομία κατέρρευσε εντελώς. Kύριο μέσο πληρωμής έγινε η χρυσή αγγλική λίρα. Kάθε δέκα ημέρες σχεδόν, εμφανίζονταν και καινούργιο χαρτονόμισμα ολοένα και με περισσότερα μηδενικά. Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1944, η «Πολιτική Eπιτροπή Eθνικής Aπελευθέρωσης» η γνωστή και ως «Kυβέρνηση του Bουνού» κυκλοφόρησε ομόλογα με τα οποία πλήρωνε τις προμήθειες των α- νταρτών, όχι σε δραχμές, που κανείς πια δεν ήθελε, αλλά σε οκάδες σιταριού. Tα ομόλογα αυτά θα εξοφλούνταν με την τιμή που θα είχε το σιτάρι έξι μήνες μετά την απελευθέρωση. Tα γεγονότα που ακολούθησαν, όμως, αχρήστευσαν αυτά τα «τίμια» χαρτονομίσματα. Aπό τα τέλη Σεπτεμβρίου 1944 ο γερμανικός στρατός άρχισε να α- ποσύρεται από την Eλλάδα. Aυτό δημιούργησε μια ιδιότυπη κατάσταση, καθώς κάποιες επαρχίες ή- σαν ελεύθερες, άλλες υπό κατοχή και η επικοινωνία με την πρωτεύουσα αδύνατη. Πρώτο και κύριο πρόβλημα η πληρωμή των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων από τα δημόσια ταμεία και τράπεζες. Πάλι η πρωτοβουλία των τοπικών αρχών έσωσε την κατάσταση. Xάρτινες μάρκες! H Eλλάδα απελευθερώνεται. O αθηναϊκός λαός και πάλι ελεύθερος υποδέχεται τα πρώτα στρατεύματα που καταφθάνουν στην πατρίδα. Στη φωτογραφία άγημα του Nαυτικού με επικεφαλής τον τότε αντιπλοίαρχο Iωάννη Tούμπα. Στο Nαύπλιο επισημάνθηκαν παλιά χαρτονομίσματα που υπέγραφαν ο Διευθυντής του υποκαταστήματος της Eθνικής Tραπέζης, ο Eισαγγελέας Eφετών και ο Δημόσιος Tαμίας. Στην Kαλαμάτα την ευθύνη εκδόσεως χαρτονομισμάτων ανέλαβε «Προσωρινή Λαϊκή Eπιτροπή» και το τοπικό υποκατάστημα της Tραπέζης της Eλλάδος και τα επισημοποίησε ο Παναγιώτης Kανελλόπουλος, που έ- φθασε στις 27 Σεπτεμβρίου ως υ- πουργός Πελοποννήσου της εν εξορία ελληνικής κυβερνήσεως. Συμπλήρωσε, επίσης, τη σειρά της Kαλαμάτας και με χαρτονόμισμα των 200 εκατομμυρίων που κυκλοφόρησε και στην Tρίπολη. Στις 14 Σεπτεμβρίου, μπήκαν οι α- ντάρτες στο Aγρίνιο και ο διευθυντής του υποκαταστήματος της Tραπέζης της Eλλάδος, εκών - άκων, δημιούργησε ένα ακόμη τοπικό χαρτονόμισμα, εκδίδοντας και οπισθογραφώντας επιταγές σε στρογγυλά ποσά. Oταν εξαντλήθηκε το απόθεμα ε- πιταγών, τυπώθηκαν επί τόπου καινούργιες στις οποίες αναγράφονταν και τα ποσά (100, 200, 300, 500 και εκατομμύρια). Xαρτονόμισμα της μιας λίρας από εκείνες που χρησιμοποιούσε ο βρετανικός στρατός όταν έφθασε στην Eλλάδα το Πρόκειται για τη λίρα που «συνεδέθη» με τη δραχμή και δημιούργησε ένα πρώτο κλίμα εμπιστοσύνης στην αγορά και γενικότερα στις συναλλαγές. Στα Tρίκαλα, ο νομάρχης ζήτησε την άδεια του τοπικού Γερμανού Διοικητή και κυκλοφόρησε χαρτονόμισμα των 200 εκατομμυρίων τυπωμένο σε πεντοχίλιαρα του Aντίθετα στην Kεφαλληνία και Kέρκυρα την ευθύνη κυκλοφορίας τοπικών χαρτονομισμάτων ανέλαβε ο εκπρόσωπος της εν εξορία κυβερνήσεως, Λέων Mακκάς. Mια ακόμα περίεργη σειρά χαρτονομισμάτων κυκλοφόρησε στη Θεσσαλονίκη, όπου η κατοχή παρατάθηκε μέχρι τα τέλη Oκτωβρίου. Πρόκειται για χάρτινες μάρκες που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί στρατιώτες για μικροαγορές στις καντίνες τους. Aυτές σφραγίσθηκαν με γερμανική και ελληνική σφραγίδα και οι Eλληνες υποχρεώθηκαν να τις δέχονται σε ισοτιμίες που καθόριζαν οι γερμανικές αρχές. Στο μεταξύ, στην Aθήνα κυκλοφορούσαν αγγλικές στρατιωτικές λίρες που αντιστοιχούσαν σε 600 καινούργιες δραχμές. Oι λίρες δεν καλύπτονταν από την Tράπεζα της Aγγλίας, αλλά η ελληνική κυβέρνηση, ανακοινώνοντας τη σύνδεση δραχμής «λίρας», κατάφερε να στηρίξει ψυχολογικά το νέο χαρτονόμισμά της. Tα τελευταία τοπικά χαρτονομίσματα κυκλοφόρησαν στην Kέρκυρα τον Δεκέμβριο του 1944, όπου το υ- ποκατάστημα της Tραπέζης της Eλλάδος κυκλοφόρησε τρεις αξίες τυπωμένες σε ιταλικά χαρτονομίσματα των Iονίων Nήσων. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Φωτογραφία της πλατείας Συντάγματος και της Bουλής (τότε βασιλικών ανακτόρων) κατά τα τέλη του 19ου αι. O άτυχος πόλεμος του 1897 και η επακόλουθη οικτρή οικονομική κατάσταση, είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάσταση στη χώρα μας του Διαρκούς Oικονομικού Eλέγχου. H δραχμή μετά τον Πόλεμο H σύνδεσή της, το 1944, σε ισοτιμία με την χάρτινη λίρα Aγγλίας, δημιούργησε εγγύηση σταθερότητος Tο χαρτονόμισμα που εξεδόθη από την Tράπεζα της Eλλάδος στις 3 Nοεμβρίου 1944 με το εξωφρενικό ποσόν των δραχμών, ενδεικτικό της τραγικής καταστάσεως της ελληνικής οικονομίας και της καταστροφής του νομίσματός μας. Tου καθηγητού Ξενοφώντος Zολώτα Aκαδημαϊκού ΣXETIKA με την έρευνα που κάνετε για τα χαρτονομίσματα μπορώ να σας μιλήσω σχετικά μόνο για τα χαρτονομίσματα κατά την ολιγόμηνο περίοδο κατά την οποία υπήρξα διοικητής της Tράπεζας της Eλλάδος, διορισθείς τον Aύγουστο του 1944 εις την Cava Dei Tireni πλησίον της Nεαπόλεως, όπου είχε την έδρα της η ε- θνική κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Aκολούθησα την κυβέρνηση στην Eλλάδα κατά την επιστροφή της μετά τη φυγή των Γερμανών τον Oκτώβριο του Στην Aθήνα βρήκαμε μια χαώδη νομισματική κατάσταση, η οποία έ- πρεπε να αντιμετωπισθεί το ταχύτερον, αλλά αυτό δεν ήταν εφικτό γιατί υπήρχαν διάφορα εμπόδια, αλλά και διότι έπρεπε να ετοιμασθεί και να εκτυπωθεί η καινούργια δραχμή με εγγύηση σταθερότητας. Eν τω μεταξύ η Tράπεζα της Eλλάδος αναγκάσθηκε να εκδώσει, λόγω του καλπάζοντος πληθωρισμού, ένα τραπεζογραμμάτιο δρχ. Γι αυτό το λόγο, μόλις ύστερα από 3 εβδομάδες, δηλ. στις 9 Nοεμβρίου 1944 με νόμο περί νομισματικής διαρρυθμίσεως, εξεδόθη καινούργιο χαρτονόμισμα σε ισοτιμία μία καινούργια δραχμή με νόμισμα 50 δισ. δρχ. Tο πρόβλημα ήταν πώς θα μπορούσε η καινούργια δραχμή να καταστεί σταθερή και να αποκτήσει την ε- μπιστοσύνη των συναλλασσομένων. Tη λύση του προβλήματος τη σκέφθηκα εγώ, με το να συνδέσουμε τη νέα δραχμή σε μια σταθερή ισοτιμία προς τη χάρτινη λίρα Aγγλίας, η ο- ποία κυκλοφορούσε και στην Eλλάδα, όπου υπήρχε μία αγγλική στρατιωτική μονάδα, όπως και σε όλα τα μέρη όπου είχαν καταληφθεί από αγγλικά και συμμαχικά στρατεύματα. H σχέση της νέας δραχμής προς τη χάρτινη λίρα ορίσθη 600 δρχ. και μία νέα δραχμή ίση με 50 δισ. παλαιών δραχμών. Eπειτα από συννενόηση με τον τότε πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου συνεφωνήθη να εξαγγείλει ο ίδιος την έκδοση της νέας δραχμής, τονίζοντας ότι η δραχμή είναι λίρα δεδομένου ότι ήταν ανταλλάξιμη σε ορισμένη τιμή με την κυκλοφορούσα χάρτινη λίρα. Aυτό έγινε δεκτό και πιστευτό από το κοινό και από τη στιγμή ε- κείνη, η νέα δραχμή παρουσίαζε σταθερότητα, η οποία συνεχίστηκε και μετά τα καλούμενα Δεκεμβριανά. Eίναι δε η δραχμή η ίδια που κυκλοφορεί και σήμερα, βεβαίως μετά αλλεπάλληλους πληθωρισμούς και υποτιμήσεις. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY 1996

20 Στην Aκρόπολη το πρωινό της 12ης Oκτωβρίου H γερμανική σημαία υποστέλλεται. Tο τέλος μιας περιόδου τρόμου και εξαθλίωσης αλλά και ύψιστου ηρωισμού. H Tράπεζα της Eλλάδος λειτούργησε στις 14 Mαΐου H Tράπεζα της Eλλάδος έχει κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα τις ε- ξής τιμές: 50, 100, 500, 1.000, 5.000, , , , , , , 1 εκ., 5 εκ., 10 εκ., 25 εκ., 200 εκ., 500 εκ., 5 δισ., 10 δισ., 100 δισεκατομμύρια. Tο τελευταίο, το 100 δισ., εκυκλοφόρησε το Nοέμβριο του 1944, λίγο μετά την απελευθέρωση, α- νταλλασσόταν με δύο νέες δραχμές και αγόραζε μια μονόφυλλη εφημερίδα της ε- ποχής. KYPIAKH 4 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21