Ο ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Transcript

1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Εισαγωγή Το κεφάλαιο αυτό ασχολείται με την έννοια του έθνους κράτους, πότε και πώς δημιουργήθηκε και εντοπίζει τα χαρακτηριστικά τα οποία είναι απαραίτητα για τη διατήρησή του. Στη συνέχεια εξετάζονται το ελληνικό εθνικό κράτος, οι διάφορες φάσεις εξέλιξής του, η δημιουργία του με τη συγκεκριμένη έννοια του όρου και τα διακριτά του στοιχεία Ακολουθεί η αξιολόγηση της έννοιας της εθνικής ταυτότητας και αναλύονται τα χαρακτηριστικά τα οποία την προσδιορίζουν και ο ρόλος που μπορεί αυτή να παίξει όσον αφορά στην αποδοχή ή όχι των «άλλων» λαών και πολιτισμών. Επαγωγικά θα εξεταστεί η ελληνική εθνική ταυτότητα και οι ρίζες της. Εν προκειμένω αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, έτσι ώστε να μπορούν να γίνουν κατανοητά και να εξηγείται λογικά το περιεχόμενό τους Το έθνος-κράτος. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας που έχει ασχοληθεί με το θέμα της διαμόρφωσης του έθνους-κράτους δέχεται ότι ο Διαφωτισμός ήταν αυτός που συνέβαλλε καίρια στην εμφάνιση και στην αντίληψη της ιδέας του έθνους Το έθνος 1, σύμφωνα με τον Γ. Μπαμπινιώτη 2 είναι «ένα σύνολο ανθρώπων που γίνονται 1 Η έννοια του έθνους έχει απασχολήσει αρκετούς μελετητές. Δεν υπάρχει όμως ένας συγκεκριμένος και κοινά αποδεκτός ορισμός από όλους. Γενικά μπορεί να ειπωθεί ότι το έθνος έχει κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως γλώσσα, θρησκεία, ιστορία, καταγωγή, ιδεώδη, παραδόσεις, ήθη και έθιμα. Βλέπε σχετικά: Γ Αγγελόπουλος, «Εθνοτικές ομάδες και ταυτότητες»,σσ.18-25, Ε. J.Hobsbawm, Έθνη και εθνικισμός, σελ. 17, Α. Χουρδάκης & Δ. Καραγιώργος, «Θεωρητικές προσεγγίσεις», σσ , Θέκλα. Σανσαρίδου-Hendrickx, To χρονικό του Μωρέως, σελ. 52, Θέκλα. Σανσαρίδου-Hendrickx and B. Hendrickx, Some remarks on the multiple face of Greekness», σελ Πέρα από αυτό, σύμφωνα με τον Α. Ματακιά, Λεξικό εννοιών, σελ. 191, η ύπαρξη του έθνους προϋποθέτει την έννοια του «εμείς», την αποκρυστάλλωση δηλαδή της εθνικής ταυτότητας και 11

2 αντιληπτοί και από τους ίδιους και από τους άλλους ως ομοιογενές σύνολο, καθώς συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς κοινής καταγωγής και ιστορικό παρελθόν, κοινά στοιχεία πολιτισμού, κοινά ιδανικά και πολλές φορές κοινή γλώσσα και θρησκεία, ενώ παράλληλα έχουν συνείδηση της διαφοράς τους από τα άλλα ανάλογα σύνολα ανθρώπων». Θεωρήθηκε ότι είχε συγκεκριμένες γεωγραφικές συνιστώσες, ότι διέθετε μια εύκολα αναγνωρίσιμη γλώσσα και έναν πολιτισμό, ότι αποτελεί μέρος μιας «κοινής ιστορίας», ότι είναι ταυτόσημο με το κράτος, και ότι πρέπει να διασφαλιστεί η ύπαρξή του διότι βρίσκεται σε διαρκή κίνδυνο απειλούμενο από εξωτερικούς παράγοντες 3. Πάνω από όλα, όμως, το βασικό δομικό στοιχείο το οποίο συντέλεσε στη διαμόρφωση και δημιουργία ενός έθνους ως κοινωνικού συνόλου υπήρξε η παρουσία ενός κοινού εχθρού, στον οποίο άλλοτε αντιστέκονται και άλλοτε αντιπαρατίθενται από κοινού όλοι οι άνθρωποι που ζουν στον ίδιο χώρο. Έτσι τα έθνη απέκτησαν την τελική τους μορφή μόνο έπειτα από μια περισσότερο ή λιγότερο μακροχρόνια πάλη εναντίον ενός «άλλου» που αναφαίνεται ή είναι, σε τελική ανάλυση, εχθρός 4. Έχει λεχθεί ότι, αν θεωρηθεί πως το έθνος-κράτος 5 είναι ένα κράτος με σταθερότητα, με εδαφικά σύνορα, και του οποίου οι κάτοικοι διατηρούν την έννοια της εθνικής ταυτότητας, οι ρίζες του μπορούν να εντοπιστούν πίσω στον ολοκληρωτισμό του 16 ου και του 17 ου αιώνα. Άλλωστε με την ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας, την κατάκτηση διαφόρων φυλών από επεκτατικές αυτοκρατορίες, τη διάδοση των θρησκειών και την ανάπτυξη την γλωσσών, διευκολύνθηκε τόσο η δημιουργία νέων αυτοκρατοριών, οι οποίες αποτελούνταν από διάφορες φυλές όσο και η υπέρτατη πίστη σ αυτές. 6 Για την σύσταση του έθνους-κράτους απαιτείται να υπάρχει ένα ελάχιστο συνθηκών, όπως : - Ένας συγκεκριμένος γεωπολιτικός χώρος. ιδιαιτερότητας, αλλά και την έννοια του «αυτοί», δηλαδή τη διαφορά που υπάρχει με μια άλλη εθνική ταυτότητα ή ετερότητα. 2 Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σελ Παρβλ. Β. Αποστολίδου, «Η συγκρότηση και οι σημασίες της «εθνικής λογοτεχνίας», σσ.15-40, Σ. Ζίλεκ, «Αγάπα το έθνος σου όπως τον εαυτό σου», σσ , Τ. Φωτόπουλος, «Το κράτος και η αγορά», σσ Κ.Τσουκαλάς, Η εξουσίας ως λαός και ως έθνος, σ Σύμφωνα με τον Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σελ. 553, έθνος-κράτος είναι το κράτος που αποτελεί ένα έθνος στο έδαφός του. Επίσης, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, τα σύγχρονα έθνη-κράτη προέκυψαν από τη διάλυση μεγάλων αυτοκρατοριών. 6 Μ. Book chin, «Ο εθνικισμός και το «εθνικό ζήτημα», σσ

3 - Ένας οργανικά συνεκτικός κοινωνικο-πολιτισμικός σχηματισμός, ο οποίος βασίζεται στην ομοιογένεια της γλώσσας, στην κοινή πολιτισμική παράδοση και στην θρησκευτική ομοιογένεια. - Μια ιδεολογική θεώρηση, η οποία ευθύνεται για την ιστορική κατασκευή του έθνους και παράλληλα διασφαλίζει την ιστορική συνέχεια της εθνικής κοινωνίας από το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον. - Η ύπαρξη πολιτικής ανεξαρτησίας. - Διοικητικές μονάδες οι οποίες συνίστανται σύμφωνα με θεσμοθετημένους νόμους. - Ένα σύνολο οργανισμών οι οποίοι θα αναλαμβάνουν την υλοποίηση των επίσημων πράξεων που απαιτούνται από τέτοιου είδους νομοθετικές ενέργειες Το ελληνικό έθνος-κράτος Όσον αφορά στο ελληνικό έθνος-κράτος, ο Β. Κρεμμυδάς αναφέρει ότι στην αρχαιότητα διαμορφώθηκαν τα περισσότερα χαρακτηριστικά του, όπως η κοινή γλώσσα και ο κοινός πολιτισμός, τα οποία αντιπαρέθεσαν τους Έλληνες με τους «άλλους» 8. Παρόλα αυτά, ο ελληνισμός αυτός της κλασικής αρχαιότητας, δε συνιστά ένα έθνος, αφού δε διέθετε πραγματική εθνική συνοχή, λόγω του ότι ήταν χωρισμένος σε πολλά πόλεις-κράτη. Θα ήθελα να επισημάνω ότι και η διάκριση των φυλών έχει στην περίπτωση αυτή ένα ειδικό βάρος. Οι συνεχείς πόλεμοι και ο ανταγωνισμός που υπήρχε μεταξύ των πόλεων-κρατών δεν οδηγεί στο συμπέρασμα να πούμε ότι η Ελλάδα την εποχή εκείνη αποτελούσε ένα έθνος-κράτος. Μετά το τέλος της κλασικής περιόδου, ο ελληνισμός έπαψε να υπάρχει με εκείνη τη συγκεκριμένη μορφή και δημιουργήθηκε κάτι καινούριο. Διαμορφώθηκε ένα νέο πολιτισμικό πλαίσιο το οποίο περιείχε στοιχεία και από τη Μέση Ανατολή. Την εποχή αυτή, την Ελληνιστική, ο ελληνισμός πήρε τις διαστάσεις ενός οικουμενικού πολιτισμού, εξαιτίας του γεγονότος ότι είχε διαδοθεί σε όλο τον τότε «πολιτισμένο» κόσμο 9. Παρακολουθώντας την εξέλιξη του ελληνικού έθνους-κράτους, παρατηρούμε στην ιστορική συνέχεια ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν και παρέμεινε, ως την κατάκτησή της από τους σταυροφόρους το 1204, ένα καθαρά «πολυεθνικό» κράτος, 7 Θ.Βεΐκος, Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα. 8 Β. Κρεμμυδάς, «Η έγερση των εθνικισμών», σσ Βλέπε σχετικά: Π. Ροδάκης, Η διαμόρφωση του ελληνικού έθνους, σσ

4 κυρίαρχο στοιχείο του οποίου εξακολουθούσε να είναι το Ελληνιστικό τμήμα του. Πρόκειται συνεπώς για μια Ελληνική Αυτοκρατορία, και όχι, για ένα ελληνικό έθνοςκράτος 10. Η μετάβαση από την έννοια του Γένους στην έννοια του έθνους γίνεται από τα τέλη του 18 ου αιώνα, περίοδος που εμφανίζεται και το κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, το οποίο αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες πτυχές έκφρασης των Ελλήνων, ενώ η διαμόρφωση του ελληνικού εθνικού-κράτους με την σύγχρονη έννοια του όρου έγινε μέσα από την επανάσταση του Σύμφωνα με τον Θ. Βερέμη, τα στοιχεία της καταγωγής και της δημιουργίας του ελληνικού κράτους είναι, ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, η Γαλλική επανάσταση και η αναζήτηση νομιμοποίησης των επαναστατημένων. «Φορείς της δημιουργίας του ήταν οι επήλυδες δυτικόφρονες με κύρια επιδίωξη την εδραίωση της κεντρικής εξουσίας, την κατοχύρωση των ατομικών ελευθεριών και τον περιορισμό της τοπικής αυθαιρεσίας». 12 Όπως εκτιμούν οι περισσότεροι μελετητές, στο δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα, η ελληνική εθνική συνείδηση είχε ωριμάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε να επιδιωχθεί η απελευθέρωση του ελληνικού έθνους 13. Η προβολή της κλασικής αρχαιότητας λειτούργησε κατά την περίοδο αυτή θετικά προς δυο κατευθύνσεις. Από τη μια βοήθησε καθοριστικά στην προώθηση των ελληνικών διεκδικήσεων στα πλαίσια της Ευρώπης, και από την άλλη βοήθησε τους Έλληνες να υπερβούν το στενό τοπικιστικό πνεύμα τους και να αποκτήσουν γρηγορότερα μια ελληνική εθνική συνείδηση. Έτσι δημιουργούνται προοδευτικές σκέψεις που αποκτούν ένα ριζοσπαστικότερο και βαθύτερο περιεχόμενο, ενσαρκώνονται στην ανάγκη δημιουργίας ενός νεοελληνικού έθνους-κράτους, και απλώνονται σταθερά στον ελλαδικό χώρο. Για πρώτη φορά, είναι δυνατόν τεκμηριωμένα να υποστηριχθεί ότι υπάρχει ελληνική εθνική συνείδηση στους νεότερους χρόνους Thekla Sansaridou-Hendrickx, The Awakening of Greek National, σ. 15, Θέκλα. Σανσαρίδου- Hendrickx and B. Hendrickx, Some remarks on the multiple face of Greekness», σσ Π. Ροδάκης, Η διαμόρφωση του ελληνικού έθνους, σσ.36, Θ. Βερέμης, «Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σελ Θ. Βερέμης, «Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σσ Παρβλ Έφη Αβδελά, «Χρόνος, ιστορία και εθνική ταυτότητα στο ελληνικό σχολείο», σσ.49-71, Θ. Βερέμης, «Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σσ Η προβολή στο παρελθόν, όπως αναφέρουν οι παραπάνω συγγραφείς, την οποία επιχειρούν τα έθνη-κράτη προκειμένου να αποδείξουν την ιστορικότητά τους, είναι ταυτόχρονα εύλογη όσο και παραπλανητική. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να παραγνωριστεί η σημασία της κοινής πολιτισμικής παράδοσης της γλωσσικής και θρησκευτικής ομοιογένειας. 14

5 Οι γαλλικές ιδέες περί έθνους 15, οι οποίες προέρχονται από την ιστορική πορεία της αρχαίας Ελλάδας (είναι γεγονός ότι οι ιδέες της εποχής εκείνης επηρέασαν στη διαμόρφωση της ιδέας του έθνους στη Γαλλία και στην Ευρώπη γενικότερα), καθώς και η σκέψη των Νεοελλήνων ότι είναι απόγονοι των αρχαίων, έχουν ως αποτέλεσμα το Βυζάντιο να περνά σε δεύτερη μοίρα καθώς και η εθνική σκέψη να σηματοδοτείται από μια στροφή προς την κλασική αρχαιότητα 16, η οποία συνέβαλε, ανάμεσα στα άλλα, και στη δημιουργία μιας εθνικής κίνησης σε πνευματικό επίπεδο 17. Οι Έλληνες που διέφυγαν στη Δύση κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, δημιούργησαν ελληνικά σχολεία και διατήρησαν την ορθόδοξη πίστη τους. Μέσω αυτών καλλιέργησαν μια αγάπη προς τους αρχαίους Έλληνες, η οποία βρήκε πρόσφορο έδαφος στα πλαίσια του Διαφωτισμού. Η επίκληση των αρχαίων Ελλήνων ξέκοβε κάθε είδους δεσμό με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία και αναδείχτηκε το δυναμικότερο στοιχείο που συνέβαλλε τελικά στην εθνική συγκρότηση των Ελλήνων. 18 Μετά την Επανάσταση, και συγκεκριμένα από την 4 η δεκαετία του 19 ου αιώνα, κυριαρχεί η «Μεγάλη Ιδέα», ο αλυτρωτισμός, ο οποίος αποτέλεσε το δυναμικότερο στοιχείο της ελληνικής πολιτικής σκηνής έως το Όμως, «το μεγαλείο της Μεγάλης Ιδέας έρχονταν σε αντίθεση με την αδυναμία του ελληνικού κράτους» 19. Από όσα αναφέρθηκαν, φαίνεται καθαρά ότι στη διαμόρφωσή το ελληνικό έθνος-κράτος προέκυψε ως μια εξωγενής κατασκευή, η οποία εμφανίζεται άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της ευρωπαϊκής νεοτερότητας και όχι ως μια ξεκάθαρη απόρροια και έκφραση των βιωματικών εμπειριών του νεότερου ελληνισμού. 20 Οι Γ. Φλουρής και Γ. Πασιάς επισημαίνουν ότι η δημιουργία του νέου ελληνικού έθνους κράτους, καθώς και η διαμόρφωση της ιδεολογίας του κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα, παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: 15 Οι Θέκλα. Σανσαρίδου-Hendrickx and B. Hendrickx Some remarks on the multiple face of Greekness», σσ αναφέρoυν ότι η σκέψη του Αδαμάντιου Κοραή αλλά και του Ρήγα Φεραίου είχε επηρεαστεί από τις γαλλικές ιδέες και τα ιδανικά της γαλλικής επανάστασης. Οι ιδέες αυτές αντανακλώνται στον Χάρτη του Ρήγα. 16 Βλέπε σχετικά : Θέκλα. Σανσαρίδου-Hendrickx and B. Hendrickx, Some remarks on the multiple face of Greekness», σελ. 160, Γ. Κορδάτος, «Εισαγωγή: Οι ρίζες της νεοελληνικής εθνότητας και ο σχηματισμός του νεοελληνικού έθνους», σελ Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται προγονολατρεία. Ο Α. Ματακιάς, Λεξικό εννοιών, σελ. 501, ορίζει ως προγονολατρεία «κάθε τάση θαυμασμού, αφοσίωσης στους εκπροσώπους του παρελθόντος ενός συγκεκριμένου πολιτισμού». Ωστόσο, η υπερβολική αφοσίωση ή προσήλωση στο παρελθόν δημιουργεί προγονοπληξία. 18 Θ. Βερέμης, «Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σελ. 28, Γ. Κορδάτος, «Εισαγωγή: Οι ρίζες της νεοελληνικής εθνότητας και ο σχηματισμός του νεοελληνικού έθνους», σσ Θ. Βερέμης,,«Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σελ Ν. Ινζεσιζόγλου, «Περί της κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων», σσ

6 - Το κράτος είναι μικρότερο από το έθνος και το έθνος μικρότερο από την εθνότητα. Το φαινόμενο αυτό ήταν συνέπεια της κατάστασης που δημιουργήθηκε εξαιτίας της συγκεκριμένης οριοθέτησης των αρχικών συνόρων του ελληνικού κράτους, μια που ακόμα μεγάλες ομάδες πληθυσμού με ελληνική εθνότητα, παρέμειναν κάτω από το ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις περιοχές της Βαλκανικής, της Ανατολικής Μεσογείου, και του Εύξεινου Πόντου. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στη δημιουργία του ζητήματος του αλυτρωτισμού, με άμεσο συνακόλουθο τη διαμόρφωση ενός ενδογενούς εθνικισμού, ο οποίος εμπλουτισμένος αργότερα και με τα στοιχεία εκείνα που συνιστούσαν τη «Μεγάλη ιδέα», επηρέασε καθοριστικά την πορεία του ελληνικού εθνικού κράτους, και συνέβαλλε αποφασιστικά στην εσωτερική ιδεολογική και κοινωνική συνοχή του κατά το 19 ο αιώνα. - Το ελληνικό έθνος-κράτος κατά το 19 ο αιώνα αύξησε σημαντικά την γεωπολιτική του επιρροή μέσα από συνεχείς εδαφικές επεκτάσεις έπειτα από συνεχείς πολέμους, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την ανάγκη ενσωμάτωσης πληθυσμών από εθνότητες οι οποίες ναι μεν διαβιούσαν στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, αλλά δεν ανήκαν στο ελληνικό έθνος. - Με την έννοια αυτή, η δημιουργία του ελληνικού έθνους-κράτους δεν υπήρξε απλά μια διαδικασία εθνικής αφύπνισης, αλλά σφυρηλάτησης μιας συλλογικής ταυτότητας στο πλαίσιο δημιουργίας ενός αισθήματος κοινότητας, το οποίο ήταν απαραίτητο για την ενίσχυση της εθνικής συνοχής σε όλα τα νέα έθνη-κράτη κατά το 19 ο αιώνα. 21 Το σύγχρονο κράτος καλύπτει τις οποιεσδήποτε διεκδικήσεις του κάτω από την έννοια του έθνους (D. Coulby). Με το σκεπτικό αυτό, το έθνος και ο εθνικισμός χρησιμοποιούνται ( αν και άλλοτε γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης) προκειμένου να νομιμοποιήσουν τις υπερβολές του εσωτερικού κρατικού συγκεντρωτισμού, καθώς και τις εξωτερικές επεκτατικές του βλέψεις, οι οποίες στηρίζονται στο κατασκευασμένο ιδεολόγημα των ιστορικών ριζών του έθνους, που εξασφαλίζουν την ιστορική του συνέχεια από το παρελθόν στο παρόν και το μέλλον. 22 Το ελληνικό κράτος, όπως αναφέρει ο Π. Κιτρομηλίδης, έπρεπε να γεφυρώσει το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στο κράτος που δημιουργήθηκε και στην παραδοσιακή κοινωνία, επί της οποίας έπρεπε να ασκήσει τον έλεγχό του και να 21 G. Ρasias & G. Flouris, «Modern Mythologies and Postmodern Realities», σελ D. Coulby, «European Curricula», σσ

7 αντιμετωπίσει τις κοινωνικές αντιθέσεις που υπήρχαν. Επιπλέον, είχε ανάγκη από τη διαμόρφωση μια εθνικής ταυτότητας, η οποία, όπως θα δούμε παρακάτω θα στηριχθεί στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τη νεοτερική Ευρώπη Η εθνική ταυτότητα Με την δημιουργία των εθνών-κρατών, η ταυτότητα έγινε σημείο αναφοράς του έθνους-κράτους. Σύμφωνα με τον Γ. Κουμάκη, ως εθνική ταυτότητα 24 θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το σύνολο των πολιτιστικών γνωρισμάτων και των παραδόσεων ενός λαού, τα οποία είναι προϊόν των ιστορικών συγκυριών μέσα στις οποίες έζησε 25. Στη συγκρότηση της ταυτότητας ενός λαού η κουλτούρα, η οποία περιλαμβάνει τη γλώσσα, τις αξίες, τις ιδεολογίες, τα πρότυπα, αλλά και την πολιτιστική και θρησκευτική κληρονομιά, αποκτά ένα κυρίαρχο ρόλο 26. Η δημιουργία της συνδέεται στενά με τη γαλλική επανάσταση. Οι εθνικές ταυτότητες σφυρηλατήθηκαν κυρίως μέσω των πολέμων που ακολουθούσαν τη γαλλική επανάσταση, και οδήγησαν σε μια πρωτοεμφανιζόμενη, τότε, αντίληψη περί μιας ομοιογενούς πολιτικής οντότητας και εθνικής συνείδησης των μελών του έθνους κράτους. 27 Οι νέες εθνικές ταυτότητες συγκροτήθηκαν σε σχέση με ένα σύνολο διαφορετικής σπουδαιότητας ουσιωδών ή προκαθορισμένων χαρακτηριστικών, τα οποία παρείχαν συγκεκριμένα προνόμια, δικαιώματα και υποχρεώσεις στους εκάστοτε εθνικούς πολίτες. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκε για πρώτη φορά συνειδητά και επίσημα η έννοια του «άλλου», η κοινωνική διάσταση της ετερότητας, η οποία χρησιμοποιήθηκε, ως επί το πλείστον, για τη νομιμοποίηση διαφόρων μορφών διάκρισης, καταπίεσης και άσκησης βίας, ενάντια μιας συγκεκριμένης μερίδας 23 Π. Κιτρομιλίδης, «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος», σσ Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να διαχωριστούν εννοιολογικά οι έννοιες έθνος-κράτος και εθνική ταυτότητα. Σύμφωνα με τον Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σελ. 553,έθνος-κράτος είναι το κράτος που έχει συγκροτήσει ένα έθνος στο έδαφός του. Περιέχει δηλαδή και θεσμικά και πολιτικά στοιχεία, αφού αποτελεί κράτος, με νομικούς περιορισμούς και υποχρεώσεις. Η εθνική ταυτότητα περιλαμβάνει μόνο την πολιτιστική κληρονομιά και την κουλτούρα ενός λαού. Βλέπε Α. Ματακιάς, λεξικό εννοιών, σελ Αποτελεί δηλαδή πολιτισμικό και υποκειμενικό φαινόμενο. 25 Γ. Κουμάκης, Σύγχρονα προβλήματα παιδείας, Αθήνα, σελ Α. Ματακιάς, Λεξικό εννοιών, σελ Παρβλ Α. Γκότοβος, «Εθνική ταυτότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση», σσ.23-27, Θ. Δραγώνα, 1997, «Όταν η εθνική ταυτότητα απειλείται», σσ

8 εθνικών πολιτών και εξωτερικών «εχθρών». Έτσι δημιουργήθηκαν οι εθνικές ταυτότητες στο χώρο της Ευρώπης. 28 Από όποια οπτική γωνία και να μελετηθεί το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, είναι γεγονός ότι δίνει στο άτομο την αίσθηση πως ανήκει σε μια ομάδα και εκφράζει το κοινό αίσθημα των μελών της ότι ανήκουν επίσης σ αυτή, γι αυτό η εθνική ταυτότητα μπορεί να αναπτυχθεί μόνο παράλληλα με την ύπαρξη μιας εθνικής ομάδας. 29 Η άποψη αυτή συνάδει με τη θέση του Ε. Gellner, ο οποίος αναφέρει ότι η λειτουργία της εθνικής ταυτότητας παρουσιάζει διττό χαρακτήρα. Από τη μια, λειτουργεί ως μια πηγή ταυτοποίησης των μελών μιας ομάδας και από την άλλη, χρησιμοποιείται προκειμένου να αναπαρασταθεί ευχερώς κάθε κοινωνική ομάδα. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι δομικό της στοιχείο αποτελεί, με αρνητικό πρόσημο η ύπαρξη του «άλλου». Καθώς τα άτομα αποδέχονται κοινές αξίες, κοινά πρότυπα και ιδεώδη, η διαφοροποίηση τις περισσότερες φορές βασίζεται στην απόρριψη όσων στοιχείων προσλαμβάνονται ως μη οικεία και αρνητικά, τα οποία αυτόματα αποδίδονται στον «άλλο». 30 Η ταυτότητα είναι πάντα σε σχέση με τον «άλλo» ή τους «άλλους» και δεν προσδιορίζεται μόνο από την ιδέα που τα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου έχουν για τον εαυτό τους, αλλά και από την εικόνα που έχουν οι «άλλοι» για αυτούς. Με τη διαφοροποίηση διακρίνουμε τους εαυτούς μας από τους «άλλους». Παράλληλα, όμως, η διαφοροποίηση αυτή είναι και επικίνδυνη, όπως αναφέρει ο S. Illyes, γιατί οδηγεί σε εθνοκεντρικές τάσεις. 31 Η απειλή της εθνικής ταυτότητας είναι δυνατόν να συμβάλλει στην αύξηση της έντασης του εθνοκεντρισμού, στην κινητοποίηση των συνεκτικών δυνάμεων μέσα στα πλαίσια της εθνικής ομάδας, καθώς και στην ενδυνάμωση της εθνικής αλληλεγγύης και του εθνικού φανατισμού 32. Αυτό είναι δυνατόν σε ορισμένες περιπτώσεις να αποβεί αρνητικό μια που μπορεί να πάρει τη μορφή στερεοτύπων, ακόμα και επικίνδυνο παίρνοντας το μονοπάτι του εθνικισμού. Εντούτοις, μπορεί να αποβεί και θετικό, με την έννοια ότι η ομάδα γίνεται και αναγνωρίζεται κοινωνικά και παράλληλα, θεωρείται ότι διαθέτει πολιτικά δικαιώματα και εξουσίες. Με αυτό τον τρόπο η εθνική ταυτότητα 28 S. Dimitrova, «Ο εξωτερικός πολιτικός άλλος», σσ Ε. Κανακίδου & Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σελ E. Gellner, Έθνη και εθνικισμός, σελ S. Illyes, «The Ethnic Mentality», σσ Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη-Χουρδάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σ σ

9 αναγνωρίζεται ως η βάση όλων οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων των μελών ενός έθνους-κράτους. 33 Είναι φανερό ότι η εθνική ταυτότητα είναι μια κοινωνική κατασκευή της οποίας το περιεχόμενό της αλλάζει με την πάροδο του χρόνου. Διαφορετικοί συσχετισμοί δυνάμεων καθορίζουν κάθε φορά την παραγωγή και τη διαμόρφωσή της Η ελληνική εθνική ταυτότητα Όσον αφορά την ελληνική εθνική ταυτότητα, αυτή έχει τις ρίζες της στο παρελθόν, ιδιαίτερα στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος αποτελεί πηγή του νεοελληνικού και του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι, η ελληνική εθνική ταυτότητα τρέφεται κυρίως από το παρελθόν, το οποίο υποτίθεται ότι παραμένει αναλλοίωτο 35. Στο 19 ο αιώνα η εθνική ταυτότητα θεωρήθηκε ανεπαρκής και κατώτερη σε σχέση με το ένδοξο παρελθόν των αρχαίων Ελλήνων προγόνων. 36 Σύμφωνα με τον Κ. Τσουκαλά, η υπερβολική εξύψωση της ελληνικής παράδοσης αποτελούσε στην ουσία μια συνεχή αντίθεση στις αναπόφευκτες επιρροές που απορρέουν από το Δυτικό τρόπο σκέψης, και τις πολιτισμικές του συνήθειες. Έτσι, επειδή σύμφωνα με τον ίδιο, η προγονολατρεία της εποχής εδραιώνεται με την προβαλλόμενη ανάγκη διαφύλαξης της πολιτισμικής παράδοσης, η αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας ήταν εύλογο να στραφεί στο εκλεκτιστικό, ιστορικό και πολιτισμικό παρελθόν. 37 Το ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας εξακολουθούσε να παραμένει ζωντανό και να ασκεί επιρροές εφόσον ενσάρκωνε τις αξίες στις οποίες στηρίζεται ακόμη και σήμερα ο σύγχρονος δυτικός κόσμος και συνεπώς ανάγεται σε πολιτισμικό πρότυπο Μ. Δαμανάκης, Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων, σελ Α. Γκότοβος, Οικουμενικότητα, ετερότητα και ταυτότητα, σσ Όπως αναφέρει η Έφη Αβδελά, «Χρόνος, ιστορία και εθνική ταυτότητα στο ελληνικό σχολείο», σσ , το παρόν θεωρείται ότι υπολείπεται από αυτό που θα μπορούσε και που θα έπρεπε να είναι με ένα τρόπο που υπονομεύει την προοπτική της εκπλήρωσης των προσδοκιών στο μέλλον. Η υστέρηση του παρόντος κρίνεται με ένα διπλό μέτρο: αφενός με τη συνεχή έμφαση στην ανωτερότητα του παρελθόντος και αφετέρου με την οικειοποίηση της ανωτερότητας του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού που παραπέμπει στην επιτυχημένη αξιοποίηση του ίδιου κοινού παρελθόντος. Το παρελθόν αναγορεύεται έτσι ως μέσο θεραπείας των αδυναμιών του παρόντος και ταυτόχρονα κριτήριο του μέλλοντος. Η Ευρώπη προκαλεί θαυμασμό, αλλά προσλαμβάνεται και ως απειλή. 36 Την εποχή εκείνη, περίοδο του Διαφωτισμού, κυριαρχούν οι γαλλικές ιδέες οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Γι αυτό το λόγο προβάλλεται η αρχαιότητα με τον πολιτισμό της και περνάει σε δεύτερη μοίρα το παρόν. 37 C Tsoukalas,, «Greek national identity in an integrated Europe»,σσ Παρβλ Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σσ , Α. Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες και εμείς», σσ

10 πολύ πριν γίνει αντικείμενο εθνικής λατρείας, ενίοτε προγονοπληξίας, και έπρεπε να αναζωογονηθεί και να αναβιώσει σε μια ισχυρή εθνική πραγματικότητα. Έτσι η πορεία του ελληνισμού φαίνεται σαν μια συνεχή πορεία 39 από την κλασική αρχαιότητα έως σήμερα 40. Η συνέχεια αυτή θεωρήθηκε απαραίτητο στοιχείο, τόσο για την οικοδόμηση θετικών συλλογικών εικόνων όσο και για την επένδυση σ αυτό, αργότερα, του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας». Τα σημαντικότερα στοιχεία διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης αποτέλεσαν η ιστορική κληρονομιά, η θρησκεία και η γλώσσα. 41 Η απόρροια του ελληνικού παρόντος από το ένδοξο παρελθόν κρίθηκε απαραίτητο να δομηθεί με τη βοήθεια μιας επαναστατικής συλλογιστικής, σύμφωνα με την οποία η αρχαιότητα θεωρείτο ότι οδηγεί σε μια εξίσου μοναδική σύγχρονη κοινωνικοπολιτισμική πραγματικότητα. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι με τέτοιου είδους πρακτικές οι χώρες γενικά επιδιώκουν να «αναπαράγουν» το παρελθόν τους, να οικοδομούν μια διακριτή ταυτότητα μέσω της εθνικής ιστορίας και παράδοσης, να συγκλίνουν στην έννοια της ενότητας και της ομοιογένειας μέσα από την αναπαραγωγή και προώθηση των εθνικών και τοπικών αξιών, μύθων, συμβόλων, συλλογικών αναμνήσεων και κουλτούρας, που μεταδίδονται μέσω τόσο της θεσμοθετημένης εκπαίδευσης όσο και της ευρύτερης κοινωνίας. Ένας πολύ σημαντικός μηχανισμός, όπως αναφέρει και ο Π. Κιτρομηλίδης, μέσω του οποίου καλλιεργήθηκε η εθνική ταυτότητα και επιτεύχθηκαν τα παραπάνω, ήταν η παιδεία και εκπαίδευση 42. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις δημιουργήθηκε ένα σύνολο σχολείων σε όλη την επικράτεια, τα οποία έφταναν μέχρι το πιο απομακρυσμένο χωριό. Συνέπεια αυτής της παρουσίας των σχολείων ήταν και η καλλιέργεια της γλωσσικής ομοιογένειας. Αναφέρει χαρακτηριστικά η Α. Φραγκουδάκη, ότι η ελληνική γλώσσα αποτελούσε για αιώνες τη βάση των πολιτισμικών παραδόσεων των βαλκανικών χριστιανικών πληθυσμών. Πάνω στην ύπαρξη της κοινής αυτής ελληνικής γλώσσας 39 Η σκέψη αυτή, σύμφωνα με τους Θέκλα. Σανσαρίδου-Hendrickx and B. Hendrickx, Some remarks on the multiple face of Greekness», σελ. 163 έρχεται να αντικρούσει τη θεωρία του Γερμανού ιστορικού Fallmerayer, ο οποίος μιλώντας για το ελληνικό έθνος και την εθνική συνείδηση αναφέρθηκε στην ανάμιξη των Ελλήνων με τους σλαβικούς λαούς και την εξαφάνιση των Ελλήνων μεταξύ 6 ου και 9 ου αιώνα. 40 Παρβλ Κ. Παπαρηγόπουλος, «Οργάνωση του νέου ελληνισμού», σελ. 42., Γ. Κορδάτος, «Εισαγωγή: Οι ρίζες της νεοελληνικής εθνότητας και ο σχηματισμός του νεοελληνικού έθνους», σσ Ε. Κωφός, «Εθνική κληρονομιά και εθνική ταυτότητα», σελ. 77, Γ. Κορδάτος, «Εισαγωγή: Οι ρίζες της νεοελληνικής εθνότητας και ο σχηματισμός του νεοελληνικού έθνους», σσ Για τη σημασία της γλώσσας βλέπε σχετικά : Δ. Τομπαΐδης, Επιτομή της Ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας. 42 Π. Κιτρομηλίδης, «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος», σσ

11 δομήθηκε η ιδεολογία της πολιτισμικής συνέχειας του ελληνισμού, η οποία αποτέλεσε την ιδεολογική βάση της ελληνικής ταυτότητας, καθ όλη τη διάρκεια της ιστορικής της πορείας. 43 Η εκκλησία, από την πλευρά της, συνέβαλε σε κυμαινόμενο βαθμό στη διατήρηση μιας συλλογικής ταυτότητας και διασφάλισε τη διάκριση των χριστιανών υπηκόων από τους μουσουλμάνους δυνάστες τους. 44 Συνεπώς δεν πρέπει να φαντάζει ως απροσδόκητο το γεγονός ότι παρουσιαζόταν επιτακτική η ανάγκη ένταξης της Ελληνορθόδοξης πολιτισμικής παράδοσης σ αυτό που θεωρείτο ως τότε ελληνική εθνική ταυτότητα, προκειμένου αυτή να περικλείει στους κόλπους της μεγαλύτερες ομάδες πληθυσμού. 45 Από όλα τα παραπάνω φαίνεται μια εθνική ταυτότητα, «αγκιστρωμένη στο παρελθόν», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Ε. Αβδελά, «απογοητευμένη από το παρόν (sic) και αμήχανη απέναντι στο μέλλον. Μια εθνική ταυτότητα η οποία αντιμετωπίζει τους «άλλους» με καχυποψία και εχθρότητα, που εξοστρακίζει τη διαφορά και φοβάται τη διαντίδραση και την αλλαγή». 46 Μια πιθανή ερμηνεία της απειλούμενης εθνικής ταυτότητας είναι ότι ως κληρονόμοι οι Έλληνες ενός πολιτισμού που υπήρξε κάποτε οικουμενικό αγαθό, θρηνούν την αναπόφευκτη συρρίκνωση που σταδιακά επιβλήθηκε λόγω των διαφόρων ιστορικών συγκυριών. 47 Είναι γεγονός ότι η υποτίμηση, κατά κανόνα, προκαλεί ξενοφοβία, προκαταλήψεις, εθνοκεντρισμό και ρατσισμό. Τα στοιχεία αυτά, στη βαθύτερη ενατένισή τους, χαρακτηρίζουν μια μη ανεκτική και μη προοδευτική κοινωνία και εμποδίζουν την κατανόηση, την αποδοχή και τη δημιουργία προϋποθέσεων για την αρμονική συνύπαρξη και συμβίωση των λαών, έτσι όπως επιβάλλει η εποχή των σύγχρονων απαιτήσεων. Ανακεφαλαίωση-Συγκεφαλαιωτικές παρατηρήσεις Στο κεφάλαιο αυτό το ερευνητικό ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στην έννοια της διαμόρφωσης του έθνους κράτους. Αναζητήθηκαν οι ρίζες του και εντοπίστηκαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που απαιτούνται για την αναπαραγωγή του. Στη συνέχεια, ο λόγος αφορούσε στον ελληνικό χώρο και τη διαμόρφωση του νεοελληνικού έθνους 43 Α. Φραγκουδάκη, «Οι πολιτικές συνέπειες της ανιστορικής παρουσίασης του ελληνικού έθνους», σσ Π. Κιτρομηλίδης, «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος», σσ Είναι γεγονός ότι ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός από την βυζαντινή εποχή πορεύονται μαζί. 46 Ε. Αβδελά, «Χρόνος, ιστορία και εθνική ταυτότητα στο ελληνικό σχολείο», σσ Θ. Βερέμης,,«Από το έθνος κράτος στο έθνος δίχως κράτος», σσ

12 κράτους, του οποίου παρακολουθήσαμε την εξέλιξη μέσα από την ελληνιστική εποχή και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία η οποία αποτελούσε ένα καθαρά «πολυεθνικό» κράτος, με κυρίαρχο στοιχείο του το ελληνιστικό τμήμα του, αλλά και τη νεότερη εποχή. Ακολούθως αναζητήθηκαν τα στοιχεία της προέλευσης και της δημιουργίας του ελληνικού κράτους, η οποία τοποθετείται μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στη συνέχεια του κεφαλαίου διερευνήθηκε γενικά η έννοια της εθνικής ταυτότητας. Συμπερασματικά, δομικό στοιχείο της αποτελεί η ύπαρξη του «άλλου». Τα άτομα που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα αποδέχονται κοινές αξίες και ιδεώδη, αλλά και απορρίπτουν στοιχεία που προσλαμβάνονται ως μη οικεία και αρνητικά. Έτσι μπορεί να δημιουργηθούν στερεότυπα που μπορούν να οδηγήσουν και στον εθνοκεντρισμό. Όσον αφορά στην ελληνική εθνική ταυτότητα, είδαμε ότι οι ρίζες της πηγάζουν από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος αποτελεί πηγή του νεοελληνικού, αλλά και του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στη συνέχεια επιχειρήθηκε να αιτιολογηθεί και να καταδειχτούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της καθώς και οι μηχανισμοί δημιουργίας της, οι οποίοι είναι η εκπαίδευση, η γλώσσα και η εκκλησία. 22

13 2. Ο ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ, Ο «ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ» ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΩΝ «ΑΛΛΩΝ» ΛΑΩΝ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥΣ Εισαγωγή Το κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθεί αρχικά με την έννοια του εθνικισμού. Θα αναζητηθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που οδήγησαν στη δημιουργία του, καθώς και η εποχή στην οποία εμφανίστηκε. Ο εθνικισμός κέρδισε έδαφος στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου. Θα καταδειχθούν οι λόγοι που συντέλεσαν σ αυτό, καθώς και οι αιτίες και οι παράγοντες που τον διαμορφώνουν και τον συντηρούν. Ωστόσο, η καλλιέργεια του «εθνικιστικού ήθους» μπορεί να πάρει τη μορφή του εθνοκεντρισμού; Ποιες είναι οι μορφές εθνοκεντρισμού και ποιοι οι παράγοντες που τον δημιουργούν σε κάθε κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο; Στη συνέχεια θα εξεταστεί ο εθνοκεντρισμός μέσα στο ελληνικό σχολείο. Υπάρχει; Από πού προέρχεται και πώς δημιουργήθηκε; Ποιες συνέπειες μπορεί να έχει, όσον αφορά στη διαμόρφωση της ταυτότητας των μαθητών; Τέλος, μέσα στο ίδιο κεφάλαιο, θα καταδειχθεί αν ο «παραδοσιακός» τρόπος παρουσίασης των «άλλων», μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες όσο αφορά στη καλλιέργεια εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών συναισθημάτων. 2.1.Ο εθνικισμός Ο Εθνικισμός είναι η σύγχρονη ιδεολογία κατά την οποία το έθνος αποτελεί κυρίαρχο κριτήριο πολιτικής διαίρεσης και επομένως νομιμοποιεί την οργάνωση του κόσμου σε εθνικά κράτη. Ακόμη παρωθεί το άτομο να αποδίδει υπέρτατη πολιτική νομιμοφροσύνη στην εθνική κοινότητα στην οποία ανήκει. Η εθνικιστική ιδεολογία διαθέτει απερίφραστα παρελθοντικό περιεχόμενο, γιατί αντλεί τα στοιχεία της από το παρελθόν, το οποίο είναι αδύνατον να το προσεγγίζει αδιάφορα ή απροκατάληπτα. Η επιστροφή στο παρελθόν, μπορεί από τη μια πλευρά, να αποτελεί καταφύγιο, είναι όμως, ταυτόχρονα, και σημείο εκκίνησης. Λειτουργεί με άλλα λόγια, σαν οδηγός στην εξήγηση του παρόντος και στην ενεργητική στάση απέναντι στο μέλλον. 48 Ο εθνικισμός με τη θετική του σημασία είναι η αγάπη και το ενδιαφέρον για το έθνος και γενικά για όλα τα στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητά του. Με την 48 Π. Λέκκας, Το παιχνίδι με το χρόνο, εθνικισμός και νεοτερικότητα, σσ

14 αιώνα. 52 Ωστόσο ποικίλουν οι ερμηνείες τόσο για το ίδιο το εθνικό φαινόμενο, όσο και αρνητική του όμως διάσταση σημαίνει την υπερτόνιση των χαρακτηριστικών της ταυτότητας, αλά και την υποτίμηση των άλλων εθνικών συνόλων. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να πάρει τη μορφή του σοβινισμού και του ρατσισμού. 49 Ο Γ. Μπαμπινιώτης ορίζει τον εθνικισμό ως την «αποκλειστική και υπερβολική προσήλωση προς την ιδέα του έθνους και των εθνικών ιδεωδών, με κύριο χαρακτηριστικό τη διάκριση των εθνών σε ανώτερα και κατώτερα και τη διάθεση επιβολής των πρώτων στα δεύτερα» 50. Σύμφωνα με τον Β. Κρεμμυδά, είναι δημιούργημα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και αποτελεί μια πολιτική φιλοσοφία η οποία σχετίζεται άρρηκτα με το δικαίωμα κατοχής, μιας εδαφικής περιοχής από τη μια, και με την ελευθερία από την ξένη κατοχή, από την άλλη, και είναι μια ιστορική πραγματικότητα που οι ρίζες της ανάγονται στις αστικοταξικές επαναστάσεις του 19 ου αιώνα. Αποτέλεσε κυρίαρχη ιδεολογία το 19 ο αιώνα, αλλά η παρουσία του είναι έντονη και το 20 ο αιώνα, με την εμφάνιση της ιδεολογίας του φασισμού 51. Ήταν μια από τις ισχυρότερες δυνάμεις που διαμόρφωσαν τη ροή της ιστορίας κατά τον 19 ο και 20 ο αιώνα. Οι καταβολές του «μαχητικού» εθνικισμού (με ό,τι αναφορικά συνεπάγεται αυτό), μπορούν να εντοπιστούν στην περίοδο του Διαφωτισμού και της εθνικής αφύπνισης κατά τον 19 ο για τους παράγοντες που καθόρισαν τη διαμόρφωση και το περιεχόμενό του σε διάφορα μέρη του κόσμου. Η Ε. Αβδελά συμφωνεί με την επισήμανση του Ε. Gellner ότι είναι σημαντικό «κατά πόσο το έθνος παράγεται από τον εθνικισμό ο εθνικισμός δεν είναι η αφύπνιση των εθνών, αλλά τα επινοεί εκεί όπου δεν υπήρχαν - ή αντίθετα τα έθνη της νεότερης εποχής κωδικοποιούν σε νέα συμφραζόμενα παλιά στοιχεία κοινών εθνοτικών ταυτοτήτων», στοιχείο που σύμφωνα με την ίδια αναφέρει και ο A.Smith. Όσον αναφορά τους ιστορικούς παράγοντες που προσδιόρισαν την εμφάνιση του εθνικισμού και των εθνικών κινημάτων ως πολιτικών εκφράσεων του έθνους, αυτοί είναι πάρα πολλοί. Για παράδειγμα, συνεχίζει η ίδια να μας λέει, ότι ο B. Anderson υποστηρίζει ότι «η εμφάνιση του εθνικισμού ακολουθεί την κατάλυση της παραδοσιακής οργάνωσης των κοινωνιών, όπου η θρησκεία είχε το βασικό συνεκτικό ρόλο, και συνδέεται με την εμφάνιση των τοπικών γλωσσών που 49 Α. Ματακιάς, Λεξικό εννοιών, σελ Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σελ Β. Κρεμμυδάς, «Η εξέγερση των εθνικισμών»,σσ Π. Κιτρομηλίδης, «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος», σελ

15 εξαπλώνονται χάρη στη διάδοση του εντύπου». Κατά τον Ε. Gellner, από την άλλη, «καθοριστικός παράγοντας σ όλη αυτή τη διαδικασία ήταν η ανάδειξη της βιομηχανικής κοινωνίας και η πολιτισμική ομοιογένεια που δημιούργησε, καθώς και η κοινωνική κινητικότητα των μελών της έγινε βασικός όρος για την αναπαραγωγή της και στηρίχθηκε στη διάδοση της εγγραματοσύνης». 53 Κατά τον θεωρητικό Ε. Gellner, ο εθνικισμός εμφανίζεται κυρίως με δυο μορφές: ως αίσθημα και ως κίνημα. Το εθνικιστικό αίσθημα είναι το αίσθημα που προκαλεί η παραβίαση της εναρμόνισης της πολιτικής και της εθνικής ύπαρξης ή το αίσθημα ικανοποίησης που προκαλεί η εκπλήρωση αυτής της αρχής. Τα εθνικιστικό κίνημα, από την άλλη είναι αυτό, που δημιουργείται και υποκινείται από ένα τέτοιου είδους αίσθημα. 54 Ο εθνικισμός κέρδισε πολύ γρήγορα έδαφος στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου, πράγμα το οποίο οφείλεται τόσο στις κοινωνικές όσο και στις πολιτικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην κοινωνία, καθώς επίσης και στις διεθνείς συγκυρίες που υπήρχαν. Τρεις ήταν οι βασικότεροι λόγοι που συνέβαλλαν στην δημιουργία αυτής της κατάστασης : - η αντίσταση των παραδοσιακών ομάδων στον εκσυγχρονισμό, - οι νέες τάξεις που δημιουργήθηκαν και οι οποίες ήταν μη παραδοσιακές και αναπτύσσονταν με γρήγορο ρυθμό στις νέες αστικές κοινωνίες. -οι μεγάλες μετακινήσεις ανθρώπων, που ο καθένας τους ήταν ξένος τόσο προς τους κατοίκους της χώρας υποδοχής όσο και προς τις άλλες ομάδες μεταναστών και συγχρόνως δεν είχε κατανοήσει ακόμα τους κανόνες και τις νόρμες όσο αφορά τη συμπεριφορά και τη συνύπαρξή του στη νέα κατάσταση που διαμορφωνόταν. 55 Όσον αφορά τη διαμόρφωσή του, είναι γεγονός ότι ο εθνικισμός, διαμορφώνεται από ορισμένους φορείς, όπως είναι οι άνθρωποι των γραμμάτων, τα εθνικιστικά κινήματα, τα κόμματα, το εκπαιδευτικό σύστημα, τα ΜΜΕ και άλλα. Σύμφωνα με τον Ι. Χολέβα 56, μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά πολύτιμος σε 53 Ε. Αβδελά, «Χρόνος, ιστορία και εθνική ταυτότητα στο ελληνικό σχολείο», σσ E. Gellner, Έθνη και εθνικισμός, σελ D. Cuche, Η έννοια της κουλτούρας στις κοινωνικές επιστήμες, σελ Σύμφωνα με τον Ι. Χολέβα, Ποιός εθνικισμός; σσ , είναι γεγονός ότι οι θετικές μορφές κοινωνικής λειτουργίας του εθνικισμού σχετίζονται με την κοινωνική ανάπτυξη, την εθνική και κοινωνική αλληλεγγύη, τη συνοχή των μελών της κοινωνικής ομάδας, τον εθνικισμό ως κοινωνιολογικό ένστικτο, καθώς και την εθνική υπερηφάνεια. Αντίθετα οι αρνητικές μορφές του σχετίζονται με τον κοινωνικό εθνικισμό και τον κοινωνικό αποκλεισμό, την εθνική απομόνωση και την αποφυγή σχέσεων με τα άλλα κράτη, τον εθνοκεντρισμό, τον επεκτατισμό, την επιθετικότητα, την ξενοφοβία, την προγονοπληξία, τον ρατσισμό, τον φασισμό. 25

16 τους». 59 Σύμφωνα με το Γ. Φλουρή 60, η καλλιέργεια του «εθνικιστικού ήθους» μπορεί περιπτώσεις εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων, η διατήρησή του όμως και μετά από τέτοιου είδους αγώνων θεωρείται καταστροφική, γι αυτό και πολλές φορές ακούγονται φωνές για το σημαντικό ρόλο που καλείται και μπορεί να παίξει η εκπαίδευση, όσο αφορά την παρεμπόδιση της εξάπλωσης των αρνητικών πλευρών του εθνικισμού 57. Ο ελληνικός εθνικισμός εισέρχεται στη φάση της ευδιάκριτης διαμόρφωσή του με την Άλωση της Πόλης και φαίνεται καθαρά μέσα από τη δημιουργία του θρύλου για το μαρμαρωμένο βασιλιά, «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ναι». Συνδέθηκε ακόμα με τη «Μεγάλη Ιδέα», η οποία τον δυνάμωνε ως τις αρχές του 20 ου αιώνα που έσβησε με τις διεθνείς συνθήκες που καθόριζαν τα σύνορα του ελληνικού κράτους Ο εθνοκεντρισμός «Ο εθνοκεντρισμός δηλώνει τη στάση κατά την οποία ο ιδιαίτερος πολιτισμός ενός κοινωνικού συνόλου θεωρείται από τα μέλη του ως ανώτερος και ανάγεται σε μέτρο και κριτήριο αξιολόγησης άλλων κοινωνικών συνόλων και των πολιτισμών να πάρει τη μορφή του εθνοκεντρισμού 61, της τυφλής δηλαδή αφοσίωσης προς την «εσωομάδα» 62 και σε ορισμένες περιπτώσεις του σωβινισμού. Οι προσανατολισμοί αυτοί μπορεί, ενδεχομένως, να οδηγήσουν ακόμη και σε διεθνείς συρράξεις. Όπως έχουν δείξει σχετικές έρευνες, τα παιδιά και οι νέοι που αναπτύσσονται σε χώρες όπου έχει καλλιεργηθεί ένα εθνικιστικό ήθος, διαμορφώνουν εθνοκεντρικά 57 Γ Φλουρής & Γ Πασιάς, «Ο εθνικός χαρακτήρας της γνώσης και η θεωρία του ευρωπαϊσμού», σσ Ο μαχητικός αυτό εθνικισμός χαρακτήρισε τους Έλληνες κατά την επανάσταση του 1821, στους βαλκανικούς πολέμους και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Βλέπε σχετικά : Β. Κρεμμυδάς, «Η έγερση των εθνικισμών», σσ Δ.Γ.Τσαούσης, Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας, σελ Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη-Χουρδάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σσ Ο εθνοκεντρισμός συνδέεται στενά με τον «αυταρχισμό» τον «αντισημιτισμό» και τον «πολιτικόοικονομικό-συντηρητισμό», αποτελώντας έτσι ένα βασικό παράγοντα του λεγόμενου «αυταρχικού, αντιδημοκρατικού συνδρόμου. Βλέπε σχετικά : K. I.Schleicher, «Ethnicity and Ethnocentrism», σελ Σύμφωνα με τη Θάλεια Δραγώνα, «Όταν η εθνική ταυτότητα απειλείται», σελ. 76, πρόκειται για μια στάση που μεροληπτεί υπέρ της εσω-ομάδας και υποτιμά την εξω-ομάδα. Ο H. Tajfel και αργότερα ο J. Turner, όπως συνεχίζει να λέει η ίδια, «προσπάθησαν να απαντήσουν στο ερώτημα, γιατί τα άτομα τείνουν να προτιμούν τη δική τους ομάδα σε τέτοιο βαθμό που οι πράξεις, ο λόγος και οι αναπαραστάσεις τους να χαρακτηρίζονται συστηματικά από μεροληψία σε βάρος των άλλων». Την αιτία αναζήτησαν εξετάζοντας τις ψυχολογικές επιπτώσεις που έχει η ταύτιση των ατόμων με μια συγκεκριμένη ομάδα. Ο εθνοκεντρισμός είναι αποτέλεσμα της υπαγωγής και της αφοσίωσης στην ομάδα. 26

17 αισθήματα και στάσεις, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της επαφής τους με φορείς κοινωνικοποίησης, όπως η οικογένεια, το σχολείο, η Εκκλησία, τα ΜΜΕ, οι συνομήλικοι, η κοινή γνώμη κ.ά. Έτσι μαθαίνουν να κατηγοριοποιούν τα άλλα έθνη και τις άλλες κοινωνικές ομάδες με βάση αυτές τις στάσεις, χαρακτηρίζοντάς τους ως «καλούς», «κακούς», «φανατικούς», «ειρηνικούς», «εχθρικούς», «διαφορετικούς», «ξένους» και άλλα 63. Συμπεράσματα στα οποία έχει καταλήξει σχετική έρευνα είναι τα εξής : 1. Οι μαθητές διακρίνονται από ένα μεγάλο βαθμό εθνοκεντρισμού, στοιχείο το οποίο φαίνεται από τη γνώμη που έχουν για «άλλους» λαούς και ο οποίος είναι το προϊόν μιας εθνοκεντρικό προσανατολισμένης εκπαίδευσης, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα, σχεδόν, όλων των χωρών του κόσμου. 2. Οι στάσεις και οι αντιλήψεις των μαθητών, τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδου επίπεδο αντικατοπτρίζουν τα κοινωνικοπολιτισμικά, ιστορικά και πολιτικά χαρακτηριστικά της εποχής στην οποία ζουν. 3. Άσχετα από την ηλικία τους, οι μαθητές θεωρούν ότι η εθνική ταυτότητα βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις έννοιες: την προσκόλληση στην εθνική κουλτούρα και παράδοση, στον τρόπο διαβίωσης μέσα στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης χώρας και στην εθνική γλώσσα 64. Όπως υποστηρίζει η Πέλα Καλογιαννάκη 65, η εκάστοτε πολιτική και ιστορική συγκυρία αλλά και η συγκεκριμένη χρονική περίοδος, παρέχουν διαφορετικές ερμηνείες στο φαινόμενο της εθνικότητας, το οποίο πολλές φορές ταυτίζεται με τον εθνοκεντρισμό. Έτσι διαφορετικά ερμηνεύεται ο εθνοκεντρισμός κατά το 18 ο αιώνα ή μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο, και διαφορετικά αξιολογείται σήμερα. Τα χαρακτηριστικά του εθνοκεντρισμού σε βαθμό που να μην αποτελούν απειλή για τους «άλλους», είναι στοιχεία απαραίτητα για ομαδική ενότητα 66 και εθνική ή θρησκευτική συνεκτικότητα. Το κοινό ιστορικό και κοινωνικό παρελθόν πείθει περί αυτού Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη-Χουρδάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σσ Μ. Καΐλα, «Στάσεις των Δωδεκανησίων δασκάλων και μαθητών», σσ Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη-Χουρδάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σελ Οι Ε. Κανακίδου & Β. Παπαγιάννη, 1997, Διαπολιτισμική Αγωγή, σελ. 29, αναφέρουν ότι πολλοί υποστηρίζουν ότι ο εθνοκεντρισμός μπορεί να ταυτιστεί με το σχηματισμό της ομαδικής συνείδησης, ως έκφρασης της ανάγκης του ατόμου να ανήκει κάπου. 67 Όπως αναφέρουν οι Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη-Χουρδάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σελ. 208, ο εθνοκεντρισμός χρησιμοποιήθηκε ως ιδεολογική και πολιτική δύναμη στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη κατά την διάρκεια του πρώτου και δεύτερου ήμισυ του 19 ο αιώνα. 27

18 Οι έρευνες σήμερα επιδιώκουν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο του εθνοκεντρισμού, εστιασμένες στη μελέτη διαφόρων παραδειγμάτων-προτύπων: -Το κοινωνικο-βιολογικό πρότυπο (η επιβίωση του ισχυρότερου) αναφέρεται στις αλλαγές που επικρατούν στη δομή του πληθυσμού και βρίσκονται πίσω από την αναβίωση του εθνοκεντρισμού. -Το ιστορικό παρουσιάζει τη διαδικασία του εκσυγχρονισμού ως πιθανή αιτία ένδειξη των εθνικών αντιλήψεων και αισθημάτων. -Το πρότυπο της πολιτικής οικονομίας αναφέρεται στη θεωρία του Μαρξισμού, σύμφωνα με την οποία οι εθνικές οικονομίες και τα νέα δεδομένα που παρατηρούνται στις νέες αγορές δημιουργούν νέες εθνικές δεσμεύσεις. -Της κοινωνικής ψυχολογίας, αντίθετα, δίνει έμφαση στις διαπροσωπικές σχέσεις και επαφές και στις επιπτώσεις του στους νέους προσανατολισμούς του ατόμου. -Το πρότυπο, τέλος, της κοινωνικής οικολογίας τονίζει τη σπουδαιότητα της διαδικασίας της αστικοποίησης, η οποία διακόπτει παραδοσιακές διασυνδέσεις, αλλά και αναπτύσσει νέου τύπου συλλογικά αισθήματα και δίνει ώθηση στην εθνική αναβίωση. 68 Χρήσιμες, επίσης, είναι οι εννοιολογικές προσεγγίσεις των κοινωνικών επιστημών για την ερμηνεία του εθνοκεντρισμού. Σύμφωνα με τον Th. Murray 69, με την ψυχολογική προσέγγιση, ο εθνοκεντρισμός είναι μια ειδική συμπεριφορά του ατόμου, μια αντίδραση προς τις ομαδικές και κοινωνικές καταστάσεις που συνδέεται στενά με την προκατάληψη. Η ανθρωπολογική προσέγγιση, από την άλλη, ερμηνεύει τον εθνοκεντρισμό όχι απλώς σαν ανάγκη, αλλά σαν «κοινωνική ασθένεια». Ο εθνοκεντρισμός, δηλαδή, δεν ενδυναμώνει μόνο τις διασυνδέσεις και επαφές ανάμεσα στα μέλη μιας δεδομένης ομάδας, αλλά μπορεί μακροπρόθεσμα να τις καταστρέψει, επενεργώντας δυσλειτουργικά στην επιβίωσή τους, αφού δεν δημιουργεί συνεκτικούς δεσμούς με άλλες κοινωνικές ομάδες. Όσο για την προσέγγιση της κοινωνικής ψυχολογίας, αυτή γεφυρώνει το κενό που δημιουργείται ανάμεσα στις δυο παραπάνω προσεγγίσεις. Κατά συνέπεια, ο εθνοκεντρισμός είναι αποτέλεσμα προσωπικής ανάπτυξης και ένταξης στο σύνολο που μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο στα πλαίσια των κοινωνικών και ομαδικών σχέσεων μέσα στις οποίες το άτομο έχει αναπτυχθεί. Ήταν η κινητήρια δύναμη που οδήγησε τα Ευρωπαϊκά έθνη στο να αντισταθούν και να πολεμήσουν την Οθωμανική αυτοκρατορία και αυτός που καθοδήγησε την Ρωσική αντίσταση. 68 Αυτόθι. 69 Th. Murray, «The Moral Identity Development in Ethnic Relations», σσ

19 Συνεπώς, ο εθνοκεντρισμός φαίνεται να εξυπηρετεί την αυτοανάπτυξη, την προσωπική ακεραιότητα και την κοινωνική ταυτότητα. Τα παραπάνω εννοιολογικά πλαίσια του φαινομένου του εθνοκεντρισμού δείχνουν ότι δεν υπάρχει μια σαφής κατάσταση διχοτόμησης που να αποδεικνύει ότι ο εθνοκεντρισμός είναι είτε απόλυτα καταστροφικός, ή αναγκαίος για την επιβίωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Illyes, 70 λαμβάνοντας υπόψη του τέσσερις κοινωνικές και ανθρωπολογικές διαστάσεις, 71 καθορίζει τους ακόλουθους δέκα τύπους του εθνικισμού-εθνοκεντρισμού: 1.συνειδητός εθνικισμός, 2.ασυνείδητος εθνικισμός, 3.θετικός εθνικισμός, 4.αρνητικός εθνικισμός, 5.εθνοκεντρισμός, 6.πολυπολιτιστική συνείδηση, 7.ειρηνικός εθνοκεντρισμός, 8.ανθρωποκεντρισμός, 9.εχθρικός εθνοκεντρισμός και 10. εθνικός φανατισμός Ο εθνοκεντρισμός στο ελληνικό σχολείο Όσον αφορά τον εθνοκεντρισμό, όπως αυτός παρουσιάζεται στο ελληνικό σχολείο, ο Α. Γκότοβος, επισημαίνει τα εξής: Το ελληνικό σχολείο είναι εθνοκεντρικό σε μεγάλο βαθμό και αυτό το διαφοροποιεί από τα σχολεία άλλων χωρών της ευρωπαϊκής κοινότητας, τα οποία είναι λιγότερο ή και καθόλου εθνοκεντρικά. Το στοιχείο που το κάνει να είναι εθνοκεντρικό είναι το ότι χρησιμοποιεί υπερβολικά το παρελθόν, και μάλιστα το αρχαίο, για να διαμορφώσει στους μαθητές την εικόνα του εθνικού εαυτού και την εθνική τους ταυτότητα. Είναι γεγονός ότι το σκεπτικό αυτό του ελληνικού σχολείου «να συγκροτήσει εθνική ταυτότητα δια της τεθλασμένης, αφού δηλαδή αντλήσει από την αρχαία ελληνική παράδοση», το καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτο σε κριτική. Η κριτική υφίσταται γιατί άλλα εκπαιδευτικά συστήματα προτιμούν άλλους τρόπους, οι οποίοι ταιριάζουν περισσότερο στο παρόν, για την επίτευξη του ίδιου σκοπού, δηλαδή επιλέγουν το συγχρονικό επίπεδο για τη συγκρότηση της εθνική ταυτότητας αντλώντας το υλικό που απαιτείται για τη συγκρότησή της μέσα από τα τεχνολογικά, οικονομικά, στρατιωτικά, αθλητικά κ. ά. επιτεύγματα της εθνικής κοινότητας S. Illyes, The Ethnic mentality, σσ Οι διαστάσεις αυτές είναι : α) ο βαθμό εθνικής συνείδησης, β) ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τα εθνικά χαρακτηριστικά το άτομο, γ) η ομοιογένεια των «αποδεκτών» εθνικών χαρακτηριστικών και δ) τα αισθήματα απέναντι σε άλλες διαφορετικές εθνικές ομάδες. 72 Α. Γκότοβος, Εκπαίδευση και ετερότητα, σσ

20 Σύμφωνα με τον ίδιο, «ο τελετουργικός εθνοκεντρισμός που παρατηρείται κατά κανόνα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι αποτελεσματικός, καθώς εκ των πραγμάτων δημιουργεί στον μαθητή αλληλοαναιρούμενα συναισθήματα και στάσεις απέναντι στο εθνικό εαυτό : υπερβολικά θετικές και αυτοεπιβεβαιωτικές όσον αφορά το παρελθόν και τους μακρινούς προγόνους αφενός, υπερβολικά αρνητικές και αυτοσαρκαστικές εικόνες/στάσεις σε ό,τι αφορά το παρόν αφετέρου» 73. Επομένως, η αντιφατικότητα αυτή που παρατηρείται είναι, ως ένα σημείο, συνέπεια της επιλογής να δοθεί έμφαση στο παρελθόν για τη συγκρότηση της ταυτότητας. Για να είναι πειστική η αξία που δίνεται στο παρελθόν, είναι ανάγκη να υπογραμμίζεται η διαφορά των ποιοτήτων ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Με τη λογική αυτή το πρόβλημα που προκύπτει όσον αφορά τον εθνοκεντρισμό του ελληνικού σχολείου σε σχέση με τον αντίστοιχο άλλων ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών συστημάτων, είναι η συνεχιζόμενη καθήλωσή του σε ένα «τελετουργικό εθνοκεντρισμό» ή αλλιώς, η αδυναμία του να εκσυγχρονίσει την ιδιάζουσα μορφή του εθνοκεντρισμού την οποία έχει επιλέξει. 74 Για το ίδιο θέμα ο Γ. Κουζέλης αποφαίνεται ότι ο εθνοκεντρικός λόγος περιγράφει κύκλους, «τοποθετώντας σε διαφορετικές αποστάσεις άλλες εθνότητες ένα άκρως αποτελεσματικό παιχνίδι ομοιοτήτων και διαφορών» 75. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο επίσημος σχολικός λόγος οικοδομεί έναν κόσμ ο περιγράψιμο, έχοντας ως κέντρο την Ελλάδα και δείχνει με ανάγλυφο και παραστατικό τρόπο πόσο χαρακτηριστική είναι η αποσιώπηση της εσωτερικής διαφοροποίησης αυτού που ορίζεται ως ελληνικό έθνος, ως προς τα χαρακτηριστικά που συνήθως του αποδίδονται: οι γλωσσικές, θρησκευτικές ή πολιτισμικές μειονότητες απουσιάζουν από την ύλη των σχολικών βιβλίων, όπως και οι πολιτισμικές συνέπειες της μακρόχρονης κοιν ής ζωής, επαφής και ιστορίας με άλλους λαούς και άλλ α «έθνη» Α.Γκότοβος, Εκπαίδευση και ετερότητα, σελ Α.Γκότοβος, Εκπαίδευση και ετερότητα, σσ Ο Γ. Κουζέλης, «Ο λόγος και τα υποκείμενα του έθνους», σσ , αναφέρει ότι σύμφωνα με τη σχολή της Φραγκφούρτης υπάρχει ένα σύστημα ομόκεντρων κύκλων, βάση του οποίου προσδιορίζονται οι σχέσεις «εαυτού» και «άλλου» και κατ επέκταση ο αμοιβαίος αλληλοπροσδιορισμός τους προκύπτει από τη μεταξύ τους απόσταση. Από εδώ πηγάζει ένα ολόκληρο σύστημα κοντινότερων και πιο απομακρυσμένων κύκλων που δείχνει τον τρόπο με τον οποίο, προχωρώντας από το κέντρο προς την εξωτερική περιφέρεια, γίνονται αντιληπτές οι ομοιότητες και οι διαφορές και μεταγράφονται στη γλώσσα των αξιακών εκτιμήσεων του «οικείου» και του «ξένου». 76 Γ. Κουζέλης, «Ο λόγος και τα υποκείμενα του έθνους», σσ