Θρεπτικές Γλυκαντικές Ύλες. Είναι όλες ασφαλείς; Τι πρέπει να προσέχουμε;

Transcript

1 Θρεπτικές Γλυκαντικές Ύλες. Είναι όλες ασφαλείς; Τι πρέπει να προσέχουμε; :00:01 H συχνότητα του Σακχαρώδη Διαβήτη αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς παγκοσμίως. Επιδημιολογικές μελέτες έδειξαν ότι ενώ το 1980 ο αριθμός των διαβητικών στην Ευρώπη αντιστοιχούσε στο 3% του γενικού πληθυσμού, το ποσοστό αυτό έχει ήδη σχεδόν διπλασιαστεί. Σήμερα, περισσότερα από 120 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως πάσχουν από Σακχαρώδη Διαβήτη, προβλέπεται δε ο αριθμός αυτός να φθάσει τα 300 εκατομμύρια μέχρι το 2025 με κύρια αιτία την καθιστική ζωή, την κακή διατροφή και την παχυσαρκία. Σύμφωνα με τη μελέτη Diabetes Control and Complications Trial (DCCT) στόχος της διαιτητικής παρέμβασης στα άτομα με Σακχαρώδη Διαβήτη, εκτός από την εξασφάλιση καλού γλυκαιμικού και μεταβολικού ελέγχου είναι η επίτευξη και διατήρηση σωματικού βάρους όσο γίνεται πιο κοντά στα φυσιολογικά επίπεδα, με παράλληλη εξασφάλιση επάρκειας θρεπτικών συστατικών. Οι γλυκαντικές ουσίες αποτελούν σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της διατροφής του ανθρώπου. Παρακάτω, θα γίνει εκτενής αναφορά για τη σημασία αυτών των ουσιών στη δίαιτα του διαβητικού. Τι είναι η σουκρόζη; Η σουκρόζη είναι ένας κοινός, φυσικός δισακχαρίτης που προέρχεται από ένα μόριο γλυκόζης ενωμένο με ένα μόριο φρουκτόζης. Η μέση κατά κεφαλήν κατανάλωση σουκρόζης και άλλων σακχάρων στις Η.Π.Α. έχει εκτιμηθεί πως είναι 94 gr/ημέρα, που αντιστοιχεί στο 22% της ενεργειακής πρόσληψης. Ιστορικά, η πιο ευρέως διαδεδομένη δοξασία σε σχέση με την διατροφή και τον διαβήτη είναι ότι τα πρόσθετα σάκχαρα θα πρέπει να αποφεύγονται και τα υπόλοιπα φυσικά σάκχαρα να περιοριστούν. Αυτή η δοξασία ήταν βασισμένη στην υπόθεση ότι η σουκρόζη και άλλα σάκχαρα χωνεύονταν και απορροφούνταν γρηγορότερα, απ ότι οι τροφές που περιείχαν άμυλο και ως εκ τούτου επιδείνωναν την υπεργλυκαιμία. Ωστόσο, τα επιστημονικά δεδομένα δεν υποστηρίζουν την άποψη αυτή. Τα διαθέσιμα στοιχεία από τις υπάρχουσες κλινικές μελέτες αποδεικνύουν ότι, η διαιτητική σουκρόζη δεν αυξάνει την γλυκαιμία περισσότερο από όσο θα την αύξανε μια ισοθερμιδική ποσότητα αμύλου. Συμπερασματικά, η πρόσληψη σουκρόζης και τροφίμων που περιέχουν σουκρόζη δεν θα πρέπει να απαγορεύονται κατηγορηματικά (ανάλογα πάντα με τις κάθε εξατομικευμένες περιπτώσεις διαβητικών), λόγω αυτής της υπόθεσης ότι αυξάνουν την γλυκαιμία. Εάν η σουκρόζη αποτελεί ένα κομμάτι στον σχεδιασμό φαγητού/γεύματος, αυτό θα πρέπει να αντικαθιστά άλλες υδατανθρακικές πηγές ή εάν έχει προστεθεί, θα πρέπει επαρκώς να καλυφθεί από ινσουλίνη ή από άλλο φάρμακο με ικανότητα μείωσης της συγκέντρωσης της γλυκόζης. Επιπρόσθετα, η πρόσληψη άλλων θρεπτικών συστατικών (όπως λιπών) που συχνά απορροφούνται μαζί με τις τροφές που περιέχουν σουκρόζη, θα πρέπει να λαμβάνονται υπ όψιν. Σε μια μελέτη, όταν οι ασθενείς με διαβήτη τύπου 2 συμπεριέλαβαν σουκρόζη στον καθημερινό σχεδιασμό γευμάτων τους, δεν παρατηρήθηκε καμία αρνητική επίδραση στις διαιτητικές τους συνήθειες ή στον μεταβολικό τους έλεγχο. Τι είναι η φρουκτόζη; Η φρουκτόζη είναι ένας κοινός, φυσικός μονοσακχαρίτης, στον οποίο εκτιμάται ότι αντιστοιχούν ~9% της μέσης ενεργειακής πρόσληψης στις Η.Π.Α.. Η φρουκτόζη είναι ελαφρώς γλυκύτερη από την σουκρόζη. Έχει αναφερθεί ότι ~33% της διαιτητικής φρουκτόζης προέρχεται από φρούτα, λαχανικά

2 και άλλες φυσικές πηγές του διαιτολογίου και ότι, ~67% προέρχεται από φαγητά και πόσιμα υγρά στα οποία έχει προστεθεί φρουκτόζη. Σε πολλές μελέτες σε διαβητικά άτομα, η φρουκτόζη είχε ως αποτέλεσμα μια μείωση στην μεταγευματική γλυκαιμία, όταν αυτή αντικατέστησε την σουκρόζη ή το άμυλο ως υδατανθρακική πηγή. Λόγω αυτού, η φρουκτόζη πιθανόν να είναι ένας καλός γλυκαντικός παράγοντας στην διαβητική δίαιτα. Ωστόσο, αυτό το ενδεχόμενο όφελος συγκρατείται από την υπόθεση ότι η φρουκτόζη ίσως έχει αρνητικές επιπτώσεις στα λιπίδια του πλάσματος. Κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φρουκτόζης (15-20% της ημερήσιας ενεργειακής πρόσληψης [90η εκατοστιαία θέση της συνήθους πρόσληψης]) φαίνεται να αυξάνει κατά την νηστεία την ολική και την LDL χοληστερόλη σε διαβητικούς και την ολική χοληστερόλη, την LDL χοληστερόλη και τα τριγλυκερίδια σε μη διαβητικά άτομα. Το 2000 ερευνητές του Πανεπιστημίου του Τορόντο, πειραματιζόμενοι με ποντικούς (χάμστερ) εφάρμοσαν διατροφή πλούσια σε φρουκτόζη. Σε χρονικό διάστημα λίγων εβδομάδων, τα ζώα αυτά -με παρεμφερή μεταβολισμό λιπών με αυτόν του ανθρώπου- παρουσίασαν ινσουλινοαντίσταση και υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων στο αίμα, δηλαδή σύνδρομο Χ. Τι είναι οι γλυκαντικές αλκοόλες; Οι γλυκαντικές αλκοόλες (sugar alcohols) ταξινομούνται στους υδρογονωμένους μονοσακχαρίτες (πχ. σορβιτόλη, μαννιτόλη, ξυλιτόλη), τους υδρογονωμένους δισακχαρίτες (πχ. ισομαλτόλη, μαλτιτόλη, λακτιτόλη) και μίγματα υδρογονωμένων μονοσακχαριτών (σορβιτόλη), δισακχαριτών (μαλτιτόλη) και ολιγοσακχαριτών (πχ. προϊόντα υδρόλυσης υδρογονωμένου αμύλου). Αυτές χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα ως γλυκαντικές ύλες ή ως παράγοντες για αύξηση του μεγέθους των προϊόντων. Οι γλυκαντικές αλκοόλες έχουν σχεδιαστεί από τον U.S. Food and Drug Administration (FDA) ο οποίος τις χαρακτηρίζει ως ασφαλείς σαν πρόσθετα τροφίμων ή «γενικά αναγνωρισμένες ως ασφαλείς» ( Generally Recognized as Safe GRAS), μετά από σειρά επίσημων αιτήσεων για τις απαιτούμενες βεβαιώσεις από τον FDA (ΠΙΝΑΚΑΣ 1). Ο FDA δεν υποδεικνύει ότι υπάρχει ανάγκη να προσδιοριστεί η αποδεκτή ημερήσια πρόσληψη (acceptable daily intake ADI). Τα τρόφιμα που έχουν παρασκευαστεί με γλυκαντικές αλκοόλες πιθανόν να αναφέρουν στην διατροφική τους ετικέτα ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των γλυκαντικών αλκοολών και του κινδύνου εμφάνισης τερηδόνας στα δόντια. Για τον λόγο ότι οι γλυκαντικές αλκοόλες απορροφούνται μόνο εν μέρει από το λεπτό έντερο, η αξίωση ότι μειώνουν την ενεργειακή αξία ανά γραμμάριο είναι επιτρεπόμενη. Ωστόσο, όταν ορισμένες πολυόλες χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα, είναι απαραίτητη μια προειδοποίηση στην διατροφική ετικέτα, που να αφορά την πιθανή προκαλούμενη ευκοίλια από την υπερβολική κατανάλωση (Πίνακας 1). Σε κάποιες έρευνες, η απορρόφηση των γλυκαντικών αλκοολών (~ 50 gr) από υγιή και από διαβητικά άτομα, είχε ως αποτέλεσμα την μειωμένη μεταγευματική γλυκαιμική απάντηση, σε σύγκριση μετά από την απορρόφηση φρουκτόζης, σουκρόζης ή γλυκόζης. Λόγω της μειωμένης διαθέσιμης ενέργειας των γλυκαντικών αλκοολών, υπάρχει η πιθανότητα ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να μειωθεί η ενεργειακή πρόσληψη (όπως συμβαίνει και με τα υποκατάστατα λίπους και τις μη θρεπτικές γλυκαντικές ουσίες). Ωστόσο, δεν υπάρχουν δημοσιευμένες μελέτες που να αποδεικνύουν τα προαναφερθέντα και αυτές οι μικρές ενεργειακές οικονομίες δεν φαίνεται να οδηγούν σε σημαντική μείωση της ολικής ημερήσιας ενεργειακής πρόσληψης. Η κατανάλωση τροφίμων που περιέχουν

3 γλυκαντικές αλκοόλες, όπως σορβιτόλη, έχει αναφερθεί ότι προκαλεί διάρροια στα διαβητικά παιδιά και στους ενήλικες. Υπάρχουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία για την ορθότητα των κάτωθι ισχυρισμών: - Η σουκρόζη δεν αυξάνει την γλυκαιμία περισσότερο απ όσο θα την αύξανε μια ισοθερμιδική ποσότητα αμύλου. - Η σουκρόζη και οι τροφές που περιέχουν σουκρόζη δεν χρειάζεται να αποκλειστούν από τους διαβητικούς εξαιτίας του ότι υπάρχει η υπόθεση πως επιδεινώνουν την υπεργλυκαιμία. Εν τούτοις, εάν η σουκρόζη συμπεριληφθεί στον σχεδιασμό γευμάτων, θα πρέπει να αντικαθιστά άλλες υδατανθρακικές πηγές ή εάν προστίθεται, να καλύπτεται επαρκώς από ινσουλίνη ή άλλο φάρμακο μείωσης της γλυκόζης. Υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις που υποστηρίζουν την ορθότητα των κάτωθι ισχυρισμών: - Η φρουκτόζη μειώνει την μεταγευματική γλυκαιμία όταν αντικαθιστά την σουκρόζη ή το άμυλο στην διαβητική δίαιτα. - Κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φρουκτόζης πιθανόν να επιδρά αρνητικά στα λιπίδια του πλάσματος. - Η χρήση των γλυκαντικών αλκοολών ως γλυκαντικοί παράγοντες φαίνεται να είναι ασφαλής. - Οι γλυκαντικές αλκοόλες πιθανόν να προκαλούν διάρροια, ειδικά στα παιδιά. Υπάρχουν περιορισμένα στοιχεία για την ορθότητα των κάτωθι ισχυρισμών: - Η χρήση πρόσθετης φρουκτόζης ως γλυκαντική ύλη δεν συνίσταται. Οι ακόλουθοι ισχυρισμοί είναι βασισμένοι στην ομοφωνία των εμπειρογνωμόνων: - Η σουκρόζη και οι τροφές που περιέχουν σουκρόζη θα πρέπει να καταναλώνονται μέσα στα πλαίσια της υγιεινής διατροφής και η πρόσληψη άλλων θρεπτικών συστατικών που απορροφούνται μαζί με την σουκρόζη, όπως είναι τα λίπη, θα πρέπει να λαμβάνονται υπ όψιν. - Δεν υπάρχει λόγος να συστήνουμε σε εξατομικευμένες περιπτώσεις διαβητικών να αποφεύγουν την φυσική φρουκτόζη που περιέχεται στα φρούτα, τα λαχανικά και άλλες τροφές. - Είναι μάλλον απίθανο ότι οι γλυκαντικές αλκοόλες, στις ποσότητες που απορροφούνται από μεμονωμένες μερίδες ορισμένων τροφών, συνεισφέρουν σε σημαντική μείωση της ολικής ενέργειας ή της υδατανθρακικής πρόσληψης, αν και δεν έχουν διεξαχθεί έρευνες που να το υποστηρίζουν. Ποιες είναι οι μη θρεπτικές γλυκαντικές ουσίες; Επί του παρόντος υπάρχουν τέσσερις μη θρεπτικές γλυκαντικές ουσίες (επίσης αναφέρονται ως ισχυρά υποκατάστατα ζάχαρης, χαμηλοθερμιδικά ή υποκατάστατες γλυκαντικές ύλες) που επιτρέπεται η χρήση τους στις Η.Π.Α.: η ζαχαρίνη, η ασπαρτάμη, η ακεσουλφάμη Κ και η σουκραλόζη. Η ζαχαρίνη, που αρχικά συνδέθηκε με την καρκινογένεση μετά από μελέτες σε αρουραίους πριν από περισσότερα από 20 χρόνια, τώρα έχει πλέον αποβληθεί από την λίστα του FDA με τα καρκινογόνα χημικά. Το νεότερο προϊόν που εγκρίθηκε από τον FDA είναι η σουκραλόζη (κατασκευάζεται από την

4 σουκρόζη μέσω μιας πολύπλοκης διαδοχικής επεξεργασίας, από την οποία 3 ομάδες υδρογονωμένων οξυγόνων αντικαθιστούνται από 3 άτομα χλωρίου). Έχει αποδειχθεί ότι η σουκραλόζη δεν επιδρά στην ομοιόσταση της γλυκόζης στους διαβητικούς. Την έγκριση του FDA επιδιώκουν και άλλα 3 μη θρεπτικά γλυκαντικά συστατικά: η αλιτάμη (προέρχεται από τα αμινοξέα ασπαραγινικό οξύ και αλανίνη), οι κυκλαμίνες (αποσύρθηκαν από την αγορά το 1970) και η νεοτάμη (παρεμφερή με την ασπαρτάμη αλλά φορές γλυκύτερη, καθώς επίσης δεν απαιτεί ειδική ετικέτα για φαινυλκετονουρία). Μια πρόσφατη τάση στην βιομηχανία τροφίμων είναι η μίξη ισχυρης έντασης γλυκαντικών υλών. Αυτό μειώνει την συνολική ποσότητα των μεμονωμένων χρησιμοποιούμενων γλυκαντικών ουσιών και πιθανόν βελτιώνει την γεύση. Τα μη θρεπτικά γλυκαντικά συστατικά που εγκρίνονται από τον FDA πρέπει να υποβληθούν σε αυστηρή και εξονυχιστική έρευνα και δεν επιτρέπεται η κυκλοφορία τους στην αγορά, παρά μόνον εάν αποδειχθεί ότι είναι ασφαλής για το κοινό, συμπεριλαμβανομένων και των διαβητικών, η κατανάλωσή τους. Για όλα τα πρόσθετα τροφίμων, συμπεριλαμβανομένων και των μη θρεπτικών γλυκαντικών ουσιών, ο FDA προσδιορίζει την αποδεκτή ημερήσια πρόσληψη (ADI), που ορίζεται ως η ποσότητα του τροφικού πρόσθετου που μπορεί να καταναλωθεί με ασφάλεια σε καθημερινή βάση καθ όλη τη διάρκεια της ζωής χωρίς να εγκυμονεί κινδύνους. Η πραγματική πρόσληψη θα πρέπει να είναι χαμηλότερη από το ADI. Παρόλο το γεγονός ότι το ημερήσιο ADI για την ασπαρτάμη είναι 50 mgr/kgr σωματικού βάρους, το εύρος της πραγματικής καθημερινής πρόσληψης ασπαρτάμης στην 90η εκατοστιαία γραμμή είναι 2-3 mgr/kgr σωματικού βάρους. Στον Πίνακα 2 παραθέτουμε τα ADI των μη θρεπτικών γλυκαντικών ουσιών. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ADI (Adequate Dietary Intake) των μη θρεπτικών γλυκαντικών ουσιών. Έχουν διεξαχθεί μελέτες σε ζώα με στόχο να καθορίσουν τις επιδράσεις των μη θρεπτικών συστατικών κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού. Στις μελέτες αυτές δεν αναφέρονται αρνητικές επιδράσεις. Υπάρχουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία για την ορθότητα του ακόλουθου ισχυρισμού: - Οι μη θρεπτικές γλυκαντικές ουσίες είναι ασφαλείς για τους διαβητικούς όταν καταναλώνονται μέσα στα όρια του ADI, όπως αυτά έχουν καθοριστεί από τον FDA. Ο ακόλουθος ισχυρισμός είναι βασισμένος στην ομοφωνία των εμπειρογνωμόνων: - Είναι άγνωστο το εάν η χρήση των μη θρεπτικών γλυκαντικών ουσιών βελτιώνει μακροπρόθεσμα τον γλυκαιμικό έλεγχο ή υποβοηθά στην απώλεια σωματικού βάρους. Βιβλιογραφία 1. Πρακτικά από το 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο Διατροφής Διαιτολογίας, Bantle JP et al, Effects of dietary fructose on plasma lipids in healthy subjects. Am J Clin Nutr

5 2000;72: Bantle JP et al, Metabolic effects of dietary fructose in diabetic subjects. Diabetes Care 1992;15: Borzelleca JF et al, Sucralose safety assessment. Food Chem Toxicol 2000;38 (Suppl 2):S1-S Marion J Franz et al, Evidence-Based Nutrition Principles and Recommendations for the Treatmant and Prevention of Diabetes and Related Complications. Diabetes Care 2002; 25(1): Natah SS et al, Metabolic response to lactitol and xylitol in healthy men. Am J Clin Nutr 1997;65: Payne ML et al, Sorbitol is a possible risk factor for diarrhea in young children. J Am Diet Assoc 1997;97: Powers M, Sugar alternatives and fat replacers. J Am Diet Assoc 1999;25: Γράφουν οι Κάζης Αβραάμ, Κλινικός Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, Πτυχιούχος Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, MSc στην Κλινική Διατροφή, Παπαχρήστος Παρασκευάς, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, Πτυχιούχος Α.ΤΕ.Ι.Θ., M.Sc στην Διασφάλιση Ποιότητας, Παναγιωτοπούλου Ευαγγελία, Διαιτολόγος Διατροφολόγος, Πτυχιούχος Α.ΤΕ.Ι.Θ.