ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ

Transcript

1 Әдістемелік нұсқау Нысан ПМУ ҰС /05 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Биология және экология кафедрасы Зоотехния мамандығы студенттеріне арналған Жануарлар физиологиясы пәні бойынша ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ

2 Әдістемелік нұсқаудың бекіту парағы Павлодар Нысан ПМУ ҰС /05 «БЕКІТЕМІН» Химиялық технологиялар және жаратылыстану факультетінің деканы Қ.Қ. Ахметов 200_ж. Құрастырушы: аға оқытушы Нұрғожин Р.Ж. Биология және экология кафедрасы Зертханалық сабақтардың әдістемелік нұсқаулары Жануарлар физиологиясы пәні бойынша Зоотехниямамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған Кафедра мәжілісінде ұсынылды 200_ж., хаттамасы Кафедра меңгерушісі Ж.М. Исимбеков Химиялық технологиялар және жаратылыстану факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінде мақұлданды 200_ж., хаттамасы ОӘК төрайымы Ұ.Д. Бүркітбаева

3 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 1 ҚАН ЖҮЙЕСІ Малдан қап алу үшін қан алынатын жердің жүнін қырқып, немесе қырып, теріні спиртпен тазалайды да, тамырды стерильденген арнаулы инемен теседі. Қанды аз мөлшерде алған жағдайда малды онша күш жұмса-май үстаған дұрыс. Кейбір жағдайларда ұсақ мал мен қүстан канды тікелей жүрек қарыншасынан алады. Жылқы, ірі қара және ұсақ малдан қан алу әдістері. Аздаган қанды құлақтың вена тамырларынан алады. Тамыр орналасқан жерді тазартқан соң, оны арнаулы инемен теседі де, шыққан қан тамшысын шыны түтік-шемең сорып алады. Тамырдан шыққан бірінші тамшы-ны құрғақ таза мақтамен сүртіп тастаған жөн, сонда қан тамшысы жайылмайды, оны сорып алу оңайлайды. Көп қанды ойыс венадан алады. Ол үшін малды қи-мылдамайтындай етіп байлайды да, теріні тазартып, қан алатын тамырды бас бармақпен баса үстайды. Қан тамырға жиналып, тамыр анык. көрінеді. Арнайы стерильденген инемен тері мен тамырды көлбей теседі (ине ша-мамен 45 бұрышпен қадалу керек). Қан аға бастағанда инеге таза ыдысты тосып, керекті мөлшерде қан алады. Соңғы кезде қан алу үшін арнаулы аспап автоматтар пайдаланылады. Созылмалы тәжірибелерде терең орналасқан қан та-мырларынан (қақпалық, бауыр, артқы қолқа, мес қарын тамырлары және басқа веналардан) ұзақ уақыт қан алу үшін катетерлеу әдісі қолданылады. Шошқадан қан алу. Шошқаның үлкен құлақ вена-сын скальпелмен тілу арқылы аздаған мөлшерде қан алады. Ол үшін тамырдың орталық бөлігін құлақ түбі-нен саусақпен қысып тұрады. Қанды көп мөлшерде алу үшін қайшы немесе скальпелмен құйрықтың ұшынан 1 1,5 см шамасында кесіп тастайды. Қан алып болған соң, жараны дезинфекция-лап, құйрықтың үшын 1 2 тәулік бойына бинтпен та-ңып тастайды. Торайлардан 5 30 мл мөлшеріпде қан алу үшін оларды шалқасынан жатқыза байлап қойып, ине немесе микропипетканың көмегімен орбитальды вена синусын теседі. Иттен қан алу. Иттен (мысыктан) қанды аз мөлшер-де құлағының ұшынан алады. Көп мөлшердегі қанды асық жіліктің сырт жағын ала, тірсектен төмен орналас-қаң сирақ венасынан алады. Итті бір бүйіріне жатқы-зып, немесе станокқа бекітіп, аяқтарын қолмен қыса үстап, тірсектің төменгі жағынан резеңке бұрау салады да, инемен алдымен теріні, одан соң венаның қабырға-сын тесіп, қанды шприцпен сорып алады. Қояннан қан алу. Қояннан қанды аз мөлшерде қүлақ-тың үшын тіліп, немесе қүлақ венасынан алады. Бұл кезде қоянды сүлгімен орайды, немесе басы шығып тұ-ратын арпаулы тесігі бар жәшікке отырғызады. Құлақ-ты алдын ала жылы суға салған, немесе ксилолмен (спиртпен) сүрткен жөн. Қанды көп мелшерде кеуде венасынан алады. Ол үшін операциялық алаңды (шынтақ темпешігінен үшін-ші қабырғаға дейін) дайындап болған соң, венаны сау-сақпен басып түрып, инені қан ағысына қарсы бағытта көлбеу енгізеді. Кейде қанды тікелей жүректің өзінен алады. Қоян-нан мл-ге дейін қан алуға болады. Теңіз доңызынан қан алу. Теңіз доңызынан қанды аз мөлшерде құлағынын, ұшын тіліп немесе табанын франк инесімен тесу арқылы алады. Қанды көп мөл-шерде ойыс венадан (теріні кесіп, қан тамырын оқшау-лағаннан кейін) немесе тікелей жүректен арнаулы ине-мен алады. Инені тес сүйегінің сол жағын ала, жүрек қағысы анық сезіліп түрған жерден қадайды. Инені 1,5 2 см тереңдікке енгізу керек. Бір алғанда 5 10 мл қан алуға болады. Егеуқүйрық пен тышқаннан қан алу. Егеуқүйрық пен тышқаннан қанды құлағының үшын тіліп, немесе қүй-рығының ұшын кесіп алады. Үлкен егеуқұйрықтан қанды кұйрық венасынан да алуға болады. Ол үшін күйрықты алдын ала жылы суға салады да, дәкемен құрғатып сүртеді. Содан соң құйрық түбін саусақпен кыса ұстап, венаға жіңішке ине кіргізеді де, қанды піприцпен сорады. Құстан қан алу. Тауықтан қанды аз мөлшерде оның айдарын тіліп, ал қаз бен үйректен жұмсақ табанын тесіп алады. Құстан қанды көп мөлшерде, канаттары-ның астыңғы жағында орналасқан қанат асты венадан алады. Ол үшін қауырсындарды жұлып тастап, топшы түсынан венаны саусақпен қыса ұстап, инені тамырға көлбей енгізеді. Қүстың қаны өте тез үйитын болғандықтан, қан ала-тын жерді алдын ала қан уйытпайтын сүйықтықпен (антикоагулянтпен) сүртеді. Шыққан қанды пипеткамен Ішінде антикоагулянты бар пробиркаға кұяды. Тауықтан, қаздан, түйетауықтан бір ретте мл, кегершіннен 1 1,5 мл қан алуға болады. Бақадан қан алу. Бақаның бірнеше тамшы қанын саусақтарының үшын қайшымен кесіп тастап, алуға

4 болады. Қанды кейде қурсағының ортасында орналасқан тері венасын тесіп алады (алдын ала теріні кеседі). Көп жағдайда қанды бақаның кеудесін ашып, тікелей жүрегінен алады. ҚАН ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЕРІТІНДІЛЕР ДАЙЫНДАУ Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Қан, лимфа және ұлпа сұйығы организмнің ішкі ортасын қүрайды. Бүл орта күрамының физикалық және биологиялық қасиеттері динамикалық тұрақтылығымен (гомеостаз) белгілі. Қан екі бөліктен құралады: біріншісі қан сұйықтығы плазма, екіншісі қанның клеткалық элемент-тері: эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер. Қан плазмасында 8 10% белок (альбуминдер, глобулиндер, фибриноген), қалдық азот (0,02 0,03%), глюкоза мг), майлар (0,15%), минералды элементтер (0,9% кездеседі, оның 0,6%-іп ас тұзы құрайды), гормондар, витаминдер, ферменттер және антиденелер болады. Қан тасымалдау, қорғаныш, жылуды реттеу, корре-лятивтік және басқа қызмет атқарады. Жұмыстың мақсаты. Ерітінділер дайьшдау әдісін мецгёру, олардың химиялық құрамып зерттеу және изотониялық, гипотониялық, гипертониялық ерітінділердің эритроциттерге тигізетін әсерін зерттеу. Керекті заттар мен қуралдар. Микроскоп, пипеткалар, төсеніш және жапқыш шынылар, өлшегіш цилиндр, таразы, әр түрлі салмақты гирьлер, шыны стакандар, фибринсізденген қан, дистильденген су және NaCl, СаС1 2, КCl, NaHC0 3 Жұмыстың барысы: 1. Физиологиялық (изотониялық) ерітінді дайындау: Дистильденген су (Н 2 0) 100 мл; NaCl 900 мг. 2. Жылы қанды малға арналған Рингер ерітіндісін дайындау: Н мл; NaCl 900 мг; СаС мг; KC1 20 мг; NaHC мг. 3. Гипотониялық ерітінді дайындау: Н мл; NaCl 300 мг. 4. Гипертониялық ерітінді дайындау: Н мл; NaCl 5 г. Төсеніш шыныға бір тамшы қан тамызып, оны жап-қыш шынымен жабады да, микроскопией қарайды. Эритроциттердің мөлшеріне көңіл аудару керек. Жапкыш шынының -шетін көтеріп, бір тамшы гипотониялық ерітінді тамызған соң, микроскоптың үлкен ұлғайтқы-шымен тамшыны қайта қарайды. Эритроциттер ісінеді де, жарыла бастайды. Тәжірибені гипертониялық және изотониялық ерітінділермен қайталайды. Тәжірибе нәтижелерін салыстырып қорытынды жасау керек. ҚАННЫҢ ФИЗИҚАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ Қанда сүйық ортаға тән көптеген физикалық және химиялық қасиеттер бар. Физикалық қасиеттерге тұтқырлық, тығыздық, беттік керіліс, химиялық касиеттерге қанның әрекетшіл ортасы (рн), буферлік қасиет-тері, т. с. с. жатады.

5 Жүмыстың мақсаты. Қанның физикалық және хи-миялық қасиеттерімен танысу және оларды анықтау әдістерін меңгеру. Бақылау сұрақтары 1. Қан және оның құрамы. 2. Қан плазмасының химиялық құрамы. Қан сарысуы деген не? 3. Канның осмостық және онкостық қысымы дегеніміз не? 4. Изо-, гипо- және гипертониялық ерітінділер дегеніміз не? 5. Қаннын, осмостық қысымының деңгейі қалай реттеледі? ҚАН ТОПТАРЫ ЖӘНЕ ҚАННЫҢ ҰЮЫ Бір малдың қанын екінші малға донор (қан беруші) қаны мен реципиент (қан қабылдаушы) қаны үйлесім-ді болған жағдайда ғана құюға болады. Мұның себебі эритроциттерде екі түрлі желімденетін заттар: А және В агглютиногендері, ал плазмада екі түрлі желімдейтін зат а және р агглютининдері болады. Эритроциттер-дің бір-бірімен желімденуі А агглютиногені мен а агглютинин!, В агглютиногені мен [J агглютинині кездес-кенде байқалады. Қан құрамындағы агглютиноген мен агглютининдердің сипатына қарай адам қаны 4 топқа бөлінеді. Мал қанының эритроциттерінде көптеген агглютино-гендік факторлар болады, сондықтан оларды топқа бөлмей, генетикалық жүйелерге біріктіреді. Мысалы, ірі карада 80 агглютиногендік фактор болады да, ол 12 ге-нетикалық жүйеге бөлінеді. Жылқы қанында 19 агглютиноген болып, ол 10 генетикалық жүйеге бөлінеді. Ауылшаруашылық малы қан топтарыныц бұл ерек-шелігін иммуногенетикада пайдаланады. Жүмыс мақсаты. Адам қанының топтарын және үю жылдамдығын аиықтау әдістерін үйрену. Керекті заттар мен құралдар. Қанның II және III топтарының стандартты сарысуы, пипеткалар, төсеніш шынылар, қан алуға арналған инелер, мақта, спирт, иод. Жүмыс барысы:1. Қан топтарын анықтау. Төсеніш шыныньщ астыңғы бетінің бір шетіне II, ал екінші шетіне III деген белгі салады да, белгілерге сәйкес II және III топтың стандартты қан сарысуын тамызып, оларға зерттелетін қанның бір-бір тамшысьш араластырады. Егер тексерілген қан I топқа жатса, екі тамшыда да агглютинация жүрмейді (тамшыда ірімтік-тер пайда болмайды), IV топтың қанында екі тамшыда да агглютинация байқалады. Агглютинация III топтың қан сарысуы қосылған тамшыда жүрсе, кан II

6 топқа, ал керісінше II топтың қан сарысуы араласқан тамшыда жүрсе III топқа жатады..2. Қаннық ұю жылдамдығын анықтау (Бюркер әдісі бойышиа). Сағат шынысының бетіне дистильденген судың бір тамшысын алып, оған бір тамшы қан аралас-тырады да, уақытты белгілейді. Қанды адамның сауса-ғынан, не қоянның құлақ тамырынан алады. Әрбір жарты минут өткен сайын иілген жіңішке шьь ны таяқшамен тамшыны жайылып кетпейтіндей етіп араластырады. Таяқщанын, ұшына фибрин жіпшелері ілінген уақыт канның ұю мерзімін көрсетеді. Бақылау сұрақтары 1. Канды топқа бөлу негіздері. 2. Қан топтарьгнық үйлесімдігін анықтау принциптері. 3. Қан топтарын анықтау әдістері. 4. Ауылшаруашылық малы қанының генетикалық жүйелері. 5. Қанның ұюы және онын. механизмі. 6. Қаннық ұю жылдамдығын анықтау. ЖҮРЕК ЖҮМЫСЫНЫҢ СЫРТ БЕЛПЛЕРІ Жүрек жүмысы.бірнеше сырт белгілермен беинеле-неді. Жүмыс үстінде көкірек қуысындағы жүректін, ор-наласу жағдайы өзгеріп, ол кеудені соғады, әртүрлі дыбыстар пайда болады, т.с.с. Осы сырт белгілерге карай жүректің орналасу жағдайын, оның жүмыс ырға-ғын, соғу жиілігін, қақпақшаларынын күйін анықтауға болады. Жүмыстың мақсаты. Жүрек жұмысын зерттеудің клиникалық әдістерімен танысу, ауекультация (тьщдау) әдісімен жүрек үиін зерттеу, жүрек қағысын анықтау, жүрек жүмысына қимылдың, дене жүмысының әсерлерін зерттеу. Керекті жабдықтар мен қүралдар. Әр түлік мал, фонендоскоп немесе стетофонендоскоп, секунд өлшегіш, перкуссия балғашығы, плессиметр. Жүмыстың барысы. 1. Жүрек үнің тыңдау. Малды матап-байлап, сол жақ алдыңғы аяғын ілгері қарай тартады. Кеуденің 4 5 қабырғалар аралығына фонендоскопты немесе стетофонендоскопты жанастыра үстап, жүрек үнін зерт-тейді. Естілген үннің сипатына, үзақтығына, анықты-ғьша, айқындығына, күшіне т. б. көндл бөлу керек. Жү-рек үнін тыныштық жағдайда және малды қимылдатып жүргізіп, салыстырмалы түрде зерттейді. Дыбыс күші-нін, ырғағының, жиілігінің өзгерістеріне көңіл аудару керек. 2. Перкуссия (соғу) перкуссия балғашығы мен плессиметрдіа көмегімең жүргізіледі. Малдын. сол жақ аягын ілгері тартып үстайды да, кабырғалар арасына плессиметрді баса ұстап, оны жоғарыдан темен карай жылжыта қозғай отырып, балғашықпен соғады. Жү-мыс шыққан дыбыс сипатына карай жүректін, орналасу жағдайын анықтауға арналған. Кеуденің өкпе ор-наласқан түсында кеуек органдарға тән жаңғырыққан, күнгірлеген (тимпаниялық) дыбыс шықса, жүректі екпе жауып түрған түсында ол дыбыс көмескелене бастайды да (салыстырмалы көмескелену аймағы), ал кеуденікі тек жүрек орналасқан тұсында дыбыс таза көмескіленеді (абсолюттік көмескілену аймағы). Дыбыстьщ кө-мескіленген жерін бормен белгілеп, жүректін, аумағын анықтайды. 3. Жүрек қағысын анықтау. Систола кезінде жүрек-тің пішіні меп көлемі өзгереді де, ол бүйір бетімен кеу-дені соғады. Осының салдарынан кеуденін, сол жағы-ның жүрек орналасқан тұсы мезгіл-мезгіл тербеліп, жү-рек қағысы байқалады. Жылқы, ірі қара, майда түяқ жүрегі кеудені бүйір бетімен, ал ит пен мысық жүрегі үшымен соғады. Зерттеуді малды байлап, оның алдыңғы сол аяғын ілгері тарта үстап түрып жүргізеді. Жүрек қағысьш алақанды кеуденін, 4 5 қабырға аралығына тигізіп анықтайды. Жүрек қағысынын. жиілігіне, ырғағына соғу күшіне және сезілген аумағына көңіл бөледі. Бакылау сүрақтары 1. Жүрек жұмысынын, сырт белгілерін зерттеуде қолданатын әдістер. 2. Жүректіқ систолалық және диастолалық үндері қалай пайда болады?

7 3. Жүрек қағысы дегеніміз не, ол калай паііда болады? 4. Жүрек жүмысынық жиілігіне--қандай факторлар эсер етеді? СИМПАТИКАЛЫҚ НЕРВТІҢ ҚАН ТАМЫРЛАРЫНА ӘСЕРІ Қан тамырларына тамыртарылтқыш (вазоконстриктер) және тамыркеңейткіш (вазодилятатор) нервтер эсер етеді. Тамырдытарылтқыш нервтерге симпатика-лық нерв жүйесі жатады. Олар тері мен құрсақ қуысын-дағы мүшелер қан тамырларын тарылтады, ал жүрек пен ми қан тамырларын кеңейтеді. Қаңқа ет тамырла-ры симпатикалық нервтердін әсерінен тарылады және кеңейеді, себебі бұл нервтің құрамында тамыр тарылт-қыш және кеңейткіш талшықтар бар. Бұған қоян мойнындағы симпатикалық нервті кесіп және электр тогымен тітіркендіріп көз жеткізуге болады. Жұмыстьщ мақсаты. Қоян қүлағындағы қан тамырларына симпатикалық нервтің әсерін зерттеу. Керекті заттар мен қүралдар. Қоян, қүрал-саймандар жиынтығы (үлкен және кіші қайшылар, хирургиялық және анатомиялық пинцеттер, скальпель), жіп, индук-циялық аппарат немесе электрреттегіш, физиологиялық ерітінді, қоянға арналған наркоз (уретан, гексанал немесе тиопентал ерітінділері, эфир), дәке, мақта, электр қағанағы, қоянды матап байлайтын стол. Жұмыстың барысы. Қоянды орындыққа байлап, наркоз береді. Қеңірдектен бір елі төмен жерден мойынның орта сызығын бойлай теріні 6 8 см тіледі. Скальпельдің сабымен ұлпаларды ажырата отырып, еттердің ара-сындағы тамыр-нерв будасын табады (19-сурет). Оны жіпке іліп алып көтереді де, симпатикалық нервті бөле-ді. Бұл нерв көкшіл-қызыл түсті, кезеген нервтен жіңіш-ке және күре тамырдан алшағырақ орналасқан. Нерв-тің астынан жіп өткізіп оны байлайды да, байлаған жерден төмен қиып тастайды. Жш нервтің бас жағында-ғы бөлігінде қалуы керек. Тәжірибені нервті кескеннен кейін мин өт-кеннен соң жүргізген жөн. Қоянның құлағын кетере со-зып астынан электр қағанағынан қан тамырлары жақсы көрінетіндей етіп жарық түсіреді. Екі құлақтңң қан тамырларын салыстырып, температурасын анықтайды. Жіпке байланған нерв ұшын жайлап көтеріп, оларды электродтардың үстіне салады.да, электр тогымен 7 8 сек бойы тітіркендіреді. Қан тамырларының өзгерісін бақылап, құлақтың температурасын анықтайды. Тітіркендіруді тоқтатып тағы да қан тамырларындағы өзге-рісті бақылайды. Тәжірибені қайталап қорытынды жа-сайды. Тәжірибеден кейін жіпті кесіп алып тастайды, жарағa пенициллин сеуіп, тігеді де йод жағады. Қоянды кейіннен басқа тәжірибелерге пайдалануға болады. Бақылау сұрақтары 1. Тамыр тонусын реттейтін орталық, онын, құрылысы. 2. Тамыр арнасың кеңейтетін және тарылтатын нервтер. 3. Тамыр арнасынық гуморальды жолмен реттелуі. 4. Қан айналым жүйесіндегі рефлексогендік аймақтар, олардың қызметі. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 2 ҚАНАЙНАЛЫМ ЖҮЙЕСІ Қаниың тұтқырлығы оның құрамындағы бір-бірімен жалғасқан белоктар, тұздар, қан клеткалары және баска заттарға байланысты. Қанның тұтқырлығы қан та-мырларындағы қанның ағу жылдамдығына эсер етеді. Қанның, плазманыц жоне қан сарысуының түтқырлы-ғын судың түтқырлығымен салыстыра отырып анық-тайды. Қеректі заттар мен құралдар. Қан алатын мал, қан алуға арналғап инелер, тұтқырлық өлшегіш, оксалатты немесе цитратты қан, дистильденген су, плазма, кап сарысуы, спирт, эфир, 5%-ті йод ерітіндісі, мақта. Жүмыстың барысы. Тұтқырлық өлшеуіш аспаптын. біріпші капиллярына алдын ала шүмегін ашып, «О» деген белгіге дейіп дистильденгеп суды сорып алады да, шүмекті жабады. Екінші капиллярға (сол жақтағы) резецке тутігі арқылы пөлге дейіп сағат шынысыпан цитратты кан сорып алынады. Содап кейін шүмекті ашып, капиллярлардағы ауаны сорады, оларда ваккум иайда болып, сүйыктар төмен қарай жылжиды. Қанның деңгейі «І»-ге жеткен кезде, ауа соруды тоқтатады. Осы кезде су капиллярдың қанша бөлігін өткенін белгілеп, сол бойынша қанныц түтқырлыгын анықтайды. Соңынан капиллярларды жуып кептіреді де, жоғарыдағы тәртіп-

8 пен плазма меп қанның сарысуыпың түтқырлығын аиықтайды. ҚАН ТЫҒЫЗДЫҒЫН АНЫҚТАУ Қеректі заттар мен құралдар. Қан алатын мал, қан алуға арналған инелер, 5%-ті натрий цитратының ерітіндісі немесе гепарин, бензол, хлороформ, тығыздығы 1,050 1,060 CuS0 4 ерітіндісі, 100 миллилитрлік цилиндр-лер, пипетка, спирт, эфир, мақта. Жүмыстың барысы. Қанның, плазманың және қан сарысуыныд тығыздықтарын түрлі әдістермен анықтау-ға болады. 1. Косяков әдісі бойынша қан тығыздығын анықтау үшін негізгі CuS0 4 ерітіндісін даярлау керек. Бұл үшін, 340 г химиялық таза CuS0 4 5H 2 0 1,6 л дистильденген суда ерітіп, оның жалпы көлемін өлшем колбасында 2 л- ге жеткізеді. Дайын болған ерітіндіге ареометр са-лып, оның тығыздығы 1,10-ға тең болғанша су қосады. Осы ерітіндіден тығыздықтары 1,050-ден 1,060-қа дейін жететін түрлі тығыздықты ерітінділер дайындалады. Тығыздығы 1,050-ге тең CuS0 4 ерітіндісін дайындау үшін 100 мл цилиидрге 49 мл негізгі ерітінді құйып, оған 51 мл дистильденген су қосады. Осы ретпен басқа ерітінділер дайындалады (негізгі ерітіндіні 1 мл көбей-тіп', оған дистильденген суды 1 мл аз қосады). Оларды дайындау үшін 100 мл-ге цилиндрлердің 11-і қажет. Тығыздықтары әр түрлі CuS0 4 ерітінділеріне бір там-шыдан цитратты қанды қосады. Тамшы ерітінділердің б ір ін іц ортасында біраз уақыт тоқтайтын болса, онда қанның тығыздығы осы ерітіндінің тығыздығымен бір-дей болғаны. Егер тамшы тоқтаусыз тез ыдыс тубіне батса, онда бұл қанның тығыздығы ерітіндіден жоғары, ал егер тамшы ерітіпді бетінде қалса онда темен болтаны. 2. Тығыздықты ареометрдің көмегімен анықтау ушін 2 бөлігі хлороформнан, 5,5 бөлігі бензолдан тұратын коспа дайындайды. Қоспаның тығыздығы шамамеи 1,05 1,055-ке тең болуы керек. 100 мл-лік шыны цилиндрге мл қоспа құйып, пипеткамен бір тамшы қан тамызады да, оның қозғалысын бақылайды. Егер тамшы батып кетсе, онда хлороформ, ал батпаеа бензол қосады. Мұны тамшы қоспаның ортасында тұрғанға дейін жасайды. Содан кейін қоспаның тығыздығыи ареометрией апықтайды. ҚАН САРЫСУЫНЫҢ БУФЕРЛІК КАСИЕТТЕРІН АНЫҚТАУ Ұлпа құрамындағы қышқылдық және сілтілік эле-менттердін, өзгергіштіктеріне қарамастан, мал организміндегі әрекетшіл орта (рн) тұрақты болады. Канға тон әлсіз сілтілік реакция көптеген механизм мен буферлік жүйелер арқылы реттеліп отырады. Керекті заттар мен щүралдар. Қан сарысуы, бюрет-калар, стакандар, кез және елшем пипеткалары, ионометр, 0,1 н. НСІ ерітіндісі, 0,1 н. NaOH ерітіндісі, инди-каторлар 0,1%-ті метилоранж, 1%-ті фенолфталеин, дистильденген су, мақта, дәке. Жүмыстың барысы: 1. Сілтілік буферді екі параллель улгіде анықтайды. Біріиші стақанға (бакылау үлгісі) 10 мл дистильденген су, екіншісіне 10 мл дистильденген су және 1 мл тек-серілетіп қан сарысуын құяды. Эр үлгіге 2 тамшыдан метилоранж индикаторын қосып, оларды 0,1 н. НСІ ері-тіндісімен ақшыл-қызыл туе пайда болғанға дейім титр-лейді. Титрлеуге кеткен ерітінді мөлшеріп анықтап (қан сарысуы мен суға), оларды салыстырады. 2. Қышқылдық буферді анықтауда да бақылау (са-лыстыру) үлгісін пайдаланады. Бұл үшін бірінші стақаига 10 мл дистильденген су (салыстыру), екішніге 10 мл дистильденген су және 1 мл қан сарысуын (тәжі-рибе) құяды. Әрбір стақанға 2 тамшыдан фенолфталеин индикаторын қосып, оларды 0,1 н. NaOH ерітіндісімеп кызыл түс пайда болғанға дейін титрлейді. Екі үлгіні титрлеуге кеткен ерітінді мөлшерлерін жеке-жеке апық-тап, салыстырады. 3. Ионометрдің көмегімен қан сарысуының рн-ыи анықтау. Аспаптын, жұмыс істеу принципі электр тізбе-гіндегі электродтарда қозғағыш күштердін, өзгеруіне негізделген. Қан сарысуы рн-ының керсеткіші аспаптың магнит электрлік жүйесіне тіркеледі. Шыны стакандағы кан сарысуына ионометрдіц электродтарын батырады. Бұл кезде аспап тілі ауытқып, шкаладағы рн-тың мөл-шеріи көрсетеді. Бақылау сұрақтары 1. Қанның физикалық қайиеттері. 2. Буферлік жуйе дегеніміз не, оныд мақызы қандай? 3. Ацидоз және оның түрлері. 4. Алкалоз және оның түрлері. Жануарлар қанының сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшеріне шаққандағы ақуыздардың мөлшері (%) Жануар түрі Альбуминдер Глобулиндер α β γ Жылқы 32,4 17,0 23,0 27,6 Ірі қара мал Қой Шошқа

9 Қан плазмасының минералды құрамы Плазманың Үй қояны Шошқа Жылқы Сиыр Ит Мысық 1000г Су 925,60 917,61 902,05 943,64 923,98 926,93 Натрий 3,292 3,150 3,286 3,195 3,159 3,289 Калий 0,215 0,224 0,218 0,212 0,188 0,217 Кальций 0,085 0,087 0,085 0,081 0,079 0,079 Магний 0,025 0,025 0,027 0,027 0,024 0,026 Хлор 3,883 3,627 3,726 3,690 4,023 4,170 Бейорганикалы қ фосфат 0,085 0,070 0,095 0,113 0,106 0,094 Қан құрамындағы гемоглобин Жануар түрі Сали бойынша (%) Ауытқу Қанның 100 мл (%) гемоглобинның саны Жылқы ,6 ІҚМ ,0 Қой ,6 Шошқа ,6 Ешкі ,7 Ит ,7 Мысық ,0 Үй қояны ,7 3 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС ТЫНЫС АЛУ Тыныс алу дегеніміз организмнің оттегін пайдала-нып, көмір қышқыл газын шығаруы. Сүт қоректі жануарларда тыныс алу процесі арнайы мүшелер (танау, көмекей, кеңірдек, бронх тарамдары және өкпе) арқы-лы жүреді. Жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларда тыныс алу процесі мына төмендегідей сатыға бөлінеді: 1. сыртқы орта мен өкпе альвеолары арасындағы газдардың алмасуы сыртқы тыныс; 2. өкпе альвеолары мен қанның арасындағы газ ал-масу, немесе газдардың өкпедегі диффузиясы; 3. қанның газдарды тасымалдауы; 4. қан мен клеткалар арасындағы газдардың алмасуы ішкі тыныс; 5. клеткалардың оттегін пайдаланып, көмір қыш-қыл газын бөлуі. Тыныс алу дем алу (инспирация) мен дем шығару (экспирация) процестерінен құралған. Дем алу мен дем шығару процестері арнайы инспираторлық (сыртқы қа-бырға аралық, қабырға көтергіш, дорсальді тісті инспиратор (дем алғыш), сатылы қабырға үсті еттері, диафрагма) және экспираторлық (ішкі қабырға аралық, дорсальді тісті экспиратор (дем шығарғыш), тура және қиғаш құрсақ еттері, диафрагма) еттердің қызметінің арқасында жүреді. Ал өкпе мен ұлпаларда газ алмасу процесі газдардың үлес қысымының айырмасына бай-ланысты; газ қысымы көп жақтан қысымы аз жаққа өтеді. Жұмыстың мақсаты. Тыныс алу механизміндегі диа-фрагманыц ролін көрсету, пневмография әдісімен та-нысу және тыныс алу процесінде жыбырлағыш эпите-лидің атқаратын ролімен танысу. Өкпенің тіршілік кө-лемін анықтау әдісімен танысу, тыныс алудың гуморал-дық жолмен реттелуін бақылау. Қеректі заттар мен құралдар. Дондерс схем асы, пневмограф, төсеніш шыны, үгітілген графит, бақа, спирометр, мақта, спирт. Жүмыстың барысы: 1. Тыныс алу механизмі (Дондерс схемасын көрсету). 2. Жыбырлағыш эпителийдегі құбылысты бақылау. Жүлыны бұзылын қимылсыздандырылған бақаның құрсақ қуысын ашып өңеші мен ас қарынын бөліп ала-ды. Өцеш пен қарынды ұзына бойына қақ жарып аша-ды да, тығынды пластинканың үстіне инелердің көме-гімен жая ашады. Өңештің кілегей қабағының жоғарғы жағына графит не көмір үнтағын сеуіп, олардың козға-лысын бақылайды. (Қозғалысты бақылау оңай болу үшін өңештің жанына миллиметрлік қағаз кояды), Өңешті жоғарғы жақтыц кілегей қабағымен ауыстырып тәжірибені қайталайды. Байқалған қүбылысты түсін-діріңіз. 3. Спирометрдің көмегімен өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау. Өкпенің тіршілік сыйьшдылығын анықтау үшін спирометрді жұмысқа дайындау керек. Аппараттың арнаулы түтікшесін спирттелген мақтамен сүрткеннен кейін, тексерілетін студент танауын арнаулы қысқышпен қысып қояды да, барынша терең дем алып, барлық демін спирометр түтікшесі арқылы шығарады. Спирометрдің ішкі цилиндрінің көтерілу деңгейіне

10 қарап аппараттың арнаулы белгілері бойынша өкпенің тіршілік сыйымдылығьш анықтайды. Орта көрсеткішті шығару үшін тәжірибені үш рет қайталайды. Тыныс ауасының мөлшерін анықтау үшін калыпты жағдайда дем алып, демді спирометрге шығарады. Бүл тәжірибені де үш рет қайталап орташа көрсеткішті анықтайды. Қосымша (үстеме) ауа мөлшерін анықтау үшін спи-рометрдің ішкі целиндрінің тығынын ашып, оны жоғары көтереді де, спирометр цилиндрін атмосфералық ауамен толтырады. Студент танауын қысқышпен қысып қойып, қалыпты жағдайдағыдай дем алады да, түтікшені ау-зына алып, дем алуды спирометр арқылы жалғастыра-ды. Спирометрдің алғашқы көрсеткіші мен дем алған-нан кейінгі көрсеткіштерінін айырмасы қосымша ауа-ның мөлшерін көрсетеді. Қордағы ауаның мөлшерін анықтау үшін тексеріле-тін студент танауын қысып, қалыпты жағдайдағыдай дем шығарады да, түтікшені аузына алып, қалған де-мін барлық мүмкіндігінше спирометрге шығарады. Спирометр көрсеткіші арқылы деммен шықкан ауаның мөлшерін анықтайды. Жоғарыда баяндалып өткен кейінгі үш тәжірибенің көрсеткіштерін қосып, оны алғашқы анықтаған өкпенін, тіршілік сыйымдылығымен салыстырады. Егер керсет-кіштер айырмашылығы 10%-тен көп болса зерттеуді қайталайды. ТЫНЫС АЛУ ХИМИЗМІ Қанда негізінен азот, оттегі, көмір қышқыл газы кездеседі. Азоттын, мөлшері артерия қанында да, вена қанында да, бір деңгейде сақталады, ол организмдегі алмасу процесіне қатыспайды. Оттегі артерия қанын-да--18 колем процент, ал вена қанында 12 келем процент болады. Дененің қалыпты температурасы жағ-дайында альвеола ауасында оттегінің үлес қысымы с. б. 107 мм тең болса, 100 г қан 0,31 мл оттегі газын ері-те алады. Демек, организмге қажетті оттегі газының тек қана^ 0,3 проценті қан арқылы физиологиялық ері-тінді күйінде тасымалданып, негізгі бөлігі эритроциттердің құрамындағы гемоглобинмен химиялық қосылыс түрінде тасымалданады. Көмір қышқыл газы оттегімен салыстырғанда жақ-сырақ ериді, сондықтан онын. организмдегі жалпы мөлшерінің 2,7% ерітінді түрінде тасымалдаиып, ал негізгі бөлігі ерімейтін химиялық байланыстар түрінде тасымалданады. Атмосфералық ауаның құрамындағы барлық газдар организмде газ алмасу процесіне қатыспайды. Мұның себебі, организм клеткаларыньщ өзіне керекті газдарды таңдап алуында және газ алмасу процесінің физика заңдылықтарына сәйкес жүруінде. Организмде газ алмасу газдардыц үлес (парциальды) қысымының айыр-масына сәйкес жүреді: газдар үлес қысымы жоғары жақтан үлес қысымы төмен жаққа ауысады. Керекті заттар мен қүралдар. Кипп аппараты, НСІ-ерітіндісі, бор, ерітілген парафин, мақта, спирт, пинцет, қайшы, бақа, жіп, пипетка. Жұмыстың мақсаты. Қипп аппаратында газдардың өкпе ұлпаларынан үлес қысымының айырмасына сәйкес өтуін бақылау. Жүмыстың барысы. Бақаньщ көкірек қуысын ашқан-нан соң, дыбыс (тыныс) санлауы арқылы пипеткамен өкпеге ауа үрлейді де, оньщ кеңірдекпен жалғасқан же-рінен жіппен қысып байлап өкпені кесіп алады. Ауамен толы жекеленген өкпені шыны банкаға салып онын. қақ-пағын тығыздап жабады да, ауа шықпайтындай етіп парафинмен бітейді. Банканы арнаулы түтікше арқылы алдын ала түз қышқылы қүйылып, мрамор (немесе бор) салынған Кипп аппаратымен жалғастырады. Аппаратта бөлінген көмір қышқыл газы банкаға жиналып, онын үлес қысымы көбейеді. Сол себепті көмір қышқыл газы банкадағы ауадан альвеолдарға өтеді де, өкпе керіліп, кей жағдайда жарылып та кетеді. ТЫНЫС АЛҒАН ЖӘНЕ ДЕММЕН ШЫҚҚАН АУАДАҒЫ КӨМІР ҚЫШҚЫЛ ГАЗЫН АНЫҚТАУ Тыныс ауасында 20,95% оттегі, 0,003% көмір қыш-кыл газы, 79,02% азот және инертті газдар болады. Организмдегі газ алмасудың салдарынан деммен шыққан ауа қүрамында оттегінің мелшері төмендеп (17%), кө-мір қышқыл газының концентрациясы жоғарлайды (4%) да, азот пен инертті газдардың мелшері өзгермей-ді. Ауа қүрамындағы көмір қышқыл газды оны сіңіріп, ерімейтін тұзға айналдыратын барит суының (Ва(ОН) 2) жәрдемімен анықтауға болады. Жұмыстың мақсаты. Сапалы реакцияны пайдала-нып, деммен шыққан ауа құрамында көмір қышқыл газдың өскенін дәлелдеу. Керекті заттар мен құралдар. Мюллер аспабы (23-сурет), майда лабораториялық жануарларға арналған қондырғы (24-сурет), барит суы, спирт, мақта, бақа, ақ тышқан. Жүмыстың барысы. Мюллер аспабы аузы тығынмен жабылған екі пробиркадан тұрады. Әр пробиркаға ты-ғын арқылы екі шыны түтік жіберілген: оның бірі киска, екіншісі пробирка түбіне дейін жетіп тұрады. Пробиркалардағы бір қысқа және бір ұзын түтік резеңке түтікшемелермен үштармақ арқылы арнаулы мундуш-тукпен жалғасқан. Пробиркаларға үзын түтікшелер батып түратындай етіп барит суын құяды. Мундуштук арқылы тыныс алып, дем шығарғанда, ауа бір пробирка арқылы сорылып, екінші пробирка арқылы шығып отырады. Барит суының ылайлану дәрежесіне қарап көмір қышқыл газдың мелшері көп ауаны аныктайды. Осы мақсатта тәжірибені лабораториялық жануар-ларға да жүргізуге болады. Ол үшін 24-суретте көрсе-тілген қондырғының төменгі бөлігіне барит суын құйып, жоғарғы бөлігіне зерттелетін жануарды отырғызады. Организмнен бөлінген көмір қышқыл газын барит суы сіңіреді де, ерімейтін тұздың пайда болуы нәтижесінде ол ылайланады. Бақылау сұрақтары 1. Тыныс алу дегеніміз не? Тыныс алу фазалары мен сатылары.

11 2. Тьушс жолдарынық физиологиялық мақызы. 3. Өкпенін, тіршілік және жалпы сыйымдылығы. 4. Дем алған, деммен шыққан және альвеольдық ауанық құрамы. 5. Өкпе мен ұлпалардағы газ алмасу. ТЫНЫС АЛУ ПРОЦЕСІНЕ НЕРВ ЖҮЙЕСІ МЕН ГУМОРАЛЬДЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ Тыныс алу процесі организмнің физологиялық кү-йіне, сыртқы орта жағдайларына қарай өзгеріп отыра-ды. Тыныс алу органдары қызметі мен организм мұқ-таждығы арасындағы сәйкестік нервті-гуморальды рет-теу механизмі арқылы қалыптасады. Тыныс реттеуде кезеген нерв маңызды роль атқарады. Тыныс алып, өк-пе керілген кезде, кезеген нерв ұштары тітіркенеді де, қозу толқыны тыныс орталығьша бағытталады. Орта-лықтын. әрекетімен тыныс алу еттері босап, дем шыға-рылады. Дем шыққан кезде өкпедегі қысымның төмен-деуі жайлы импульстер тағы да кезегеп нерв арқылы сопақша мидағы тыныс орталығыпа бағытталады. Осы-ның нәтижесінде тыныс алу еттерінің тонусы жоғары-лап, көкірек қуысы кеңейеді де, тыныс алу процесі бас-талады. Осылай тыныс алу процесі өздігінен реттеліп отырады. Тыныс алу жиілігі, тыныстың тереңдігі әртүрлі ре-цепторлардың тітіркенуінің нәтижесінде рефлекторлы түрде өзгеріп отырады. Мысалы, тыныс жолдарын әр-түрлі иісті заттармен тітіркендіргенде рефлекторлы түрде тыныс тоқтап, ауа тамырлары тарылады. Бүл өз-герістер кездейсоқ әсерлердің сезімтал нерв ұштарын тітіркендіруінің нәтижесінде пайда болған тітіркеніс-тердің нерв орталығына бағытталып, оның тыныс алу процесін тежеуі салдарынан туындайды. Рефлекстер-дің бұл тобына тыныс жолдарына сұйык немесе қатты заттардың түсуіне байланысты туындайтын жөтелу, түшкіру рефлекстері де жатады. Жүмыстың мақсаты. Әртүрлі механикалық және химиялық тітіркендіргіштердің тыныстық рефлекстердің туындауына әсерін бақылау, кезеген нервтің тыныс-ты реттеудегі маңызын зерттеу. Керекті жабдықтар мен құралдар. Қоян, пневмограф кимограф, хирургиялық аспаптар, операция жасайтын тақтай, электростимулятор, пипетка, мүсәтір спирті (аммиактың 10%-тік ертіндісі), гексиналдың 5%-тік ерітіндісі, физиологиялық ерітінді, мақта, тампон. Жұмыстың барысы. Тыныс қозғалыстарының реф-лекторлы өзгеруін бақылау. Малдың (қоянның) тыныс алу қозғалыстарын пневмограф көмегімен жаза отырып, оның танауына мүсәтір спиртімен ылғалданған мақта-ны тосады. Дем шығару сатысында тыныстын секундқа тоқтап қалатынын бакылайды. Тәжірибені бірнеше рет қайталайды. Осыдан кейін қоянның мұрын қуысына 2%-тік новакаин ерітіндісінің 5 10 тамшысын тамызады да, бірнеше минуттан соң мүсәтір спиртімен тәжірибені қайталайды. Енді коянның тынысы тоқта-майды. Оның себебі новакайнның әсерінен тітіркеністі тыныс жолдарынан тыныс орталығына жеткізетін иістік, үшкүл, жоғары көмекейлік және тіл-жұтқыншақ нерв-терінің сезімталдығы жойылады. Тынысты реттеуде кезеген нервтің рөлін зерттеу. Қоянға тірі массасының әрбір килограмына 3 мг 5%-тік гексенал ерітіндісін қүйып, наркоз береді, де, кезеген нервті жалаңаштап, қиып жібереді. Осыдан кейін тыныс сиреп, тереңдейді жәнеде тыныс алу сатысында аялдап отырады. Бүл тыныс орталығына альвеолдар-дың керілгені жайлы импульстердің жеткізілмеуі сал-дарынан туындайтын қүбылыс. Нервтің орталыққа ба-ратын ұшын электр тогымен тітіркендіргенде тыныс дем шығару сатысында тоқтайды. Бұл тыныс орталығы-ның өкпе альвсолдары керілген кезде жіберетін импуль-стерінің салдарынан туындайтын жағдай. Нервтің шеткі өкпеге баратын ұшын тітіркендірген-де тыныс ырғағы езгермейді, себебі кезеген нерв құрамында тыныс еттерінің қызметін өзгертетін талшықтар болмайды. Бірақ бұл кезде жүрек жүмысы сирейді. Тәжірибе нәтижелерін және оның схемасын дәптерге жазып алу керек. Бакылау сұрактары 1. Тыныс орталығының функционалдық сипатын баяндаңыз. 2. Кезеген нервтің тыныс алу процесін реттеудегі мақызы қан-дай? 3. Жануарларда қандай тыныстық рефлекстер болады? 4. Көмір қышқыл газы тынысты реттеуде қандай роль аткарады? ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 4 АC ҚОРЫТУ Ауыз қуысында азықты қабылдау, оны ұнтақтау, сілекеймен шылау, қорыту және жүту сияқты процес-тер журеді. Азық ауыз куысында механикалық және химиялық өзгерістерге ұшырайды. Азықтың механикалық өзгерісі деп оның ұнтақтал-уын, жаншылуын, араласуын және сілекейде еруін ай-тады. Ал химиялық өзгеріс әр түрлі ферменттердің әсерімен жүретін органикалық заттардын, ыдырауы (мыса-лы крахмалдың глюкозаға ыдырауы). Сілекей уш жұп (шықшыт, тіл асты және алқым) бездерге бөлінеді. Жұмыстың мақсаты. Сілекейдің физико-химиялық касиеттері мен құрамын анықтау, ферменттерінід әсе-рін зерттеу, сілтілік реакциясының болатынын дәлелдеу, Керекті заттар мен құралдар. Адам, немесе мал сі-лекейі, химиялық шыны стакандар, пробиркалар, 10% сірке қышқыл ерітіндісі, Люголь ерітіндісі, 0,2% крахмал клейстері, 10% NaOH

12 ерітіндісі, 1% CuS0 4 ерітін-дісі, 0,1 н H 2 S0 4 ерітіндісі, лакмус қағазы, рн метр, пипеткалар, метилоранж индикаторы. Жұмыстың барысы: 1. Сілекей құрамындағы муцинді анықтау. Пробиркаға 3 5 мл сілекейді өлшеп күйьга, оған 1 2 тамшы 10% сірке қышқылын (СН 3 СООН) қосады. Муцин ақ тұнба түрінде бөлінеді. 2. Сілекейдің қышқылдық сыйымдылығын анықтау. Стаканға 1 мл сілекей құйып, оған 2 тамшы метилоранж индикаторын қосады да, 0,01 н. H2SO4 ерітіндісімен қызыл түс пайда болғанға дейін титрлейді. Сілекейдін сілтілік қорын титрлеуге кеткен H 2 S0 4 ерітіндісінің мөлшері арқылы есептеп, NaHC0 3 түзының процентімен бейнелейді. Есептеу жолы. Мысалы, 1 мл сілекейді титрлеуге 8 мл 0,01 н H 2 S0 4 ерітіндісі кетті дейік: H 2 S0 4 +2NaHC0 3 = Na 2 S H 2 C0 3 Сонда 1 мл 0,01н. H 2 S0 4 1 мл 0,01н. NaHC0 3 -neh, немесе 0,00084 г NaHC0 3 -nen қосылады. Титрлеуге 8 мл H 2 S0 4 кеткендіктен 1 мл сілекейдің сілтілік қоры төмендегідей болады: 8-0,00084 г NaHC0 3, ал процент есебімен 8-0, %, немесе67% NaHC Сілекейдің ферменттік қасиеттерін анықтау. 4. пробиркаға пипеткамен 3 мл-ден крахмал клейсте-рін құяды. 1-пробиркаға 1 мл адамның таза сілекейін, 2-пробиркаға 1 мл алдын ала қайнатылып, суытылған сілекей, 3-пробиркаға 1 мл сілекей мен 2 тамшы 1% НСІ, ал 4-пробиркаға аз ғана крахмал ұнтағын салып, үстіне 1 мл-ден сілекей құяды. Барлық пробиркаларды мин термостатта С ұстайды. Көрсетілген уақыт өткен соң пробиркаларды термостаттан алып, суытып, әр пробирканың ішіндегі сұйықты екі пробиркаға тең бөліп құяды. Бі-рінші пробиркамен крахмалға реакция қояды (3 4 тамшы Люголь ерітіндісіи қосады), егер ерітіиді көк туске боялса, онда ерітіндіде крахмал болғаны, демек углеводтардың ыдырау процесі журмегені. Ішінде крахмал жоқ қатардың екінші пробиркасымен қантқа Тром-мер тәжірибесін қояды. Ол үшін пробиркаға ішіндегі сұйық деңгейінің жарты мөлшеріндей 10% NaOH ерітін-дісін құяды, да, ашық көк түске боялғанға дейін там-шылатып 1 % CuS0 4 ерітіндісін қосады. Пробирканы ішіндегі сұйық қайнағанға дейін спиртовкамен қыздыр-ады. Тәжірибе кезінде алдымен сары түсті тұнба пайда болады (мыс гидраты Cu(OH) 2 қыздыруды одан әрі жалғастырғанда тұнба кызыл түске боялады, себебі Си(ОН) 2 Си 2 0 айналады. Бақылау сурақтары 1. Сілекей бездері қандай тощгарра бөлінеді? 2. Сілекейдің құрамы мен қасиеті. 3. Сілекей ферменттері және олардың маңызы. 4. Сілекей белу механизм! және оның реттелуі. 5. Әр түлік малдың сілекей бөлу ерекшеліктері. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 5 ЗАТ ПЕН ҚУАТ АЛМАСУЫ Орғанизмнің тіршілік әрекетінің негізінде торша-ларда жүретін тотығу тотықсыздану процесі жатады. Бұл процесс кезінде сыртқы ортадан тускен оттегі пай-даланылып, көмір қышқыл ғазы тузіледі де, ол сыртқа бөлінеді. Аталған газдардьвд алмасу деңгейі зат алмасу процесіпің қарқынын көрсетеді. Демек, бөлінген кө-мір қышқыл газының мөлшері зат алмасу

13 лроцесінің қарқынының көрсеткіші болып табылады. Жұмыстың мақсаты. Зат алмасу қарқыныньщ муше-нің қызмет әрекетіне байланысты езгеретінін көрсету. Керекті заттар мең қүралдар, Арнаулы қондырғы, бака, хирургиялық аспаптар, барит суы. Жұмыстың барысы. Тәжірибе жургізу үшін 33-су-ретте көрсетілген арнаулы қондырғыны дайындау керек. Бұл қондырғының негізгі бөлігі сыйымдылығы мл, аузы резеңке тығынмен жабылатьш шыны банка. Тығындағы арнаулы екі тесік арқылы индукциялық аппаратпен (6) жалғасқан екі сым өткізіледі. Осы сымдардың ашық уштарын электрод ретінде пайдаланады. Тығын арқылы иілген екі шыны тутік те өткізіледі. Оның біреуі ұзын больш, банканыя тубіне дейін жетуі керек те, екінші қысқасы тығынның астында аяқталады. Тығындалған қос шыны сауыт (1,2) П тәрізді шыны түтікшелер арқылы банкадағы ұзын тутікпен жалғасады. Дәл осьшдай кос сауыт (3,4) банканың қысқа, түтікшесімен байланысады. 4 пробиркадан шыққан ту-тікті су ағынымен жасайтын сорапқа (5) жалғастыра-ды. Банкаға өтетін ауаны көмір қышқыл газдан тазар-ту ушін 1 сауытқа күйдіргіш натрий ерітіндісін кұяды. 2 сауытқа барит суын кұйып, банкаға өткен ауа құрамында көмір қышқыл газының болмауын ба-кылап отырады. Банкадан сорылған ауа 3 және 4 сауыттардағы барит суы арқылы өтеді. Жоғарыда көрсетілген принциппен қондырғыны жи-нағаннан кейін, 2, 3, 4 сауыттарға 100 мл барит суын, ал 1 сауытқа дәл сол мөлшерде 40% күйдіргіш натрий ерітіндісін құяды. Осыдан кейін үш-төрт бақаның артқы аяқтарынан нерв ет препаратын дайындап, оларды үлкен банкаға нервтері электродтармен жанасып жататындай етіп орналастырады. Банкаға сырттаи тығын арқылы ауа кірмеуі керек. Су ағысты сорапты іске қосқаннан кейін 1 және 2 сауыт арқылы көмір қышқыл газынан тазарған ауа препарат орналасқан банкаға түседі де, одан белінген көмір қышқыл газын ілестіре 3 және 4 сауыт арқылы өтеді. Тәжірибе үстінде канша уақытта 3, 4 сауыттар-дағы барит суының ылайланған уакытын анықтайды. Тәжірибені 2, 3, 4 сауыттардағы барит суын езгер-тіп, нерв ет препараттарын индукциялық токпен ті-тіркендіре отырып жалғастырады да, тағы да 3, 4 сауыттардағы барит суының ылайлану уақытын анықтайды. Тыныштық және әрекет жағдайларында 3 сауыт-тағы барит суының ылайлану, уақытын салыстырып, қорытынды жасайды. Бұлшық ет бөлген көмір қышқыл газды анықтауга арналған қондырғы. Бақылау сурақтары 1. Зат алмасу процесініқ мәні мен маңызы. Зат алмасу процесін

14 зерттеу әдістері. 2. Зат алмасу түрлері. 3. Зат алмасу процесінің қарқынына эсер ететін себепкер шарт-тар (факторлар). 4. Тьшыс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай маңызы бар? 5. Көмірсулардың, майлардық, белоктардын, калориялық құндылығы. Жанама калоримметрия әдісімен организмде энергия алмасуын анықтау Жануарлардың тіршілік әрекеті кезінде азық кұрамындағы органикалық заттардың химиялық энергиясы жылу энергиясына айналады. Оның мөлшерін организм белгілі бір уакыт ішінде бөлген көмір қышқыл газ бен осы уақыт ішінде ол сіңірген оттегінің мөлшері арқылы анықтайды. Оның себебі 1 л оттегі сіңіргенде, немесе 1 л көмір қышқыл газын бөлгенде организмде белгілі мелшерде жылу түзіледі, оны осы газдардың калория-лык коэффициенті деп атайды. Сондықтан организм бөлген энергия мөлшерін газдардың калориялық коэффициенті мен тыныс коэффициента ескере отырып есептеп шығаруға болады. Жұмыстың мақсаты. Тыныс коэффициента анықтау принципімен танысып, энергияны есептеу әдісін меңгеру. Қеректі заттар мен құралдар. Малдар, газ сағаты, тыныстық қапқырлар, Дуглас қабы, Холден аппараты. Жұмыс барысы. Тыныс коэффициента деп белгілі бір уақыт ішінде денеден бөлінген көмір қышқыл газының организм сіңірген оттегіне көлем катынасын айтады. Егер организмде зат алмасу кезінде көмірсулар пайда-ланылса, тыныс коэффициенті 1-ге тең болады. Оны мына формуламен бейнелеуге болады: С 6 Н = 6С0 2 +6Н 2 0 Демек, углеводтар алмасуы кезінде көмірқышқыл газының бір молекуласы түзілу үшін оттегінің бір мо-лекуласы қажет. Авагадро Жерар заңына сәйкес бірқалыпты температура мен қысым жағдайында сан жағынан тепе-тең молекулалар бірдей көлемге ие болады. Осыдан углеводтардың алмасуы кезіндегі тыныс коэффициентін мына теңдеумен есептейді: 6С0 2 :60 2 =1 Майлар үшін тыныс коэффициента мына формуламен есептейді: C 5 7H 110 O6 + 81,50 2 = 57CO 2 +55H 2 O 57 СО 2 :81,5 0 2 = 0,7 Майдың бір молекуласы тотығу үшін оттегінің 81,5 молекуласы қажет, ал майдыц бір грамм молекуласы тотығу үшін 81,5X22,4=1825,6 л оттегі жұмсалады (22,4 бір литрдегі бір грамм молекуланыц көлемі). Майдыц грамм молекуласы 890 г тең, сондықтан от-тегінің 1 л 890:1825,6=0,487 г майды тотықтырады. 1 г май тотыққан жағдайда 38,945 кдж немесе 9,3 ккал/1 ккал = 4,1876 кдж; 1 кдж = 0,2388 кал), ал 0,487 г май 18,551 кдж энергия бөледі. Қалыпты жағдайда тыныс коэффициенті 0,7 1 ара-лығында болады. Тыныс коэффициенті 0,7 болғанда организмде май тотығады да, 1л оттегінің калориялық коэффициент! 18,551 кдж, ал тыныс коэффициент! 1-ге тең болса ол 21,135 кдж тең болады. Тыныс коэффициента анықтау мысалы: ат 1 мин 1,5 л оттегін жүтып л көмірқышқыл газын белее, онда тыныс коэффициент! 1,275:1,5 = 0,58-ке тең. Организмнің энергия шығынын анықтау үшін төмен-дегі кесте байынша белгілі бір тыныс коэффициентіне сәйкес келетін 1 л оттегінің немесе кемір қышқыл газдыц калориялық коэффициента табады.

15 1 л оттегі мен көмір қышқыл газдың калориялық коэффициенті тыныс коэффициентінің деңгейіне қарай өзгеріп отырады. Ол организмде тотығатын заттардың табиғатына байланысты. Организмнің энергия шығынын анықтау үшін алды-мен тыныс коэффициент!!! есептеп шығарады. Содан соң жоғарыдағы кесте бойынша осы тыныс коэффициентіне сәйкес 1 л оттегі немесе көмір қышқыл газдың кало-риялық коэффициента! табады. Осыдан кейін органи-змнің энергия шығынын анықтау үшін 1 минут ішінде сіңірілген иемесе бөлінген оттегі не көмір қышқыл газ мелшерін газдардыц калориялық коэффициентінің мә-ніне бөледі. М ы с а л : тыныс коэффициент! 0,85 жағдайда ат 1 мин 1,5 л оттегі сіңірді дейік. Онда энергия шығыны 20,364x1,5 = 30,546 лдж болғаны. Осы санды 60-қа, 24-ке көбейтіп, малдыц бір сағаттағы және бір тәулік-тегі энергия шығынын есептеп шығаруға болады. Е с к е р т у: бұл жұмысты орындауға қажет құрал-дар мен аспаптар болмаған жағдайда, мұғалім өз еркі-мен есеп шарттарын дайындап, студенттерге жеке тапсырма ұйымдастыруға болады. Бақылау сурақтары 6. Зат алмасу процесініқ мәні мен маңызы. 7. Зат алмасу процесін зерттеу әдістері. 8. Зат алмасу түрлері. 9. Зат алмасу процесінің қарқынына эсер ететін себепкер шарт-тар (факторлар). 10. ОрганизмнііН, энергия алмасуын зерттеу әдістері. 11. Тьшыс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай маңызы бар? 12. Көмірсулардың, майлардық, белоктардын, калориялық құнды-лы-ғы. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 6 БӨЛУ ПРОЦЕСТЕРІ Бөлу дегеніміз бүйрек, тері бездері, өкпе, қарын және ішек қызметтерінің арқасында организмнен зат алмасу өнімдерінің шығуы. Организмнен су, көміртек тотықтары, белок алмасуының ақырғы өнімдері (мочевина, аллантоин, зәр қышқылы, креатинин және т. б.), май және углеводтардың толық тотықпаған өнімдері (сүт, бета-оксимай, ацетон және т. б.), анорганикалық қосылыстар (хлоридтер, фосфаттар, нитраттар, бикорбонаттар және т. б.), организмге кездейсоқ түскен әр түрлі зиянды заттар үздіксіз бөлініп отырады. Бөліп шығару процестерінде негізгі рольді бүйрек атқарады. Бүйректегі күрделі сүзілу, қайта сіңіру, кейбір заттардың түр өзгерістері және секреция процестерінің арқасында организмнің ішкі ортасының тұрақтылығы - гомеостаз, сақталады. Бүйректің күрделі қызметі нәтижесінде зәр пайда болады. Зәрдің мөлшері мен құрамы әр түрлі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. ЗӘР БӨЛІНУІНІҢ РЕТТЕЛУІН ЗЕРТТЕУ Жұмыстың мақсаты, Питуитриннің зәр бөліну процессе тигізетін әсерін бақылау. Питуитрин гипофиздің (ми асты безі) артқы бөлігінен алынатын препарат, оны дені сау малға еккенде зәр бөліну процесі тежеледі. Керекті заттар мен құралдар. Қоян, ит, бака, станок, зәр жинайтын воронка, өлшем цилиндрі мен пробиркалар, физиологиялық ерітінді, дистильденген су, стерильденген 1,010 және 20 мл шприцтер, иньекциялық инелер, питуитрин ерітіндісі. Жұмыстық барысы. Салмақтары өлшенген екі қоянды (бақаны) үлкен шыны воронкаларға жеке-жеке отырғызады. Воронкаларды штативке көтеріп бекітіп, төменгі жағына өлшем цилиндрін қояды. Қояндардың құрсак қуысына шприцпен 20 мл-ден дистильденген су жібереді (бақаларға - 2 мл-ден) де, коянның біреуіне тірі салмағаның әрбір килограмына шаққанда 0,02 бірлік мөлшерде питуитрин егеді минуттан кейін

16 екі қояннан (бақадан) бөлінген зәрдің мөлшерін анық-тап, салыстырады. Питуитрин егілген қояннан зәр екі есе көп бөлінеді. Бақылау сұрақтары 1. Бөлу процестеріне қандай мүшелер қатынасады, олардың физиологиялық маңыздары. 1. Бүйректің атқаратын қызметі кандай? 2. Нефронның құрылысы. 3. Бүйректегі қан айналу ерекшеліктері. 4. Алғашқы зәрдің пайда болу механизмі, оның құрамы. 5. Ақырғы зәрдін, түзілуі, оның құрамы және тәуліктік мөлшері. 6. Бүйрек қызметінің нервтік және гуморальды жолмен реттелуі. 7. Зәр шығару механизмі. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 7 ІПШ СЕКРЕЦИЯ Ішкі секреция бездерініц шығару өзегі болмайды. Сондықтан оларда пайда болған заттар қанға неме-се лимфаға, ал кейде жұлын сұйығьша (ликворға) бөлінеді. Бұл заттарды гормоидар немесе инкреттер деп атайды. Гормондар тұтас организмнің немесе оның жеке мүшелерінің қызметін реттейді. Ішкі секреция бездерінің қызметін әр түрлі әдістер-мен тексереді. Ең жиі пайдаланылатын әдістерге бақы-лау (клиникалық), экстирпация, трансплантация т. с. спяқты әдістер жатады. Жүмыстық мақсаты. Кейбір гормондардың жеке мушелерге тигізетін әсерлерін зерттеу. Керекті заттар мен қүралдар. Бака, адреналин ері-тіндісі, питутрии, инсулин, шприц және басқа құрал-саймандар. 1. Адреналиннің жекелеген мүшелерге тигізетін әсері. Жүмыстың барысы. Бақаның басын көздің артынан қырқып, оның көздерін ойып алады да, Петри шынысы-на салады. Содан кейін көздерді сәуле тусіп тұрған жарық жерге қойып олардың қарашығының мөлшерін нлшейді. Ойылған көздер жатқан Петри шыныларына Рингер ерітіндісін құйып, бір ыдысқа 3 4 тамшы адреналин ерітіндісін тамызады. 20 минуттан соң екі көз-дің қарашықтарының мөлшерін қайтадан елшеп салыс-тырады да, адреналинніц көздің қарашығына ететін әсерін анықтайды. Тәжірибенің нәтижесін дәптерге жазып, оған түсініктеме береді. 2. Адреналин мен питуитриннің пигментті клеткаларға тигізетін әсерлерін анықтау. Жұмыстың барысы. Терілерінің түсі бірдей ақшыл кслген екі бақаны жүзу жарғағын микроскоп, не бол-маса лупа арқылы қарап, таңдап алады. Бақаның біреуінің іш куысына 0,5 см 3 питуитрин, ал екіншісіне 0,5 см 3 адраиалип егеді минут еткен сон, бақалар-дың терісінің түсін салыстырады. Ол ушін жүзу жарғақтарының тусін тағы да микроскоп не лупамен қарап салыстырады. Байқалған әзгерістерді жазып алады да, оған түсіпдірме береді. 3. Инсулиннің гипогликемиялық әсерін бақылау. Жүмыстың барысы. Екі ақ тышқанды шыны ыдыстың ішіне отырғызады. Біреуінің іш қуысына инсулин (әр кг. 3 5 өлшем), екіншісіне дәл сол мелшерде фи-зиологиялық ерітінді егеді. Біраз уақыттан кейін инсулин егілген ақ тышқанның бұлшық еттері тырысып, ді-рілдеп ол тынышсыздана бастайды. Дәл осы кезде тыш-қанға 0,5 мл 20% глюкоза ерітіндісіи ексе, байқалған қүбылыстар жойылып, ол қалыпты жағдайға келеді. Бақылау сұрақтары 1. Ішкі секреция бездерінің жалпы сипаттамасы. 2. Гормондардың жіктелуі, олардың қасиеттері. 3. Буйрек үсті безі және оның қызметі. 4. Гипофиз, онын кұрылысы және гормондары. 5. Гипоталямо-гипофизарлық жүйе. Гипофиздін баска ішкі секреция бездерімен аракатынасы.

17 6. Ұйқы безі мен жыныс бездерінің ішкі секрециялык кызметтері. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС 8 КӨБЕЮ (ҮРПАҚТАНУ) ФИЗИОЛОГИЯСЫ Ұрықтану бұл аналық және аталық жыныс клеткаларының қосылу нәтижесінде, жаңа ағзаға бастама беретін зиготаның түзілуі. Ұрықтану бұл сперматозоидтың жұмыртқа клетканы тыныштық жағдайынан ояту процессі. Сонымен ұрықтан екі негізгі қызмет атқарады: 1. Жыныстық (ата-аналарының гендерінің комбинациясы) 2. Репродуктивті (жаңа ағзаның пайда болуы) Ұрықтану негізгі 3 процесске негізделеді: 1. Дистанттық кезеңі, яғни жыныс клеткасының қосылуына дейінгі процесс (гаметалардың сапалық бақылауы). 2. Контактты, яғни гаметалардың бір біріне соқтығысу процессі (гаметалардың сандық бақылауы) 3. Жыныс клеткасындағы генетикалық материалдардың алмасуы. І. Дистантты кезеңі жыныс клеткасының бір бірімен кездесу мүмкіншілігіне бағытталған. Бұл жағдайда жыныс клеткалар аттрактантты заттар бөледі, яғни сперматозоидтар андроген-1, андрогамон-2 молекулаларын шығарады,ал жұмыртқа клеткасы гиногамон-1, гиногамон-2 молекулаларын шығарады. Судағы сперматозоидтардың концентрациясы төмен болады немесе жұмыртқа клеткасының нақты өзінің түрімен ұрықтану қиынға әкеледі. Сондықтан эволюция барысында 2 механизм қалыптасады: 1. спермийлердің түрлік байланысы 2. олардың активациясы Бірінші механизм хемотаксис арқылы өтеді, яғни жұмыртқа клеткасы бөлетін заттардың концентрациясы жоғары болатын жағына қарай сперматозоидтардың жылжуы. Сүтқоректілерде ұрықтану жұмыртқа түтігінің жоғары бөлігінде өтетіндіктен, реотаксис құбылысы байқалады. Яғни, сперматозиодтардың жатыр түтігінің сұйықтығына қарсы жылжуы. ІІ. Контактты кезеңі бірнеше этаптан тұрады: 1. Акросомдық реакцияға түрткі болатын механикалық жағдайлар (сперматозиодтың жұмыртқа клеткасының беткі қабатымен соқтығысуы немесе ішкі ортада жасанды түрде Са иондарын жоғарлату). Сперматозоидтарда акросомдық реакция басталуына жұмыртқа қабатындағы сульфидтелген полисахаридтер түрткі болады. Сутегі иондарының сыртқа босап, орта ның өзгеруі Актиннің полимерицезі және акросомдық өсіндінің пайда болуы Сперматоз оидтардың жұмыртқа клеткасым ен соқтығысу Сперматозоидт ардың басына Са және Na иондарының жинақталуы АТФ синтезделуі, сперматозиодтардың қозғалысы Акросомдық көпіршіктердің экзоцитозы Жұмыртқа клеткасының үштілік қабатының еруі