ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Εξειδίκευσης Ακαδημαϊκή περίοδος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Εξειδίκευσης Ακαδημαϊκή περίοδος Τίτλος: Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελληνική αγορά εργασίας. Θεόδωρος Άνθης Α.Μ.:0726 Επιβλέπων: Μιχάλης Ντεμούσης, Καθηγητής Πάτρα, Ιούνιος 2009

2 Πίνακας περιεχομένων σελ. Περίληψη 3 Κεφάλαιο 1.: Εισαγωγή 4 Κεφάλαιο 2.: Ανασκόπηση βιβλιογραφίας : Διεθνής βιβλιογραφία : Ελληνική βιβλιογραφία 19 Κεφάλαιο 3.: Θεωρητικό υπόδειγμα 23 Κεφάλαιο 4.: Πηγές στατιστικών δεδομένων και ανάλυση 28 Κεφάλαιο 5.: Μεθοδολογική προσέγγιση 35 Κεφάλαιο 6.: Αποτελέσματα εκτιμήσεων 39 Κεφάλαιο 7.: Σύνοψη 55 Βιβλιογραφία 58 1

3 Πίνακες-Διαγράμματα Πίνακας 1: Συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της διεθνούς βιβλιογραφίας για την επίδραση της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής Πίνακας 2: Ορισμοί των μεταβλητών 30 Πίνακας 3: Κατανομές για επίπεδο εκπαίδευσης και ασκούμενο 31 επάγγελμα για μετανάστες και γηγενείς Πίνακας 4: Περιγραφική στατιστική ανάλυση των χρησιμοποιούμενων 32 μεταβλητών Διάγραμμα 1: Σχέση μεταξύ λόγου μεταναστών προς γηγενείς και του 33 κατά-κεφαλήν ΑΕΠ σε επίπεδο περιφέρειας για την περίοδο Διάγραμμα 2: Σχέση μεταξύ λόγου μεταναστών προς γηγενείς και του 34 ακαθάριστου σχηματισμού κεφαλαίου σε επίπεδο περιφέρειας για την περίοδο Πίνακας 5: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην απασχόληση, Ελληνική Ε.Ε.Δ Πίνακας 6: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, Ελλάδα Ε.Ε.Δ Πίνακας 7: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην ανεργία, Ελλάδα Ε.Ε.Δ Πίνακας 8: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στο ωρομίσθιο, Ελλάδα Ε.Ε.Δ Πίνακας 9: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στον μηνιαίο μισθό, Ελλάδα Ε.Ε.Δ Πίνακας 10: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην Ελληνική αγορά εργασίας Ε.Ε.Δ (OLS πρώτων διαφορών) Πίνακας 11: Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην Ελληνική αγορά εργασίας Ε.Ε.Δ (Dynamic 2SLS-GMM) Πίνακας 12: Σύγκριση αποτελεσμάτων για την επίδραση της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής (Ελλάδα vs. Μεγάλη Βρετανία). σελ

4 Περίληψη Η εργασία αυτή παρουσιάζει μια εμπειρική ανάλυση για τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στα οικονομικά μεγέθη της Ελλάδας. Εξετάζουμε τις επιπτώσεις για την απασχόληση, την συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, την ανεργία και τους μισθούς. Ανάλογες μελέτες έχουν γίνει και σε άλλες χώρες και τα αποτελέσματα δείχνουν να μην υπάρχει σημαντική επίδραση της μετανάστευσης σε αυτά τα μεγέθη. Χρησιμοποιήσαμε τρεις μεθόδους εκτιμήσεων, με σκοπό να συγκρίνουμε τα αποτελέσματά μας με την διεθνή βιβλιογραφία και να πάρουμε πιο αμερόληπτες εκτιμήσεις. Τα αποτελέσματά μας συμφωνούν με τα γενικά ευρήματα της βιβλιογραφίας και δείχνουν ότι και στην Ελλάδα οι επιπτώσεις της μετανάστευσης είναι μικρές γενικά, στο σύνολο της οικονομίας. 3

5 1. Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία θα διερευνήσουμε τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Ελληνική αγορά εργασίας. Από τις αρχές του 1990 υπάρχει αυξημένη είσοδος μεταναστών στην Ελλάδα, κυρίως από χώρες των Βαλκανίων. Το πέρασμα της δεκαετίας του 90 έδειξε ότι τα μέτρα που πάρθηκαν για την αντιμετώπιση και την αφομοίωση της μετανάστευσης, δεν ήταν αρκετά αποτελεσματικά. Ζητούμενο σε αυτή την εργασία είναι να βρούμε εμπειρικές ενδείξεις έτσι ώστε να μπορούμε να καταλήξουμε σε μια πιο εμπεριστατωμένη άποψη, σχετικά με το εάν επηρεάζονται οι αγορές εργασίας στην Ελλάδα, καθώς και σε ποιά τμήματα και με ποιό τρόπο επιδρούν οι μετανάστες στις αγορές εργασίας στην Ελλάδα. Το θέμα της μετανάστευσης δεν σταματά όμως μόνο στις αγορές εργασίας καθώς επηρεάζει την οικονομία γενικότερα. Η μετανάστευση στην Ελλάδα φτάνει το 7-10% του πληθυσμού της. Είναι σημαντικό κομμάτι της Ελληνικής οικονομίας καθώς αποτελεί το 5-10% της εργατικής της δύναμης (Demoussis et al., 2006). Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία σε μια αγορά εργασίας η μετανάστευση μεταφράζετε σε μετατόπιση προς τα κάτωδεξιά της καμπύλης προσφοράς εργασίας, η οποία θεωρούμε ότι έχει θετική κλήση. Για να επανέλθει η αγορά σε ισορροπία θα περιμέναμε να υπάρξει μείωση των μισθών. Βέβαια, αν θεωρήσουμε ότι λόγο της ύπαρξης των σωματείων και των εργασιακών σχέσεων που υπάρχουν σήμερα, έχουμε ανελαστικούς προς τα κάτω μισθούς, θα περιμέναμε να υπάρχει αύξηση της ανεργίας σε αυτή την αγορά. Όταν όμως δεν υπάρχουν ισχυρά σωματεία ή εργασιακές σχέσεις, τότε μπορεί να παρατηρήσουμε και μείωση των μισθών. Στην περίπτωση της Ελλάδας έχουμε κυρίως είσοδο ανειδίκευτων εργατών. Προσπαθήσαμε να εξετάσουμε αν και με ποιό τρόπο η είσοδος ενός συγκεκριμένου, κατά κύριο λόγο, είδους εργασίας, επηρεάζει υποομάδες εργαζομένων μέσα στην 4

6 Ελληνική οικονομία, ως προς τους μισθούς, τα επίπεδα απασχόλησής τους, την συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας και τα επίπεδα ανεργίας. Εμπειρικές έρευνες μέχρι τώρα έχουν γίνει σε διάφορες χώρες του εξωτερικού, όπως Αμερική, Ισπανία, Αγγλία, Γερμανία κτλ. και τα αποτελέσματά τους κατά κύριο λόγο συνάδουν στο ότι υπάρχει μικρή έως ασήμαντη επίδραση της εισόδου μεταναστών στη γενικότερη οικονομία της χώρας. Η μελέτη της Grossman το 1982 για την Αμερική καταλήγει ακριβώς στο ότι μια αύξηση κατά 1% στην προσφορά εργασίας των μεταναστών έχει πολύ μικρή αρνητική επιρροή στους γηγενείς και τους μετανάστες δεύτερης γενιάς (0.02% και 0.03% αντίστοιχα). Σε ανάλογα αποτελέσματα καταλήγουν και άλλες έρευνες για την Ισπανία, την Αγγλία και την Γερμανία (Carrasco et al., 2008; Dustmann et. al., 2005; Pischke and Velling, 1997). Η μελέτη των Borjas et al., (1996) όμως, για την Αμερική καταλήγει μεταξύ των άλλων, ότι «κοιτώντας» σε μια περιοχή μόνο μπορεί να βρούμε αρνητικότερες συνέπειες της μετανάστευσης από ότι «κοιτώντας» σε μια χώρα. Επίσης στο ότι οι λιγότερο εκπαιδευμένοι εργάτες θα είναι αυτοί που θα επηρεάζονται περισσότερο αρνητικά από την αύξηση των μεταναστών. Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει μια διαμάχη σχετικά με την υποκατάσταση μεταξύ γηγενών και μεταναστών. Οι Borjas et. al., (2008) υποστηρίζουν ότι υπάρχει τέλεια υποκατάσταση ενώ οι Ottaviano and Peri, (2008) το αντίθετο. Επίσης ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα του Ethan Lewis το 2003 είναι ότι η προσφορά εργασίας έχει μικρό αντίκτυπο στα σχετικά ποσοστά εργασίας. Στην Ελλάδα έρευνα έδειξε ότι η αγορά εργασίας μεταχειρίζεται διαφορετικά τους γηγενείς και τους μετανάστες (M. Demoussis et al., 2006). Γενικά η διεθνής βιβλιογραφία, για διάφορες χώρες δείχνει ότι μια μεγάλη είσοδος μεταναστών σε μια χώρα, μπορεί να έχει επιπτώσεις (μικρές ή μεγαλύτερες) σε πολλές πτυχές της 5

7 οικονομίας, όπως το συνολικό προϊόν, το μέγεθος των οικονομιών, τους μισθούς, την απασχόληση και την ανεργία, την κατανομή του εισοδήματος, κτλ. Μελέτες έχουν δείξει ότι και στην Ελλάδα υπάρχουν ανάλογα αποτελέσματα στην οικονομία λόγο της μετανάστευσης (Cholezas and Tsakloglou; 2008). Η θεωρία που θα χρησιμοποιήσουμε για την ανάλυσή μας βασίζετε στην ανάλυση των Dustmann et. al., (2005). Οι αλλαγές στην ισορροπία της αγοράς εργασίας θα προέρχονται από μεταβολές στη προσφορά εργασίας καθώς και στην εκπαίδευση του εργατικού δυναμικού. Στη περίπτωση που οι μετανάστες έχουν ανάλογες ιδιότητες και εκπαίδευση με τους γηγενείς τότε δεν αναμένουμε αλλαγές στα επίπεδα των μισθών (Dustmann et. al., 2005). Στην Ελλάδα όμως, έχουμε κυρίως είσοδο ανειδίκευτης εργασίας από χώρες των Βαλκανίων (Demoussis, et al., 2006; Cholezas and Tsakloglou, 2008). Η είσοδος ανειδίκευτων εργατών θα μεταβάλει το επίπεδο ειδίκευσης του εργατικού δυναμικού και κατά συνέπια θα επηρεάζει και την ισορροπία στην αγορά εργασίας. Για να εξετάσουμε το παραπάνω θεωρητικό υπόβαθρο θα χρησιμοποιηθούν πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα. Τα πρωτογενή θα προέρχονται από την ΤΕΕΔ και καλύπτουν την χρονική περίοδο Η χρονική αυτή περίοδος μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική από άποψη βάθους χρόνου. Τα δευτερογενή δεδομένα θα προέρχονται από σχετικά δημοσιεύματα, για αυτή τη περίοδο, επίσημων πηγών στατιστικών δεδομένων. Η Ελληνική αγορά εργασίας θα χωριστεί σε τοπικές αγορές εργασίας με βάση την περιφέρεια και το βαθμό αστικότητας, για τους γηγενείς και τους μετανάστες. Για την ανάλυση που θα ακολουθήσει θα κατασκευάσουμε τις απαραίτητες μεταβλητές (μέσες μηνιαίες αποδοχές, μέσο ωρομίσθιο, ποσοστό απασχόλησης, ετήσια μεταβολή του εργατικού δυναμικού) με σκοπό να ελεγχθούν με επιστημονικό τρόπο οι ερωτήσεις που θέτουμε για την αγορά εργασίας. Με τα 6

8 δεδομένα θα εκτιμηθούν υποδείγματα ομαδοποιημένων διαστρωματικών διαφορών (pooled panel models) και διαστρωματικών διαφορών (panel models). Οι διαθέσιμες παρατηρήσεις θα είναι 135 και θα προκύψουν από τον χωρισμό του δείγματος σε 15 τοπικές αγορές εργασίας, για τα έτη της έρευνας. Επίσης για την ανάλυση μας θα χωρίσουμε τα δεδομένα σε 9 επίπεδα προσόντων (3 ηλικιακές ομάδες και 3 επίπεδα μόρφωσης). Στην παρούσα ανάλυση ίσως προκύψουν προβλήματα ενδογένειας των μεταβλητών λόγο ύπαρξης των τοπικών αγορών, όπως έχει συμβεί και σε πολλές άλλες σχετικές μελέτες (Carrasco et al., 2008; Dustmann et. al., 2005; Grossman, 1982). Η μετακίνηση των μεταναστών μεταξύ των περιφερειών δημιουργεί διαφοροποιήσεις στο λόγο γηγενών-μεταναστών, και έτσι δημιουργούνται συσχετίσεις μεταξύ αυτού του λόγου και του διαταρακτικού όρου προκαλώντας ενδογένεια και μεροληπτικές εκτιμήσεις. Αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με χρήση βοηθητικών μεταβλητών και της μεθόδου IV. Παρακάτω παρουσιάζεται πιο αναλυτικά η ανασκόπηση της διεθνούς και της Ελληνικής βιβλιογραφίας. Ακολουθούν οι πηγές των στατιστικών δεδομένων και η ανάλυσή τους. Στη συνέχεια αναλύεται η μεθοδολογική και οικονομετρική προσέγγιση που ακολουθήθηκε. Ακολουθούν τα αποτελέσματα των εκτιμήσεων και τέλος υπάρχει η σύνοψη και τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε. 7

9 2. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας 2.1 Διεθνής βιβλιογραφία Στη διεθνή βιβλιογραφία οι βασικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις του θέματος είναι κυρίως δυο. Η Grossman (1982) θεώρησε ότι οι διαφορές στην σχετική διάρθρωση των αμοιβών, μεταξύ μεταναστών και γηγενών, συνδέεται με διαφορές στη σχετική προσφορά εργασίας. Στην ανάλυσή της θεωρώντας τους μετανάστες λιγότερο εκπαιδευμένους, τους εισήγαγε στην συνάρτηση παραγωγικότητας ξεχωριστά. Δημιούργησε ένα σύστημα εξισώσεων ζήτησης και κατέληξε στην εκτίμηση ελαστικοτήτων υποκατάστασης γηγενών και μεταναστών. Θεώρησε ότι κάθε περιφέρεια έχει την δικιά της αγορά εργασίας και μπορεί να εξεταστεί σαν ιδιαίτερη περίπτωση. Βέβαια η ύπαρξη κινητικότητας μεταξύ των περιφερειών, δηλαδή μεταξύ των αγορών εργασίας, θα υφίσταται λόγο ύπαρξης διαφορετικών αμοιβών. Άρα θα υπάρχει και αλληλεπίδραση μεταξύ των τοπικών αγορών. Αυτό θα δημιουργεί προβλήματα μεροληψίας στις εκτιμήσεις. Επίσης ένα άλλο θέμα είναι η ανομοιογένεια που θα υπάρχει στα ποσοστά μεταναστών μεταξύ των τοπικών αγορών εργασίας. Η παραπάνω ανάλυση αποδείχθηκε ότι έχει μερικά προβλήματα. Οι περισσότερες μελέτες (Grossman, 1982; Borjas, 1987; Altonji and Card, 1991; Lalonde and Topel, 1991) είχαν θεωρήσει τους μετανάστες ως ομοιογενή παραγωγικό συντελεστή και η σύγκρισή τους έγινε με μερικές μόνο ομάδες γηγενών που είχαν παρόμοια χαρακτηριστικά. Η υπόθεση αυτή της ομοιογένειας είναι που δημιούργησε προβλήματα και θεωρείται πλέον απαραίτητος ο διαχωρισμός των μεταναστών με βάση το επίπεδο εκπαίδευσής τους. Επίσης όπως είπαμε η κινητικότητα των μεταναστών μεταξύ των τοπικών αγορών δημιουργεί προβλήματα ενδογένειας. Ένα άλλο θέμα είναι ότι η είσοδος μεταναστών επηρεάζει τους σχετικούς μισθούς των εργαζομένων που παρουσιάζουν ευαισθησία στην σχετική αύξηση της προσφοράς 8

10 εργασίας. Αυτό συναντάτε κυρίως στους ανειδικεύτους γηγενείς εργάτες όταν υπάρξει είσοδος ανειδίκευτων μεταναστών. Μια άλλη προσέγγιση του θέματος έχει να κάνει με την ανάλυση χρονοσειρών. Το θετικό στοιχείο αυτής της ανάλυσης είναι ότι δεν αντιμετωπίζει προβλήματα λόγο κινητικότητας της εργασίας ή του εμπορίου μεταξύ των τοπικών αγορών. Έτσι τα αποτελέσματα αυτής της μεθόδου είναι πιο ευσταθή και δε μεταβάλλονται εύκολα λόγο εξωγενών παραγόντων (Borjas et al., 1996). Όμως η μέθοδος αυτή έχει μακροοικονομικό χαρακτήρα και εξαρτάται από ιδιαίτερες περιοριστικές υποθέσεις. Για αυτό το λόγο, στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιήσουμε την ανάλυσή της Grossman, όπως έχει μετεξελιχθεί μέχρι σήμερα. Υπάρχουν αρκετές ομοιότητες στην εμπειρική προσέγγιση του θέματος. Πολλές έρευνες έχουν χρησιμοποιήσει ένα τυπικό μοντέλο στο οποίο μια αύξηση στην προσφορά «ξένης» εργασίας μειώνει τους μισθούς και την απασχόληση στους γηγενείς και αυξάνει το γενικό επίπεδο απασχόλησης (Pischke and Velling, 1997). Στην ανάλυση της Grossman του 1982 χρησιμοποιήθηκαν cross-section data από το 1970 για να καθοριστούν οι συνολικές σχέσεις παραγωγής. Η συνάρτηση που εκτιμήθηκε περιείχε την παραγόμενη ποσότητα, τον αριθμό των ομογενών εργαζόμενων πάνω από 16 χρονών, τον αριθμό των ομογενών 2ης γενιάς εργαζόμενων πάνω από 16 χρονών, τον αριθμό των μεταναστών εργαζόμενων πάνω από 16 χρονών και το απόθεμα κεφαλαίου. Επίσης υπάρχει διαχωρισμός σε επίπεδα μόρφωσης. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι μετανάστες και οι μετανάστες δεύτερης γενιάς μπορούν να υποκαταστήσουν τους γηγενείς εργάτες. Επίσης η είσοδος μεταναστών φαίνεται να επηρεάζει τους μισθούς των ήδη μεταναστών περισσότερο από τους μισθούς των γηγενών. 9

11 Στην έρευνα των Borjas et al., (1996) χρησιμοποιήθηκε επίσης cross section ανάλυση ξεχωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες. Εκτιμηθήκαν 4 υποδείγματα. Το 1ο δεν περιείχε ψευδομεταβλητές για εκπαίδευση ούτε για περιοχή, το 2ο είχε ψευδομεταβλητές μόνο για περιοχή, το 3ο μόνο για εκπαίδευση και το 4ο είχε για περιοχή και για εκπαίδευση. Τα αποτελέσματα έδειχναν ότι η αύξηση της προσφοράς εργασίας, λόγο των μεταναστών, δεν είχε σημαντική επίπτωση για τους μισθούς των ανδρών το 1980 (το πρόσημο ήταν αρνητικό). Για το 1990 όμως το πρόσημο της εκτίμησης είναι θετικό. Αυτό το αποτέλεσμα εγείρει αμφιβολίες για τα αποτελέσματα. Μπορεί βέβαια να εξηγείται αυτό το αποτέλεσμα λόγο της οικονομικής άνθησης που εκδηλώθηκε το 80. Για τις γυναίκες το πρόσημο ήταν θετικό και στις δυο χρονιές. Δηλαδή οι μισθοί των γυναικών σχετίζονταν θετικά με την είσοδο μεταναστών στη χώρα. Εξισώσεις που συμπεριελάμβαναν και τα δύο φύλα μαζί έδειξαν θετική σχέση μισθών και εισαγωγής μεταναστών για το 1980 και το Η αλλαγή στο πρόσημο μεταξύ ανδρών και γυναικών ίσος οφείλεται σε παράγοντες που δεν συμπεριλήφθηκαν στο υπόδειγμα. Από τις 4 εξισώσεις που εκτιμηθήκαν βρέθηκε ότι η επίδραση μόνο της αύξησης των μεταναστών είχε θετικά αποτελέσματα στους μισθούς των γηγενών, η πρόσθεση του παράγοντα περιοχή αλλάζει σε αρνητικά όλα τα πρόσημα για διαφορετικές περιοχές, ενώ η εισαγωγή του παράγοντα εκπαίδευση, αντί του περιοχή, αυξάνει την αρχική θετική σχέση. Τέλος η εισαγωγή και των δυο παραγόντων φέρνει τις εκτιμήσεις πολύ κοντά στο 0 ή τους δίνει αρνητικό πρόσημο. Ο ίδιος ερευνητής σε μια πρόσφατη μελέτη του υποστηρίζει ότι οι γηγενείς και οι μετανάστες στην Αμερική αποτελούν τέλεια υποκατάστατα (Borjas et. al., 2008). Στη συγκεκριμένη μελέτη οι ερευνητές, προσπαθούν να υποδείξουν τα προβλήματα και τα λάθη που θεωρούν ότι υπάρχουν σε μια άλλη μελέτη των 10

12 Ottaviano and Peri (2007), στην οποία παρουσιάζεται η άποψη ότι υπάρχει ατελής υποκατάσταση μεταξύ μεταναστών και γηγενών. Επεκτείνοντας αυτό το αποτέλεσμα μπορούμε να πούμε, ότι σύμφωνα με τους Ottaviano and Peri (2007) η είσοδος μεταναστών θα είναι ωφέλιμη για όλους σχεδόν τους εργαζόμενους στην Αμερική. Οι Borjas et.al (2008) επαναλαμβάνουν την ανάλυση των Ottaviano and Peri με παρόμοια δεδομένα και με τροποποιήσεις στην επιλογή των δεδομένων. Το πρόβλημα που θεωρούν ότι υπάρχει οι Borjas et.al, με την ανάλυση των Ottaviano and Peri, είναι ότι έχουν συμπεριλάβει στην ίδια κατηγορία άτομα που σπουδάζουν και εργάζονται συγχρόνως και άτομα που έχουν παρατήσει τις σπουδές τους και μόνο εργάζονται (dropouts). Υποστηρίζουν ότι οι χαμηλοί μισθοί των πρώτων είναι ικανοί να δημιουργήσουν αρνητική μεροληψία στις εκτιμήσεις των μισθών των γηγενών. Επίσης προτείνουν τροποποίηση των χρησιμοποιούμενων μεταβλητών έτσι ώστε να συνάδουν καλύτερα με τα διαθέσιμα δεδομένα. Τέλος ταξινομώντας τους εργαζομένους με βάση την εκπαίδευση και την εργασιακή εμπειρία, καταλήγουν στο αποτέλεσμα ότι δεν μπορεί να απορριφθεί η υπόθεση ότι μετανάστες και γηγενείς είναι τέλεια υποκατάστατα. Η απάντηση των Ottaviano and Peri ήρθε μερικούς μήνες αργότερα (Ottaviano and Peri, 2008). Υποστηρίζουν ότι η μέθοδος της έρευνας Borjas (2003) της εθνικής προσέγγισης, οφείλει τα αποτελέσματά της στην μη υιοθέτηση κάποιων σημαντικών παραμέτρων. Πιστεύουν δηλαδή ότι τα αποτελέσματα τους για αρνητικές επιπτώσεις των ανειδίκευτων μεταναστών πάνω στους μισθούς οφείλεται σε εσφαλμένο υπολογισμό των ελαστικοτήτων υποκατάστασης εργαζόμενων που έχουν τελειώσει το λύκειο και εργαζομένων που δεν το έχουν τελειώσει. Τα αποτελέσματα των Ottaviano and Peri δείχνουν να υπάρχει μεγάλη ελαστικότητα υποκατάστασης. Επίσης, χώρισαν το δείγμα τους σε εργαζόμενους με υψηλή και χαμηλή εκπαίδευση. 11

13 Τα αποτελέσματά τους δείχνουν ότι υπάρχει μικρή αλλά στατιστικά σημαντική ατελής υποκατάστασης μεταξύ γηγενών και μεταναστών του ίδιου επιπέδου εκπαίδευσης και αποδίδουν τα, αντίθετα με τα δικά τους, αποτελέσματα των Borjas et.al., (2008) στις υψηλές τιμές των τυπικών σφαλμάτων τους. Οι Ottaviano and Peri υποδειγματοποίησαν την συνολική εργασία και το απόθεμα κεφαλαίου σε μια συνάρτηση Cobb-Douglas και υπολόγισαν τις συναρτήσεις ζήτησης και τους μισθούς για κάθε είδος εργασίας. Προσθέτοντας στην ανάλυση το κεφάλαιο έδειξαν ότι τα αρνητικά αποτελέσματα της μετανάστευσης στους μισθούς είναι μικρά. Επίσης υπολόγισαν τις ελαστικότητες υποκατάστασης μεταξύ των ομάδων εκπαίδευσης και κατέληξαν ότι η επίδραση της μετανάστευσης πάνω στους μισθούς εξαρτάται από όλες αυτές τις ελαστικότητες. Βλέπουμε λοιπόν ότι η συζήτηση σχετικά με την ελαστικότητα υποκατάστασης γηγενών και μεταναστών δεν έχει καταλήξει σε κάποιο αποτέλεσμα καθώς ακόμα συνεχίζεται. Η σημαντική μελέτη από την οποία ξεκίνησε η παραπάνω αντιπαράθεση απόψεων είναι η εργασία του Borjas (2003). Το βασικό ερώτημα τις μελέτης ήταν αν η μετανάστευση βελτιώνει ή χειροτερεύει τις εργασιακές ευκαιρίες των γηγενών. Σε αυτή τη μελέτη ακολουθήθηκε μια νέα μέχρι τότε ανάλυση η οποία χρησιμοποιεί μια σταθερής ελαστικότητας συνολική συνάρτηση παραγωγής (CES). Με αυτό τον τρόπο μπορούν να εκτιμηθούν όχι μόνο τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στους μισθούς, αλλά και τα ενδιάμεσα αποτελέσματα των μισθών των άλλων γηγενών. Επίσης έκανε εισαγωγή των διαφορετικών ομάδων εκπαίδευσης και διαφορετικών επιπέδων προϋπηρεσίας, υποθέτοντας ότι άτομα με παρόμοια εκπαίδευση αλλά διαφορετικά επίπεδα προϋπηρεσίας δεν είναι τέλεια υποκατάστατα. Παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές μισθών σε διαφορετικά επίπεδα εκπαίδευσης. Τα αποτελέσματα 12

14 των εκτιμήσεων έδειξαν ότι υπάρχει αρνητική σχέση μετανάστευσης και εργασιακών ευκαιριών των γηγενών. Η μελέτη των Carrasco et al., (2008) αναζητά τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας της Ισπανία. Τα δεδομένα της μελέτη των Carrasco et al., (2008) προέρχονται από τις απογραφές του 1991 και του 2001 στην Ισπανία, καθώς και από την «Έρευνα κατανομής των μισθών» (Wage Structure Survey). Δημιούργησαν 3 ομάδες δειγμάτων λόγο της διαφορετικότητας των πληροφοριών που λάμβαναν από κάθε πηγή. Τα δείγματα που κατασκεύασαν είναι: Δείγμα I: Από τα δεδομένα των απογραφών, Δείγμα II: Από τα δεδομένα των αδειών εργασίας, Δείγμα III: Από την «Έρευνα κατανομής των μισθών» (Wage Structure Survey ). Για να εκτιμηθεί η επίδραση της μετανάστευσης, στην αγορά εργασίας των γηγενών, χρησιμοποίησαν δυο παλινδρομήσεις. Στην πρώτη η εξαρτημένη μεταβλητή είναι το ποσοστό εργασίας των γηγενών ενώ στην δεύτερη είναι ο μέσος όρος των ετήσιων ωρών εργασίας και το ωρομίσθιο των γηγενών. Επίσης στις εξισώσεις υπήρχε το διάνυσμα των σταθερών επιδράσεων (fixed effects). Αυτό περιείχε και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των τομέων της αγοράς. Χρησιμοποιώντας τις σταθερές επιδράσεις δεν εισάγονται στο υπόδειγμά συγκεκριμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιφερειών και έτσι οι εκτιμήσεις γίνονται πιο αμερόληπτες. Υποθέτοντας ότι δεν υπάρχει μεροληπτική επιλογή (selection bias), δηλαδή δεν υπάρχει σχέση μεταξύ σταθερών επιδράσεων (fixed effects) και της μετανάστευσης, μπορούμε να εκτιμήσουμε τις δυο παλινδρομήσεις με την μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων (OLS). Θεωρώντας ότι υπάρχει μεροληπτική επιλογή (selection bias) θα πρέπει να χειριστούμε τις σταθερές επιδράσεις (fixed effects) ως μια πρόσθετη παράμετρος προς εκτίμηση. 13

15 Παίρνοντας αρχικά το Δείγμα I καταλήγουν ότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές επιδράσεις της μετανάστευσης στα ποσοστά εργασίας των γηγενών σε καμία από τις περιπτώσεις. Λαμβάνοντας υπόψη τους τις σταθερές επιδράσεις (fixed effects) βλέπουν ότι η επίδραση της μετανάστευσης στο ποσοστό εργασίας και στις ώρες εργασίας των γηγενών είναι αρνητική, ενώ χωρίζοντας το δείγμα κατά φύλο βρίσκουν θετικές επιδράσεις, μικρότερες για τους άνδρες. Για να ξεκαθαρίσουν τα αποτελέσματα χώρισαν τους μετανάστες σε αυτούς που μένουν λιγότερο από 3 χρόνια στην Ισπανία και σε αυτούς που μένουν περισσότερα από 3 χρόνια. Με τις σταθερές επιδράσεις (fixed effects) οι εκτιμημένες ελαστικότητες είναι χαμηλές και στατιστικά μη σημαντικές, αλλά ελαφρώς αρνητικότερες για τους μετανάστες που βρίσκονται περισσότερο από 3 χρόνια στην Ισπανία. Παίρνοντας το Δείγμα II και χρησιμοποιώντας τις σταθερές επιδράσεις (fixed effects) οι εκτιμήσεις τους, της OLS, είναι αρνητικές και στατιστικά σημαντικές. Όμως, λόγο της κινητικότητας μεταξύ των περιφερειών, είναι πολύ πιθανό να έχουν μεροληπτικές εκτιμήσεις. Για να διορθώσουν την μεροληψία χρησιμοποίησαν τη μέθοδο των βοηθητικών μεταβλητών (IV). Τώρα οι εκτιμήσεις τους είναι θετικές αλλά όχι στατιστικά σημαντικές. Οι διαφορές μεταξύ της OLS και της IV δείχνουν ότι η κατανομή των μεταναστών μεταξύ των τμημάτων εξαρτάται από τις εργασιακές συνθήκες σε αυτά τα τμήματα της αγοράς εργασίας και ότι η OLS τείνει να υπερεκτιμά τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στους γηγενείς. Για τη σχέση μεταξύ μετανάστευσης και μισθών πήραν το Δείγμα III. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπάρχει μετρίσιμο αποτέλεσμα της μετανάστευσης πάνω στους μισθούς των γηγενών. Αυτό δικαιολογείται από την ύπαρξη ελάχιστων μισθών οι οποίοι δεν μπορούν να μειωθούν λόγο συλλογικών συμβάσεων. 14

16 Μια άλλη μελέτη που ερευνά τις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην Μ. Βρετανία είναι αυτή του Dustmann et al., (2005). Ανάλογη μεθοδολογία θα χρησιμοποιήσουμε και εμείς στην ανάλυσή μας. Δεδομένα χρησιμοποιήθηκαν από τη Βρετανική δημοσκόπηση για την εργατική δύναμη (LFS), από το Γραφείο διεθνών Στατιστικών Στοιχείων (ONS) και το υπουργείο εκπαίδευσης και εργασίας (DfEE). Χώρισαν το δείγμα σε 3 ομάδες εκπαίδευσης και σε 17 ομάδες απασχόλησης και 17 ομάδες περιοχών. Από τα δεδομένα φαίνεται ότι η εκπαίδευση των μεταναστών στην Βρετανία είναι ανάλογη με την εκπαίδευση που έχουν οι γηγενείς, σε αντίθεση με πολλές άλλες μελέτες. Ακολουθούν τη μέθοδο του Borjas (1999) των χωρικών συσχετίσεων. Οι τοπικές αγορές εργασίας αντιμετωπίζουν το πρόβλημα ότι οι μετανάστες μπορεί να συγκεντρώνονται περισσότερο σε συγκεκριμένες περιοχές, κάτι το οποίο θα επηρεάζει τα αποτελέσματα. Μια λύση σε αυτό το πρόβλημα είναι να χρησιμοποιήσουμε προηγούμενες μετρήσεις της κάθε περιοχής για τον τρόπο με τον οποίο εγκαθίστανται οι μετανάστες. Το πιο πιθανό είναι οι μετανάστες να έλκονται από περιοχές που ήδη υπάρχουν μετανάστες. Έγιναν εκτιμήσεις OLS, εκτίμηση διαφορών και IV εκτίμηση. Η OLS εκτίμηση έδειξε να υπάρχει θετική αλλά μικρή σχέση του λόγου μεταναστώνγηγενών και απασχόλησης. Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο των διαφορών έχουμε αλλαγή στο πρόσημο της εκτίμησης. Η μέθοδος των διαφορών μπορεί να αφαιρέσει από την εκτίμησή μας τις σταθερές επιδράσεις που υπάρχουν μεταξύ των περιφερειών και να είναι πιο αμερόληπτη από την OLS. Η IV μέθοδος θεωρείτε πιο αξιόπιστη γιατί θα έχει μειώσει την επίδραση των συσχετίσεων με το διαταρακτικό όρο. Τα αποτελέσματα τώρα όμως, δείχνουν να υπάρχει αρνητική σχέση λόγου μεταναστών-γηγενών και απασχόλησης αλλά να μην είναι στατιστικά σημαντική. Ο έλεγχος Sargan έδειξε την εγκυρότητα των βοηθητικών μεταβλητών. Στη συνέχεια 15

17 εκτίμησαν τις επιπτώσεις της μετανάστευσης πάνω στην ανεργία, στην συμμετοχή στην εργασία και στους μισθούς. Όπως και σε άλλες μελέτες (Carrasco et. al., 2008) βλέπουμε ότι η εκτίμηση OLS υπερεκτιμά το αποτέλεσμα της μετανάστευσης σε διάφορα οικονομικά μεγέθη. Παράγοντες όπως η συγκέντρωση των μεταναστών σε συγκεκριμένα μέρη επηρεάζουν τα αποτελέσματα. Η χρήση της μεθόδου των διαφορών μειώνει αυτές τις επιδράσεις και βλέπουμε να αλλάζει και το πρόσημο των εκτιμήσεων για την ανεργία και τη συμμετοχή στην εργασία. Τώρα έχουμε θετική σχέση μετανάστευσης και ανεργίας και αρνητική σχέση μετανάστευσης και συμμετοχής στην εργασία. Η σχέση μεταξύ μισθών και μετανάστευσης παραμένει, όπως και με την OLS, θετική. Οι εκτιμήσεις τους όμως δεν είναι στατιστικά σημαντικές. Τέλος και οι εκτιμήσεις IV είναι στατιστικά μη σημαντικές και δείχνουν πολύ μικρή σχέση μεταξύ αυτών των οικονομικών μεγεθών και της μετανάστευσης. Όταν όμως εξέτασαν μόνο τις ομάδες μόρφωσης με τη μέθοδο IV, κατέληξαν ότι οι εκτιμημένη απασχόληση, ανεργία και συμμετοχή έχουν στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα μόνο για την ενδιάμεση ομάδα. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει αρνητικό αποτέλεσμα στην αγορά εργασίας και στην πιθανότητα εύρεσης δουλειάς στην συγκεκριμένη ομάδα. Ανάλογες εκτιμήσεις για τους μισθούς δείχνουν θετικά αλλά αδύναμα αποτελέσματα, που επίσης είναι λιγότερο ευεργετικά για την ενδιάμεση ομάδα μόρφωσης. Η ομάδα υψηλής εκπαίδευσης φαίνεται να έχει τα θετικότερα αποτελέσματα σε σχέση με τις άλλες δυο. Η μελέτη του Okkerse (2008) κάνει μια γενική παρουσίαση της βιβλιογραφίας, εστιάζοντας στις προσπάθειες και στους διαφορετικούς τρόπους που έχουν χρησιμοποιηθεί για να εκτιμηθούν οι επιπτώσεις της μετανάστευσης, στην οικονομία της χώρας υποδοχής. Οι μελέτες που αναφέρονται εξετάζουν συνήθως τις επιπτώσεις στους μισθούς, στην απασχόληση, στην ανεργία και στην συμμετοχή στο 16

18 εργατικό δυναμικό. Αναφέρονται πολλές μέθοδοι και προσεγγίσεις για το θέμα που καταλήγουν σε μερικές γενικές παρατηρήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις της μετανάστευσης. Η γενικότερη τάση που υπάρχει στην παγκόσμια βιβλιογραφία, δείχνει ότι οι μετανάστες επηρεάζουν αρνητικά τους μισθούς των γηγενών με χαμηλή εκπαίδευση και των πρόσφατων μεταναστών (Jaeger, 1995; Sarris and Zografakis, 1999; Camarota, 1998). Ένα άλλο συμπέρασμα είναι ότι υπάρχει γενικά μικρή ή καθόλου επίπτωση στα ποσοστά ανεργίας ή απασχόλησης των γηγενών συνολικά (Gang et. al., 1999; Shan et. al., 1999; Simon et. al., 1993; Marr and Siklos, 1994). Βραχυχρόνια, υπάρχουν μερικές μελέτες (Winegarden and Khor, 1991; Winkelmann and Zimmermann, 1993) που βρίσκουν αύξηση της ανεργίας και διάρκειας της ανεργίας. Μακροχρόνια όμως, φαίνεται ότι οι μετανάστες δημιουργούν περισσότερες θέσεις εργασίας από όσες καταλαμβάνουν, με συνέπια την διαχρονική μείωση της ανεργίας (Gross, 2002). Γενικά η μετανάστευση έχει μικρή επίδραση στην οικονομία της χώρας υποδοχής και φαίνεται να μπορούν οι οικονομίες να απορροφούν τη μετανάστευση χωρίς να χειροτερεύουν την θέση των γηγενών. Βέβαια σε κάθε περίπτωση υπάρχουν και συγκεκριμένες υποομάδες γηγενών που επηρεάζονται περισσότερο από την μετανάστευση. Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί, παρουσιάζονται συνοπτικά, μελέτες σχετικές με το θέμα, σε διάφορες χώρες, και τα αποτελέσματά τους. Πράγματι παρατηρούμε ότι σε πολλές μελέτες υπάρχουν μη σημαντικά αποτελέσματα της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής. Σε άλλες βέβαια, που εξετάζουν σε υποομάδες μόνο γηγενών εμφανίζεται να υπάρχουν επιπτώσεις της μετανάστευσης. Γενικά στην οικονομία όμως δεν παρατηρούνται αρνητικές επιδράσεις. Παρουσιάζονται ενδεικτικές έρευνες για την Αμερική, για Ευρωπαϊκά κράτη, αλλά 17

19 και για άλλες χώρες. Έτσι μπορούμε να πάρουμε μια γενικότερη ιδέα των μελετών και των εκτιμήσεων τους σχετικά με το θέμα. Πίνακας 1. Συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της διεθνούς βιβλιογραφίας για την επίδραση της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής Μελέτη Dustman et al., (2005) Borjas et. al.,(1996) Carrasco et. al., (2008) Ottaviano and Peri (2008) Pischke and Velling (1997) Jan Ekberg (1999) Venturini And Villosio (2004) Winter-Ebmer and Zweimmuller (2000) Addison and Worswick (2002) Χώρες αναφοράς Ηνωμένο Βασίλειο Αμερική Ισπανία Περίοδος αναφοράς και για τους μισθούς απογραφές πληθυσμού το 1980 και 1990 απογραφές του 1991 και του 2001 Εξαρτημένη μεταβλητή Ωρομίσθιο, Απασχόληση, Συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, Ανεργία Εβδομαδιαίος μισθός Απασχόληση, Μισθοί Επεξηγηματική μεταβλητή Λόγος μεταναστών προς γηγενείς Λόγος μεταναστών προς γηγενείς Μετανάστευση (λόγος μεταναστών γηγενών) Αμερική Μισθοί Μετανάστευση (λόγος μεταναστών γηγενών) Γερμανία 1985 και 1989 Απασχόληση προς Μεταβολές στην πληθυσμό, μετανάστευση προς Ανεργία προς πληθυσμός πληθυσμό Σουηδία Εισοδήματα Μετανάστες γηγενών μέσω δημόσιου τομέα Ιταλία Τάση για μεταφορά των ατόμων από την εργασία στην ανεργία και το αντίθετο. Αυστρία Πιθανότητα της εισόδου στην ανεργία και διάρκεια της ανεργίας Αυστραλία Πραγματικοί μισθοί γηγενών Σημειώσεις: ns= μη στατιστικά σημαντικά συμπεράσματα ***: στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο σημαντικότητας 0.01, **: στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο σημαντικότητας 0.05, *:στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο σημαντικότητας 0.1. Μερίδιο απασχόλησης μεταναστών Μετανάστευση Μετανάστευση Επίδραση/ στατιστική σημαντικότητα Ωρομίσθιο: (+)ns, Απασχόληση: (-) ns, Συμμετοχή στο εργατικό(-)ns, Ανεργία:(+)ns, Άνδρες:(+)***, Γυναίκες:(+)***, Σύνολο:(+)***, Η εισαγωγή των παραγόντων περιοχής και εκπαίδευσης κάνει τα αποτελέσματα αρνητικά με μικρές τιμές. Αυτό εγείρει αμφιβολίες για την αξιοπιστία των εκτιμήσεων Απασχόληση (- )***(OLS), Απασχόληση (+)ns (IV), Ωρομίσθιο (- )*** (OLS), Ωρομίσθιο (-)ns (OLS με σταθερές επιδράσεις.) Μισθοί (-)*** Απασχόληση(-)** Ανεργία(-)ns Εισοδήματα(-)** Τάση για μεταφορά στην εργασία(-)ns, Τάση για μεταφορά στην ανεργία(- )ns Πιθανότητα της εισόδου στην ανεργία(+)ns, διάρκεια της ανεργίας(+)** Πραγματικοί μισθοί (-)ns 18

20 2.2 Ελληνική βιβλιογραφία Η Ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα είναι μικρή. Η έλλειψη δεδομένων και το γεγονός ότι το φαινόμενο της μετανάστευσης πήρε διαστάσεις τα τελευταία χρόνια έχουν περιορίσει την έρευνα (Demoussis et al., 2006), (Cholezas and Tsakloglou, 2008). Η έρευνα των Lianos, et al.,(1996) εστιάζει στην παράνομη μετανάστευση στους νομούς της Μακεδονίας. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει υψηλού βαθμού υποκατάσταση γηγενών και μεταναστών στο κλάδο αγροτικής παραγωγής. Οι μετανάστες είναι συγκεντρωμένοι σε εργασίες που δεν επιλέγουν οι Έλληνες και οι μισθοί και η παραγωγικότητα των μεταναστών είναι χαμηλότερη. Μια άλλη μελέτη που εξετάζει μακροοικονομικά το θέμα είναι των Saris and Zografakis (1999). Χρησιμοποιώντας τεχνητά δεδομένα και μακροοικονομικά υποδείγματα έδειξαν ότι όταν δεν θεωρήσουμε σταθερούς τους μισθούς, επηρεάζονται αρνητικά οι μισθοί των κατοίκων αστικών περιοχών λόγο της εισόδου μεταναστών. Η μελέτη των Demoussis, et al.,(2006) καταλήγει στο ότι οι μετανάστες βρίσκονται κυρίως στις κατηγορίες των εργαζόμενων παραγωγής και των ανειδίκευτων εργατών. Επίσης παρατηρείται ότι εκτιμώντας την πιθανότητα να επιλέξει κάποιος μετανάστης το επάγγελμα διαφέρει σημαντικά από την πιθανότητα να επιλέξει κάποιος Έλληνας το επάγγελμα. Αυτό μας δείχνει ότι η αγορά εργασίας στην Ελλάδα μεταχειρίζεται διαφορετικά τους γηγενείς και τους μετανάστες. Επίσης ότι η επιλογή εργασίας από τους μετανάστες δεν είναι τυχαία. Υπάρχουν συγκεκριμένα επαγγέλματα που οι μετανάστες τείνουν να ακολουθούν περισσότερο. Η μελέτη των Cholezas and Tsakloglou, (2008) εξετάζει τις συνέπειες της μετανάστευσης στην Ελλάδα. Αρχικά αναφέρεται στα χαρακτηριστικά των μεταναστών στην Ελλάδα. Δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών είναι από 19

21 την Αλβανία (57.5%) και ότι οι Αλβανοί είναι οι λιγότερο εκπαιδευμένοι σε σχέση με άλλους μετανάστες. Ο σημαντικότερος λόγος μετανάστευσης είναι η εύρεση εργασίας. Οι εργασίες που κάνουν οι μετανάστες είναι συνήθως χειρωνακτικές και βρίσκονται κάτω από το μορφωτικό τους επίπεδο και τις δεξιότητές τους. Μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχει σημαντική συμβολή των μεταναστών στο συνολικό προϊόν (Kontis et. al., 2006). Οι μισθοί των μεταναστών είναι χαμηλότεροι σε σχέση με γηγενείς ανάλογου μορφωτικού επιπέδου (Lianos et al., 1996). Σε μελέτες των Lianos, (2004); Sarris and Zografakis, (1999); Kontis et. al., (2006) φαίνεται να υπάρχει μια μείωση στην αύξηση των πραγματικών μισθών στην διάρκεια του 90 σε σχέση με πριν. Επίσης η αύξηση των μισθών των ανειδίκευτων εργατών ήταν μικρότερη από την αύξηση των μέσων μισθών. Αυτό μπορεί να οφείλετε στο ότι οι κατώτεροι μισθοί αφορούν τους ανειδίκευτους εργάτες οι οποίοι είναι πιο πιθανό να επηρεάζονται από την είσοδο μεταναστών (Cholezas and Tsakloglou, 2008). Όπως στη διεθνή βιβλιογραφία, έτσι και στην ελληνική οι απόψεις σχετικά με το αν υπάρχει ή όχι υποκατάσταση, μεταξύ γηγενών και μεταναστών, διίστανται. Οι Fakiolas and King, (1996); Iosifidis and King, (1998); Fakiolas, (1999), πιστεύουν ότι οι μετανάστες απασχολούνται κυρίως σε εργασίες που δεν επιλέγουν οι γηγενείς. Έτσι θεωρούν ότι δεν υπάρχει υποκατάσταση. Αντιθέτως η μελέτη του Hatziprokopiou (2005) υποστηρίζει ότι οι μετανάστες απασχολούνται κυρίως στον κατασκευαστικό τομέα και σε χειρωνακτικές εργασίες όπου προτιμώνται οι ανειδίκευτοι εργάτες και έτσι μπορεί να υποκαθιστούν τους γηγενείς. Η μελέτη των Lianos et al., (1996) ερευνά τις επιπτώσεις της μετανάστευσης σε τέσσερις περιφέρειες της Ελλάδας. Αναφέρει ότι το 45% των μεταναστών είναι προσωρινοί μετανάστες και οι περισσότεροι από αυτούς Αλβανοί. Συνήθως 20

22 απασχολούνται στον αγροτικό ή στον κατασκευαστικό τομέα της οικονομίας και οι μισθοί των παρανόμων μεταναστών, μπορεί να είναι μέχρι και 60% χαμηλότεροι από αντίστοιχους μισθούς των Ελλήνων. Επίσης βρίσκει ότι υπάρχει υποκατάσταση κυρίως στους τομείς της ανειδίκευτης εργασίας, για εργασίες που οι Έλληνες εργαζόμενοι δεν θα προτιμούσαν. Οι μετανάστες έχουν συμβάλει στην αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος κατά 1.5% το χρόνο ενώ οι παράνομοι μετανάστες δε φαίνεται να επιβαρύνουν τις υπηρεσίες ή τα σχολεία ημερήσιας φροντίδας, ή να έχουν τα αξιοπρόσεχτα αποτελέσματα στη στεγαστική αγορά. Μια άλλη μελέτη για την Ελλάδα εξετάζει τα χαρακτηριστικά των μεταναστών και τον τρόπο επιλογής περιφέρειας (Lianos 2001). Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας δείχνουν ότι η επιλογή της περιφέρειας δεν εξαρτάται από το αν είναι παράνομοι ή όχι οι μετανάστες, ούτε από τα επίπεδα ανεργίας των περιφερειών. Αυτό μπορεί να συμβαίνει γιατί οι μετανάστες δέχονται να εργαστούν με μισθούς τόσο μικρούς ώστε να μπορούν να βρουν εργασία. Ένα άλλο συμπέρασμα είναι ότι ο βαθμός αστικοποίησης είναι ένας πολύ ισχυρός παράγοντας στην επιλογή του τόπου κατοικίας των μεταναστών. Όμως, για τους άνδρες μετανάστες σημαντικός παράγοντας είναι και η ύπαρξη αγροτικού τομέα. Στην παλινδρόμηση της μελέτης, φαίνεται ο λόγος αγροτικής προς συνολική παραγωγής να παίζει ρόλο μόνο για την επιλογή των ανδρών μεταναστών. Αυτό μπορεί να οφείλεται στα επίπεδα εκπαίδευσης και στις δεξιότητες των ανδρών μεταναστών σε σχέση με των γυναικών. Ένα ενδιαφέρον επίσης αποτέλεσμα είναι ότι υπάρχει θετική και στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ μετανάστευσης και κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Δηλαδή οι μετανάστες μπορούν να αυξήσουν την κατά κεφαλήν παραγωγικότητα σε μια περιφέρεια. 21

23 Δύο μελέτες (Labrianidis et. al., 2004 ; Hatziprokopiou 2003) που έχουν γίνει συγκεκριμένα, για τους Αλβανούς μετανάστες στην περιοχή της Θεσσαλονίκης καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα, ότι υπάρχει αρνητική προκατάληψη των γηγενών απέναντί τους. Επίσης η μελέτη των Labrianidis et. al., (2004) καταλήγει στο ότι η μετανάστευση έχει πολλά θετικά αποτελέσματα για την περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπως οικονομική ανάπτυξη, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, τόνωση οικονομικών τομέων και αύξηση στην ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών. Στα αρνητικά αποτελέσματα αναφέρουν ότι το χαμηλό κόστος εργασίας θα είναι αποτρεπτικός παράγοντας εκσυγχρονισμού των επιχειρήσεων και ότι είναι πιθανό να υπάρχει άνθηση της άτυπης οικονομίας. 22

24 3._Θεωρητικό υπόδειγμα Σύμφωνα με τον Dustmann et. al., (2005), αρχικά θα θεωρήσουμε ότι υπάρχουν δυο επίπεδα εκπαίδευσης, οι ανειδίκευτοι (u) εργάτες και οι ειδικευμένοι (s) εργάτες, με μισθούς wu και ws αντίστοιχα. Το συνολικό εργατικό δυναμικό θα χωρίζεται επίσης σε γηγενείς (N) και μετανάστες (M). Άρα το συνολικό εργατικό δυναμικό θα είναι x = N+ M. Έτσι, το σύνολο των ανειδίκευτων και των ειδικευμένων εργατών ξεχωριστά, θα είναι xi = Ni + Mi όπου i {,} u s. Επίσης ο λόγος μεταναστών προς γηγενείς θα είναι π = M / N. Θεωρώντας ότι το ποσοστό αυτό είναι σχετικά μικρό, μπορούμε να γράψουμε: dln x dln N + β dπ, i {,} u s (1) i i i όπου, β = ( M N/ N M i i i ) είναι το σχετικό ποσοστό ειδίκευσης για τους μετανάστες. Αν θεωρήσουμε ότι η συνάρτηση προσφοράς εργασίας είναι l ( w, p), τότε η i i συνολική προσφορά εργασίας θα είναι x l ( w, p) όπου i {,} u s. Επίσης θεωρούμε i i i ότι η απόδοση κεφαλαίου είναι σταθερή και ίση με r. Παίρνουμε τις περιπτώσεις που στην αγορά παράγονται ένα ή δυο αγαθά. Δηλαδή η αγορά είτε παράγει ένα αγαθό σε ποσότητες y 0 είτε δυο αγαθά σε ποσότητες και y. Το σύνολο των αγαθών ορίζεται J, που για την πρώτη y0 1 περίπτωση είναι το {0} και στην άλλη περίπτωση το {0,1}. Θεωρούμε σταθερές αποδόσεις κλίμακας και ότι οι τιμές των αγαθών p0 και p1 καθορίζονται από την παγκόσμια αγορά. Για την παραγωγή χρησιμοποιούνται οι παραγωγικοί συντελεστές : κεφάλαιο, ειδικευμένη και ανειδίκευτη εργασία. Η συνάρτηση κόστους για την j j παραγόμενη μονάδα των αγαθών θα είναι c ( w, w, r), j J. Χρησιμοποιώντας το s u 23

25 λύμα του Shephard και θέτοντας το j c ( w, w, r) i s u να συμβολίζει την παράγωγο j c / w i, έχουμε την ζήτηση για τον i τύπο εργασίας: j yc j i. j J Οι μισθοί και το προϊόν θα καθορίζονται από δυο συνθήκες ισορροπίας. Έχουμε λοιπόν την αγορά εργασίας, που θα πρέπει να εξισώσουμε προσφορά με ζήτηση εργασίας και τις επιχειρήσεις, οι οποίες θα έχουν μηδενικά κέρδη. Για την αγορά εργασίας θα έχουμε: j yc j i( ws, wu, r) = xl i i( wi, p), i I, (2) j J και για τις επιχειρήσεις: j ln c ( ws, wu, r) = ln pj, j J. (3) Βλέπουμε ότι για την αγορά εργασίας θέτουμε την ζήτηση ίση με την προσφορά εργασίας και για τις επιχειρήσεις το κόστος ανά μονάδα αγαθού ισούται με την τιμή του. Θα πάρουμε αρχικά την περίπτωση που θα έχουμε παραγωγή ενός μόνο αγαθού. Σε αυτή τη περίπτωση θα έχουμε: d y + d w + d w = d x = d N + dπ (4) 0 0 ln 0 ( ε ss ηs ) ln s εsu ln u ln s ln s βs d y + d w + d w = d x = d N + dπ 0 0 ln 0 εus ln s ( εuu ηu ) ln u ln u ln u βu (5) 0 0 θ dln w + θ dln w = 0 s s u u (6) όπου 0 0 ε = ln c / ln w ij i j συμβολίζουμε την ελαστικότητα της ζήτησης εργασίας, 0 0 i θ = ln c / ln συμβολίζουμε έναν παράγοντα μεριδίου και η = ln l / ln w i w i i i συμβολίζουμε την ελαστικότητα της προσφοράς εργασίας. Αντικαθιστώντας καταλήγουμε σε : dln w u = dln( N / N ) + ( β β ) dπ s u u s θu 0 0 θu uu u su + 0 us + ss s 0 θs θs ( ε η ) ε ε ( ε η ) (7) 24

26 0 θu dln ws = dln w 0 u (8) θs Θεωρώντας ότι η u, η s <0 και επειδή μια από τις ιδιότητες της συνάρτησης κόστους είναι ότι είναι κοίλη, θα έχουμε τον παρανομαστή της (7), αρνητικό. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι ο παρανομαστής της (7) είναι αρνητικός, μια αύξηση στον αριθμό των μεταναστών θα επηρεάσει το dπ και αφού π = M / N, το π θα αυξηθεί. Μια αύξηση όμως του π συνεπάγεται μείωση του μισθού των ανειδίκευτων εργατών w u ( ). Αυτό συμβαίνει γιατί ο αριθμητής του λόγου της σχέσης (7) είναι θετικός ενώ ο παρανομαστής αρνητικός και κατά συνέπεια το κλάσμα είναι αρνητικό. Αυξάνοντας λοιπόν, το π αυξάνουμε και την αρνητικότητα του dln w u και έτσι μειώνεται ο μισθός των ανειδίκευτων εργατών ( ). Η σχέση (8) μας δείχνει την σχέση μεταξύ των μισθών των ειδικευμένων και των ανειδίκευτων εργατών. Βλέπουμε ότι όταν μειωθεί ο μισθός των ανειδίκευτων εργατών ( w u w u ), μειώνεται η αρνητικότητα του dln w s και έτσι αυξάνεται ο μισθός των ειδικευμένων εργατών ( w s ). Έτσι, η είσοδος ανειδίκευτης εργασίας μέσω της μετανάστευσης μειώνει τους μισθούς των ανειδίκευτων εργατών ενώ αυξάνει τους μισθούς των ειδικευμένων. Αυτό το αποτέλεσμα είναι λογικό γιατί σε μια κλειστή οικονομία η είσοδος ανειδίκευτων κυρίως μεταναστών θα ωθούσε τους μισθούς των ανειδίκευτων εργατών να μειωθούν. Το πλεόνασμα που θα εμφανιζόταν στην αγορά θα μεταφερόταν στους ειδικευμένους εργάτες λόγο υποκατάστασης. Το τελικό συνολικό αποτέλεσμα στους μισθούς θα εξαρτάται από την αναλογία των γηγενών στις δυο ομάδες εργατών. Με ανάλογο τρόπο τα αποτελέσματα για την απασχόληση θα είναι: dln lu = ηudln w u (9) και dln ls = ηsdln w s (10) Βλέπουμε ότι η απασχόληση θα εξαρτάται από το μέγεθος των ελαστικοτήτων 25

27 προσφοράς εργασίας. Αν οι ελαστικότητες ηs και ηu είναι μηδέν τότε δε θα υπάρχουν αποτελέσματα των μισθών πάνω στην προσφορά εργασίας. Στη περίπτωση που θεωρήσουμε ότι η ελαστικότητα προσφοράς εργασίας δεν είναι μηδέν, τότε πάλι μπορεί να έχουμε έξοδο από την αγορά εργασίας ανειδίκευτων γηγενών που το σκιώδες ωρομίσθιό τους είναι μεγαλύτερο από το μειωμένο ωρομίσθιο. Παίρνουμε στη συνέχεια την περίπτωση που παράγονται δυο αγαθά στην οικονομία. Παίρνοντας υπόψη μας την υπόθεση για μηδενικά κέρδη των επιχειρήσεων καταλήγουμε: θ dln w + θ dln w = 0 (11) 0 0 s s s u θ dln w + θ dln w = 0 (12) 1 1 s s u u από όπου παίρνουμε: dln wu / dπ = 0. Δηλαδή οι μισθοί καθορίζονται μόνο από τις τιμές όταν έχουμε μηδενικά κέρδη. Επίσης από την ίδια υπόθεση με σταθερούς συντελεστές τιμών έχουμε: ρ dln y + (1 ρ ) dln y = dln N +β dπ 0 0 s 0 s 1 s s (13) και ρ dln y + (1 ρ ) dln y = dln N +β dπ (14) 0 0 u 0 u 1 u u j j όπου ρ = yc / i j i k J k Από τα παραπάνω έχουμε: k yci είναι το μερίδιο του τομέα σε μια αγορά συντελεστών. dln( Ns / Nu) + ( βs βu) dπ dln( y / y ) = ρs ρu (15) Η είσοδος ανειδίκευτων μεταναστών θα οδηγεί σε σχετική επέκταση του τομέα που χρησιμοποιεί κυρίως ανειδίκευτη εργασία. Αυτό θα συμβαίνει γιατί η αύξηση προσφοράς της ανειδίκευτης εργασίας θα μειώνει τους μισθούς για ανειδίκευτη εργασία και κατά συνέπεια το κόστος των επιχειρήσεων. 26

28 Για σταθερά επίπεδα παραγωγής, θα πρέπει να υπάρξει μεταβολή μισθών για να έχουμε ισορροπία στην αγορά. Οι μισθοί στους τομείς με κύριο παραγωγικό συντελεστή την ανειδίκευτη εργασία θα αναμένουμε να μειωθούν. Αν μειωθούν περισσότερο από το οριακό προϊόν, η ανειδίκευτη εργασία θα πληρώνεται λιγότερο από το μέσο προϊόν της. Έτσι θα περιμένουμε οι τομείς που χρησιμοποιούν περισσότερο ανειδίκευτη εργασία να έχουν θετικά κέρδη. Τότε η παραγωγή σε αυτούς τους τομείς θα επεκταθεί και έτσι θα αυξάνονταν πάλι μακροχρόνια οι μισθοί λόγο ζήτησης εργατικού δυναμικού. Η μακροχρόνια ισορροπία θα υπάρξει μόνο όταν οι μισθοί φτάσουν στο αρχικό τους επίπεδο. Αφού έχουμε σταθερές αποδόσεις κεφαλαίου, το πλεόνασμα που θα υπάρξει λόγο της μείωσης των μισθών της ανειδίκευτης εργασίας θα το λάβουν οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι των οποίων οι μισθοί θα αυξηθούν. Βλέπουμε λοιπόν ότι θα υπάρχει πολύ άνιση κατανομή του πλεονάσματος των ανειδίκευτων εργατών βραχυχρόνια. Η ισορροπία γενικότερα θα εξαρτάται από τον αριθμό των αγαθών που παράγονται και τους τύπους εργασίας. Αυτό μπορεί να γενικευθεί για περισσότερα από δυο αγαθά, ακόμα και για μη εμπορεύσιμα αγαθά. Το θέμα είναι αν θα μπορέσει η οικονομία να ανταποκριθεί στην μετανάστευση μέσω της προσαρμοστικότητας του συνδυασμού παραγωγής. Όταν έχουμε μικρό σχετικά αριθμό εμπορεύσιμων προϊόντων δεν θα έχουμε και επαρκή αριθμό βαθμών ελευθερίας για να προσαρμοστούν οι αλλαγές στο συνδυασμό των ειδικεύσεων μέσω αλλαγών στο συνδυασμό παραγωγής και έτσι θα υπάρχουν μεταβολές στους μισθούς ακόμα και μακροχρόνια. Στην περίπτωση όμως που υπάρχουν αρκετά εμπορεύσιμα αγαθά τότε η μετανάστευση θα μπορεί να μην επηρεάζει τις τιμές των παραγωγικών συντελεστών. 27

29 4. Πηγές στατιστικών δεδομένων και ανάλυση Τα δεδομένα μας προέρχονται από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (Ε.Ε.Δ.). Η Ε.Ε.Δ. έχει σκοπό την συλλογή στατιστικών δεδομένων για την εργασία, την ανεργία, το μορφωτικό επίπεδο και άλλα χαρακτηριστικά του πληθυσμού. Αυτή η έρευνα γίνεται σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα στοιχεία χρησιμοποιούνται για την παρακολούθηση των εξελίξεων στις αγορές εργασίας των χωρών. Πιο συγκεκριμένα έχουμε δεδομένα που συλλέχθηκαν και καλύπτουν την περίοδο 1999 έως Η συλλογή των δεδομένων σχεδιάστηκε εφαρμόζοντας τη δισταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία με πρωτογενή μονάδα δειγματοληψίας την επιφάνεια (ένα ή περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα) και δευτερογενή το νοικοκυριό. Οι επιφάνειες που ερευνήθηκαν σε ολόκληρη την επικράτεια ανέρχονται συνολικά σε και τα νοικοκυριά σε (ποσοστό 0,73% επί του συνόλου των νοικοκυριών). Τα χαρακτηριστικά της έρευνας (αριθμός των απασχολουμένων, ανέργων κλπ.) εκτιμήθηκαν με τον κατάλληλο αμερόληπτο εκτιμητή. Η εκτίμηση αυτή βασίστηκε στην πιθανότητα επιλογής των νοικοκυριών του δείγματος, στο ποσοστό ανταπόκρισης των νοικοκυριών και στην κατανομή του πληθυσμού κατά φύλο και ομάδες ηλικιών κάθε περιφέρειας. Επίσης η κατανομή του πληθυσμού προέκυψε λαμβάνοντας υπόψη τη διαχρονική τάση που παρουσιάζει ο πληθυσμός της χώρας κατά φύλο και ομάδες ηλικιών, καθώς και στον αριθμό των γεννήσεων, θανάτων και μεταναστών. Στο δείγμα τα ποσοστά ανεργίας των μεταναστών είναι στα ίδια επίπεδα με το εθνικό ποσοστό. Χρησιμοποιούμε επίσης πρωτογενή δεδομένα που προέρχονται από την ΕΕΔ και αφορούν μια ικανοποιητική περίοδο χρόνων ( ). Παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την προσφερόμενη εργασία και τις αμοιβές. Από αυτά τα δεδομένα θα κατασκευαστούν οι χρησιμοποιούμενες μεταβλητές στην ανάλυση μας. Παρέχεται επίσης πληροφόρηση για τον ακριβή χρόνο παραμονής των μεταναστών 28

30 στην Ελλάδα, κάτι που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο. Επίσης τα άτομα κατανέμονται κατά περιφέρεια και αστικότητα περιοχής που θα μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε τις επιμέρους τοπικές αγορές εργασίας. Τα δευτερογενή δεδομένα θα αντληθούν από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας. Θα περιέχουν πληροφορίες για τον πληθυσμό, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν σε επίπεδο Περιφέρειας και Νομού για το σύνολο της χώρας καθώς επίσης και για τον Ακαθάριστες Επενδύσεις Πάγιου Κεφαλαίου ανά περιφέρεια για την περίοδο Από τα παραπάνω δεδομένα θα πάρουμε δεκαπέντε περιφέρειες για την περίοδο 9 χρόνων ( ). Επεξεργαστήκαμε τα δεδομένα για να έχουμε κάποιες χρήσιμες μεταβλητές, οι οποίες παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Επίσης χρησιμοποιήσαμε μόνο τα άτομα ηλικίας 18 έως 64 ετών. Το ποσοστό απασχόλησης το ορίσαμε ως τον αριθμό των απασχολούμενων προς το συνολικό πληθυσμό. Η συμμετοχή στην αγορά εργασίας ορίζετε ως ο λόγος του εργατικού δυναμικού προς το συνολικό πληθυσμό. Το εργατικό δυναμικό περιλαμβάνει όλα τα άτομα που μπορούν και θέλουν να εργαστούν. Το ποσοστό ανεργίας είναι ο αριθμός των ανέργων προς το εργατικό δυναμικό. Επίσης πήραμε τον νεπέριο λογάριθμο του ωρομισθίου. Τα δεδομένα περιείχαν τους μηνιαίους μισθούς και έτσι χρειάστηκε να τροποποιηθούν κατάλληλα. Διαιρέσαμε τους μηνιαίους μισθούς προς τις εβδομαδιαίες ώρες εργασίας πολλαπλασιασμένες επί 4,2 για να καταλήξουμε στην μέση τιμή του ωρομισθίου. 29

31 Πίνακας 2. Ορισμοί των μεταβλητών Εξαρτημένες μεταβλητές Μεταβλητή Ορισμός Απασχόληση ( e) Η αναλογία του αριθμού των απασχολούμενων προς το συνολικό πληθυσμό Συμμετοχή στην αγορά Το ποσοστό του πληθυσμού, που ηλικιακά είναι εργασιακά εργασίας( p ) ενεργός, που απασχολείται ή ψάχνει για εργασία Ανεργία ( u) Το ποσοστό του πληθυσμού που ηλικιακά είναι ενεργό στην αγορά εργασίας, αλλά δεν εργάζεται Ωρομίσθιο (δτκ=2000) h Ωρομίσθιο ( w ) m Μηνιαίος ( w ) Ανεξάρτητες μεταβλητές Λόγος Μεταναστών- Γηγενών Μεταβλητές ελέγχου Ανώτερο/ Ανειδίκευτους Μεσαίο/ Ανειδίκευτους Ηλικία γηγενών Ηλικία μεταναστών Μηνιαίος μισθός (δτκ=2000) Ο λόγος του πληθυσμού των μεταναστών προς το πληθυσμό των γηγενών Λόγος πληθυσμού γηγενών για τα επίπεδα εκπαίδευσης (σε log) Λόγος πληθυσμού γηγενών για τα επίπεδα εκπαίδευσης (σε log) Μέση ηλικία γηγενών/100 Μέση ηλικία μεταναστών/100 Σημειώσεις: δτκ = δείκτης τιμών καταναλωτή Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται τα μέσα ποσοστά των ατόμων, για τα επίπεδα εκπαίδευσης και το ασκούμενο επάγγελμα, σε γηγενείς, μετανάστες και νεοεισερχόμενους μετανάστες (που ήρθαν στην Ελλάδα τα τελευταία πέντε έτη). Παρατηρούμε ότι οι νεοεισερχόμενοι μετανάστες έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό κατώτερης εκπαίδευσης και το χαμηλότερο ποσοστό ανώτερης εκπαίδευσης. Οι γηγενείς έχουν το υψηλότερο ποσοστό ανώτερης εκπαίδευσης, ενώ οι μετανάστες που είναι για περισσότερο από πέντε έτη στην Ελλάδα βρίσκονται στην ενδιάμεση κατάσταση επιπέδου εκπαίδευσης. Τα ανάλογα αποτελέσματα βλέπουμε και για την ειδίκευση των επαγγελμάτων που κατέχει οι κάθε ομάδα. Το ποσοστό γηγενών που εργάζονται ως ανειδίκευτοι εργάτες είναι πολύ χαμηλό σε σχέση με αυτό των μεταναστών και των νεοεισερχόμενων. Οι νεοεισερχόμενοι μετανάστες έχουν μεγαλύτερα ποσοστά σε ανειδίκευτη εργασία και χαμηλότερα σε ειδικευμένη σε σχέση με τους μετανάστες που βρίσκονται στην Ελλάδα περισσότερα από 5 έτη. 30

32 Παρατηρούμε δηλαδή, μια τάση που μας δείχνει ότι όσο περισσότερα χρόνια μένουν στην Ελλάδα οι μετανάστες, μπορούν πιο εύκολα να βρουν εργασίες που απαιτούν κάποιο επίπεδο εκπαίδευσης. Τα επαγγέλματα μέσης ειδίκευσης απασχολούν περίπου τα ίδια ποσοστά εργαζομένων της κάθε ομάδας, ενώ βλέπουμε πολύ χαμηλά ποσοστά στα επαγγέλματα υψηλής ειδίκευσης για τους μετανάστες γενικά, σε αντίθεση με τους γηγενείς. Πίνακας 3. Κατανομές για επίπεδο εκπαίδευσης και ασκούμενο επάγγελμα για μετανάστες και γηγενείς Εκπαίδευση Κατώτερο επίπεδο Μεσαίο επίπεδο Ανώτερο επίπεδο Γηγενείς Μετανάστες Νέο-εισερχόμενοι* Επάγγελμα Υψηλής ειδίκευσης Μέσης ειδίκευσης Ανειδίκευτοι Γηγενείς Μετανάστες Νέο-εισερχόμενοι* Τα στοιχεία αναφέρονται στο 2 ο τρίμηνο του 2007 (Έρευνα Εργατικού Δυναμικού) *όσοι μετανάστες εισέρχονται στην Ελλάδα τα τελευταία 5 έτη. Στον Πίνακα 4 έχουμε την περιγραφική στατιστική ανάλυση των μεταβλητών. Παρουσιάζονται οι μέσοι όροι και η τυπική απόκλιση των μεταβλητών που αναφέραμε αρχικά. Κοιτώντας τις επεξηγηματικές μεταβλητές του πίνακα βλέπουμε ότι κατά μέσο όρο ο πληθυσμός των μεταναστών είναι νεότερος σε σχέση με των γηγενών και ότι οι μετανάστες αποτελούν το 5.1% του συνολικού πληθυσμού των γηγενών. Από τον Πίνακα 4 βλέπουμε ότι συνολικά το 89.9% του συνολικού πληθυσμού εργάζεται και το υψηλότερο ποσοστό το έχουν οι ανώτερα εκπαιδευμένοι (92.5%). Άτομα με κατώτερο επίπεδο εκπαίδευσης έχουν σχετικά υψηλό ποσοστό απασχόλησης, που φτάνει κοντά σε αυτό των ανώτερα εκπαιδευμένων. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι οι ανειδίκευτοι εργαζόμενοι μπορεί να αποδέχονται ευκολότερα 31