ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ

Transcript

1 ΕΜΠ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΜΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΙΙ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ-ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΙ ΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΗΜΕΡΑ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΑ ΓΑΚΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2009

2 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 4

3 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΗΜΕΡΑ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΘΕΡΜΑ ΤΗΝ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΙ ΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΤΙΜΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

5 ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ, ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 7

6 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 11 ABSTRACT 12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ, ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΜΕΘΟ ΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ 17 ΜΕΡΟΣ Α ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 26 ΠΟΛΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ 28 Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΦΘΟΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ/ΜΑΖΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ 35 Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΗΜΟΣΙΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 54 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ 57 ΑΝΑ ΕΙΞΗ ΤΗΣ ΙΑΚΡΙΣΗΣ ΗΜΟΣΙΟΥ- Ι ΙΩΤΙΚΟΥ 64 ΜΟΡΦΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΒΑΘΜΟΙ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ 76 Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 78 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ 82 Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΤΟΑ: ΤΟ ΠΡΟΙΟΝ ΩΣ ΕΚΘΕΜΑ 82 ΤΑ ΠΟΛΥΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ: ΤΟ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΤΟΠΙΟ ΤΗΣ ΑΦΘΟΝΙΑΣ 86 ΤΟ SHOPPING MALL: ΤΟ ΝΕΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ 90 Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ SHOPPING MALLS ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 99

7 ΜΕΡΟΣ Β ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ-ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ- ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΝΕΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΗΜΟΣΙΟΥ- Ι ΙΩΤΙΚΟΥ 114 Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ Η Ι ΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ 115 Η ΘΕΑΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ: ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΙΟΝ ΕΚΘΕΜΑ ΣΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΙΑΦΗΜΙΣΗ ΤΟΥ SHOPPING MALL 122 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΑΜΑΤΟΣ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ 123 Η ΝΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΧΩΡΟ ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΟΥ 129 ΕΝΑΣ ΥΒΡΙ ΙΚΟΣ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ: ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ Ι ΙΩΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΗΜΟΣΙΟ 131 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 9 05 Η ΝΕΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΤΟΠΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ/ ΜΕΤΑ-ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ; 140 ΑΠΟ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΟ SHOPPING MALL ΤΟΥ ΠΡΟΑΣΤΙΟΥ 145 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ: ΤΟ SHOPPING MALL ΩΣ Η ΝΕΑ ΙΑΣΠΑΡΤΗ ΚΕΝΤΡΙΚΟΤΗΤΑ 148 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ: ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ/ Ή ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ 152 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΙΑΦΟΡΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑ ΕΣ 155 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 164 ΠΗΓΕΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 169

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανάπτυξη των πόλεων είναι άµεσα συνδεδεµένη, αφενός µε την ανάπτυξη του εµπορίου και αφετέρου µε την παραγωγή και την κατανάλωση, και κατά προέκταση µε την καταναλωτική κοινωνία. Ο δηµόσιος χώρος των Ευρωπαϊκών πόλεων υφίσταται ένα διαρκή µετασχηµατισµό ως αποτέλεσµα των µεταλλαγών στην οικονοµία και την κοινωνία. Η οικονοµία των πόλεων σε κάθε χρονική περίοδο διαµορφώνει τις κοινωνικές συµπεριφορές των κατοίκων, τον αστικό τρόπο ζωής και την αστική κουλτούρα. Τον 20ο αιώνα, και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, µπορεί εύκολα να διαπιστώσει κανείς την ταχύτητα και την έκταση των κοινωνικών, οικονοµικών, και χωρικών µετασχηµατισµών. Η πόλη µεγαλώνει µε γρήγορους ρυθµούς, επεκτείνεται πέρα από τον παραδοσιακό ιστό της, συνίσταται από νέες αστικές συγκεντρώσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση, το αστικό και το δηµόσιο φαίνεται πως µετατίθεται από το κέντρο της πόλης, κύριο πυρήνα πολιτικής, οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, και συγκρότησης της αστικότητας, σε νέους περιαστικούς πόλους, που διαφοροποιούνται ως προς τον αστικό χώρο, όχι µόνο σε επίπεδο χρήσεων γης, αλλά και σε επίπεδο οργάνωσης, συσχέτισης, και επικοινωνίας µεταξύ τους. Καθώς οι συνθήκες κατοίκησης του χώρου µετασχηµατίζονται, υπό την επίδραση του ιδιωτικού κεφαλαίου και της κατανάλωσης, η διάκριση δηµόσιου ιδιωτικού γίνεται όλο και πιο ισχνή, τα όρια µεταξύ τους γίνονται όλο και πιο συγκεχυµένα, όλο και πιο δυσδιάκριτα. Εκτός των άλλων, η έννοια του δηµόσιου βρίσκεται σε µια κατεύθυνση µεταλλαγής, όπως και η σηµασία των πόλεων, ως αποτέλεσµα της ανάπτυξης της καταναλωτικής συµπεριφοράς, των τεχνολογικών επιτευγµάτων, του διαδικτύου, και της παγκοσµιοποίησης. Με την παραδοχή της σχέσης αλληλεπίδρασης ανάµεσα στον υλικό χώρο της πόλης, την οικονοµία και την κοινωνία, η εργασία αυτή επιχειρεί την ανάγνωση και περιγραφή των µεταλλαγών του ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 11

10 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 12 δηµόσιου χώρου της µεταβιοµηχανικής πόλης από την σκοπιά της εξέλιξης του καπιταλιστικού οικονοµικού συστήµατος και την ανάπτυξη της κατανάλωσης. Εξετάζεται εάν, και σε ποιο βαθµό, οι σύγχρονοι χώροι κατανάλωσης, τύπου mall, αποτελούν δηµόσιους χώρους. Η πιο αναλυτικά, συναντώνται εκφάνσεις της δηµοσιότητας στους χώρους αυτούς, και πώς συνδέονται µε τους κατά παράδοση θεωρούµενους δηµόσιους χώρους της πόλης; Η εργασία διαρθρώνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε εξετάζονται η φύση και το περιεχόµενο της κατανάλωσης και η επίδρασή της στον υλικό χώρο της πόλης, -µε συνέπεια την εµφάνιση των νέων αρχιτεκτονικών και πολεοδοµικών µορφών των χώρων κατανάλωσης-, και την κοινωνία σε διάφορες ιστορικές περιόδους, το 19ο αιώνα, τις αρχές του 20ου, τις δεκαετίες 1950 και 1960 και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου -αρχές του 21ου αιώνα. Σε κάθε ιστορική περίοδο αναδεικνύεται το κοινωνικό-οικονοµικό πλαίσιο που οδήγησε στους χωρικούς µετασχηµατισµούς και την νέα σηµασιοδότηση του δηµόσιου χώρου. Η σύνθεση των χαρακτηριστικών που αναφέρονται τόσο στο δηµόσιο χώρο όσο και στην κατανάλωση, στοχεύει στη δηµιουργία ενός οδηγού ανάγνωσης και περιγραφής της σύγχρονης πραγµατικότητας. ABSTRACT The growth of cities is immediately connected, on one side with the growth of trade and on the other side with the production and the consumption, and at extension, with the consuming society. The public space of European cities suffers a permanent transformation as result of changes in the economy and the society. The economy of cities, in every time period, shapes the social behaviours of residents, the urban way of life and the urban culture. In the 20th century, and particularly in the last decades, someone can easily realise the speed and the extent of social, finances, and territorial transformations. The city grows with fast rhythms, is extended beyond its traditional web, is recommended by new urban concentrations. In this direction, the urban and public appear to be transferred by the centre of city, main core of policy,

11 economic, social and cultural activity, and constitution of urbanity, in new suburban poles, that are differentiated as for the urban space, not only in level of uses of ground, but also in level of organisation, cross-correlation, and communication between them. As the conditions of housing of space are converted, under the effect of private capital and consumption, the discrimination of public private becomes always leaner, the limits between them become always more indistinct, always more indistinguishable. Apart from that, the significance of public is found in a direction of transformation, just like the importance of cities, as a result of the growth of consuming behaviour, the technological achievements, the internet, and the globalisation. Accepting the relation of interaction among the material space of city, the economy and the society, this work attempts the reading and description of transformations of public space of post-industrial city from the viewpoint of development of capitalistic economic system and the growth of consumption. It is examined if, and in what extent, the modern spaces of consumption, type mall, constitute public spaces. Or more analytically, is it possible to meet expressions of publicity in these spaces, and how they are connected with the traditionally considered public spaces of city? The work is structured in such a way that are examined the nature and the content of consumption and its effect in the material space of city, - consequently the appearance the new architectural and urban forms of spaces of consumption -, and the society in various historical periods, the 19th century, the beginnings of 20th century, the decades 1950 and 1960 and the last decades of 20th century - beginning of the 21st century. In each historical period is elected the socio-economic frame that led to the territorial transformations and the new meaning of public space. The composition of characteristics that are reported so much in the public space, what in the consumption, aims in the creation of driver of reading and description of modern reality. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 13

12

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πόλη βρίσκεται σε ένα «συνεχές» αλλαγών. Είναι ίσως κοινότοπο να υπογραµµίσουµε (άρα το δεχόµαστε ως δεδοµένο) ότι, οι αλλαγές αυτές, σε κάθε χρονική περίοδο, σχετίζονται µε τις οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες και επηρεάζουν σηµαντικά τον χώρο της πόλης. Βέβαια ο χώρος της πόλης δεν υποδέχεται απλά τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά συµµετέχει δυναµικά σε αυτές. Σύµφωνα µε την άποψη του Ανρί Λεφέµπρ (Henri Lefebvre) για την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων µέσα στην αστική πραγ- µατικότητα, ο αστικός χώρος «δεν είναι απλά δοχείο των κοινωνικών σχέσεων, αλλά σηµαντικό στοιχείο της λειτουργίας και της ερµηνείας τους». 1 Με άλλα λόγια, η σχέση οικονοµίας, κοινωνίας και αστικού χώρου είναι συνεχώς µια ανοιχτή διαδικασία και µια σχέση αλληλοσυσχέτισης, αλληλεπίδρασης, αλλά και αλληλεξάρτησης. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 17 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ, ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΜΕΘΟ ΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η µελέτη των µεταλλαγών του δηµόσιου χώρου ξεκίνησε µε τη διαπίστωση πως σήµερα γίνεται λόγος, αλλά και δηµόσιος διάλογος, ανάµεσα σε αρχιτέκτονες, πολεοδόµους, κοινωνιολόγους, γεωγράφους και άλλες ειδικότητες που πραγµατεύονται ζητήµατα σχετικά µε τον χώρο της πόλης, για τις νέες συνθήκες «δηµοσιότητας», το νέο νόηµα στην έννοια «δηµόσιο» και την ανάγκη επαναπροσδιορισµού- επανακαθορισµού του δηµόσιου χώρου της πόλης σε συνάρτηση, από τη µία πλευρά, µε την σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, και από την άλλη, στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

16 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 18 Η συζήτηση γίνεται µε αφορµή την υποβάθµιση και την ιδιωτικοποίηση του δηµόσιου χώρου, µε ιδιαίτερη αναφορά στα µεγάλα εµπορικά κέντρα και τα malls, όπου η κύρια δραστηριότητα του κοινού αναφέρεται στην κατανάλωση. Στις σύγχρονες συνθήκες της αστικής ζωής που διαµορφώνονται από τον πολιτισµό της κατανάλωσης, ο δηµόσιος χώρος ιδιωτικοποιείται, αποκτά υπερβολική οικονοµική ανταλλακτική αξία, παράγεται µε άλλα λόγια από το ιδιωτικό για να καταναλωθεί στη συνέχεια από το ίδιο και πραγµατοποιεί τη λειτουργία του µέσα σε κλειστούς ιδιωτικούς επιχειρηµατικούς χώρους. Η µελέτη των µεταλλαγών του δηµόσιου χώρου είχε ως πρόθεση την διεύρυνση του δηµόσιου διαλόγου και τον εµπλουτισµό του µε ζητήµατα που αφορούν στην συσχέτιση του δηµόσιου χώρου µε τους µετασχηµατισµούς των χώρων κατανάλωσης. Επιπρόσθετα ζητήµατα που θα απασχολήσουν αυτή την εργασία αφορούν στην εξέλιξη των χώρων κατανάλωσης στα σύγχρονα εµπορικά κέντρα, αλλά και την σηµασία των χώρων κατανάλωσης στη διαδικασία ανάπτυξης του αστικού χώρου. Η εργασία προσπαθεί να διερευνήσει τη σχέση του δηµόσιου χώρου µε την κατανάλωση, υποθέτοντας (µε αφορµή ορισµένες ενδείξεις από προηγούµενες ιστορικές εποχές) ότι οι χώροι κατανάλωσης πολύ συχνά στην ιστορία έχουν το χαρακτήρα του δηµόσιου χώρου και ότι η διαδικασία της κατανάλωσης ευνοεί την εκδήλωση της δηµοσιότητας. Σήµερα, περισσότερο από κάθε άλλη χρονική περίοδο, φαίνεται να συµβαίνει µια µετάθεση του δηµόσιου χώρου (και της συνάθροισης του κόσµου) της πόλης «ποιοτικά», από τους χώρους πολιτικής και κοινωνικής δράσης (πλατείες, δρόµους) στους ιδιωτικούς χώρους κατανάλωσης (εµπορικά πολυκαταστήµατα και εµπορικές νησίδες), και «γεωγραφικά», ανάµεσα στους δύο πόλους της, από το κέντρο στην περιφέρειά της. Αυτή η παρατήρηση αποτέλεσε τη βασική υπόθεση για την οργάνωση της εργασίας. Το ερώτηµα εάν, και σε ποιο βαθµό, θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε σήµερα τους σύγχρονους χώρους κατανάλωσης ως

17 δηµόσιους χώρους ή πρόκειται απλώς για ψευτο δηµόσιους χώρους, αποτέλεσε από την αρχή βασικό ζήτηµα για τη συγκρότηση της συγκεκριµένης εργασίας. Η πιο αναλυτικά συναντώνται εκφάνσεις της δηµοσιότητας στους χώρους αυτούς και πώς συνδέονται µε τους κατά παράδοση θεωρούµενους δηµόσιους χώρους της πόλης; Στην υπόθεση εργασίας µας καλούµαστε να εξετάσουµε, να κατανοήσουµε, να περιγράψουµε και να αναλύσουµε ένα δίπολο εννοιών: αστικός χώρος χώροι κατανάλωσης, δηµόσιο ιδιωτικό, κέντρο περιφέρεια, συµµετοχή-αποκλεισµός. Ο δηµόσιος χώρος στα πλαίσια της εργασίας αυτής έχει διπλή υπόσταση: χώρος φυσικός υλικός και χώρος επικοινωνίας κοινωνικός. Έναυσµα για την διερεύνηση της αµφίδροµης σχέσης κατανάλωσης δηµόσιου χώρου αποτέλεσε η ραγδαία ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες διεθνώς, και στην Ελλάδα, των χώρων κατανάλωσης και ιδιαίτερα των εµπορικών κέντρων και των malls. Σηµασία στη διεξαγωγή της εργασίας έχει να εξετάσουµε, να µελετήσουµε και να αναλύσουµε απόψεις που σχετίζονται αφενός µε την ανάδυση της κατανάλωσης ως φαινόµενο του σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και να αναδείξουµε τα βασικά γνωρίσµατα των χώρων κατανάλωσης, ως οιονεί νέων τόπων εκδήλωσης του δη- µόσιου. Μεθοδολογικά διερευνώνται τα κείµενα θεωρητικών που έχουν ασχοληθεί µε την ανάλυση και την εννοιολόγηση του δηµόσιου χώρου, και κοινωνιολόγων που πραγµατεύονται ζητήµατα της κατανάλωσης. Η σύνθεση των χαρακτηριστικών που αναφέρονται τόσο στο δηµόσιο χώρο, όσο και στην κατανάλωση, θα αποτελέσει το ερµηνευτικό πλαίσιο και έναν οδηγό ανάγνωσης της σύγχρονης πραγµατικότητας. Η ανάγνωση της µεταλλαγής του δηµόσιου χώρου από τη σκοπιά των µετασχηµατισµών των χώρων κατανάλωσης,- δίνοντας έµφαση στο σύγχρονο εµπορικό κέντρο, τύπου mall,- αποτελεί την πρώτη µεθοδολογική επιλογή. Καθώς ο δηµόσιος χώρος είναι άρρηκτα συνδεδεµένος µε την αστική δοµή και αστική οργάνωση ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 19

18 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 20 αδιαµφισβήτητα επηρεάζεται και επηρεάζει τις νέες αστικές συγκεντρώσεις, οδηγεί σε χωρικούς µετασχηµατισµούς στο αστικό τοπίο, και έχει κοινωνικές επιπτώσεις σε ζητήµατα που αφορούν στην συµµετοχή και τον αποκλεισµό των πολιτών, ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία, την εθνότητα, την οικονοµική επιφάνεια. Αυτή είναι η δεύτερη µεθοδολογική επιλογή διερεύνησης της ανάπτυξης της πόλης και του δηµόσιου χώρου σε σχέση µε την κατανάλωση. Μεθοδολογικά εργαλεία αποτελούν η βιβλιογραφική έρευνα, η αρθρογραφία του ηµερήσιου τύπου και του διαδικτύου. Το κείµενο χωρίζεται σε δύο µέρη, διαρθρώνεται και οργανώνεται σε πέντε κύριες ενότητες. Ένα από τα θέµατα που θα µας απασχολήσει στην πρώτη ενότητα είναι η γένεση της κατανάλωσης, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και οι επιπτώσεις της στο άτοµο δέκτη και την πόλη, συγκεκριµένα το δηµόσιο χώρο. Με άλλα λόγια εξετάζεται η φύση και το περιεχόµενο της κατανάλωσης και η αµφίδροµη σχέση αλληλοσυσχέτισης και αλληλεπίδρασης µε την πόλη και την κοινωνία, η διαδικασία ανάδυσης της καταναλωτικής κοινωνίας και τα αίτια δηµιουργίας της. Η ανάλυση βασίζεται στη συστηµατική µελέτη και παρουσίαση κυρίως των απόψεων των κοινωνιολόγων Ζαν Μπωντριγιάρ, Ντάνιελ Μπελ, και των Ζίγκµουντ Μπάουµαν, Τζων Γκάλµπραιηθ, αλλά και των θεωρητικών Steven Miles & Malcolm Miles και άλλων θεωρητικών, όπως αυτές αναφέρονται στο βιβλίο τους Consuming Cities. Στη δεύτερη ενότητα επιχειρείται η περιγραφή και η παρουσίαση της σύνθετης, πολυδιάστατης και πολυσήµαντης έννοιας του δη- µόσιου χώρου, καθώς και των διαφόρων µορφών του, όπως αυτές διαµορφώθηκαν µέσα στις διάφορες χρονικές περιόδους, σε συνάρτηση βέβαια µε τις κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες, και βρήκαν την χωρική έκφρασή τους στον υλικό-φυσικό χώρο της πόλης. Υπό αυτή την έννοια ο δηµόσιος χώρος είναι άρρηκτα συνδεδεµένος µε την αστικότητα. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι θεωρητικές απόψεις των Χάνα Άρεντ, Ρίτσαρντ Σένετ και Γιούργκεν Χάµπερµας. Παράλληλα όµως, κρίνεται χρήσιµο να παρουσιαστούν κάποιες σύγχρονες ερµηνείες του δηµόσιου χώρου, όπως

19 της Ντόριν Μάσσεϋ, αλλά και των Neil Smith και Setha Low µε αναφορές στο βιβλίο τους The Politics of Public Space. Στην τρίτη ενότητα επιχειρείται η παρουσίαση και περιγραφή των χώρων κατανάλωσης 2 και των µετασχηµατισµών που λαµβάνουν χώρα σε αυτούς, σε συνάρτηση µε τις οικονοµικές και κοινωνικές αλλαγές από το 19ο αιώνα µέχρι σήµερα, και πως αυτό επιδρά στην έννοια δηµόσιο και στις µεταλλαγές του δηµόσιου χώρου. Για το λόγο αυτό, γίνεται µια συνοπτική ιστορική αναδροµή από το 19ο αιώνα µέχρι σήµερα, όπου αναδύεται ο συσχετισµός των χώρων κατανάλωσης µε τις αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής στην στροφή του 19ου αιώνα, ειδικότερα µε τη βιοµηχανική επανάσταση, µέχρι τη νέα τάξη πραγµάτων στο πλαίσιο της παγκοσµιοποίησης και της παγκόσµιας αγοράς, που κορυφώνεται τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Η νέα οικονοµική πραγµατικότητα φανερώνει και την αλλαγή στην κουλτούρα της σύγχρονης κοινωνίας, και αντανακλάται στον τρόπο µε τον οποίο επηρεάζει, αλλά και επηρεάζεται η οργάνωση, η δοµή, η ανάπτυξη και η µορφή της σύγχρονης πόλης. Αναφορές στο παρελθόν γίνονται ούτως ώστε να γίνουν συγκριτικές συσχετίσεις για την τυπολογία των χώρων κατανάλωσης και το κοινωνικο-οικονοµικό πλαίσιο. Στην τέταρτη ενότητα γίνεται µια προσπάθεια συσχέτισης µελέτης της σχέσης αλληλεπίδρασης κατανάλωσης και δηµόσιου χώρου. Αυτή η σχέση διαµορφώθηκε υπό την επιρροή της διαφή- µισης και του θεάµατος, αλλά και της γενικότερης κυριαρχίας, τις τελευταίες, δεκαετίες του ιδιωτικού έναντι του δηµόσιου. Οι σύγχρονοι χώροι κατανάλωσης δηµιουργούνται µε το πρότυπο του δη- µόσιου χώρου, αλλά γίνονται αντικείµενο εκµετάλλευσης από το ιδιωτικό. Ο σύγχρονος σχεδιασµός χρησιµοποιεί ως µέσα προσέλκυσης του καταναλωτικού κοινού εκτός από τα ίδια τα προϊόντα και το χώρο κατανάλωσης, το ίδιο το αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και τον τόπο στον οποίο βρίσκεται, διαµορφώνοντας µια νέα µαζική κουλτούρα και ένα σύγχρονο τρόπο ζωής. Οι σύγχρονοι χώροι κατανάλωσης «υπόσχονται» την εµπειρία του δηµόσιου χώρου και ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 21

20 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 22 πολύ περισσότερο µια συναρπαστική εµπειρία ζωής. Στην πέµπτη και τελευταία ενότητα εξετάζεται και περιγράφεται η νέα γεωγραφία των χώρων κατανάλωσης στην σύγχρονη µεταβιοµηχανική πόλη. Η µετάβαση των χώρων κατανάλωσης από τον παραδοσιακό ιστό της πόλης στα προάστια, στις αστικές προεκτάσεις και συγκεντρώσεις, έχει αφενός επιπτώσεις στο αστικό τοπίο και αφετέρου κοινωνικές επιπτώσεις που σχετίζονται µε τη δυνατότητα πρόσβασης στο δηµόσιο χώρο. Η νέα εµπειρία του δηµόσιου χώρου, όπως διαµορφώνεται από τον κόσµο της διαφήµισης αλλά και προβάλλεται από τη µαζική κουλτούρα, παρόλο που γίνεται σε συνθήκες δηµοσιότητας, δεν προσφέρεται ελεύθερα σε όλους τους πολίτες, αλλά απευθύνεται ενίοτε σε συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 01 Ντίνα Βαΐου, Μαρία Μαντουβάλου, σηµειώσεις µε τίτλο: Επιλεκτική αναδροµή στη µελέτη της πόλης «Μετά το 1968» για το µάθηµα Μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη τον 20ο αιώνα του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών Αρχιτεκτονική Σχεδιασµός του Χώρου, κατεύθυνση Β : Πολεοδοµία και Χωροταξία, σ Στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, θεωρούµε ως αυτονόητο και δεδοµένο ότι οι χώροι κατανάλωσης αναπτύσσονται στις πρωτεύουσες ή στα µεγάλα αστικά κέντρα των χωρών, όπου υπάρχει συρροή πληθυσµού και κεφαλαίου και δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για µαζικό εµπόριο και κατανάλωση προϊόντων.

21 ΜΕΡΟΣ Α ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 02 ΗΜΟΣΙΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 03 ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ «κάθε επιθυµία, σχέδιο, ανάγκη, κάθε πάθος και σχέση συνοψίζεται ή υλοποιείται ως σηµείο και ως αντικείµενο ώστε να αγορασθεί και να καταναλωθεί» 3 Jean Baudrillard

22

23 01 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Όπως ακριβώς η βιοµηχανική συγκέντρωση έχει σαν αποτέλεσµα µιαν ολοένα αυξανόµενη παραγωγή αγαθών, έτσι και η αστεακή συγκέντρωση 4 έχει σαν αποτέλεσµα µιαν απεριόριστη ανάδυση αναγκών. Ζαν Μπωντριγιάρ 5

25 ΠΟΛΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Οι Ευρωπαϊκές πόλεις ιδρύονται στην πλειοψηφία τους το Μεσαίωνα σε διασταυρώσεις εµπορικών χερσαίων και θαλάσσιων δρόµων, δηλαδή φυσικών οδών επικοινωνίας. Οι πόλεις στην ακµή του Μεσαίωνα ήταν πρωταρχικά παζάρια και κέντρα παραγωγής εµπορευµάτων (Bookchin, 1979:37) και οι λειτουργίες τους ήταν κυρίως οικονοµικές δραστηριότητες εµπορικές και χειροτεχνικές. Η οικονοµία των πόλεων ήταν ανταλλακτική και βασιζόταν στην απλή εµπορευµατική παραγωγή ένα τρόπο παραγωγής όπου οι χειροτέχνες χρησιµοποιούσαν το παζάρι για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους και όχι για να συσσωρεύσουν κεφάλαιο 6 (Bookchin, 1979: 38). Σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ακόµα και τον 9ο αιώνα 7 που χαρακτηρίζεται από την διακοπή του Μεσογειακού εµπορίου, εξ αιτίας της ισλαµικής εισβολής, αλλά και από τους Νορµανδούς στις βόρειες θάλασσες, την έλλειψη ισχυρών κέντρων συναλλαγών που προσελκύουν το χρήµα και την παρακµή του εµπορίου και κατ επέκταση την οικονοµική παρακµή των πόλεων, παρατηρείται αρκετά µεγάλος αριθµός τοπικών αγορών (mercata, mercatus), περιορισµένης όµως εµπορικής δραστηριότητας (καθαρά περιστασιακό εµπόριο) 8, και οι έµποροι δεν ανήκουν στην τάξη των επαγγελµατιών εµπόρων-µεταπρατών. Κάθε πόλη είχε την αγορά της που λειτουργούσε µία φορά την εβδοµάδα, όπου έφερναν τα προϊόντα τους οι χωρικοί της περιοχής. Ακόµα και σε εκείνη την περίοδο παρακµής του εµπορίου έχουµε περιπτώσεις ετήσιας εµποροπανήγυρης 9 (annalis mercatus). 10 Η αναγέννηση του εµπορίου, αλλά και των πόλεων πραγµατοποιείται µε τον πρώιµο χρηµατοοικονοµικό και εµπορικό καπιταλισµό µόλις το 13ο αιώνα από τους εµπόρους που σχηµατίζουν την ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 27

26 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 28 ανερχόµενη αστική τάξη. Άλλωστε η ανάκαµψη και η ανάπτυξη του µεγάλου εµπορίου το 12ο και 13ο αιώνα εγγράφονται στη λεγόµενη, όχι χωρίς υπερβολή «εµπορική επανάσταση» 11. Τα αγροτικά προϊόντα δεν περιορίζονται για απλή κατανάλωση των ιδιοκτητών και καλλιεργητών της γης, αλλά εντάσσονται στη γενικότερη εµπορευµατική κυκλοφορία ως αντικείµενα ανταλλαγής ή πρώτες ύλες. Την περίοδο εκείνη διαµορφώνονται επίσης οι συνθήκες διεξαγωγής εµπορίου µεγάλων διαδροµών και οι πόλεις µετασχηµατίζονται σε κέντρα εµπορίου, παραγωγής και κατανάλωσης. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την αποδυνάµωση του φεουδαρχικού συστήµατος 12, την αναζωπύρωση των συναλλαγών και την θέσπιση της σύγχρονης πόλης. Οι µεγάλες πόλεις αποτελούν κέντρα εµπορίου και βιοτεχνικά κέντρα, µε περιζήτητα προϊόντα εξαγωγής, όπως υφάσµατα από τη Φλάνδρα, γούνες του Βορρά, αραβικά και βυζαντινά µεταξωτά υφάσµατα. Οι νέες αγορές αναπτύσσονται χάρις στη ναυσιπλοΐα και το εξωτερικό -αποικιοκρατικό εµπόριο 13, και στην περίπτωση των πόλεων της Φλάνδρας χάρις στη γηγενή βιοµηχανία, που στην περίπτωση αυτή είναι η υφαντουργία. Η ζήτηση των προϊόντων και η αύξηση των αγοραστών δηµιουργεί νέες αγορές στα «άστεα» (Πιρέν, 2003) που δίνουν ώθηση στην παραγωγή των προϊόντων. Αυτό συνεπάγεται την συγκέντρωση πληθυσµού στις πόλεις και την οικονοµική ανάπτυξη τους. Οι νέες οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες της πόλης διαµορφώνουν ένα ξεχωριστό τρόπο ζωής και έναν ξεχωριστό πολιτισµό. Οι πόλεις ξεχωρίζουν από την ύπαιθρο και αποτελούν πόλο έλξης του πληθυσµού. Αυτό που παρατηρείται το 13ο αιώνα είναι ο σχη- µατισµός µιας νέας αστικής γεωγραφίας από µικρές πόλεις-αγορές (γύρω από τα τείχη των αρχαίων πόλεων) και από αρχαίες πόλεις. Ο αστικός χώρος αποτελείται από το κέντρο και το προάστιο ως διακριτές χωρικές ενότητες που ακόµα δεν θεωρούνται

27 ενιαίος αστικός χώρος. Οι αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και στην οικονοµία των πόλεων, οδηγούν και στις αλλαγές στον τρόπο συγκρότησης της αστικής κοινωνίας. «Οι δραστηριότητες και οι εξαρτήσεις που ως τώρα ήταν περιορισµένες στο πλαίσιο της οικιακής οικονοµίας, περνούν το κατώφλι του νοικοκυριού και περνούν στο φως της δηµοσιότητας» 14 και καθορίζουν τη φυσιογνωµία του δηµόσιου χώρου. «Ση- µείο προσανατολισµού της σύγχρονης οικονοµίας δεν είναι πια ο οίκος, αλλά η αγορά. Είναι µια οικονοµία των εµπορικών συναλλαγών» 15. Η αγορά, από µια περιθωριακή πηγή αγαθών και υπηρεσιών, µεταφέρθηκε στο κέντρο της οικονοµικής ζωής. 16 Οι νέες αγορές και οι εµποροπανηγύρεις και οι εκθέσεις 17 αποτελούσαν χώρο συνάντησης και συναναστροφής. Οι εµπορικές δραστηριότητες κυρίως στις εµποροπανηγύρεις 18, ήδη από τον Μεσαίωνα, έφερναν σε επαφή τους εµπόρους των διαφόρων περιοχών. Ο δη- µόσιος χώρος των πόλεων του Μεσαίωνα αποκτά νέα λειτουργία και νόηµα σε σχέση µε τις πόλεις της αρχαιότητας, -που ο δηµόσιος χώρος έχει κυρίως πολιτικό χαρακτήρα-, και εµφανίζεται άρρηκτα συνδεδεµένος µε το εµπόριο, την αγορά και την κατανάλωση αγαθών, και µετασχηµατίζεται σε χώρο κοινωνικό συµβολικό, χώρο ενεργής συµµετοχής στις αγοροπωλησίες, κοινωνικής διαπλοκής αγοραστή-πωλητή. Έντονη διχογνωµία παρατηρείται στους κόλπους των Κοινωνικών Επιστηµών για το πότε πραγµατοποιήθηκε η λεγόµενη «καταναλωτική επανάσταση» και αναδύθηκε η καταναλωτική κοινωνία. Η µήπως η καταναλωτική επανάσταση δεν ήταν τίποτα άλλο παρά µια επινόηση του βιοµηχανικού συστήµατος παραγωγής προκειµένου να µυήσει την κοινωνία στην κατανάλωση µέσα από τη διαδικασία µεγέθυνσης των αναγκών τους (Μπωντριγιάρ, 2000); Η ιδεολογία της κατανάλωσης προσπάθησε να πείσει τους ανθρώπους πως µε την «Καταναλωτική Επανάσταση» θα γινόταν η µετάβαση από την «οδυνηρή και ηρωική Εποχή της Παραγωγής ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 29

28 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 30 στην ευφορική Εποχή της Κατανάλωσης, στην οποία επιτέλους δικαιώνονται ο άνθρωπος και οι πόθοι του» (Μπωντριγιάρ, 2000: 89). Και η ιδεολογία, σύµφωνα µε τον Γκυ Ντεµπόρ, δεν είναι παρά «η αφηρηµένη βούληση του καθολικού και η ψευδαίσθησή του» (Ντεµπόρ, 1986:52). Όµως παραγωγή και κατανάλωση εξυπηρετούν την αναπαραγωγή του συστήµατος των παραγωγικών δυνά- µεων και των µηχανισµών ελέγχου τους (Μπωντριγιάρ, 2000: 89). Πρόκειται για µια συνθήκη κυριαρχίας του συστήµατος µέσα από µια εκλεπτυσµένη εκµετάλλευση των ανθρώπων ταυτόχρονα ως παραγωγών, ως καταναλωτών προϊόντων και ως καταναλωτών χώρου. 19 εν είναι εύκολο να απαντήσει κανείς στο ερώτηµα πότε η δυτική κοινωνία γίνεται «καταναλωτική». Η καταναλωτική κοινωνία είναι το προϊόν του ύστερου καπιταλισµού ή µήπως υπάρχει µια άλλη ερµηνεία της σχέσης ανάµεσα στην κατανάλωση και την πόλη; Πρόκειται για µια αµφίδροµη δυναµική σχέση της πόλης µε το εµπόριο-κατανάλωση, όπου η σύσταση της πόλης ευνοεί την ανάπτυξη του εµπορίου και της κατανάλωσης, ενώ την ίδια στιγµή οι µεταλλαγές στον αστικό χώρο συνδέονται σε κάθε ιστορική περίοδο µε τις εµπορικές δραστηριότητες και τις συνθήκες κατανάλωσης. Φαίνεται πως, ήδη από το 16ο αιώνα, την περίοδο της εµπορικής επανάστασης µε τη σταδιακή δηµιουργία µιας διεθνούς αγοράς εµπορευµάτων, έχουµε την εµφάνιση της καταναλωτικής κοινωνίας 20. Ψήγµατα καταναλωτικής συµπεριφοράς υπήρχαν στις ανταλλακτικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν την περίοδο της εµποροκρατίας, πριν την εκβιοµηχάνιση. Ήδη στις αρχές του17ου αιώνα, η Γαλλική αγορά, οι εµποροπανηγύρεις, οι εκθέσεις, τα φεστιβάλ ήταν τα κέντρα διεξαγωγής της κατανάλωσης (Braudel, 1974) 21. Η οργάνωση και η ανάπτυξή της πόλης, καθώς και η ανάδυση της ηγεµονικής αστικής τάξης, παίζει κυρίαρχο ρόλο σε αυτή την

29 διαδικασία, διότι οδήγησε σε νέες συνθήκες παραγωγής και κατανάλωσης. Μεγάλο µέρος της διαµάχης σχετικά µε το ρόλο της πόλης την εποχή της νεωτερικότητας (βιοµηχανική εποχή) συνδέεται στενά µε τη θεώρηση της πόλης ως τον πρωταρχικό πυρήνα οικονοµικής συγκέντρωσης. Η πόλη αποκτά κρίσιµο ρόλο από τη στιγµή που συνιστά µία εστία παραγωγής, και στη συνέχεια αποτελεί ένα δίκτυο παραγωγής και διακίνησης εµπορευµάτων και υπηρεσιών. Υπάρχουν σηµαντικές ιστορικές συνδέσεις ανάµεσα στις πόλεις και στην κατανάλωση που τοποθετούνται στην καρδιά της νεωτερικότητας (Miles- Paddison,1998) 22. Ήδη από το 18ο αιώνα, η αγορά των προϊόντων επεκτάθηκε δρα- µατικά, ενώ ο κοινωνικός ανταγωνισµός παρείχε µια κινητήριο δύναµη για κατανάλωση. Μαζί µε την επέκταση των αγορών, επεκτείνονται και οι επιλογές του καταναλωτή γενικότερα, µε αποτέλεσµα η ευκαιρία για κατανάλωση να είναι, περισσότερο από ποτέ, ατοµικιστική ευκαιρία. Για πολλούς ανθρώπους, η κατανάλωση δεν ήταν πια µία ασήµαντη εκδοχή της οικιακής ζωής, αλλά µία κύρια δραστηριότητα αυτή καθ αυτή. Την περίοδο εκείνη φαίνεται πως αρχίζει να υπάρχει µια στοιχειώδης ανάπτυξη της διαφήµισης και του µάρκετινγκ, προκειµένου τα καταναλωτικά αγαθά να γίνουν γνωστά σε ευρύτερες κοινωνικές µάζες. Εν τω µεταξύ, το 18ο αιώνα στην Αγγλία µικρές επιχειρήσεις παρήγαγαν καταναλωτικά αγαθά όπως κεραµικά, κοσµήµατα, ρούχα, κουµπιά και καρφίτσες. Οι καταναλωτές αυτών των προϊόντων κατοικούσαν στις µεγαλύτερες πόλεις, όπως το Μπέρµινγχαµ, το Μπρίστολ, το Λιτς, το Λίβερπουλ, καθώς και στο Λονδίνο: όλες αυτές οι πόλεις ήταν ανοιχτές στην πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή του Λονδίνου λόγω της ανάπτυξης του δικτύου των σιδηροδρόµων και του οδικού δικτύου, αλλά και το δίκτυο των καναλιών 23. Με άλλα λόγια, ανεξάρτητα µε το τι συντέλεσε στην καταναλωτική επανάσταση, οι πόλεις µακράν υπήρξαν το προϊόν και ο καταλύτης του καταναλωτικού ήθους (Porter, 1990) 24. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 31

30 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 32 Η καταναλωτική επανάσταση είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την βιοµηχανική επανάσταση το 18ο αιώνα ( ) και οι αλλαγές που επέφερε στην παραγωγή αναπόφευκτα οδήγησαν σε αλλαγές στο γούστο, τις επιθυµίες και τις προτιµήσεις του αγοραστικού κοινού, που αναζητά πλέον τα νέα καινοτόµα προϊόντα (McKendrick et al., 1982) 25. Με σχηµατικό τρόπο µπορούµε να πούµε ότι η µαζική παραγωγή ανταποκρίθηκε στη µεγάλη ζήτηση για προϊόντα στις πόλεις µε µεγάλη πληθυσµιακή συγκέντρωση (αστικοποίηση) και οδήγησε στη µαζική κατανάλωση, κάτι ανάλογο πραγµατοποιήθηκε σε µικρότερο όµως βαθµό την µερκαντιλιστική περίοδο. Άλλωστε «κάθε µορφή κατανάλωσης που παρατηρείται ως τυπική σε µια ορισµένη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας µπορεί να παρουσιαστεί χωρίς δυσκολία ως µια ελαφρώς τροποποιηµένη παραλλαγή παλαιότερων µορφών.» 26 Στην Αγγλία 27 µπορεί να γίνει λόγος για µια µορφή καταναλωτικής επανάστασης, ήδη από το 18ο αιώνα, όπου για πρώτη φορά ήταν πιθανό να αναγνωρίσει κανείς µία κοινωνία µέσα στην οποία τα υλικά υπάρχοντα αποκτούσαν λιγότερη αξία για την αντοχή τους και περισσότερο για το πόσο ακολουθούσαν την µόδα. Περισσότερο ενδιαφέρον σε αυτό το στάδιο της ιστορίας παρουσιάζει ο µετασχηµατισµός του χώρου της πόλης. Ο 18ος αιώνας ανέδειξε προηγούµενες τάσεις οι οποίες σχετίζονταν µε τις νέες µορφές των κτιρίων και της οικιακής επίπλωσης και φυσικά της ανάγκης για νέες ιδέες ιδιωτικότητας-αποµόνωσης (McCracken). 28 Ο 19ος αιώνας ήταν ένας αιώνας αλλαγής στην οικονοµία και τις κοινωνικές σχέσεις, και η κατανάλωση έπαιξε ένα κύριο ρόλο σε αυτή την αλλαγή. Η κλιµάκωση της καταναλωτικής επανάστασης εκείνη την περίοδο παρουσιάστηκε µε τον καλύτερο τρόπο στην έκθεση του Παρισιού το Η έκθεση ήταν πρωτοποριακή λόγω της έµφασης που δόθηκε στα εµπορεύµατα, και στη δηµιουργία ενός ονειρικού κόσµου κινητήρα της καταναλωτικής επιθυµίας. Στο πλαίσιο της καταναλωτικής κοινωνίας, η πλειοψηφία του κό-

Δείτε περισσότερα