Τα παπούτσια του Tαξιάρχη. KΡΙΤΑΜΟ το παραθαλάσσιο. Πανδοχεία, καταγώγεια και χάνια. Μαθητές - Αγρότες. Ιεράπετρα. ξενοδοχείο.

Transcript

1 ΥΠΕΡ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 63 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ της To στην ξενοδοχείο Ορτάνς Μαντάμ Ιεράπετρα Τα παπούτσια του Tαξιάρχη KΡΙΤΑΜΟ το παραθαλάσσιο Πανδοχεία, καταγώγεια και χάνια Μαθητές - Αγρότες

2

3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 Χαλκιαδάκης ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ 10 ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ του Νίκου Ψιλάκη 16 Κληρώσεις 18 ΦΩΤΟΠΟΙΗΜΑΤΑ της Έφης Ψιλάκη 28 Προϊοντικά ΝΕΑ Μαντάμ Ορτάνς 30 Το ξενοδοχείο της στην Ιεράπετρα της Έφης Ψιλάκη 38 Πανδοχεία, καταγώγια και χάνια της Έφης Ψιλάκη 46 Τα παπούτσια του Ταξιάρχη του δρ Γ. Ν. Αικατερινίδη 52 Το Αλφαβητάρι του Μηλιωτογιάννη 54 ΚΡΙΤΑΜΟ το παραθαλάσσιο του Νίκου Ψιλάκη 62 Τα Χανιά του Όταν οι ΝΑΖΙ ακρωτηρίαζαν τους ήρωες της Κρήτης του Νίκου Ψιλάκη 74 Μαθητές - Αγρότες του Μανώλη Μακράκη Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ FAX: Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

5

6 ΤΑΝΕΑΜΑΣ Ο ιδιαίτερα αγαπητός σεφ φωτογραφήθηκε με όλους, μικρούς και μεγάλους. Η πιο γλυκιά Γιορτή Γεύσης στο ΜΑΧ Ηρακλείου με τον Στέλιο Παρλιάρο! Για περισσότερες από 2 ώρες μικροί και μεγάλοι φίλοι της ζαχαροπλαστικής είχαν τη χαρά να βλέπουν στο ΜΑΧ Ηρακλείου το Στέλιο Παρλιάρο να παρασκευάζει γλυκές συνταγές, ακόμα και για τους πιο απαιτητικούς! Οι επισκέπτες δοκίμασαν πολλές και διαφορετικές γεύσεις φτιαγμένες με βούτυρο Lurpak, τυρί κρέμα BUKO και προϊόντα Arla, όπως κέικ, κρέμες και φυσικά το περίφημο παγωμένο μωσαϊκό. Οι πιο φανατικοί θαυμαστές κρατούσαν μαζί τους βιβλία του συγγραφέα, περιοδικά με συνταγές, ακόμα προϊόντα Arla, για την παρασκευή γλυκών στο σπίτι, με την υπογραφή του Στέλιου Παρλιάρου στη συσκευασία! Ξεχωριστή ήταν η περίπτωση του νεαρού Τουτουντζόγλου Μάριου που έφτιαξε κέικ σοκολάτας και το έφερε στο ΜΑΧ για να το δοκιμάσει ο σεφ. Ο φιλικός Στέλιος Παρλιάρος συνεχάρη τον νέο, φιλόδοξο ζαχαροπλάστη και τον προέτρεψε να προσφέρει περήφανα το γλυκό του σε όλους τους παρευρισκομένους! Ο ιδιαίτερα αγαπητός σεφ φωτογραφήθηκε με όλους, μικρούς και μεγάλους και απάντησε σε δεκάδες ερωτήματα για συνταγές, μικρά μυστικά, τεχνικές και φυσικά για τα υλικά που χρησιμοποιεί. Σε 2 ακόμα εκδηλώσεις στα super markets Χαλκιαδάκης 30 τυχεροί παρέλαβαν στα καταστήματα της οδού Ηρακλή και της λεωφόρου Θερίσου, από τον ίδιο το συγγραφέα Στέλιο Παρλιάρο, βιβλία με τις πιο γλυκές παραλλαγές, συνταγές διαίτης, και φυσικά συνταγές σοκολάτας! 6 Οι επισκέπτες δοκίμασαν πολλές και διαφορετικές γεύσεις...

7

8 ΤΑΝ ΑΜΑΣ Πιο συστηματικά, πιο δυναμικά, πιο ανθρώπινα δίπλα στον συνάνθρωπο που έχει ανάγκη Η εταιρεία Χαλκιαδάκης στηρίζει μέχρι σήμερα συστηματικά φιλανθρωπικές πρωτοβουλίες, συσσίτια, κοινωνικά παντοπωλεία, κοινωνικούς φορείς, πολιτιστικούς συλλόγους, ακόμη και μεμονωμένα περιστατικά από τη μιαν άκρη της Κρήτης μέχρι την άλλη, από τη Σητεία ως τα Χανιά. Από τις αρχές του Οκτώβρη στεκόμαστε πιο δυναμικά, πιο συστηματικά, πιο ανθρώπινα δίπλα στον άνθρωπο που έχει ανάγκη, και μάλιστα με τη συμμετοχή των πελατών μας. Σ αυτή τη δύσκολη εποχή, ακόμη και η πιο μικρή προσφορά υλικών αγαθών μπορεί να αποδειχτεί πολύτιμη προσφορά ζωής και αγάπης. Από τις αρχές του Οκτώβρη συνεργαζόμαστε με την εθελοντική ομάδα Give που έχει υιοθετήσει 80 οικογένειες με προβλήματα επιβίωσης στο Ηράκλειο. Σε επτά καταστήματα θα βρείτε ειδικά κιβώτια συλλογής τροφίμων (γάλα και παιδικές τροφές μακράς διάρκειας) τα οποία προορίζονται για τον πάσχοντα συνάνθρωπο, για τις οικογένειες που βιώνουν πιο έντονα τις συνέπειες της κρίσης. Ειδικά για τον Οκτώβρη θα συλλέγουμε, σε τρία καταστήματά μας, παιδικές πιτζάμες και σχολικά είδη. Είμαστε σίγουροι πως ακόμη και η πιο μικρή προσφορά θα πιάσει τόπο! Θα ελαφρύνει την αγωνία και θα προσφέρει ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Τα κουτιά για γάλα & παιδικές τροφές μακράς διάρκειας βρίσκονται στα καταστήματα: 1. ΜΑΧ Αλικαρνασσού 2. ΜΑΧ Θερίσου & Λεβήνου 3. ΜΑΧ Κρασαδάκη 4. Ηρακλή 5. Αντιστάσεως 6. Ούλαφ Πάλμε 7. Ακαδημίας επίσης παιδικές πιτζάμες συλλέγουμε στα καταστήματα: 1. ΜΑΧ Αλικαρνασσού 2. ΜΑΧ Κρασαδάκη 3. Ακαδημίας Η συλλογή των προϊόντων θα γίνεται από τους εθελοντές της ομάδας GIVE κάθε βδομάδα και θα διανέμονται στις οικογένειες, αντίστοιχα με τις καταγεγραμμένες ανάγκες. Aυτό το μήνα μαζεύουμε ΣΧΟΛΙΚΑ & ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΠΥΤΖΑΜΕΣ ΓΑΛΑ & ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΤΡΟΦΕΣ ΜΑΚΡΑΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ για οικογένειες της πόλης μας που έχουν ανάγκη τη βοήθεια μας 8

9 9

10 10 N ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & κεiμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

11 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Τα χρώματα λιγοστά, ελάχιστα. Της γης οι ρυτίδες Έχει κι η γης ρυτίδες! Εκατομμύρια χρόνια χρειάστηκαν, εκατομμύρια άνεμοι φύσηξαν κι άλλες τόσες βροχές αυλάκωσαν το φλοιό της. Στάθηκα στα απεναντινά βουνά και θαύμαζα το θαύμα καθώς είχε γυρίσει ο ήλιος κι έστελνε τις πλαγιαστές ακτίνες του στο χωματοβούνι του νότου. Τα χρώματα λιγοστά, ελάχιστα. Θα έλεγε κανείς πως είναι μια διακύμανση του κίτρινου με πράσινες πινελιές ενδιάμεσα. κι όμως! Δεν χρειάζεται πολύ για να καταλάβει κανείς ότι η ομορφιά τούτου του τοπίου είναι η λιτότητά του! 11

12 N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & κεiμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Αν περνάτε ανοίξτε την πόρτα. Κάποιος ερημίτης άγιος θα σας κοιτάξει από το τέμπλο. 12

13 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Βιγλάτορες των αιθέρων Αντιστέκεται στο χρόνο Εκεί στη νότια ακτή της κρήτης. Στον «οπίσω αιγιαλό», όπως θα έλεγε κι εκείνος ο λόγιος ασκητής πριν από δέκα και πλέον αιώνες. Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλο ανθρώπινο δημιούργημα, άλλος ναός που να τον δέρνουν οι άνεμοι του νότου με τόση μανία, που να τον φοβερίζουν τα κύματα του Λιβυκού κι εκείνος να αντιστέκεται για περισσότερα από χίλια χρόνια λες και χτίστηκε χτες. Βρίσκεται στα Σφακιά, ανατολικά της Αγιάς Ρουμέλης. Πάνω στο κύμα. Τον έχτισε ο ακαταλάγιαστος Άι κυρ Γιάννης γύρω στο έτος μ.χ. και τον αφιέρωσε στον Απόστολο των Εθνών, τον Παύλο, για να θυμίζει το πέρασμά του από την κρήτη. Αν περνάτε ανοίξτε την πόρτα. κάποιος ερημίτης άγιος θα σας κοιτάξει από το τέμπλο. και θα ναι σαν να σας κοιτάζουν όλοι οι αιώνες μαζί. κι όλοι οι άγιοι. Μάλλον που δεν κατάλαβαν ότι τους σημάδευε με το πιο αθώο χάδι του ο τηλεφακός. Συνέχισαν το πέταγμά τους χωρίς να καταδεχτούν να κοιτάξουν εμάς τους γήινους, μέχρι που χάθηκαν πίσω από τα ψηλώματα του Ανάβλοχου. Να είχαν σύναξη εκείνη τη μέρα; Να μιμήθηκαν τις ανθρώπινες συνήθειες και να ξεκίνησαν για μια πρωινή εκδρομή; Ή μήπως φοβήθηκαν τους κρότους που ακούστηκαν παραδίπλα ύστερα από μια ανθρώπινη παρέμβαση στο τοπίο; Ότι κι αν συνέβη, τούτοι οι περήφανοι βιγλάτορες των αιθέρων συνέχισαν τον δρόμο τους. κι εμείς συνεχίσαμε να θαυμάζομε την ομορφιά της ζωής 13

14 N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & κεiμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Πρόλαβαν άλλοι Δεν χρειάζεται να αναρωτηθεί κανείς τι συνέβη σ αυτό το ρημαγμένο χωριό της κρητικής ενδοχώρας. Η γλώσσα της απόγνωσης τα λέει όλα με έξι λέξεις και ένα άρθρο: «Η αποθήκη είναι άδεια. Προλάβανε άλλα καθίκια». Γύρω από τη μεταλλική κλειδαριά φαίνονται καθαρά τα ίχνη της διάρρηξης. κάποιοι (άγνωστοι ασφαλώς) έκοψαν τη λαμαρίνα, άνοιξαν την πόρτα και δεν άφησαν τίποτα. Ο νοικοκύρης του σπιτιού που βλέπει πως δεν ορίζει πια ούτε τον κόπο, ούτε την περιουσία του, πήρε πινέλο και μπογιά κι έγραψε μια λιτή προειδοποίηση στην πόρτα της αποθήκης. Όχι για να συγκινήσει. Αυτοί που ρημάζουν την ύπαιθρο δεν καταλαβαίνουν από τέτοια, δεν πιάνουν από φιλότιμο. Να προειδοποιήσει, λοιπόν. Να πει στους μελλοντικούς διαρρήκτες ότι θα κάνουν άδικο κόπο. κι ακόμη, να αφήσει χαραγμένη στο μέταλλο μια κραυγή διαμαρτυρίας για τα όσα συμβαίνουν στον τόπο του. Η γλώσσα της απόγνωσης τα λέει όλα με έξι λέξεις και ένα άρθρο: «Η αποθήκη είναι άδεια. Προλάβανε άλλα καθίκια». 14

15 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Χανιώτικο κόκκινο της μνήμης Ήταν γύρω στα μέσα του Σεπτέμβρη και τα χανιώτικα τείχη μου φάνηκε πως έσταζαν φως και αίμα! Ο γερμένος ήλιος έβαφε με αυτό το παράξενο κόκκινο της δύσης (και της μνήμης) τους προμαχώνες και τις επάλξεις. Ανακατεύω τις ημερομηνίες, τα κιτάπια της ιστορίας ανοίγουν παράθυρα στη μνήμη. Είχε 22 ο Σεπτέμβρης όταν αυτά τα ίδια τείχη έσταζαν αίμα αληθινό, αντηχούσαν από λυγμούς κι αναστενάγματα. Η ιστορία μας λέει ότι 22 Σεπτεμβρίου του 1645 η αρχοντική πόλη άλλαξε χέρια. κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς κι έμεινε στα χέρια τους για δυόμισι αιώνες και πλέον! Όχι, δεν αναζητώ υπερβατικές ερμηνείες σε φυσικά φαινόμενα. Η αυξημένη υγρασία του Σεπτέμβρη κάνει τα χρώματα να φαίνονται πιο έντονα, πιο «θερμά». Αλλά, και ποιος μπορεί να μας στερήσει το δικαίωμα να θυμούμαστε; Ποιος μπορεί να κάνει τις πέτρες, τα τείχη, τα βράχια να σωπάσουν; Τούτος ο όμορφος τόπος, ο τόπος μας, υπόφερε πολλά. και άντεξε πολλά. Ακόμη και τα λιθάρια, κι οι προμαχώνες κι οι επάλξεις μπορούν να διηγούνται ΥΓ Σύμπτωση; Σεπτέμβρη μήνα, 24 χρόνια μετά, έπεφτε κι η άλλη μεγάλη πόλη της κρήτης, ο Χάνδακας. 15

16 ΚΛΗΡΩΣΕΙΣ 10 εισιτήρια διαρκείας του ΟΦΗ Τα παρέδωσαν οι Χαριτωνίδης και Veron 2ποδοσφαιριστές του ΟΦΗ, οι Λάζαρος Χαριτωνίδης και Matias Veron, παραβρέθηκαν στη μικρή γιορτή κλήρωσης εισιτηρίων διαρκείας της κρητικής ομάδας που έγινε πριν από λίγες μέρες στο κατάστημα ΧΑΛκΙΑΔΑκΗΣ MAX στη Νέα Αλικαρνασσό. Οι δυο ποδοσφαιριστές παρέδωσαν τα εισιτήρια στους τυχερούς νικητές, φωτογραφήθηκαν μαζί τους και συζήτησαν με τον κόσμο που βρέθηκε εκείνη τη μέρα στο κατάστημα. Δικαίωμα συμμετοχής στην κλήρωση είχαν οι κάτοχοι της κάρτας Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης που αγόραζαν οποιοδήποτε προϊόν της εταιρείας ELBISCO ΑΛΑΤΙΝΗ. Από την κληρωτίδα αναδείχτηκαν δέκα τυχεροί που θα έχουν την ευκαιρία να παρακολουθούν φέτος τους αγώνες του ΟΦΗ. Οι τυχεροί αλλά και το προσωπικό και οι πελάτες της εταιρείας ευχήθηκαν στους δυο ποδοσφαιριστές καλή πορεία και επιτυχίες στο ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα....και άλλες κληρώσεις, κι άλλοι τυχεροί Σ υνεχίζονται κάθε μήνα οι κληρώσεις μεγάλων δώρων στα καταστήματά μας, που εκφράζονται κυρίως μέσα από τις αγορές σε προϊόντα που συμμετέχουν κυρίως σε φυλλάδια προσφορών. Το Πάσχα 30 τυχεροί κέρδισαν προϊοντικά πακέτα με 14 συσκευασίες καθαριστικών DIXAN, NEOMAT και BREF από την εταιρία HENKEL. Στο καλοκαιρινό φυλλάδιο προσφορών 40 τυχεροί κέρδισαν δωροεπιταγές 90 για τα 90 χρόνια λειτουργίας της εταιρίας ΠΑΠΑΔΟ- ΠΟΥΛΟΥ, ενώ η εταιρία ΜΕΛΙΣΣΑ μοίρασε δώρα συνολικής αξίας 5000 σε 32 τυχερούς, όπως I PAD, ποδήλατα, δωροεπιταγές και κιβώτια ζυμαρικών ολικής αλέσεως. Στο φυλλάδιο Αυγούστου, για την κλήρωση της POLARETTI 4 τυχεροί κέρδισαν 4 τηλεκατευθυνόμενα ελικόπτερα, συμμετέχοντας με την κάρτα Xtra προνομίων Χαλκιαδάκης. Στα super markets Χαλκιαδάκης, πέρα από τις χαμηλές τιμές και τις καλύτερες προσφορές, συνεχίζουμε να προσθέτουμε αξία στις αγορές σας, επιβραβεύοντας με κάθε τρόπο την εμπιστοσύνη σας. 16

17 ΣυΝΕΡγΑΣΙΕΣ Αποκλειστικές συνεργασίες με το Θαλασσόκοσμο CretAquarium και το Μουσείο καζαντζάκη the Live mag c of science M ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 gothalass cosmos ε απόλυτη επιτυχία ολοκληρώθηκε η έκθεση Ο πλανήτης αλλάζει, που βρέθηκε αυτό το καλοκαίρι στην πρώην Αμερικανική Βάση Γουρνών, δίπλα στο Ενυδρείο κρήτης. Σε αποκλειστικότητα, οι πελάτες μας είχαν τη δυνατότητα να προμηθεύονται από τα super markets Χαλκιαδάκης, κοινό εισιτήριο για τα 2 εκθέματα μόνο με 5, ενώ η κανονική τιμή των εισιτηρίων ήταν 12. Τα super markets Χαλκιαδάκης επιδότησαν με 2 ευρώ πάνω από 1000 εισιτήρια! Πάμε μια βόλτα στη Μυρτιά A ντίστοιχη συνεργασία έχουμε και με το Μουσείο Καζαντζάκη όπου οι πελάτες μας αγοράζοντας ένα εισιτήριο αξίας 3 παίρνουν άλλο 1 εισιτήριο δώρο. Η προσφορά συνεχίζεται και το φθινόπωρο, δίνοντας τη δυνατότητα σε μικρούς και μεγάλους να έρθουν ακόμα πιο κοντά στο έργο και τη ζωή του μεγάλου κρητικού συγγραφέα Νίκου καζαντζάκη, με επίσκεψη στο μουσείο που βρίσκεται στη Μυρτιά, λίγα μόλις χιλιόμετρα έξω από την πόλη του Ηρακλείου. H εταιρεία Χαλκιαδάκης στηρίζει το Μουσείο Νίκου καζαντζάκη στη Μυρτιά, ένα σοβαρό πολιτιστικό ίδρυμα που υλοποιεί την πολιτιστική αποκέντρωση και προσφέρει στους επισκέπτες του τη δυνατότητα να γνωρίσουν σφαιρικά τον πιο διάσημο συγγραφέα της κρήτης, τον στοχαστή που εμπνεύστηκε από την κρήτη, την τίμησε και την έκανε επίκεντρο του φιλοσοφικού στοχασμού του. Μια περιήγηση στις αίθουσες του Μουσείου είναι ουσιαστική περιήγηση στο έργο του καζαντζάκη, στην πολυκύμαντη ζωή του και στην πολυσχιδή σκέψη του. Ιδρυμένο από τον αείμνηστο Γιώργο Ανεμογιάννη το μουσείο συνεχίζει τώρα και περισσότερα από 30 χρόνια να αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά πνευματικά κύτταρα που βρίσκονται στην ελληνική περιφέρεια. 17

18 ΦΩΤΟΠΟΙΗΜΑΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ και ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΦΩΤΟΠΟΙΗΜΑΤΑ αν μπορείς κάθε λεπτό σου να ναι μια δημιουργία και ποτέ σου να μην μένεις με τα χέρια σταυρωμένα. 18

19 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Αν Αν να κρατάς καλά μπορείς το λογικό σου, όταν τριγύρω σου όλοι τα 'χουν χαμένα και σ εσέ της ταραχής τους ρίχνουν την αιτία Αν να εμπιστεύεσαι μπορείς τον ίδιο τον εαυτό σου όταν ο κόσμος δε σε πιστεύει, κι αν μπορείς να του σχωρνάς τούτη τη δυσπιστία Να περιμένεις αν μπορείς δίχως να χάνεις την υπομονή σου, Κι αν άλλοι σε συκοφαντούν να μην καταδεχτείς ποτέ το ψέμα, Κι αν σε μισούν, εσύ ποτέ σε μίσος ταπεινό να μην ξεπέσεις, μα να μην κάνεις τον καλό ή τον πολύ σοφό στα λόγια, Αν να ονειρεύεσαι μπορείς, και να μην είσαι δούλος των ονείρων, Αν να στοχάζεσαι μπορείς δίχως να γίνει ο στοχασμός σκοπός σου, Αν ν αντικρύζεις σου βαστά το θρίαμβο και τη συμφορά παρόμοια, κι όμοια να φέρνεσαι σ αυτούς τους δυο τυραννικούς απατεώνες, Αν σου βαστά η ψυχή ν ακούς όποιαν αλήθεια εσύ είχες ειπωμένη, παραλλαγμένη απ τους κακούς, για να 'ναι για τους άμυαλους παγίδα ή συντριμμένα να θωρείς όσα σου 'χουν ρουφήξει τη ζωή σου, και πάλι να ξαναρχινάς να χτίζεις μ εργαλεία που 'ναι φθαρμένα, Αν όσα απόκτησες μπορείς σ ένα σωρό μαζί να τα μαζέψεις και δίχως φόβο, μονομιάς κορώνα ή γράμματα όλα να τα παίξεις, και να τα χάσεις και απ αρχής, ατράνταχτος να ξεκινήσεις πάλι, και να μη βγάλεις και μιλιά γι αυτό τον ξαφνικό χαμό σου, Αν νεύρα και καρδιά μπορείς και σπλάχνα και μυαλό όλα να τα σφίξεις να σε δουλέψουν ξαναρχής, κι ας είναι από πολύν καιρό σωσμένα και να κρατιέσαι πάντα ορθός, όταν δεν σου 'χει τίποτε απομείνει παρά μονάχα η θέληση, κράζοντας σε όλα αυτά «βαστάτε», Αν με τα πλήθη να μιλάς μπορείς και να κρατάς την αρετή σου, με βασιλιάδες να γυρνάς, δίχως απ τους μικρούς να ξεμακραίνεις, Αν μήτε φίλοι, μήτ εχθροί μπορούνε πια ποτέ να σε πειράξουν, όλο τον κόσμο αν αγαπάς, μα και ποτέ πάρα πολύ κανέναν, Αν του θυμού σου τις στιγμές, που φαίνεται αδυσώπητη η ψυχή σου, μπορείς ν αφήσεις να διαβούν, την πρώτη ξαναβρίσκοντας γαλήνη, δική σου θα 'ναι τότε η Γη, μ όλα και μ ό,τι πάνω της κι αν έχει και κάτι ακόμα πιο πολύ: Άντρας αληθινός θα 'σαι, παιδί μου. R. Kipling μετάφραση Κ. Καρθαίου 19

20 N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ και ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Όπως ο ξυλογλύπτης το ξύλο Υπάρχουν ποιητές που είναι τεχνίτες και δουλεύουν τους στίχους όπως οι μαραγκοί το ξύλο! Τι λυπηρό να μην ξέρεις ν ανθίζεις! Να χεις να βάζεις στίχο σε στίχο, όπως αυτός που χτίζει έναν τοίχο και βλέπει αν στέκει καλά και τον γκρεμίζει αν δεν είναι έτσι! Αλλά, το μόνο έργο τέχνης είναι η Γη μας που αλλάζει, και πάντα η ίδια είναι και πάντα ωραία Το σκέφτομαι, όχι όπως ο οποιοσδήποτε σκέφτεται, αλλά όπως αυτός που αναπνέει. Κοιτάζω τα λουλούδια και γελάω Δεν ξέρω αν με καταλαβαίνουν ούτε κι εγώ αν τα καταλαβαίνω. Γνωρίζω όμως ότι η αλήθεια μαζί τους και μαζί μου είναι στην κοινή μας θεότητα που μας αφήνει να φύγουμε, να ζήσουμε για τη Γη, Ευτυχισμένοι στα χέρια τις εποχές να σηκώνουμε ν αφήνουμε τον άνεμο να μας αποκοιμίζει και στα όνειρά μας, όνειρα να μην έχουμε. Όποιος έχει λουλούδια ανάγκη τον Θεό δεν έχει. Fernando Pessoa (Ο υπεραιωνόβιος ξυλογλύπτης των Ποτάμων) 20

21 Αλλά, το μόνο έργο τέχνης είναι η Γη μας που αλλάζει, και πάντα η ίδια είναι και πάντα ωραία ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

22 N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ και ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Πήρε βράδυ. Λιγοστεύουν οι φωνές... Όσο σιμώνει αργά το βράδυ Οι γιαγιάδες, μπρος στις θύρες καθιστές, μοιάζουν ήσκιοι, όσο σιμώνει αργά το βράδυ τα παιδιά φωνάζουν μέσα στις αυλές και το μάγγανο όλο τρίζει στο πηγάδι. Πήρε βράδυ. Λιγοστεύουν οι φωνές και το μάγγανο σωπαίνει στο πηγάδι κι οι γιαγιάδες πια σηκώνονται σκυφτές και στο λύχνο παν να σιάξουνε το λάδι. Μιχάλης Στασινόπουλος (Αντίσταση στη μοναξιά - Οροπέδιο Λασιθίου) 22

23 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Του γιαλού τα ψάρια Έρχετ η ψαρόβαρκα χρυσοστολισμένη, έρχεται ασημόζωστη και ροδοντυμένη, του πελάου αρχόντισσα βεργολυγερή, με πολλά καμάρια πλούτη και στολίδια της έχει και φορεί του γιαλού τα ψάρια! Γ. Δροσίνης 23

24 N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ και ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ...κι αργά τα βόδια περπατούν και πού και πού μουγκρίζουν. 24

25 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Γεια και χαρά στον κόσμο μας, στον όμορφό μας κόσμο Απ όξω, από τα οργώματα, γυρνούνε οι ζευγολάτες ηλιοκαμένοι, ξέκοποι, βουβοί, αποκαμωμένοι, με τους ζυγούς, με τα βαριά τ αλέτρια φορτωμένοι, και σαλαγούν από μπροστά τα δυο καματερά τους, τρανά, στεφανοκέρατα, κοιλάτα, τραχηλάτα, «Οώ! φωνάζοντας, οώ! Μελισσηνέ, Λαμπίρη» κι αργά τα βόδια περπατούν και πού και πού μουγκρίζουν. Γυρνούνε από τα έργα τους οι λυγερές, γυρνούνε με τα ζαλίκια αχ τη λογγιά, με τα σκουτιά αχ το πλύμα, με τες πλατιές των τες ποδιές σφογγίζοντας τον ίδρω και σ όποιο δέντρο κι αν σταθούν, σ όποιο κοντρί ακουμπήσουν, εις το μουρμούρι του κλαριού, εις τη θωριά του βράχου γλυκόν γλυκό και πρόσχαρον χαιρετισμό ξανοίγουν: «Γεια και χαρά στον κόσμο μας, στον όμορφό μας κόσμο»! (Οργώματα στη Μονή Μαλεβιζίου και στο Οροπέδιο καθαρού) Κ. Κρυστάλλης 25

26 N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ και ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Να σ' αγναντεύω, θάλασσα Να σ' αγναντεύω, θάλασσα, να μη χορταίνω, απ' το βουνό ψηλά στρωτήν και καταγάλανη και μέσα να πλουταίνω απ' τα μαλάματά σου τα πολλά. Να 'ναι χινοπωριάτικον απομεσημερ', όντας μετ' άξαφνη νεροποντή χιμάει μες απ' τα σύννεφα θαμπωτικά γελώντας ήλιος χωρίς μαντύ. Να ταξιδεύουν στον αγέρα τα νησάκια, οι κάβοι, τ' ακρόγιαλα σα μεταξένιοι αχνοί και με τους γλάρους συνοδιά κάποτ' ένα καράβι ν' ανοίγουν να το παίρνουν οι ουρανοί. Κ. Βάρναλης Να ταξιδεύουν στον αγέρα τα νησάκια, οι κάβοι, τ' ακρόγιαλα... 26

27 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

28 .. ΠΡΟΙΟΝΤΙΚΑ ΝΕΑ Προϊόντα Ιδιωτικής ετικέτας Χαλκιαδάκης Τα δικά σας προϊόντα Επειδή έχετε αποδείξει ότι τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είναι «το όνομα που εμπιστεύεστε» ανταποδίδουμε την εμπιστοσύνη σας με μία πλήρη σειρά προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη. Τα προϊόντα «ιδιωτικής ετικέτας» όπως είναι γνωστά στον κλάδο, αποτελούν μία λύση για όλα τα νοικοκυριά. Τα προϊόντα που επιλέξαμε να σφραγίσουμε με την εμπιστοσύνη μας, έχουν περάσει από αυστηρά ποιοτικά κριτήρια και έχουν κερδίσει σε χρόνο ρεκόρ την προτίμηση των καταναλωτών. Ο ι άνθρωποι της Χαλκιαδάκης επισκέπτονται τους χώρους παραγωγής των προϊόντων αυτών στην κρήτη αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα διενεργώντας επιτόπιους ελέγχους πέραν των εργαστηριακών αναλύσεων που προβλέπονται από το αυστηρό σύστημα ποιότητας που τηρεί η εταιρεία μας. Έτσι τα προϊόντα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη σας προσφέρονται με την άριστη σχέση υψηλής ποιότητας και χαμηλής τιμής. Γνώμονας τους είναι το συμφέρον του ελληνικού νοικοκυριού που ψάχνει την οικονομικότερη λύση σε μία δύσκολη εποχή χωρίς να κάνει όμως παζάρι στην ποιότητα. Επιπλέον τα χρήματα μένουν στον τόπο μας καθώς όλα ανεξαιρέτως τα προϊόντα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκης παράγονται στην Ελλάδα από 100% Ελληνικές επιχειρήσεις, τις κυρίαρχες στον χώρο μας. Στα ράφια προς το παρόν θα βρείτε μία μεγάλη γκάμα σε Ντόπια προϊόντα όπως κρητικό παξιμάδι από τη Τσατσάκης Α.Ε, τα εμφιαλωμένα νερά Χαλκιαδάκης από την Αναπτυξιακή Γέργερης (Ρούβας) και Βοθύλια (Σεληνάρι), τα κρητικά αυγά Χαλκιαδάκης από την εταιρεία Συντιχάκη, τα κρητικά αναψυκτικά Χαλκιαδάκης από την εταιρεία Φήμη - Ζηδιανάκης, τον παραδοσιακό ελληνικό καφέ από την εταιρεία Αρχοντάκης, το κρητικό ξύδι Χαλκιαδάκης από την Ένωση Ρεθύμνου και άλλα προϊόντα που έχουν κερδίσει μια θέση στο τραπέζι σας. Επίσης η Pizza Χαλκιαδάκης παράγεται από την ελληνική αλλαντοβιομηχανία Υφαντής και κέρδισε τις εντυπώσεις σε λίγες μόνο μέρες, η Φέτα Χαλκιαδάκης έρχεται με Π.Ο.Π. ονομασία από την Κτηνοτροφική Μαγνησίας και το χαρτί κουζίνας Χαλκιαδάκης που παράγεται στη ΒΙ.ΠΕ Ηρακλείου από την εταιρεία Mama ς. Τέλος, η σειρά Pura Vita με αφρόλουτρα κρεμοσάπουνα και τώρα μία πλήρη γκάμα από σαμπουάν παράγεται αποκλειστικά για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης από την 100% ελληνική εταιρεία FARCOM στη Θεσσαλονίκη.

29 Επίσκεψη στους παραγωγούς των προϊόντων Ιδιωτικής Ετικέτας Χαλκιαδάκης Τις εταιρίες Τσατσάκης και Ζηδιανάκης Α.Ε. επισκέφθηκαν στελέχη της Χαλκιαδάκης Α.Ε., στο πλαίσιο προγραμματισμένων επισκέψεων που πραγματοποιούνται στο χώρο παραγωγής των προϊόντων Ιδιωτικής Ετικέτας Χαλκιαδάκης. Mετά την επίσκεψη που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη στο εργοστάσιο παραγωγής των καλλυντικών προϊόντων PURA VITA, στελέχη της εταιρίας παρακολούθησαν την παραγωγική διαδικασία στην εταιρία ΤΣΑ- ΤΣΑΚΗΣ Α.Ε. των προϊόντων αρτοποιίας Ιδιωτικής Ετικέτας Χαλκιαδάκης, όπως κριθαροκουλούρα, παξιμάδια και κριτσίνια. Ο οικογενειακός χαρακτήρας της επιχείρησης διατηρεί υψηλά τον πήχη παραγωγής ποιοτικών παραδοσιακών προϊόντων αρτοποιίας, χρησιμοποιώντας αγνές πρώτες ύλες και διαδικασίες παραγωγής. Η επιχείρηση εναρμονίζεται απόλυτα στους κανονισμούς διαχείρισης ποιότητας και ασφάλειας τροφίμων, καθώς είναι πιστοποιημένη με ISO 9001: 2008 & ISO 22000: 2005 και τα προϊόντα που παράγει είναι Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης. Τα πέντε αδέρφια της οικογένειας Τσατσάκη ξεκίνησαν το 1998 στο χωριό Σταυράκια Ηρακλείου και σήμερα δραστηριοποιούνται με 2 ιδιόκτητα εργοστάσια σε σύγχρονες εγκαταστάσεις και τ.μ. στο Ηράκλειο, διακινώντας τα προϊόντα τους σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. eπίσκεψη των στελεχών της Χαλκιαδάκης Α.Ε. πραγματοποιήθηκε και στην εταιρία ΖΗΔΙΑΝΑΚΗΣ Α.Ε. που παράγει τα περίφημα αναψυκτικά ΦΗΜΗ από το 1925 στις Αγιές Παρασκιές στο Ηράκλειο της κρήτης. Η ΦΗΜΗ ξεκίνησε ως επιχείρηση οικοτεχνίας με πενιχρά μέσα, αλλά με όραμα, κόπο δεκαετιών και εμμονή στην ποιότητα εξελίχθηκε και διατηρείται σε οικογενειακή βιοτεχνία, με το Βασίλη Ζηδιανάκη, εγγονό του ιδρυτή, να την οδηγεί δυναμικά σε κάθε γωνιά της Ελλάδας και της κύπρου. Ο εκσυγχρονισμός του παραγωγικού εξοπλισμού σε σύγχρονη μονάδα, δίνει πλέον τη δυνατότητα εμφιάλωσης αναψυκτικών με γραμμή παραγωγής δυναμικότητας 4,5 τόνων ημερησίως σε γυάλινο μπουκάλι, καθώς και γραμμή παραγωγής πλαστικών φιαλών τύπου PET. Ο συνδυασμός της τεχνολογίας και η τήρηση όλων των απαραίτητων προτύπων ασφάλειας και υγιεινής διασφαλίζει την υψηλή ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων. Η εταιρία Ζηδιανάκης παράγει για λογαριασμό των super markets Χαλκιαδάκης τα αναψυκτικά των 330 ml., τα οποία έχουν ήδη κερδίσει την εμπιστοσύνη των πελατών μας.

30 «Έχομεν την τιμή να σας παρακαλέσωμεν όπως χορηγήσητε ημίν το ταχύτερον την αιτουμένην άδειαν λειτουργίας του ενταύθα ξενοδοχείου μας Ελβετία» της Το ξενοδοχείο Ορτάνς Μαντάμ στην Ιεράπετρα της Έφης Ψιλάκη Είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς τι θα ήταν η Αδελίνα Γκιτάρ του Πέτρου χωρίς το πολυδιαβασμένο βιβλίο του Καζαντζάκη «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Ωστόσο, στο έργο του Κρητικού συγγραφέα δεν θα τη συναντήσουμε με το πραγματικό της όνομα. Θα τη βρούμε ως «Μαντάμ Ορτάνς», ένα χαϊδευτικό προσωνύμιο που της δόθηκε όταν ήταν μικρή και της έμεινε. Ο Καζαντζάκης ήταν εκείνος που διαχειρίστηκε τον μύθο της ερωμένης των ναυάρχων, της ξεπεσμένης Γαλλίδας, που, αφού γνώρισε μέρες μεγάλης δόξας στα Χανιά, έριξε άγκυρα στην Ιεράπετρα. 30

31 Αριστερά, η ιδιόχειρη υπογραφή της ηρωίδας του καζαντζάκη. κάτω, η Μαντάμ Ορτάνς σε νεαρή ηλικία στα Χανιά (φωτογρ. Π. Διαμαντόπουλου). ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Μαντάμ Ορτάνς, λοιπόν, μυθιστορηματική ηρωίδα του καζαντζάκη. Εκείνος που την «ανακάλυψε», όμως, ως λογοτεχνική ηρωίδα δεν είναι ο πολυδιαβασμένος συγγραφέας, αλλά ο στενός του φίλος ο Πρεβελάκης. Ακολούθησαν κι άλλοι, ποιητές και συγγραφείς. Φαίνεται πως η μάλλον φιλάρεσκη Γαλλίδα άσκησε μια ξεχωριστή γοητεία. Όχι μόνο στους εραστές της, αλλά και στους λογοτέχνες. κάθε λογοτέχνης έπλασε μια δική του «Μαντάμ», άλλος ξεπεσμένη ξενοδόχα, άλλος αντάρτισσα στα χρόνια της κατοχής. Άλλο, όμως, το λογοτεχνικό πορτρέτο και άλλο το πραγματικό πρόσωπο. Η «Μαντάμ» της Ιεράπετρας μπορεί να διατηρούσε κάτι από τα θέλγητρα του παρελθόντος, να είχε και εκεί εραστές, αλλά στη συλλογική μνήμη έμεινε αλλιώς. Για τους Γεραπετρίτες φαίνεται πως ήταν μια ξένη γυναίκα που άραξε στον τόπο τους, που τους αγάπησε και την αγάπησαν. Ήταν η μικροεμπόρισσα, η εστιατόρισσα, η ξενοδόχα. Ουσιαστικά η πρώην ερωμένη των Ναυάρχων σηματοδοτεί με την επιχειρηματική της δράση τη μετάβαση. Το πέρασμα από μιαν εποχή σε μιαν άλλη. Ήταν εκείνη που συνέλαβε την ιδέα ενός μικρού αστικού ξενοδοχείου τη στιγμή που αισθανόταν ότι η μικρή πόλη του Λιβυκού μεγάλωνε και ανατασσόταν. Γιατί η Μαντάμ ήταν εκείνη που πρώτη διέγνωσε τη δυναμική της νοτιότερης ελληνικής πόλης και δεν έπεσε έξω! > 31

32 Μαντάμ Ορτάνς ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ Το πιστοποιητικό του Υπουργείου Δικαιοσύνης και η αίτηση της Αδελίνας Γκιτάρ προς τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού. Αίτηση λειτουργίας ξενοδοχείου Ή ταν Μάρτης του 1935 όταν η Αδελίνα Γκιτάρ και ο Γεώργιος Τσαγκατάκης κατέθεσαν στον «Ελληνικόν Οργανισμόν Τουρισμού» αίτηση για την έγκριση λειτουργίας ξενοδοχείου στην Ιεράπετρα. Φαίνεται, μάλιστα, ότι είχαν αντιμετωπίσει προβλήματα με την αλληλογραφία την οποία είχαν ανοίξει με τις αρμόδιες υπηρεσίες. Στη σχετική αίτηση αναφέρουν: «Έχομεν την τιμή να σας παρακαλέσωμεν όπως χορηγήσητε ημίν το ταχύτερον την αιτουμένην άδειαν λειτουργίας του ενταύθα ξενοδοχείου μας «Ελβετία», διότι τούτο είναι κατά πάντα έτοιμον αλλά δεν ηρξάμεθα της λειτουργίας του στερούμενοι της αδείας ταύτης. Συγχρόνως παρακαλούμεν όπως υμέτερον έγγραφον όπερ απεστάλη ημίν εις την διεύθυνσιν «Ξενοδοχείον Ελβετία», και όπερ εκ των υστέρων επληροφορήθημεν, ότι το ενταύθα ταχυδρομείον επέστρεψεν ως ανεπίδοτον, αποσταλεί εις την διεύθυνσιν ενός εξ ημών των αιτούντων» Η ονομασία «Ελβετία» δεν επελέγη τυχαία. καφενεία, εστιατόρια και ξενοδοχεία σε όλο το νησί είχαν αυτό το όνομα, όπως φαίνεται από σχετικό αρχειακό υλικό. Η χώρα αυτή θεωρούνταν ως πρότυπο της εντιμότητας. Υπήρχαν, μάλιστα, και επιχειρήσεις οι οποίες λειτουργούσαν χωρίς τους ιδιοκτήτες τους, με κορυφαίο παράδειγμα μερικά καφενεία που βρίσκονταν κοντά σε συγκοινωνιακούς σταθμούς. Όποιος ήθελε καφέ τον έφτιαχνε μόνος του και άφηνε τα χρήματα πάνω στο τεζιάκι. Έτσι και η Αδελίνα. Προτίμησε την ονομασία «Ελβετία» για να δώσει ένα ιδιαίτερο συμβολικό περιεχόμενο στο ξενοδοχείο της. Ωστόσο, δεν ξέρομε αν είχε επιλέξει αυτό το όνομα από την αρχή. κάποιοι βιογράφοι της αναφέρουν ότι το ξενοδοχείο έφερε το όνομα της πατρίδας της: Γαλλία Μια μελλοντική έρευνα στις πηγές μπορεί να φωτίσει την υπόθεση. Η αίτηση της Μαντάμ Ορτάνς κατατέθηκε, όπως είπαμε, στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού. Ο σχετικός φάκελος μάς δίνει μια καλή εικόνα όχι μόνο για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες της ταλαιπωρημένης από τις περιπλανήσεις Γαλλίδας, αλλά και για τη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών. Η αίτηση συνοδευόταν από αντίγραφο ποινικού μητρώου και από βεβαίωση του Τμήματος Χωροφυλακής Ιεράπετρας. 32

33 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Η Αδελίνα δεν ήταν Ελληνίδα, ούτε είχε γεννηθεί στην Ελλάδα. Επομένως, το αντίγραφο ποινικού μητρώου έπρεπε να αφορά στην περίοδο κατά την οποία είχε ζήσει στη χώρα μας. Είναι ενδιαφέρον, λοιπόν, το γεγονός ότι η άλλοτε ερωμένη των ναυάρχων, και ιέρεια του αγοραίου έρωτα όπως την παρουσιάζουν οι βιογράφοι της, δεν είχε καταδικαστεί ποτέ και από κανένα δικαστήριο του ελληνικού κράτους. Το ποινικό μητρώο της ήταν λευκό! «Ως προκύπτει εκ του εν αυτώ τηρουμένου ποινικού μητρώου των γεννηθέντων εκτός των ορίων του κράτους και του αγνώστου τόπου γεννήσεως δεν υπάρχει εν τω μητρώω τούτω δελτίον εμφαίνον ότι η Αδελίνα Γκιτάρ του Πέτρου, γεννηθείσα, ως εβεβαίωσεν ημίν, εις Γαλλίαν, κατεδικάσθη υπό τινος των Δικαστηρίων του κράτους επί αξιοποίνω πράξει, δι ην κατά νόμον συντάσσεται τοιούτον δελτίον». Δηλαδή ποινικό μητρώο λευκό. Η Γαλλίδα που θεωρήθηκε συνώνυμη του αγοραίου έρωτα δεν είχε ούτε μια καταδικαστική απόφαση εις βάρος της. Τα ξενοδοχεία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα λέγονταν χάνια και ήταν χτισμένα στα μέσα των αποστάσεων. Η Ιεράπετρα στις αρχές του 20ού αιώνα (φωτογραφία - επιστολικό δελτάριο της εποχής). Προς αποφυγήν ζημίας Η συνηγορία της Χωροφυλακής υπέρ του αιτήματος των Γκιτάρ Τσαγκατάκη είναι ένα ενδιαφέρον δείγμα καλής λειτουργίας του κράτους. Όχι μόνο συνηγόρησε η Αστυνομία, αλλά επεσήμανε και την επιχειρηματική βλάβη την οποία υφίσταται μια επιχείρηση που δεν έχει τη νόμιμη άδεια λειτουργίας: «Εάν διά τυπικούς λόγους πρόκειται να καθυστερήσει η χορήγηση της αιτουμένης αδείας, εξουσιοδοτήσατε ημάς να επιτρέψωμεν την λειτουργίαν του εν λόγω ξενοδοχείου προς αποφυγήν ζημίας εις βάρος των ιδιοκτητών οίτινες σήμερον δεν λειτουργούσι τούτο». Το άλλο ενδιαφέρον στην υπόθεση είναι η προθυμία της Χωροφυλακής να επιτρέψει την άτυπη λειτουργία του ξενοδοχείου μέχρι να εκδοθεί η νόμιμη άδεια. Προφανώς ο Διοικητής ασχολήθηκε περισσότερο με θέματα ουσίας και λιγότερο με τους τύπους. Πρόδρομος της νέας εποχής Μ έχρι εκείνη την εποχή οι μικρές πόλεις δεν είχαν ξενοδοχεία, όπως τουλάχιστον τα εννοούμε σήμερα. Τα ξενοδοχεία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα λέγονταν χάνια και ήταν χτισμένα στα μέσα των αποστάσεων. Χάνια, ας πούμε, υπήρχαν στην Αυγενική για τους ταξιδιώτες που μετέβαιναν από τη Μεσαρά στο Ηράκλειο. Οι ταξιδιώτες ξεκινούσαν πρωί από τον μεγάλο κάμπο, έφταναν βράδυ στο χάνι, διανυκτέρευαν εκεί και, πριν ανατείλει ο ήλιος, ξεκινούσαν για να φτάσουν ξημερώματα στην πόλη. Τα χάνια πρόσφεραν φαγητό και ύπνο αλλά και περιποίηση για τα > 33

34 ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΤΗΣ Μαντάμ Ορτάνς ΣΤΗΝ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ζώα των πελατών τους. Ας δούμε μια περιγραφή τέτοιων καταλυμάτων, γραμμένη κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα από τον δημοσιογράφο Π. κουνιάκη: «Περνούμε κάτω από το χωριό Γαράζο και διασχίζομε μια εκτεταμένη ορεινή περιοχή. Επειδή ο καιρός απειλεί με βροχή, σταθμεύομε για τη νύχτα σ' ένα ερημικό χάνι που βρίσκεται στο βάθος μιας μεγάλης κοιλάδας. Ονομάζεται... του Ληστή το χάνι! Υπήρχε εκεί ένα παράπηγμα, του οποίου τα «τοιχώματα» ήταν από θάμνους και το πάτωμά του στρωμένο με άχυρα, ενώ την επίπλωση αποτελούσαν μερικά πρωτόγονα ξυλοκαθίσματα. Ο πανδοχέας, ένας αγριωπός και ηλιοκαμένος εξηνταπεντάρης που ονομάζεται Καρτερής, μας εξετάζει με την άκρη του ματιού του. Όλη τη νύχτα... απολαμβάναμε τη συναυλία των σκύλων, τις αγριοφωνάρες των βοσκών και τα κουδούνια των προβάτων. Αναχωρήσαμε πολύ πρωί αφού πληρώσαμε για τη... φιλοξενία πενήντα δραχμές! Γύρω στις 9, φτάσαμε σ' ένα άλλο χάνι, τ' Αστρινού το χάνι, που βρίσκεται κάτω από το χωριό Δαμάστα, προς τη μεριά της πεδιάδας. Μας υποδέχτηκε χαμογελαστός ο πανδοχέας κ. Γεώργιος Αστρινός και προθυμότατα μας ετοίμασε ένα πλούσιο τραπέζι με κρασί εξαιρετικό και σταφύλια από την κρεβατίνα του γλυκύτατα. Μας έδωσε μάλιστα και τρόφιμα για το δρόμο, συμβουλεύοντάς μας να τα φάμε στου Μισιρλή τη Βρύση, στην υγειά του. Αναχωρήσαμε ενθουσιασμένοι από τη συμπεριφορά αυτού του καλού πανδοχέα» Σε μια από τις μυθιστορηματικές βιογραφίες της Μαντάμ Ορτάνς, εκείνη που έγραψε η Γαλάτεια καζαντζάκη, η Γαλλίδα με την πολυκύμαντη ζωή φαίνεται να αγοράζει ένα παλιό χάνι και να το μετατρέπει σε ξενοδοχείο. Η Γαλάτεια ήξερε από χάνια. Είχε ζήσει την εποχή των αγωγιατών στην κρήτη και είχε γνωρίσει τα αστικά καταλύματα που υπήρχαν στην πόλη της, στο Ηράκλειο χάνια τα έλεγαν κι αυτά. Αν και η περιγραφή της Γαλάτειας είναι εντελώς φανταστική, η αναφορά στο ξενοδοχείο της Μαντάμ σκιαγραφεί τη λειτουργία των ξενοδοχείων κατά την εποχή του Μεσοπολέμου. Περισσότερο, όμως, σκιαγραφεί τη μετάβαση από το κατάλυμα που υποδεχόταν ανθρώπους και ζώα στο νεωτερικό αστικό ξενοδοχείο: «Μήνας δεν είχε κλείσει από τον μισεμό του Ευριπίδη και η Ορτάνς νοίκιαζε ένα μεγάλο χάνι δίπλα στη θάλασσα και έβαζε μηχανικό να της το φτιάξει ξενοδοχείο του ύπνου. Ένα καλό ξενοδοχείο με όλες τις ευκολίες, πράγμα που λειπε ολότελα. Το λιμάνι είχε μεγάλη κίνηση. Ξένα βαπόρια φτάνανε, πλήθος υπάλληλοι ήτανε διορισμένοι στις λογής δημόσιες θέσεις. Ο εμπορικός κόσμος πηγαινοέρχουνταν από τις άλλες περιοχές του νησιού» κι όταν ετοιμάστηκε πια το ξενοδοχείο η Μαντάμ Ορτάνς τα πήγε μια χαρά στα καινούργια της καθήκοντα. Γράφει πάλι η Γαλάτεια καζαντζάκη: «Το ξενοδοχείο είχε τελειώσει. Επιπλωμένο στην εντέλεια, αληθινό στολίδι του τόπου, με τις δυο καλοβαλμένες καμαριέρες του, το μικρό του υπηρετάκο, το βιβλίο που οι πελάτες γράφαν τα ονόματά τους, το κομψό του σαλόνι με τα φρέσκα λουλούδια, τα ξένα περιοδικά, την άνεσή του, αρχίνησε να δουλεύει. Κι όπως όλα ήταν ωραία, η κυρία Ορτάνς έκρινε σωστό κι η δική της εμφάνιση να γίνει ανάλογη με το περιβάλλον» Η πραγματική Ορτάνς είχε πεθάνει το Αλλά η Γαλάτεια «μεταθέτει» τη ζωή της, τη θέλει να επιζεί του μεγάλου πολέμου και να γίνεται αντάρτισσα στα βουνά παρά την προχωρημένη ηλικία της. Όσο για το ξενοδοχείο Αυτό το επιτάξανε οι Γερμανοί, λέει στο φανταστικό πορτρέτο που φιλοτέχνησε η Γαλάτεια για τη διάσημη Γαλλίδα: «Το ξενοδοχείο της Ορτάνς ήτανε φίσκα Γερμανούς αξιωματικούς. Μόλις φτάξανε διατάξανε νάναι αδειανό σε τρεις ώρες, εξαίρεση κάνανε γι αυτή. Της επιτρέψανε να μείνει σ ένα δωμάτιο απόμερο στην πίσω πόρτα» Μετά την απελευθέρωση «άνοιξε πάλι το ξενοδοχείο της και ξανάγινε πάλι η Μαντάμ Ορτάνς η γελαστή κι ανοιχτόκαρδη γυναίκα» Το διήγημα της Γαλάτειας καζαντζάκη κυκλοφόρησε κάμποσα χρόνια μετά τον «Ζορμπά» του πρώην συζύγου της. Ίσως να ήταν μια γυναικεία απάντηση στην εικόνα της ξεπεσμένης σαντέζας του Νίκου, μια μεταμόρφωση της γυναίκας με το πλούσιο παρελθόν. Η Γαλάτεια την μεταμόρφωσε σε αντιστασιακή και κοινωνική αγωνίστρια. Για την πραγματική ζωή της Αδελίνας Γκιτάρ δεν είναι γνωστά πολλά πράγματα. Η Ορτάνς ήξερε από ξενοδοχεία. Δεν ήταν μόνο εκείνα που είχε δει μικρή στην πατρίδα της, αλλά και αυτά που είχε γνωρίσει όταν ταξίδεψε στα λιμάνια της Ανατολής. Γιατί η ξενοδόχα του 1935 δεν είχε έρθει μόνο στην κρήτη, είχε γνωρίσει και άλλες περιοχές, είχε βρει εραστές και σε άλλες πόλεις, όπως η Σμύρνη. Τα Χανιά των αρχών του 20ού αιώνα ήταν πόλη αρχοντική, κοσμοπολίτικη. Είχε ξενοδοχεία για τους ξένους της, μερικά από τα οποία, μάλιστα, φαίνεται να ήταν πολύ καλά για την εποχή τους. Εύκολα λοιπόν αντιλήφθηκε ότι η ενασχόληση με αυτό το επάγγελμα θα της άνοιγε νέους επιχειρηματικούς ορίζοντες. Το ανώγειο στην πλατεία Τ ο ξενοδοχείο της δεν υπάρχει σήμερα. κατεδαφίστηκε. Ωστόσο, μένουν οι περιγραφές όσων το είχαν επισκεφτεί και οι μνήμες των ντό- 34

35 Η Μαντάμ Ορτάνς φωτογραφημένη στα Χανιά κατά την εποχή των Ναυάρχων. Αριστερά, σε μεγάλη ηλικία, στην Ιεράπετρα. ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Φιλάνθρωπη σε σημείο υπερβολής, υποστήριζε τους φτωχούς και έδειχνε αδυναμία στα μικρά παιδιά. πιων. Οι περιγραφές που μας είναι γνωστές το θέλουν πολύ καθαρό. Η ίδια περιγράφεται ως περιποιητική και καλοσυνάτη ξενοδόχα. Ο Ιωάννης Μανωλικάκης, που τοποθετεί την ίδρυση του ξενοδοχείου πολύ πριν από το 1935, γράφει σχετικά: «Επιχειρηματικό πνεύμα, διαπιστώνει πως εκείνο που λείπει από την Ιεράπετρα είναι το ξενοδοχείο ύπνου. Ανοίγει το πρώτο. Βρίσκει ένα ανώγειο χτίριο στην Πλατεία. Ανήκει στον Αντώνη Παπαδογιάννη. Από κάτω είναι ξυλουργείο. Έχει αρκετές κάμαρες. Και ορτσάρει το πρώτο ξενοδοχείο της Ιεράπετρας. «Γαλλία» τ' ονομάτισε. Πολύ απλό και πολύ καθαρό το ξενοδοχείο της Ορτάνς. Τα δωμάτια με δυο και τρία κρεβάτια, λίγες καρέκλες, ένα λαβομάνο, η γνωστή ντενεκεδένια βρυσούλα που απαντάς σ' όλα τα επαρχιακά ξενοδοχεία και σήμερις [1965] ακόμη. Το ξενοδοχείο «Γαλλία» αρχίζει να δουλεύει. Παράλληλα διατηρείται και το παλιό μαγαζί. Απάνω είναι πάντα η κρεβατοκάμαρα και το σαλόνι της Ορτάνς. Από κάτω είναι το εστιατόριο. Εκεί έχει εγκαταστήσει κι ένα ψιλικατζίδικο, όπου πουλάει κάθε λογής μικροπράματα. Φτηνοκολώνιες, σα - πού νια, τσατσάρες, τετράδια, μολύβια, γομολάστιχες κι ό,τι άλλο τραβούσε η εποχή. Τακτικός πελάτης του νέου ξενοδοχείου «Γαλλία» είναι ένας Εγγλέζος αρχαιολόγος. Ντώκινς λεγόταν. Αρχαιολόγοι και βοτανολόγοι είναι τα επαγγέλματα πού ανέκαθεν προτιμούσαν οι ξένοι πράκτορες στην Κρήτη. Μέγας, λοιπόν, και μόνιμος πράκτορας των Εγγλέζων και της Αντάντ ο Ντώκινς. Η Ορτάνς ήξερε τα κατά τον Ντώκινς. Εκείνος πάλι ήξερε την παλιά της δράση, και γρήγορα τα συμφώνησαν. Εννοείται πάντα στη γραμμή της Αντάντ. Δεν ήταν κουτή η Ορτάνς να ξεστρατίση στα στερνά». > 35

36 ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΤΗΣ Μαντάμ Ορτάνς ΣΤΗΝ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ Σε άλλο σημείο αναφέρει: «Ο πόλεμος τέλειωσε. Όλα τελειώνουν κάποτε. Ειρηνική εποχή. Ειρηνικά τα καθήκοντα της Ορτάνς. Ετών 55. Αντίο έρωτες του παλιού καιρού. Αντίο δόξες και ναυαρχιλίκια. Μια καλή και περιποιητική ξενοδόχα είναι τώρα η Μαντάμ Ορτάνς. Το γιομίζει με την πνοή της. Καθαρό. Λάμπουν τα σεντόνια. Ό,τι ζητούν οι πελάτες του που πηγαίνουν νύχτα και φεύγουν με τα χαράματα. Το καινούργιο ξενοδοχείο έχει μία τραπεζαρία. Μόλις χωράει μερικές καρέκλες κι ένα τραπέζι. Οι τοίχοι γιομάτοι από την παλιά δόξα της Ορτάνς. Θωρηκτά. Αμιράληδες. Αξιωματικοί. Φαβορίτες. Μουστάκια. Γενειάδες. Δόξες. Σπαθιά. Κανόνια. Παράτες. Μπάντες. Σ' ένα τραπεζάκι βρίσκονται βιβλία κι εφημερίδες. Είναι ξενόγλωσσες κι αναφέρονται στην παλιά εποχή. Μουσείο αναμνήσεων... Δε λείπει είπαμε από την Ορτάνς το πονηρό. Ήταν στο αίμα της. Περπάταγε μαζί του. Υπήρχε συχνά - πυκνά και στο «Γαλλία» το πονηρό. Από μία μισάνοιχτη πόρτα φαινόταν η σκιά της όμορφης κοπέλας. Η πόρτα κατά λάθος ήταν μισάνοιχτη» Και μια ανάμνηση ια τη ζωή της «Μαντάμ» στην Ιεράπετρα κάνει λόγο ο Γ. Μαρκόπουλος. Την είχε γνωρίσει όταν ήταν φοιτητής της Νομικής. Αν και δεν αναφέρεται στην ξενοδοχειακή δραστηριότητά της, το κείμενο είναι κατατοπιστικό επειδή εξηγεί τη στάση της γεραπετρίτικης κοινωνίας απέναντι σε μια ξένη, που κάποιοι τη θεώρησαν «ξέμπαρκη» στην όμορφη πόλη του Λιβυκού: «Είχε στην αρχή που πρωτοφάνηκε στη Γεράπετρα φιλικές σχέσεις με την Προυχοντία. Και ο λόγος αυτός στην αρχή έκαμε τον γεραπετρίτικο κόσμο να την απομονώσει, γιατί λίγο πολύ την θεωρούσε πως έπαιζε το ρόλο μαιτρέσσας των αρχόντων μας. Αλλά με τον καιρό, όσο περνούσαν τα χρόνια, με την ευγένειά της και με τη συμπεριφορά της καθώς και με την πονοψυχιά της, κατάκτησε την αγάπη της κοινωνίας. Φιλάνθρωπη σε σημείο υπερβολής υποστήριζε τους φτωχούς και έδειχνε αδυναμία στα μικρά παιδιά. Κάθε σχολιαδούρικο που περνούσε για να πάει στο σχολειό έπαιρνε και από μία καραμέλα. Τα παιδιά ήταν όλα Γ χαρούμενα, όταν περνούσαν από το μαγαζί της. Έτσι σε λίγο καιρό το μαγαζάκι με τα ζαχαρωτά δεν κράτησε πολύ και έκλεισε από οικονομικές δυσχέρειες. Στη Γεράπετρα εγκαταστάθηκε στα 1916, από τη Σητεία, όπου είχε παντρευτεί ένα όμορφο παλικάρι, το Μανώλη, που άνοιξαν συνεταιρικά μαγαζί (μπαρ) και το δούλευαν για λίγο καιρό γιατί δεν κέρδιζαν πολλά χρήματα. Οι Σητειακοί διασκέδαζαν με τα ελληνογαλλικά της. Άκουγαν σαν παράδειγμα την παραγγελία «δύο γκαζέλες, 3 ποτήρες, ένα βίτσινο» και άλλα αλαμπουρνέζικα. Οι δουλειές δεν πήγαιναν καλά και αναγκάστηκαν να πάνε στον Άγιο Νικόλαο, όπου έκλεισαν σε λίγο καιρό και το εστιατόριο που είχαν κάνει από την αναδουλειά και τότε βρήκε την ευκαιρία να φύγει και ο άνδρας της στο εξωτερικό και την εγκατέλειψε και από τότε χάθηκαν τα ίχνη του, πιθανότατα να πέθανε. Έτσι καταστάλαξε στη Γεράπετρα, όπου βρήκε προστασία και αγάπη από τους Γεραπετρίτες και τελικά εδώ, στον τόπο τούτο, άφησε την τελευταία πνοή της και ο τάφος της βρίσκεται στο νεκροταφείο της Γεράπετρας. Νεαρός τότε και γω σαν φοιτητής πήγαινα στην Hortanse και προσπαθούσα να φρεσκάρω τα γαλλικά μου και έτσι κουβέντα με κουβέντα έμαθα και την ιστορία της που είχε πολύ ενδιαφέρον και τη σημείωσα από τότε. Μου έλεγε «ήταν η εποχή που στην Κρήτη βρισκόταν οι τέσσαρες προστάτιδες δυνάμεις». Είχαν χωρίσει το νησί σε 4 διαμερίσματα και στο κάθε ένα είχαν και ένα τάγμα. Στα Χανιά ιταλικό, στο Ρέθυμνο ρωσικό, στο Ηράκλειο εγγλέζικο και στο Λασίθι γαλλικό και εκτός από το στρατό και διεθνή στόλο στη Σούδα. Οι αξιωματικοί του διεθνούς στόλου είχαν τη μοναξιά της επαρχίας και η μελαχρινή Μαρσαλιέζα η Αδελίνα Γκιτάρ που είχε το ψευδώνυμο Ορτάνς, από το ωραίο άνθος της Ορτανσίας, έγινε επίσημη ερωμένη του ναυάρχου Ποττιέ στα Χανιά. Το σπίτι στα Χανιά το είχε επιπλώσει με φανταχτερά έπιπλα και το 'χε στολίσει με τέτοιο τρόπο που να φαίνεται σαν πολυτελής κατοικία του ναυάρχου. Όπως μαρτυρούν οι παλιοί Χανιώτες έδιδε πάρτυ ο ναύαρχος και η Αδελίνα παρουσιαζόταν σαν κυρία του σπιτιού και υποδεχόταν τους ξένους προσκεκλημένους σαν κυρία του Ναυάρχου» X ΒΑΣΙκΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μαρκόπουλος Γ., Γεράπετρος και Γεραπετρίτες, Αθήνα Μανωλικάκης Γ., Μαντάμ Ορτάνς, Αθήνα Εκκεκάκης Γ. Π. (επιμ.), Εικόνες από τη ζωή στο παλιό Ρέθυμνο. Οι εντυπώσεις του Λευκαδίου δημοσιογράφου Π. Θ. κουνιάκη (1918). Ρέθυμνο Τράκας Αλ., «Ξενοδοχείον ύπνου η «Μαντάμ Ορτάνς», εφημ. καθημερινή, Μανουσάκης Γ., Η Μαντάμ Ορτάνς και τα τέσσερα λογοτεχνικά πορτραίτα της, εκδ. περιοδ. Έρεισμα, Χανιά καζαντζάκη Γαλ., κρίσιμες στιγμές, Αθήνα καζαντζάκης Ν. Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, εκδ. Ελ. καζαντζάκη, Αθήνα

37 ΥΠΕΡ Χ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012

38 Οι «πρόγονοι» των σημερινών ξενοδοχείων Πανδοχεία, καταγώγια και χάνια Μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα τα ξενοδοχεία δεν συνδέονταν με έννοιες όπως η ανάπαυση, οι διακοπές και η διασκέδαση. Παρείχαν απλώς φιλοξενία στους ταξιδιώτες και τους εμπορευόμενους. Οι ιστορικές πηγές και οι ταξιδιωτικές μαρτυρίες κάνουν λόγο για «δίκτυα πανδοχείων» τα οποία κάλυπταν όλους τους μεγάλους, τους πολυσύχναστους δρόμους της Ανατολής. Στην Κρήτη μπορεί να θεωρηθεί ως «δίκτυο» το σύστημα παροχής στέγης στους διαβάτες που κάλυπτε το τμήμα Ηράκλειο Χανιά και, σε μικρότερο βαθμό, τα οικήματα που βρίσκονταν στη διαδρομή Ηράκλειο Μεραμπέλλο - Ιεράπετρα και Ηράκλειο - Μεσαρά. της Έφης Ψιλάκη 38

39 Aριστερή σελίδα: καραβάν σεράι στο Ιράκ. Προσκυνητές - ταξιδιώτες (1920). κάτω: καραβάν σεράι στην Περσία (19ος αι.). ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Από τον Ξένιο Δία στα οργανωμένα καταγώγια Ο ι απαρχές της ξενοδοχίας βρίσκονται στην εποχή που οι άνθρωποι άρχισαν να ταξιδεύουν πιο συχνά. Έμποροι, αγωγιάτες, ναυτικοί και προσκυνητές αναζητούσαν συχνά καταλύματα σε ξένους τόπους προκειμένου να αισθάνονται ασφάλεια και να προφυλάσσονται από τους κινδύνους της διαμονής στην ύπαιθρο. Στην ελληνική αρχαιότητα οι ανάγκες των ταξιδιωτών καλύπτονταν από την σχεδόν υποχρεωτική φιλοξενία την οποία παρείχαν οι ντόπιοι σε κάθε ξένο ή διαβάτη. Τους το επέβαλε το εθιμικό δίκαιο. Οι ξένοι θεωρούνταν απεσταλμένοι του Δία. Όπως είναι φυσικό, κανείς δεν τολμούσε να κλείσει την πόρτα σε ένα πρόσωπο που θεωρούνταν ότι βρισκόταν κάτω από τη θεϊκή προστασία. Σιγά-σιγά όμως, τα ταξίδια πύκνωσαν. Το εμπόριο αναπτύχθηκε σχετικά γρήγορα και τα μεγάλα θρησκευτικά ιερά άρχισαν να προσελκύουν πλήθη προσκυνητών. Όλοι αυτοί που μετακινούνταν και οδοιπορούσαν συχνά για πολλές ημέρες αναζητούσαν καταλύματα. Δίπλα σε μεγάλα ιερά, όπως του Δία στην Ολυμπία, άρχισαν να οικοδομούνται ειδικά «καταγώγια» προορισμένα να παράσχουν φιλοξενία στους επισκέπτες. Ο Θουκυδίδης αναφέρει το καταγώγιο που βρισκόταν στο Ηραίο των Πλαταιών, ένα μεγάλο οικοδόμημα μήκους διακοσίων ποδών με μεταλλικές κλίνες τις οποίες είχαν κατασκευάσει οι Λακεδαιμόνιοι από τα λάφυρα των Πλαταιών. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Περί προσόδων), τέτοια «καταγώγια» χτίζονταν στα λιμάνια. και είναι αλήθεια ότι κοντά σε πολυσύχναστα λιμάνια του αιγαιακού χώρου υπήρχαν οργανωμένοι χώροι υποδοχής και φιλοξενίας των ταξιδιωτών και κατά τα μεταγενέστερα χρόνια. Οι κοριοί και η διαφθορά Ο ι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων στα ιδιωτικά καταγώγια είναι πολύ ενδιαφέρουσες και δείχνουν ότι συχνά οι ταξιδιώτες έπεφταν θύματα απατεώνων καταγωγέων οι οποίοι φρόντιζαν να τους αλαφρύνουν από το βάρος των χρημάτων ή των αποσκευών που μετέφεραν, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο κικέρων. Άλλες πηγές χαρακτηρίζουν τα καταγώγια και τα πανδοχεία ως ελεεινούς χώρους, βρώμικους και ελάχιστα φροντισμένους. Οι περιγραφές αυτές συνάδουν με νεότερα περιηγητικά κείμενα τα οποία αποκαλύπτουν ότι δεν άλλαξε και πολύ η κατάσταση στο πέρασμα των αιώνων. Ψύλλοι, κοριοί και άλλα έντομα καθιστούσαν δύσκολη τη ζωή όσων κατέφευγαν σε ανοργάνωτα χάνια. Ο σπουδαίος συγγραφέας της Μαντάμ Μποβαρύ Γουσταύος Φλομπέρ, που ταξίδεψε στην Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα, περιγράφει χάνια με ψύλλους, ακάθαρτα και γεμάτα καπνούς (ήταν τόσοι οι καπνοί από το τζάκι που οι πελάτες ενός πανδοχείου στην Πελοπόννησο δεν έβλεπαν τίποτα!) Ίσως την πιο εντυπωσιακή περιγραφή από εκείνα τα χρόνια να την οφείλουμε στον Chateaubriand (1806): «Η πείνα και η κούραση μάς ανάγκασαν να μείνουμε στο βρομερό αυτό καταγώγιο περισσότερο απ όσο θα θελα. Ο ξενοδόχος, ένας γέρος Τούρκος κατσουφιασμένος, καθόταν μέσα σ ένα κελάρι απάνω από τους στάβλους του χανιού. Οι κατσίκες ανέβαιναν ως εκεί και κόπριζαν τριγύρω του. Μας υποδέχτηκε στο ευχάριστο αυτό μέρος και μήτε που καταδέχτηκε να σηκωθεί από την κοπριά του για να προσφέρει τροφή στους χριστιανούς σκύλους, μα φώναξε με τρομερή φωνή ένα κακομοιριασμένο Ελληνόπουλο, ξυπόλητο και με το σώμα του πρησμένο από τον πυρετό κι από τα μαστιγώματα, που μας έφερε γάλα» (μετάφρ. Α. καραντώνη). Δεν είχαν πάντα την καλύτερη φήμη οι πανδοχείς του αρχαίου κόσμου. Εθισμένους στην αισχροκέρδεια τους θεωρεί ο Θεόκριτος. και ο Πλούταρχος δεν διστάζει να πει ότι τα πανδοχεία έμοιαζαν με πορνεία! Οι βυζαντινοί φιλανθρωπικοί ξενώνες και το πλύσιμο των ποδιών! Σ το βυζαντινό κόσμο μας είναι γνωστοί οι φιλανθρωπικοί ξενώνες οι οποίοι λειτουργούσαν κυρίως μέσα σε αστικά κέντρα και υπάγονταν σε μοναστήρια ή άλλα ιερά καθιδρύματα. Αντλούσαν πόρους είτε από το δημόσιο ταμείο είτε από τα ιερά καθιδρύματα τα οποία φρόντιζαν για τη συντήρησή τους. Τα βυζαντινά πανδοχεία λειτουργούσαν δίπλα σε ναούς και μοναστήρια και παρείχαν κάθε δυνατή εξυπηρέτηση στους επισκέπτες τους. Η επικράτηση του Χριστιανισμού δεν επέφερε ουσιαστικές μεταβολές στο θέμα της φιλοξενίας. Τη θέση του Ξένιου Δία παίρνει τώρα ο Χριστός. Είναι πολλές οι παραδόσεις που κάνουν λόγο για

40 ΠΑΝΔΟΧΕΙΑ, καταγωγια και ΧΑΝΙΑ Πάνω, καραβάν σεράι σε γκραβούρα του κάτω, καραβάνι με γαϊδούρια στην Ανατολία (1921). επισκέψεις του Θεανθρώπου σε σπίτια πλουσίων και φτωχών. Ακόμη και ο επαίτης που εμφανίζεται σε ξένο τόπο θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο Χριστός που δοκιμάζει μ αυτόν τον τρόπο τους πιστούς. Όπως μαρτυρούν περιηγητικά κείμενα, η υποδοχή των ξένων στους Αγίους Τόπους ήταν τελετουργική. Τους ασπάζονταν (ασπασμός της ειρήνης), τους έπλυναν τα πόδια και τους παρείχαν κάθε δυνατή εξυπηρέτηση. Αν χρειάζονταν ιατρική βοήθεια φρόντιζαν να την εξασφαλίσουν. Απαραίτητη, βέβαια, ήταν η εξασφάλιση τροφής και στέγης. Ένας Γάλλος περιηγητής του 17ου αιώνα αφηγείται: «Στις τρεις μ.μ. ένας μοναχός μας έπλυνε τα πόδια με ζεστό νερό. Ύστερα από μια ώρα μας οδήγησε στην εκκλησία όπου ο ηγούμενος, μαζί με όλους τους μοναχούς, μας έβαλε να καθίσουμε σε ένα βελουδένιο ανάκλιντρο κι έπλυνε τα πόδια μας. Μέσα στη λεκάνη με το νερό υπήρχαν και ροδοπέταλα. κι ενώ ασπάζονταν τα πόδια μας οι μοναχοί έψελναν τροπάρια». Μετά την άλωση της Αυτοκρατορίας διατηρήθηκαν πολλοί από τους παλιούς κανόνες εθιμικού δικαίου. Τα οθωμανικά χάνια ήταν ιερά καθιδρύματα ή ιδιωτικές επιχειρηματικές δραστηριότητες με σαφείς κανόνες λειτουργίας. Τα ιερά καθιδρύματα αποτελούσαν αφιερώματα υψηλών αξιωματούχων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπως του Σουλτάνου ή της μητέρας του. Δεν επέλεγαν τυχαία οι αξιωματούχοι να ιδρύουν χάνια και να αφιερώνουν σ αυτά περιουσίες για τη συντήρησή τους. Η φιλανθρωπική πρωτοβουλία τους είχε και πολιτικές σκοπιμότητες: την ενίσχυση του εμπορίου, τη διευκόλυνση της διακίνησης ανθρώπων και αγαθών, την εμπέδωση αισθήματος ασφάλειας στην ύπαιθρο. Γι αυτό και στα χάνια αυτά παρεχόταν δωρεάν φιλοξενία. Υπήρχαν, όμως, και άλλα «βακουφικά» χάνια όπου τα χρήματα που πλήρωναν οι φιλοξενούμενοι για τις παρεχόμενες υπηρεσίες κα- 40

41 Ταξιδιώτες στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Η Ελλάδα ήταν στη συνείδηση των Ευρωπαίων χώρα ερειπίων. ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 τέληγαν σε άλλα ιδρύματα, όπως ορφανοτροφεία και νοσοκομεία. Μπορούμε, επομένως, να φανταστούμε ένα ευρύτατο δίκτυο πανδοχείων το οποίο απλωνόταν κατά μήκος των πιο σημαντικών δρόμων. Σε μικρότερους δρόμους και σε περιοχές με λιγότερη κίνηση τα χάνια ήταν διάσπαρτα σε κατάλληλα σημεία, χωρίς όμως συγκεκριμένη χωροταξική διάταξη. Ωστόσο, οι ιδιώτες που ασκούσαν το επάγγελμα του χανιαλή ή χανιτζή φρόντιζαν να μην αφήνουν ακάλυπτες κάποιες περιοχές στις οποίες διακινούνταν αγαθά και ταξιδιώτες. Σε αυτήν την κατηγορία μπορούμε να εντάξουμε τα χάνια της κρήτης. Σ Τα χάνια και τα καραβάν σεράγια της Ανατολής τα χρόνια των καραβανιών και των μεγάλων εμπορικών δρόμων της Ανατολής μάς παραπέμπουν τα χάνια, όπως τουλάχιστον λειτουργούσαν στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής. Σε κομβικά σημεία των δρόμων, κάθε μίλια περίπου, υπήρχε κι από ένα οργανωμένο πανδοχείο με ανοικτές πόρτες για να υποδεχτεί τους διαβάτες, τους αγωγιάτες και τους εμπόρους. Οι αποστάσεις δεν επιλέγονταν τυχαία! Γύρω στα είκοσι μίλια υπολόγιζαν ότι μπορούσε να διανύσει ένα εμπορικό καραβάνι από το ξημέρωμα μέχρι τη δύση, δηλαδή όσο διαρκούσε η μέρα. κατά τη μακρά περίοδο της οθωμανικής παντοδυναμίας οι δρόμοι δεν ήταν πάντα ασφαλείς και η νυχτερινή οδοιπορία ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη. Συνήθως δίπλα στους πιο πολυσύχναστους δρόμους παραμόνευαν ληστές που δεν δίσταζαν να επιτεθούν στους ανυποψίαστους διαβάτες, να τους αρπάξουν εμπορεύματα και χρήματα. Η οργάνωση του χώρου εξυπηρετούσε τις ανάγκες φιλοξενίας των πελατών. Στα ισόγεια υπήρχαν αποθηκευτικοί χώροι, στάβλοι, μα- 41

42 ΠΑΝΔΟΧΕΙΑ, καταγωγια και ΧΑΝΙΑ Έλληνες χωρικοί με ξένους ταξιδιώτες (19ος αι.). Δεξιά: Χώρα διάσπαρτη με αρχαία ερείπια η Ελλάδα του 19ου αιώνα είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον των ξένων λογίων. γειρεία, εργαστήρια, ακόμη και μικρά ή μεγάλα εμπορικά καταστήματα. Στα ανώγεια υπήρχαν οι χώροι ανάπαυσης και ύπνου. Όπως είναι φυσικό, οι Οθωμανοί φρόντιζαν να υπάρχει πάντα ένα μικρό ή μεγαλύτερο τζαμί ενσωματωμένο στους χώρους του κάθε πανδοχείου. Τα χάνια και τα καραβάν σεράγια, ιδιαίτερα αυτά που βρίσκονταν στις ερημιές της Ανατολής, αποτελούσαν στόχους πειρατικών και ληστρικών επιδρομών. Για το λόγο αυτό η αρχιτεκτονική τους ήταν ιδιαίτερη και η οργάνωση του χώρου ήταν προσανατολισμένη σε μια αμυντική λογική. Τα πιο οργανωμένα απ αυτά ήταν καλοχτισμένα για να αντέχουν σε επιθέσεις και έκλειναν με βαριές πόρτες. Το άνοιγμα και το κλείσιμο των εισόδων ακολουθούσε τις πρακτικές που εφαρμόζονταν στις φρουριακές πόλεις: Άνοιγαν με την ανατολή και έκλειναν με τη δύση του ήλιου. Όπως έχει επισημανθεί, η αμυντική διάταξη και η δομή τους ήταν περίπου παρεμφερής με τη λογική της βυζαντινής μοναστηριακής αρχιτεκτονικής. Οι ιστορικές πηγές θεωρούν ως αφετηρία του δικτύου πανδοχείων της ανατολής το σύστημα σταθμών εφοδιασμού (Avahana) το οποίο, λόγω των αυξημένων κινδύνων του ταξιδιού, είχε οργανωθεί από τους Αχαιμενίδες κατά τον 6ο ή τον 5ο αιώνα π.χ. Ένας από τους πιο σημαντικούς δρόμους που έπρεπε να καλυφθεί από δίκτυο πανδοχείων ήταν εκείνος που συνέδεε τις Σάρδεις με τα Σούσα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι σ αυτόν το δρόμο υπήρχαν περισσότερα από 100 πανδοχεία! Τα μικρότερα χάνια, που ονομάζονταν και «μουσαφίρ οντασί», λειτουργούσαν συνήθως σε αστικά κέντρα, σε μεγάλους οικισμούς και σε δευτερεύουσες οδικές αρτηρίες. Τρόποι λειτουργίας Τ α μεγάλα χάνια είχαν μεγάλες ισόγειες αίθουσες στις οποίες αποθηκεύονταν τα εμπορεύματα. Μόλις έφταναν τα καραβάνια ξεφόρτωναν τα ζώα, τα πότιζαν και στοίβαζαν τις πραμάτειες σε ειδικούς χώρους. Αμέσως μετά οδηγούσαν τα ζώα στους στάβλους, όπου τα περίμεναν «μαντζαδούρες» με άφθονη τροφή, άχυρο ή σανό με μπόλικο καρπό για να μπορούν να αντέχουν την κούραση των πολυήμερων ταξιδιών. Οι ταξιδιώτες ανέβαιναν στο ανώγειο, όπου τους σέρβιραν φαγητό σε σοφράδες, και τους άπλωναν στρωσίδια για να περάσουν τη νύχτα. Στην Ανατολή βέβαια, τα ταξίδια δεν γίνονταν μόνο με άλογα, μουλάρια ή γαϊδουράκια όπως συνέβαινε στην κρήτη και σε άλλες περιοχές της νότιας χώρας. Οι καμήλες, αυτά τα ανθεκτικά ζώα που μπορούσαν να διασχίζουν ακόμη και ερήμους, χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά σε ορισμένες «δύσκολες» περιοχές. Τα πολυπληθή μικρότερα χάνια δεν παρείχαν συχνά ούτε στρωσίδια ούτε κλινοσκεπάσματα. Ο πελάτης ήταν υποχρεωμένος να τα μεταφέρει από τόπο σε τόπο για να μπορέσει να εξασφαλίσει αξιοπρεπή διαβίωση. Θα πρέπει να γνωρίζουμε, όμως, ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν ιδιαίτερες απαιτήσεις και βολεύονταν με ελάχιστα πράγματα. Τα καλοκαίρια, και όταν βρίσκονταν σε ασφαλή σημεία, διανυκτέρευαν στην ύπαιθρο χωρίς πρόβλημα. Υπήρχαν όμως και χάνια τα οποία παρείχαν τη δυνατότητα υπαίθριας φιλοξενίας σε δώματα και πατώματα. Στα μεγάλα οργανωμένα χάνια οι υπηρεσίες που παρέχονταν δεν περιορίζονταν μόνο στην προσφορά τροφής και στέγης, Υπήρχαν και τεχνίτες που είχαν πάντα δουλειά, όπως σωμαράδες και πετα- 42

43 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 λωτήδες. Τα σωμάρια χρειάζονταν συχνά επισκευή και τα πέταλα ξεκαρφώνονταν από τα πόδια των ζώων, ιδιαίτερα όταν αυτά περνούσαν από δύσβατους ορεινούς δρόμους. Στην κρήτη, όπου δεν υπήρχαν τόσο οργανωμένα υπαίθρια χάνια, ο χανιαλής φρόντιζε να είναι ξενοδόχος και μάγειρας, πεταλωτής και σωμαράς. Λίγο πολύ τα ήξερε όλα! Ένα Κρητικό Χάνι στη Σμύρνη νας παλιός Σμυρνιός συγγραφέας, ο Ν. Kαρτσωνάκης- Nάκης, κατέγραψε τις αναμνήσεις του από την όμορφη αυτή μικρασιατική πόλη με τον τίτλο: Θυμάμαι τη Σμύρνη, (1972, Αθήνα, εκδ. Tο Eλληνικό Bιβλίο). Σ αυτό διαβάζουμε ότι υπήρχε στη Σμύρνη ένα κρητικό χάνι. Ο λόγος για τον οποίο ονομάστηκε έτσι μας ενδιαφέρει άμεσα. Ιδού τι λέει ο καρτσωνάκης: «Δίπλα απ αυτό το μπεζεστένι ήτανε το κρητικό Χάνι, το οποίο είχε όλο γραφεία και αποθήκες. Το λέγανε κρητικό γιατί το χτίσανε οι Τούρκοι για να βάζουνε πολεμοφόδια και να αντιμετωπίσουνε την κρητικήν επανάσταση του 1866». Είναι ενδιαφέρον, όμως, και το υπόλοιπο κείμενο, όπου αναφέρεται στα χάνια της πατρίδας του: «..Το πιο αξιοσημείωτο χτίσμα αυτών των συγκροτημάτων ήτανε το μεγάλο Βεζύρ Χάνι, στο οποίο έμπαινες μέσα από το σκοτεινό μπεζεστένι. Ήτανε χτισμένο στις πλευρές πελώριας αυλής, στη μέση της οποίας υπήρχε κρήνη και πλατάνια. Το οικοδόμημα ήτανε τετράγωνο, δίπατο. Μπρος από τα δωμάτια του ισογείου υπήρχε στοά και στις τέσσερες πλευρές του. Οι κολώνες της στοάς ήτανε τετράγωνοι πεσσοί και ενωνόντουστε με οξυκόρυφα τόξα. Έ Πάνω από την ισόγεια στοά υπήρχε όμοια στο δεύτερο πάτωμα κι είχε λεπτότερους πεσσούς. Τότε που το θυμάμαι, στο ισόγειο είχε αποθήκες και στο απάνω πάτωμα γραφεία. Σ άλλα δωμάτια μένανε πολλοί Χριστιανοί εργάτες, καμμιά δεκαριά μαζί σ ένα δωμάτιο. Την παλαιότερη εποχή σ αυτό κατασταλάζανε τα καραβάνια που ερχόντουστε από την Ανατολή. Αφίνανε τις καμήλες στην αυλή κι οι εμπόροι και οι ταξιδιώτες μένανε στα δωμάτια. Το χάνι το αναφέρει ο Βικέλας στο Λουκή Λάρα του. Το χάνι αυτό χτίστηκε το 1676 από τον Μεγάλο Βεζύρη κιοπρουλού Φαζήλ Αχμέτ πασά με μεγάλες πέτρες που τις πήρανε από το αρχαίο ρωμαϊκό Στάδιο, που βρισκότανε απάνω στο λόφο Πάγο. Τη νύχτα τα μπεζεστένια ηκλούσανε με μεγάλες ξυλένιες πόρτες καπλαντισμένες με πλατειά σιδερένια φύλλα καρφωμένα απάνω τους με μεγάλα σιδερένια καρφιά. Οι Τούρκοι φύλακες, κονιαλήδες, κατοικούσανε σε ένα ξύλινο δωμάτιο που ήτανε χωμένο σαν φωλιά μεταξύ του υπέρθυρου της μεγάλης πόρτας και της θολωτής οροφής κι ανεβαίνανε απάνω με ανεμόσκαλα. Μόλις ήβγαινες από τα μπεζεστένια βρισκόσουνα μέσα στα σκεπασμένα τσαρσιά-καπαλή. Αυτά ήτανε ολόκληρη λαβυρινθώδης συνοικία που την αποτελούσανε λογιών-λογιών μαγαζιά που πουλάγανε όλα τα είδη. Τα εμπορεύματα της Ανατολής και της Δύσης. Τα λέγανε σκεπασμένα τσαρσιά, γιατί οι αγορές αυτές ήτανε με ξύλινες σαμαρωτές στέγες με κεραμίδια σκεπασμένες» > 43

44 ΠΑΝΔΟΧΕΙΑ, καταγωγια και ΧΑΝΙΑ Άνθρωποι και αρχαία στην Ελευσίνα (19ος αι.). Το δίκτυο των κρητικών πανδοχείων Τ α υπαίθρια χάνια της κρήτης συγκροτούσαν ένα ενδιαφέρον δίκτυο καθώς απλώνονταν κυρίως πάνω στον σημερινό παλιό εθνικό δρόμο Ηρακλείου Χανίων, δηλαδή στην ενδοχώρα. Υπήρχαν, όμως και σε πολλές άλλες περιοχές, παντού όπου υπήρχαν ανάγκες φιλοξενίας των ταξιδιωτών. Τα περιηγητικά κείμενα αποτελούν καλές πηγές για τη δομή και τη λειτουργία τους. καλές πηγές είναι, όμως, και οι μνήμες των ανθρώπων, ενώ, απ όσο γνωρίζω, δεν έχει γίνει κάποια συστηματική τοπογραφική μελέτη προκειμένου να γίνει γνωστό το συγκεκριμένο δίκτυο. Σε πολλά σημεία, πάντως, σώζονται τα ερείπια τους, θλιβερά κατάλοιπα της αδιαφορίας μας για τα μνημεία του παρελθόντος. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ίδρυση και τη λειτουργία τους ήταν η ύπαρξη πηγής ή έστω πηγαδιού. Χάνι χωρίς νερό δεν υπήρχε! Η αρχιτεκτονική δομή των κρητικών πανδοχείων δεν ακολουθούσε, τουλάχιστον κατά τους τελευταίους αιώνες, κάποια συγκεκριμένη τυπολογία. Σε γενικές γραμμές γνωρίζουμε ότι ο φιλοξενούμενος πλήρωνε ξεχωριστά για τη διανυκτέρευσή του, ξεχωριστά για το στάβλισμα και την τροφή του ζώου και ξεχωριστά για τη φύλαξη των προϊόντων που μετέφερε. Αν τα προϊόντα αυτά ήταν τρόφιμα, ο χανιαλής προτιμούσε να πληρώνεται σε είδος. Πάντως, υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι η τροφή των ζώων ήταν δυο κατηγοριών: σκέτη και ενισχυμένη. Η ενισχυμένη (που κόστιζε διπλά) περιελάμβανε, εκτός από άχυρο, και ταγή ή άλλο είδος καρπού. Το φαγητό που προσφερόταν στους πελάτες των κρητικών πανδοχείων ήταν μάλλον σταθερό. Τα χάνια της υπαίθρου που δεν είχαν πολλή δουλειά μαγείρευαν ένα φαγητό και αυτό προσφερόταν σε όλους. Στα αστικά κέντρα υπήρχε η δυνατότητα για δύο ή τρία διαφορετικά φαγητά. Το ένα απ αυτά ήταν πάντα όσπρια (φακές, ροβίθια, κουκιά, φασόλια)! Το άλλο μπορούσε να περιέχει κρέας. Οι περισσότεροι, πάντως, από τους πελάτες δεν είχαν τη δυνατότητα ούτε καν να σκεφτούν το ακριβό πιάτο! Όλοι, όμως, έπιναν κρασί. Δεν υπήρχε χάνι χωρίς «κάβα» με κάμποσα βαρέλια κρασί καθώς ο χανιαλής επιδιδόταν συστηματικά στην καλλιέργεια και την επεξεργασία των προϊόντων που προσέφερε. Τα χάνια της υπαίθρου άρχισαν να λιγοστεύουν όταν αναπτύχθηκε κάποιο υποτυπώδες συγκοινωνιακό δίκτυο. Η γρήγορη μεταφορά από τους μακρινούς οικισμούς στην πόλη, αχρήστευσε αυτούς τους παμπάλαιους χώρους φιλοξενίας. Η διάνοιξη δρόμων και η οργάνωση της συγκοινωνίας με προγραμματισμένα δρομολόγια εξαφάνισε εντελώς τα παλιά χάνια. Τα εντός των πόλεων χάνια άρχισαν να υποχωρούν σταδιακά και να παραχωρούν τη θέση τους στα αστικά ξενοδοχεία. Πίσω από αυτή την αλλαγή υπάρχει και πάλι η διαφοροποίηση των συγκοινωνιακών δεδομένων. Οι χωρικοί δεν μεταφέρονταν πια με υποζύγια στα αστικά κέντρα. και τα πρώτα ξενοδοχεία δεν χρειάζονταν στάβλους και αποθήκες για τη φύλαξη της πραμάτειας. Ο κοινωνικός ρόλος των ιδιότυπων αυτών πανδοχείων δεν έχει ακόμη επισημανθεί όσο θα έπρεπε. Η ιδιωτικότητα ήταν μάλλον άγνωστη! Οι πελάτες κοιμούνταν όλοι μαζί, συνήθως στρωματσάδα, έτρωγαν όλοι μαζί, κάθονταν όλοι μαζί και κουβέντιαζαν κάτω από το φως του λύχνου. Αν έπιανε βροχή το διάστημα παραμονής στα χάνια παρατεινόταν για πάνω από μια νύχτα. Φαίνεται πως οι ξαφνικές κακοκαιρίες ήταν η χαρά του χανιαλή. Προσέφερε φαγητό μεσημέρι βράδυ και κέρδιζε περισσότερα χρήματα. Μέσα στα χάνια δημιουργούνταν γνωριμίες και αναπτύσσονταν φιλίες ενώ δεν έλειπαν οι περιπτώσεις που οι γνωριμίες αυτές εξελίσσονταν σε κουμπαριές και συντεκνιές! Για τα αστικά χάνια έχουν σωθεί ακόμη περισσότερες πληροφορίες. Άλλωστε, στο Ηράκλειο και στα Χανιά μαρτυρούνται πανδοχεία από πολύ νωρίς, από τους πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας. Βρίσκονταν συνήθως κοντά στα λιμάνια. Εκεί διέμεναν οι ναύτες, οι εμπορευόμενοι και οι ξένοι περιηγητές που έκαναν το περίφημο «μεγάλο ταξίδι» προς τους Αγίους Τόπους. Μάλιστα, ένα πανδοχείο του Χάνδακα αναφέρεται κατά το 1598 ως ξενοδοχείο των προσκυνητών! κατά τον 20ό αιώνα πολλά απ αυτά είχαν ξεπέσει. Θα μεταφέρομε μόνο μια μαρτυρία για ένα χάνι του Ηρακλείου («του Βλάση το χάνι»), γραμμένο από έναν παλιό καστρινό, τον Μ. Δερμιτζάκη: «όλοι από τα χωριά καθώς ήρχονταν στη Χώρα, στου Βλάση το Χάνι έφερναν κι έδεναν τα μουλάρια και τους γαϊδάρους των. Ο οξυδερκής όμως χανιατζής με το επιχειρηματικό μυαλό είχε χωρίσει με χαρτόνια και διαμερίσματα που τα νοίκιαζε σε φτωχούς εργένηδες! Τώρα το πώς τα κατάφερναν οι άνθρωποι τούτοι να κοιμούνται μέσα κει και να ξεκουράζονται, ύστερα από τα γκαρίσματα των γαϊδάρων και από τα τσιμπίσματα των κουνουπιών, των ψύλλων, των κοργιών και τη βρόμα της καβαλινιάς, αυτό το ξέρανε μονάχα αυτοί» X ΒΑΣΙκΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Λέκκας, Ν., Η ξενοδοχία παρ Έλλησιν. Αθήνα Δερμιτζάκης, Μ., Από όσα θυμούμαι. Το παλιό κάστρο. Ηράκλειο, εκδ. Δοκιμάκης Σιμόπουλος, κ., Ξένοι Tαξιδιώτες στην Eλλάδα, τ. A, 8η εκδ. Aθήνα Ζαρκάδα, Χ., «Τα χάνια της Ξάνθης». Θρακικά Χρονικά 37 (1982), σσ Γεωργαντζής, Π, «Τα χάνια της Ξάνθης και η συμβολή τους στη διαμόρφωση της πόλης». Θρακικά Χρονικά 38 (1983), σσ Pitton de Tournefort, J. Ταξίδι στην κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους, μετάφρ. Μ. και Α. Απέργη. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις κρήτης, Pashley, R., Tαξίδια στην Kρήτη, τ. Α, μετάφρ.δ. Γόντικα. Hράκλειο, έκδ. Βικελαία Βιβλιοθήκη,,

45 45

46 46 Μυτιλήνη, 2000.

47 Τα «παπούτσια τουταξιάρχη» Μια ιδιότυπη έκφραση λαϊκής λατρείας στη Λέσβο κείμενο - φωτογραφίες: δρ Γ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ επ. δρ. του Πανεπιστημίου κρήτης τ. Δ/ντής Ερευνών του κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Ένα από τα μεγαλύτερα ιερά προσκυνήματα της χώρας μας είναι του Ταξιάρχη Μιχαήλ στο Μανταμάδο, κωμόπολη της Λέσβου, σε απόσταση 40 χλμ. από τη Μυτιλήνη, κέντρο παραδοσιακής αγγειοπλαστικής και τόπος παραγωγής φημισμένων γαλακτοκομικών προϊόντων. Η εκκλησιά του Ταξιάρχη βρίσκεται στις παρυφές του Μανταμάδου, σε κατάφυτο από ελιές χώρο, στη θέση παλαιού μοναστηριού, του οποίου η ίδρυση τοποθετείται γύρω στο Για την πληθώρα και την ευλάβεια των προσκυνητών, χαρακτηριστικό είναι ένα παλαιότερο δημοσίευμα του τότε Μητροπολίτου Μηθύμνης: «Είναι συγκινητικαί αι εκδηλώσεις του σεβασμού και της αγάπης των Λεσβίων προς το Ιερόν Προσκύνημα του Ταξιάρχου Μιχαήλ Μανδαμάδου. Συγκλονιστικαί στιγμαί εκτυλίσσονται καθ εκάστην σχεδόν εντός αυτού, ότε οι ευσεβείς προσκυνηταί, οδοιπορούντες σχεδόν όλην τη νύκτα δια να πραγματοποιήσουν το τάμα των μετάρσιοι εισέρχονται εντός αυτού και εναποθέτουν τα τάματά των προ της αναγλύφου Εικόνος του Αρχαγγέλου. Γυναίκες περιπατούσαι επί των γονάτων μετά νηπίων επ αυτών ή έχουσαι δεδεμένας τας χείρας των όπισθέν των, άλλαι κρατούσαι λαμπάδας, ή δοχείον ελαίου, ή διάφορα ζώα, αρνία ή ερίφια, μητέρες παραδίδουσαι τα τέκνα των και άλλα πολλά ορώνται εν τω Ναώ υπό του επισκέπτου». 1 Η εικόνα του Ταξιάρχη, όπως αναφέρεται και παραπάνω, είναι ανάγλυφη, μοναδικής τεχνοτροπίας, πλασμένη, όπως λέγεται, πριν από αιώνες πάνω σε βράχο από ένα μοναχό του πάλαι ποτέ μοναστηρίου, με χώμα και με το αίμα άλλων τριάντα εννιά καλογέρων που ομαδικά σφαγιάσθηκαν από πειρατές. Λέγεται ακόμα ότι ο μοναχός αυτός, ο μόνος που διασώθηκε κρυμμένος στη στέγη της εκκλησίας, αποτύπωσε στην ανάγλυφη εικόνα τη μορφή του Ταξιάρχη όπως τον είδε να φτερουγίζει πάνω από τα σώματα των κατακρεουργημένων καλογέρων. Τριγυρνώντας όμως ο Ταξιάρχης σ όλο το νησί ή και σ άλλα μέρη όταν χρειασθεί, φθείρονται τα παπούτσια του. Σύμφωνα με περιγραφή της εικόνας του 1640 περίπου, «έστιν αύτη ψηλαφητή άπασα, κεφαλήν και σώμα και χείρας μετά ρομφαίας και πτερύγων έχουσα, ώσπερ μαχητής φοβερώτατος». Σήμερα βρίσκεται ασημωμένη μέσα σε πολυτελές κουβούκλιο, φαίνεται δε μόνο το πρόσωπο με το άνω μέρος των ώμων και πτερύγων, ενώ «εις την αριστεράν χείρα αυτού, κεκαλυμμένην υπό του κουβουκλίου, φέρει διφθέραν μετ επιγραφής, άνωθεν δε και κύκλω της κεφαλής αυτού είναι ιστορημένοι οι Απόστολοι εν μέσω του κυρίου ημών». 2 > 1. Ιακώβου, Μητροπολίτου Μηθύμνης, Το Παλλεσβιακόν Προσκύνημα Ταξιάρχου Μιχαήλ Μανδαμάδου. Μυτιλήνη 1969, σ Ό.π. σ. 9 και

48 ΤΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΗ...ακούμε τον Μιχαήλ Αρχάγγελο. Ακούμε πατησές. Ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου λατρεύεται ως φύλακας και προστάτης όλου του Νησιού, περιτρέχοντάς το και αποτρέποντας κάθε κίνδυνο από τη Λέσβο, όπως κάνει και ο άγιος Μηνάς στο Ηράκλειο, άγρυπνος φρουρός και θεϊκός προστάτης της πόλης, μια δοξασία και μια πίστη που απέδωσε παραστατικότατα ο καζαντζάκης στον «καπετάν Μιχάλη». 3 Οι μαρτυρίες για τακτικές εμφανίσεις του Ταξιάρχη σε διάφορα μέρη της Λέσβου είναι πολλές, όπως πολλές είναι και οι διηγήσεις για όραμα που είδαν κάτοικοι του Νησιού στις 8 Νοεμβρίου του 1912, την ημέρα της απελευθέρωσης της Λέσβου, όπου έφιππος οδηγούσε τον στρατό μας ενάντια στον τουρκικό. > Πάνω: Τα παπούτσια του Ταξιάρχη μέσα στο ναό (Μανταμάδο 1972) και κάτω, σε βιτρίνα τοπικού καταστήματος (Μυτιλήνη 2010). 3. «κάθε μεσάνυχτα, την ώρα πού ναι χαμένη στον ύπνο η πολιτεία, ο Άϊ-Μηνάς κατεβαίνει αθόρυβα από το κόνισμά του, παίρνει σβάρνα τα μουράγια, διαβαίνει τις ρωμαίικες γειτονιές, αν έχουν ξεχάσει καμιάν πόρτα ανοιχτή, τη σφαλνάει, αν κανείς χριστιανός είναι άρρωστος κι είναι φωτισμένο το παραθύρι του, στέκεται και παρακαλάει το Θεό να τον γιάνει... (Ν. καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης, Αθήνα 1946, σ. 48, εκδόσεις Ελ. καζαντζάκη). 48

49 Φωτογραφία από εμπορικό δρόμο της Μυτιλήνης (2010). ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

50 ΤΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΗ Όπως μου αφηγήθηκε το 1972 ο τότε νεωκόρος του ναού, «ακούμε τον Μιχαήλ Αρχάγγελο. Ακούμε πατησές. Τον βρίσκουμε πολλές φορές να ιδρώνει και να κλαίει. Φαίνονται βήματα μπροστά από το ιερό, αριστερά. Η έξω εικόνα (στο προαύλιο του ναού) χάθηκε τον παραμονή του αγίου Νικολάου το 1963, 5 Δεκεμβρίου, κι έμεινε μια σκιά κίτρινη. Το πρωί, αυγή, πάλι ο Άγγελος στη θέση του. Μετά από ένα μήνα χάθηκε πάλι. Ξαναήρθε. Τότε ήταν τα κυπριακά και είπαν μήπως είναι στην κύπρο. Αυτό το έχω δει με τα μάτια μου». 4 Τα καινούργια παπούτσια του Ταξιάρχη μέσα στο ναό. Δεξιά, η ανάγλυφη εικόνα του Ταξιάρχη, πλασμένη, όπως λέγεται, με χώμα και με το αίμα άλλων τριάντα εννιά καλογέρων που ομαδικά σφαγιάσθηκαν από πειρατές. Τριγυρνώντας όμως ο Ταξιάρχης σ όλο το νησί ή και σ άλλα μέρη όταν χρειασθεί, φθείρονται τα παπούτσια του. Γι αυτό απέναντι στο εικόνισμά του υπάρχει πάντοτε για αντικατάστασή τους ένα ζεύγος παπουτσιών από λαμαρίνα λευκή ή έγχρωμη διακοσμημένη, προσφορά ευλαβών λαϊκών δημιουργών. Γριφώδεις μάλιστα για τους μη γνωρίζοντες τα θρυλούμενα πινακίδες σε κάποια μαγαζιά στον εμπορικότερο δρόμο της Μυτιλήνης ενημερώνουν ότι «πωλούνται παπούτσια του Ταξιάρχη». Ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου, εκτός από τις 8 Νοεμβρίου, τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα την κυριακή των Μυροφόρων, επέτειο ημέρα των εγκαινίων της νέας του εκκλησίας το Ο εορτασμός αυτός, που προηγουμένως γινόταν την κυριακή του Θωμά, βοηθούσης και της άνοιξης, παίρνει παλλεσβιακό χαρακτήρα, συνυφασμένος με μια εντυπωσιακή αρχαϊκού τύπου θυσία ταύρου («κουλμπάνι»), από το κρέας του οποίου, μαζί με σιτάρι, παρασκευάζεται ειδικό φαγητό («κεσκέτς»), που αφού ευλογηθεί διανέμεται στις χιλιάδες των πανηγυριστών απ όλο το νησί και από αρκετά άλλα μέρη, παλαιότερα και από τα απέναντι μικρασιατικά παράλια, ιδιαίτερα από το Αϊβαλί. 6 X 4. κέντρο Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, χειρόγραφο αρ. 3637, σ. 326 (συλλογέας Γ. Ν. Αικατερινίδης, Λέσβος - Λήμνος 9 Αυγ. - 8 Σεπτ. 1972). 5 Το Παλλεσβιακόν Προσκύνημα, ό.π., σ. 7 και 12. Τιμάται επίσης στις 13 Ιουλίου, εορτή του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, και στις 6 Σεπτεμβρίου που τελείται η «ανάμνησις του εν Χώνοις θαύματος του Αρχαγγέλου Μιχαήλ» (ό.π.). Παλαιότερα γινόταν πανηγύρι και τη δεύτερη κυριακή της Μ. Σαρακοστής, γνωστό ως «αρφθένιο πανηγύρι», διότι προσφερόταν στους προσκυνητές φαγητό από ρεβίθια και λάδι (χφ. 3637, σ. 327). 6. Παν. Σ. Παρασκευΐδης, Λατρεία του Ταξιάρχου Μιχαήλ και θυσίαι βοών και αμνίων εις Μανταμάδον Λέσβου. Λαογραφία 15 (1953), σ Βλ. και Γ. Ν. Αικατερινίδης, Νεοελληνικές αιματηρές θυσίες. Λειτουργία - Μορφολογία - Τυπολογία. Αθήναι 1979, σ

51

52 ΓΙΑ ΝΑ ΣΥΛΛΑΒΙΖΟΜΕ ΤΟ ΗΘΟΣ ΕΝΟΣ ΛΑΟΥ Το αλφαβητάρι του Μηλιωτογιάννη (και του Γιώργη του Μαρκάκη) Πέρασαν εξηνταπέντε χρόνια από τότε που ο λόγιος οφθαλμίατρος κ. Γιώργος Μαρκάκης άκουγε από τον παππού του ένα γοητευτικό αλφαβητάρι γνωμικού και ιδιωματικού λόγου. Ήταν παιδί τότε. και η μνήμη των παιδιών μοιάζει με σφουγγάρι. Τα ρουφά όλα. Σε αντίθεση, όμως, με το σφουγγάρι που δεν κρατά για πάντα το νερό, η παιδική μνήμη λειτουργεί σαν μηχανή του χρόνου. Είναι σχεδόν ανεξίτηλη, ιδιαίτερα για πράγματα που σημαδεύουν την παιδική ψυχή. Μπορεί να ανακαλέσει εφ όρου ζωής πρόσωπα και πράγματα, στιγμές και βιώματα. Άριστος αφηγητής ο κ. Μαρκάκης κατάφερε να δώσει την πρέπουσα αξία στον προφορικό πολιτισμό. Στο Μουσείο του, τον Λυχνοστάτη (ένα στέκι ανάδειξης των πολιτισμικών αξιών μας που βρίσκεται στη Χερσόνησο) βρήκε τον τρόπο να υμνήσει την μαντινάδα. Την μετουσίωσε σε έκθεμα! Ευτυχώς, όμως, που αυτής της μορφής τα «εκθέματα» δεν είναι «μουσειακά» είδη αλλά ζωντανές εμπειρίες και βιώματα ενός λαού. Θαύμασα την ποιητική δεινότητα του δημιουργού. Θαύμασα τη δυνατότητα της ανθρώπινης μνήμης να συγκρατεί τέτοιους απλούς «κανόνες», αποστάγματα σοφίας πολλών ανθρώπων και εμπειρίας πολλών αιώνων. Δεν θα προσπαθήσω να μεταφέρω την (αξεπέραστη) αφήγηση του Μαρκάκη. Ούτε τον διάλογο με τον παππού του, τον Μηλιωτογιάννη. κατέγραψα απλώς τις γνωμικές μαντινάδες και τις παραθέτω εδώ. Όχι για να μάθομε καλύτερα την άλβα-βήτα αλλά για να συλλαβίσομε το αλφαβητάρι του κρητικού ήθους. Ο Γιώργης Μαρκάκης 52

53 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Οι24 έμμετρες παροιμίες Απού χει την υπομονή ψάρι στ αγκίστρι πιάνει κι απού χει τη λιγοψυχιά και το πιασμένο χάνει. Βουλή που παίρνει των πολλώ πριν κάμει τη βουλή (ν) του πολλών ανθρώπω το μυαλό βάνει στην κεφαλή (ν) του. Γλέντα την πάσα μέρα σου, καιρό μην ανημένεις γιατί ό,τι χάσεις σήμερο πίσω δεν το γιαγέρνεις. Δέντρι που δεν σου μέλλεται να φας απ τον καρπό(ν) του μην κοιμηθείς στον ίσκιο του και πάρεις τον καϋμό(ν) του. Ετσά ναι τούτη η ζωή μια ξαστεριά, μια μπόρα στη μπόρα κάνε υπομονή στην ξαστεριά προχώρα. Ζωή δεν είναι να ξυπνάς και να κοιμάσαι πάλι ζωή ναι να σαι ξυπνητός όντε κοιμούνται οι άλλοι. Η ομορφιά δίχως καρδιά είναι κουφό καρύδι σα βιόλα είναι στο μπαξέ που μυρωδιά δε δίδει. Θολό ποτάμι οντέ περνάς κι οντέ μετράς τα γρόσα κι όταν σου λεν για παντρειγιά το νου σου τετρακόσα Ίσο στον κήπο γύρευγε κι ίσο σου και στ αμπέλι γιατί δεν έχει αναπαή που το περίσσο θέλει. Και το καλό γρωνίζεται και το κακό γροικάται και μια κουβέντα τση καρδιάς ποτέ δεν λησμονάται. Λεργιό μη φας την Παρασκή κι ούτε Τετράδη λάδι με την υγειά σου αν θες να ζεις ολοχρονίς ομάδι. Μην κάμεις μη σου κάμουνε, μην πεις να μη σου πούνε μην περγελάξεις άνθρωπο να μη σε περγελούνε. Νόμος σ ετούτη τη ζωή, δίνε μου να σου δίνω μπου θα του πεις του πιθαριού, μπου θα σου πει κι εκείνο. Ξελησμονιούτνται οι φιλιές ξεχνιούνται κι οι (γι)αγάπες και σαν τσι ξένους λένε ντο το «χαίρετε» στσι στράτες. Όποιος μοιράσει κοπελιώ και δεν κοντέψει πράμα θέλει μ ένα βαρύ σφυρί η κεφαλή του σπάμα. Που ράφτει και ξεπαραλεί κι απού χαλά και χτίζει, ούτ η δουλειά του πάει ομπρός, ούτ όφκερος καθίζει. Ραέτι κάμε του καλού κι ανεμουρά στο σκύλο και τη ζωή σου χάριζε στον μπιστεμένο φίλο. Σαν σου παντήξει η ομορφιά, στάσου καμάρωσέ τη σα σου παντήξει η ανθρωπιά σκύψε προσκύνησέ τη. Τα λόγια σου πριν να τα πεις μέτρα τα ένα ένα και τση καρδιάς σου το κλειδί μη δίδεις σε κανένα. Ύστερα απ ανελωμή έρχεται καλοκαίρι μα είντα θα φέρει το αύριο μόνο ο Θεός το ξέρει. Φωτιά από τον ουρανό να πέσει και να κάψει όποιον δε δει το όμορφο και δεν αναστενάξει. Χωρίς αλάτσι το φαΐ άχαρο κι άνοστο ναι και δίχως ανθρωπιά ζωή σωστό μηδενικό ναι. Ψώμα μην πεις καλά καλά μνημονικό αν δεν έχεις γιατί θα ξεμασκαρωθείς μόνο να το κατέχεις. Ωσάν μαγκανοπήγαδο τούτη η ζωή μας μοιάζει όντε γεμίζει ο γεις κουβάς άλλος πιο πέρα αδειάζει. 53

54 ΚΡΙΤΑΜΟ ΤΟ ΠΑΡΑΘΑΛΑΣΣΙΟ Το βοτάνι των ασκητών των ναυτικών, των ψαράδων, των αλατσάδων Φυτρώνει δίπλα στη θάλασσα και είναι ένα από τα σπουδαιότερα χορταρικά του καλοκαιριού Πάνω. Απέναντι στο απέραντο γαλάζιο του Λιβυκού. Το κρίταμο αντέχει τις σκληρές συνθήκες και την αλμύρα από το κύμα που το ραντίζει. Δεξιά. Στις απόκρημνες ακτές του Λιβυκού το κρίταμο γίνεται πράσινη νησίδα, όαση στο ξερό και σκληρό τοπίο. Φυτρώνει στις σκληρές σκισμές των βράχων. 54

55 «Κρήθμον, θαμνοειδές εστι βοτάνιον, αμφιλαφές, περί πήχυν το ύψος, φυόμενον εν πετρώδεσι και παραθαλασσίοις τόποις, φύλλοις περίπλεον λιπαροίς και υπολεύκοις» Διοσκουρίδης Kείμενο - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης Ασυναίσθητα άπλωσα το χέρι προς το γλαυκοπράσινο φυτό που κρεμόταν στα βράχια, πάνω από ένα μικρό σπήλαιο, στην άκρη του Λιβυκού. «κρίταμον το ολιγαρκές», ψέλλισα βλέποντας το στέλεχός του να ξεφυτρώνει μέσα από μια στενή σχισμή του βράχου. Είναι θαύμα το πώς φυτρώνει και βλαστάνει σε αυτό το σκληρό τοπίο, βυζαίνοντας το βράχο και το ελάχιστο χώμα το εγκλωβισμένο σε μια ελάχιστη χαραμάδα της πέτρας. Η ζωή μπορεί να ριζώνει και να θάλλει ακόμη κι εδώ. Θυμήθηκα ένα απόσπασμα που είχα διαβάσει σε ένα βιβλίο της αείμνηστης Ευαγγελίας Φραγκάκι. Έλεγε ότι οι χωρικοί της Μεσαράς το «τραβούνε με τις κατσούνες τους και το τρώνε ωμό και φυσικά άπλυτο, εφ όσον το πλύνει το κύμα». Ωραία βουκολική εικόνα από μιαν άλλη εποχή. Τότε οι άνθρωποι μπορούσαν να επιβιώσουν στη φύση. Άπλωσα το χέρι. Είπα να μιμηθώ τους παλιούς ρέκτες! Ίσως άπλυτο, πασπαλισμένο με τα σταγονίδια της θάλασσας, είναι καλύτερο! > 55

56 κριταμο ΤΟ ΠΑΡΑΘΑΛΑΣΣΙΟ Φύλλα και άνθη κρίταμου. Γλαυκοπράσινο θαύμα! Αγαπημένο χορταρικό, αγαπημένο βοτάνι που λείπει σπάνια από τη σαλάτα μου, η θέα των γλαυκοπράσινων κλάδων που αιωρούνταν μου ξύπνησε μνήμες από άλλες εποχές Αυτή η πολυετής πόα που φυτρώνει σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο, αλλά και σε περιοχές έξω απ αυτήν, είναι ένα από τα πλούσια δωρήματα του κρητικού καλοκαιριού. Την εποχή που λείπουν τα βρώσιμα άγρια χόρτα κι η γης είναι κατάξερη, ο καλός θεός έστειλε τη γλιστρίδα και το κρίταμο, διατροφικά θαύματα και τα δυο. Τα σαρκώδη φύλλα του έχουν ένα εξαιρετικό, δυνατό και όλως ιδιαίτερο άρωμα, μάλλον δριμύ, πιπεράτο. Το επιστημονικό όνομα του βοτάνου είναι Crithmum maritimum και ανήκει στην οικογένεια των Απιιδών ή Σκιαδοφόρων (Apiaceae or Umbelliferae). Το είπαν κρίθμον επειδή οι καρποί του θυμίζουν κριθάρι. Είναι, δηλαδή, το κριθάρι της θάλασσας! Σε κάποιες χώρες της δυτικής Ευρώπης το λένε Sea fennel, δηλαδή μάραθο της θάλασσας. Σε άλλες Crest marine, δηλαδή φούντα της θάλασσας. Σε άλλες Herbe de Saint Pierre, δηλαδή Βοτάνι του Αγίου Πέτρου. κι αυτό επειδή ο Άγιος Πέτρος θεωρείται προστάτης των ψαράδων. Το συναντάμε συνήθως σε τοπία σαν αυτό του Λιβυκού, σε σχισμές βράχων και, γενικά, σε παραθαλάσσιες περιοχές εκεί όπου βλαστάνουν μόνο φυτά με μεγάλη αντοχή. Σχηματίζει μικρές νησίδες γλαυκού και πράσινου χρώματος. Συλλέγεται συνήθως τους μήνες Μάιο και Ιούνιο, πριν ανθίσει. Στα τέλη του καλοκαιριού ξεφυτρώνουν μέσα από τα σαρκώδη φύλλα του τα σκιάδια με τα κίτρινα άνθη. Μικρές ομπρέλες που θάλλουν κι αυτές και χαρίζουν χρώμα στο περιβάλλον. κάθε Σεπτέμβρη το τοπίο μεταμορφώνεται, παίρνει ένα λαμπερό κίτρινο-κιτρινοπράσινο χρώμα. και το κίτρινο των λουλουδιών του κρίταμου είναι τόσο ζωντανό που θυμίζει όχι τόσο το επερχόμενο φθινόπωρο αλλά την άνοιξη. Η μαγειρική της κρήτης το αντιμετώπισε πρωτίστως ως άριστο σαλατικό. Οι κρητικοί το χρησιμοποιούν στις σαλάτες είτε ωμό είτε τουρσί. Μπορεί να ζεματιστεί για 1-2 λεπτά σε ελαφρά αλατισμένο νερό και να σερβιριστεί με ελαιόλαδο και λεμόνι ή ξίδι. Μπορεί επίσης να ζεματιστεί σε ξίδι ή σε ξίδι ανάμικτο με κρασί και να σερβιριστεί με ελαιόλαδο ως μεζές της τσικουδιάς. Λίγοι το ξέρουν ως χορταρικό που χρησιμοποιείται στην κουζίνα κι όμως! Θα άξιζε να θυμηθούμε τις ξεχασμένες συνταγές και να ανακαλύψομε μερικά από τα μυστικά των ασκητών του κρητικού νότου. Μερικές από τις συνταγές που μελετήσαμε φαίνεται να είναι τόσο παλιές, ώστε να χάνονται τα ίχνη του στα προϊστορικά χρόνια! Στα χωριά της Μεσαράς συνήθιζαν να το μαγειρεύουν με όσπρια και να φτιάχνουν σφουγγάτο με κρίταμο. Συχνά άπλωναν τα φύλλα πάνω από την κουκόφαβα μαζί με κρεμμύδι. Ωστόσο, ούτε ως τροφή γνώρισε ευρεία διάδοση. καθώς φυτρώνει στις ακτές, ήταν προσιτό μόνο σε όσους ζούσαν κοντά σε παραθαλάσσιες περιο- 56