ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР ЖИНАҒЫ электр энергетикалық мамандықтар тәлімгерлері үшін «Электрлік станциялар мен қосалқы станциялар» пәні бойынша

Transcript

1 Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі С.Торайғырова атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Леньков Ю.А., Кургузов Н.Н., Кургузова Л.И., Акаев А.М. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР ЖИНАҒЫ электр энергетикалық мамандықтар тәлімгерлері үшін «Электрлік станциялар мен қосалқы станциялар» пәні бойынша Павлодар

2 УДК (075.8) ББК я 73 Л45 Баспасөзге С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ғалымдар кеңесімен бекітілген Пікрір жазушылар: Б.Б. Өтегұлов С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің «Электрэнергетика» кафедрасының меңгерушісі профессор, т.ғ.д.; Т.Ж. Токомбаев т.ғ.к., Қазақэнергосараптама ЖАҚ директоры. Л45 Леньков Ю.А., Кургузов Н.Н., Кургузова Л.И., Акаев А.М. Электрэнергетикалық мамандықтар тәлімгерлеріне арналған «Электрлік станциялар мен қосалқы станциялар» пәні бойынша зертханалық жұмыстар жинағы. Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ басп., 2006 ж. 119 бет. ISBN Зетрханалық жұмыстар жинағында электр қондырғыларында қолданылатын жоғарғы вольтты және төменгі вольтты электр техникалық жабдықтың жұмыс қағидасы мен конструкцияларын суреттеу келтірілген. Л ISBN (075.8) УДК 2

3 ББК я 73 Леньков Ю.А., Кургузов Н.Н., Кургузова Л.И, Акаев А.М., 2006 С. Торайғырова атындағы Павлодар мемлекеттік универсітеті, 2006 Кіріспе «Электр станцияларының электржабдықтары» зетрханасында осы заманғы әр түрлі кернеу кластарындағы токөткізгіштер мен аппараттарының негізгі түрлерінің үлгілері ұсынылған. Зертханалық жұмыстар «Электрлік станциялар және қосалқы станциялар» курсының назариялық бөлімдерін оқу кезінде алынған білімді бекіту және әр түрлі кернеу кластарындағы электр қондырғыларында қолданылатын токөткізгіштер мен аппараттардың сындарлық ерекшеліктері туралы негізгі мәліметтерді беруі керек. Зертханалық жұмыстардың табысты орындалуының міндетті шарты үй дайындығы болып табылады. Әр зертханалық жұмысты суреттеу басында үй жұмысы бойынша нұсқау берілген және оның мақсаты пайымдалған. Әр зертханалық жұмыс бойынша тәлімгерлермен орындалған үй жұмыстары қоса алынған жеке есеп беру, сонымен бірге әр зертханалық жұмысты жазудың аяғында келтірілген сұрақтарға жауап (оқытушының көрсетуі бойынша) толтырылады. Әр зертханалық жұмысты жазудың аяғында бақылау сұрақтары келтірілген, оларға тәлімгерлер осы жұмысты қорғау кезінде жауап берулері керек. Берілген зертханалық жұмыс жинағын дайындау кезінде «Электрлік станциялар және қосалқы станциялар» кафедрасы мұғалімдерінің зертханалардағы көпжылғы машықтану тәжірибелері пайдаланылады. 3

4 1 Жоғары кернеулі ажыратқыштар Жұмыс мақсаты: жабық, ашық және жинақтық тарату құрылғысы электр қондырғысында қолданылатын жоғары кернеулі майлы, ауалы, электрлікмагнитті және вакуумдық ажыратқыштырдың құрылыстары мен қолдану принциптерін, тағайындауын зерттеу. 1.1 Майлы ажыратқыштар Жалпы мәліметтер Ажыратқыш тізбекті кез-келген режимде ажырататын коммутациялық аппарат: ұзақ мерзімді жүктеме, асқын жүктеме, қысқа тұйықталу (ҚТ), зая жүрісі, синхронды емес жұмыс. Ажыратқыштардың негізгі құрылымдық бөліктері мыналар: корпус, оқшаулатқыштық құрылым, жетек механизмі, ток өткізгіш бөлшектер, доға сөндіргіш құрылғысы бар түйіспелер жүйесі (жылжымалы және жылжымайтын түйіспелер) немесе ашық доғалы ажыратқыштар. Майлық ажыратқышта (МА) түйіспелер оқшаулатқыштық (трансформаторлық) майда тұйықталады және ажыратылады, олар түйіспелер арасындағы электрлік доғаның жоғары температурасы 4

5 салдарынан (доға октаумасында К дейін) буланады және газдарға бөлінуі (1г май мөлшермен 1500 см3 газдарды береді). Майлы ажыратқыштардың түйіспелері оқшауламалық (трансформаторлы) майда тұйықталады және ажыратылады. Түйіспе арасында пайда болған электр доғасы арқылы қыған май газдарға бөлінеді. Доға түрінде болған электрлік разрядтың ауасын (көлемінен) жартысына жуық май булары құрайды, ал қалған бөліктері сутегі (70% дейін), ацетилен (17% жуық), метан (9%) және басқа булы көмірсутегі. Майда оттегі болмағандықтан газдар жанбайды. Барлық газдарға қарағанда сутегінің жылуөткізгіштік қасиеті үлкен болғандықтан суыту процессі тез өтеді, сондықтан майдың доға сөндіргіш қасиетін айыптайды. Майлы ажыратқыштардың кейбір серияларында доғаны жеңіл сөндіру мақсатымен электр тізбекті көп мәрте ажырату қолданылады. Сонда доғаның қуаты азайып доғаның сөнуі үделенеді. Май ажыратқыштардың жұмысын жақсарту үшін көбінесе арнайы доға сөндіргіш құрылғысы (ДСҚ) қолданылады. ҚТ тогын өшірген кезде сөндіргіш камераларында қысым 3-8 МПа жетуі мүмкін. Әрекет принциптеріне қарап ДСҚ негізгі екі топқа бөлінеді: - өздігінен үрлеуімен, онда доға аймағындағы жоғары қысым және газбен май буларының қозғалу жылдамдығының үлкен болу себебі доға энергиясы; - май үрлеуімен, онда доға аймағына май арнайы гидравликалық құрылғысы көмегімен жеткізіледі. Ең тиімді және қарапайым бірінші топтағы ДСҚ болып саналады. Өздігінен үрлеп доға сөндіргіш құрылғылардың келесі түрлері: - қарапайым сөндіргіш камера, онда газмайлы үрлеуі, камераның төменгі тесігінен қозғалмалы түймесі шыққаннан кейін ғана өтеді; - газмай үрлегіші бар ДСҚ, онда бойлық бағытталған, көлденең немесе қарама-қарсы көлденең үрлеу қолданылады. 5

6 1.1 суретінде өздігінен үрлеуі бар майлы ажыратқыштардың ДСҚ түрлері көрсетілген (қарапайым доға сөндіргіш камера, бойлық үрлеуі камера, көлденең үрлеу камера). а - қарапайым доға сөндіргіш камера; б - бойлық үрлеу камера; в - көлденең үрлеу камера 1.1 сурет Доға сөндіргіш құрылғының түрлері (1.1,а сурет) бірінші түрлі камера, ол металл (оқшауламаланған қабырғалары бар) немесе беріктігі жоғары пластмассадан жасалған тұлғадан тұрады. Оның жоғары бөлігінде-1 қозғалтылмайтын түйіспе-2 бекітіледі, ал төменгі бөлігінде-3 қозғалмалы түйіспеге4 арналған цилиндрлі пішінде тесік бар. Осындай типті камерада газмай үрлеу тек қозғалмалы түйіспе тесіктен шыққаннан кейін жүзеге асады. (1.1,б сурет) екінші түрлі камералар оқшауламаланған аралықтар 1 арқылы екі бөлікке бөлінген. Бойлық үрлеу камерада (1.1,б) МА ажыратылған кезде 2 қозғалмайтын түйіспе 4 аралық түйіспенің арасында камерада қысым тудыратын доға пайда болады. 4 аралық және 3 қозғалмалы түйіспелер ажырағаннан кейін мұнда да доға пайда болады. Онда сөнуі камераның жоғары бөлігінен тесік арқылы немесе 3 құбырлы қозғалмалы түйіспе арқылы газ-май ағынының МА бағытына ағуымен жүзеге асырылады. Көлденең үрлегіші бар ДСҚ (1.1,в сурет) газ-май ағынының МА бағына ағуы қозғалмалы түйіспе-3 төмен қарай жылжып отырып көлденең тесіктерді ашқаннан кейін жүзеге асырылады. Майлы үрлегіші бар ДСҚ МА жұмыс істеу қабілеттілігін жоғарылатады, олардың ток 6

7 сөндіруін және нақтылы кернеуін үлкейтеді. Құрылымдық ерекшеліктері бойынша МА бакта немесе үлкен көлемді МА және аз көлемді МА деп бөледі. МА майдың рөлі олардың негізгі классификациялық белгісі болып табылады Үлкен көлемді МА құрылысы Бакты МА май доғаны сөндіру үшін және ток жетектеуші бөліктерді оқшауламалау үшін қажет. Кернеу 10 кв дейін (кейбір ажыратқыштарда 35кВ дейін) болғанда МА үш фазаның түйіспелері бірге орналасқан бір бак болады, ал кернеу болғанда әр фазаның өзінің жеке багы болады. Бакты МА негізгі артықшылықтары: құрылысының қарапайымдығы, жоғары ажыратушылық қабілеті, ашық жерлерге орнатуға жарамдылығы. Бакты МА кемшіліктері: жарылуға және өртке қауіптілі, майдың деңгейімен жағдайын уақыт өткен сайын бақылау қажеттілігі, майдың үлкен көлемі және соған байланысты МА үлкен өлшемдері мен салмағы. Ашық доғасымен бакты ажыратқыштар ВМБ (Ббакты, М-майлы, В-ажыратқыш) және ВМЭ (Важыратқыш, М-майлы, Э-экскаваторлы) сериялы МА нақтылы ажырату тогы - 1,25кА болғандықтан ашық доғалы МА жатады. 1.2 суретінде ВМЭ түрлі бакты МА ықшамсызбалап көрсетілген. Оның нақты кернеуі 6 кв, нақтылы тогы 200А және нақтылы сөндіру тогы 1,25кА. Ажыратқыштың 1 болат багы 2 құйма шойын қақпаққа болттардың көмегімен бекітілген. 1 бактың қабырғаларында 13 оқшауламаланған қабаттар бар. 2 қақпақ арқылы алты фарфор оқшаулатқыштары 3 өтеді, олардың төменгі ұштарында мыс қондырма шеге тәрізді 4 қозғалмайтын жұмыс түйіспелері бекітілген. 5 қозғалмалы жұмыс түйіспелері 6 белдікті түйіспе орналасқан. Доға сөндіргіш қозғалмалы түйіспелер болып 6 белдікте орналасқан 7 жез бұрышшалар табылады, ал доға сөндіргіш қозғалмайтын түйіспелер болып ұштамалары жезден жасалған 8 мыс жалпақ тілікшелер табылады. Қозғалмалы түйіспелерге қозғалыс жетекші механизмнен оқшауламалаушы 7

8 тартпаның көмегімен беріледі. қақпақтың астында орналасқан. Ол механизм сурет ВМЭ Майлы бакты ажыратқыш МА қосылып тұрғанда траверса көтеріліп 6 түйіспелі белдік қозғалмайтын түйіспелердің арасындағы тізбекті тұйықтайды. Осы кезде 9 ажыратқыш серіппе сығылып тұрады. МА қосылып тұрған жағдайда 10 білікпен байланысқан жетектік ілгешегімен ұсталып тұрады. Автоматты түрде немесе қолмен ажыратылғанда ілгешек босайды да 9 серіппенің әсерімен 6 траверса лезде төмен түседі. Осы кезде алдымен 4 және 5 жұмыс түйіспелері, содан кейін 7 және 8 доға сөндіргіш түйіспелер ажыратылады. Осыдан барып МА әрбір полюсінде екі нүктеде үзбелер пайда болады. Пайда болған 11 доғалар майды буландырып, жіктейді. 12 түйіршіктердің ішіндегі қысым 0,5-1 МПа дейін барады. Осының салдарынан газдардың ионсыздану қабілеттілігі өседі. Доғалар 0,08-0,1с кейін сөнеді. Доғалар сөнгеннен кейін 12 түйіршіктер 2 қақпақтың астына көтеріледі. 2 қақпақтың астына бакқа май құйылғаннан кейін ауа қабаты пайда болады (мөлшермен 20-30% көлемімен). Бұл ауа қабаты доғаның сөну үрдісіндегі жоғары қысымнан пайда болған МА қақпағына келетін соққының күшін әлсіретеді. Ауа қабатының мөлшері үлкейтілу керек, 8

9 өйткені майдың деңгейі төмен болғанда газдар 2 қақпақтың астына суытылмаған күйі келіп жетеді. Осының әсерінен сутегі мен ауа қосылысының жарылысы болуы мүмкін. ВМЭ сериялы ажыратқыштар МЖ типті маховикті жетектердің көмегімен қолмен басқарылады Сөндіргіш камералары бар бакты ажыратқыштар Электрлік станциялар мен қосалқы станцияларда кернеуі кв ДСҚ бар бакты МА қолданылады. Бакты майлы ажыратқыштардың негізгі сериялары: МКП (М-майлы, К-камералы, П-қосалқы станциялы) кернеуі кВ; - У («Урал» сериясы) кернеуі кв; - С кернеуі 35 кв. 1.3 суретте У түрлі бакты МА полюсі көрсетілген. Оның нақтылы кернеуі 110 кв, нақтылы ұзақ тогы 2000А, нақтылы сөндіру тогы 50А. 9

10 1.3 сурет Бакты майлы ажыратқыш У МА пішін цилиндр тәрізді үш бак 2 бар. Бактың қақпағында май толтырылған кірістер 9, жетекті механизмдер қорабы 8, сақтандырғыш клапан, ток трансформаторлары қосылған қораптар 7 және май құятын түтікшелер орнатылған. әрбір бакта, бактың астында орналасқан май қыздыруға арналған қондырғыға (қысқы кезде) өтетін жол бар. Бак ішкі жағынан бірнеше қабат ағаш-қабатты пластикпен және 6 фибрамен оқшауламаланған. Жетекті механизм тік бағытта орын ауыстыратын оқшауламаланған иінмен 5 біріктірілген. Шунттайтын резисторлары бар екі ДСҚ 4 кірістердің 9 төменгі ұштарында бекітілген. (ДСҚ үзіктерінің арасындағы кернеуді теңестіру үшін). Бактың түбінде мұзды аулайтын қондырғы 1 орнатылған. Ол қатып қалған қоспаның бетке шықпауын қаптамасыз етеді. ДСҚ (1.4 суретті қара) оқшауламаланған тұлғасында 1 токты алушы түйіспелермен 4 мойнақтар 3 арқылы қосылған көлденең үрлейтін екі камера 2 бекітілген. 1 тұлғада 5 және 6 кесікті қозғалмайтын түйіспелер бекітілген. Қозғалмалы түйіспе жүйе 7 тұлғадан тұрады. Оған оң жақ цилиндрлі қозғалмалы түйіспе 8 және оқшауламалаушы өзек 9 бұралады. Өзектің жоғарғы жағына 10 қозғалмалы түйіспе бекітілген. 10

11 1.4 сурет У-110 ажыратқышының доға сөндіргіш қондырғысы МА қосылған кезде қозғалмалы травеса 3 (1.3 сурет) жоғары көрсетіліп, 7 тұлғамен (1.4 сурет) түйіседі (ДСҚ сыртындағы түйіспе жүйе). 7 тұлға арықарай қозғалғанда 8 және 10 қозғалмалы түйіспелер бірге көтеріліп, өзіне сәйкес 5 және 6 қозғалмайтын түйіспелерге еніп, МА тізбегін тұйықтайды. МА ажыратылған кезде қозғалмалы траверса 3 (1.3 сурет) 8 және 10 түйіспелермен (1.4 сурет) бірге төмен түседі де, 8 және 10 қозғалмалы түйіспелер 5 және 6 қозғалмайтын түйіспелерден ажырайды. Осы кезде 2 камерада сөндірілетін екі доға (әрбір ДСҚ) пайда болады. Қозғалмалы түйіспелердің қозғалысын 11 серіппе қамтамасыз етеді. Шунттайтын резисторлар (1.3 сурет) ДСҚ сыртында орналасқан түйіспе жүйе арқылы токты азайтады. Соның арқасында осы түйіспелердегі доғаларды бактың ішінде сөндіруді жеңілдетеді. МА электромагниттік немесе пневматикалық жетектермен басқарылады Көлемі кіші майлы ажыратқыштар құрылысы Осындай ажыратқыштарда май негізінен доға сөндіргіш қызметін атқарады, кейбір дербес жағдайларда ғана ажыратылған түйіспелер арасындағы оқшаулама рөлін атқарады. Ток жетектеуші бөліктерді бір-бірінен және жерлестірілген құрылымдардан оқшауламалауда фарфор немесе басқа да қатты оқшауламалаушы материалдар қолданылады. 11

12 МА доға сөндіргіш түйіспелері болат ыдыста орналасқан. 35кВ және жоғары кернеулі аз майлы ажыратқыштардың тұлғасы фарфор болады (220кВ дейін шығарылады). Полюста бір немесе екі болат ыдыстары бар горшок типті МА кенінен қолданылады. Кіші көлемді МА негізгі артықшылықтары: - Майдың аз көлемі; - Салыстырмалы салмағының аздығы; - Доға сөндіргіш түйіспелерге қол жеткізу бакты МА қарағанда ыңғайлы; - Үйлестірілген түйіндерді қолданып, әртүрлі кернеулі МА сериясын жасау мүмкіндігі. Кіші көлемді МА кемшіліктері: - Жарылуға және өртке қауіптілігі; - Салыстырмалы ажыратқыш қабілеті аз; - Ыдыстардағы майды жиі ауыстырып, үстінен құйып отыруды және уақыт өткен сайын қадағалау қажеттілігі Полюста бір доға сөндіргіш үзбесі бар көлемі кіші ажыратқыштар Полюста бір үзбесі бар горшок түрлі МА ВМП сериясы (В- ажыратқыш; М-майлы; П- аспалы) және ВМГ сериялы (Г-горшокты; М-майлы; В-ажыратқыштар) МА жатады. 1.5-суретте ВМП-10У түрлі МА жалпы түрі көрсетілген (10-кернеуі, У-ауа райы қалыпты аудандар). МА үш бачоктан 1 тұрады. Олардың арқайсысы болат рамаға 3 бекітілген екі тіреме оқшаулатқыштарға 2 ілінген. Ажыратқыштың полюсі (1.6 сурет) берік оқшауламаланған цилиндрдан 5 тұрады. Ол шыны эпоксидты пластиктан жасалады. Цилиндрдың кесіктері металл фланецтармен қапталған. 12

13 1.5 сурет ВМП-10 кіші көлемді майлы ажыратқышы 5 цилиндрдың жоғары фланецына алюминийден жасаған 3 тұлға бекітілген. Оның ішінде: жетекті механизм 10, қозғалмалы түйіспе өзек 12, бағыттауыштары 11 бар роликті ток алушы қондырғы 7 және майды бөлгіш 8 орнатылған. Силуминнан жасалған төменгі фланец қақпақпен 1 жабылады. Қақпақтың ішіне розеткалы түйіспе 2 бекітілген. ВМП-10 түрлі МА-дың екі шығысы бар: жоғарғы 6 және төменгі 1. Майды ағызу үшін 1 қақпақта тесік бар. Ол май ағызғыш винты тығынмен жабылады. Цилиндрдің 5 ішінде розеткалы түйіспенің 2 үстінде фигуралы тесіктері бар оқшауламаланған пластиналардан жасалған сөндіргіш камера 4 орналасқан. Пластиналар жинағымен: 12 қозғалмалы түйіспеге арналған орталық тесік, әр түрлі биіктіктегі үш көлденең саңылаулар және май мен газдардың буы шығатын тік тесіктер жасалады. Сөндіргіш камераның жоғарғы бөлігінде май қалталары бар. ВМП-10 түрлі ажыратқыштағы майдың мөлшері-4,5 кг. Майдың деңгейі сөндіргіш камерадан сәл жоғары болады. Цилиндрдегі майдың деңгейін бақылау 13 май көрсеткіштерімен қамтамасыз етіледі. Майдың сапасы кәдімгі оқшауламалаушы майдың талаптарына сай болуы қажет. Қосылған жағдайда қозғалмалы түйіспе 12 розеткалы түйіспенің 2 ішінде болады. МА ажыратқан кезде оның рамаға жалғанған жетегі ажыратқыш серіппені босатады. Серіппенің күші МА білігіне беріледі де, білік айналып, оның қозғалысы оқшауламалаушы иінге беріледі де, одан 10 жетекті механизммен 12 түйіспеге жетеді де түйіспе жоғары 13

14 а «ажыраған» жағдайы; б «қосылған» жағдайы; в ажырау үрдісі 1.6 сурет ВМП-10 ажыратқышының полюсінің қимасы қарай жылжиды. 12 және 2 түйіспелер ажыраған кезде олардың арасында майдың буландырып жіктейтін (1.6, в) электрлі доға пайда болады. Уақыттың алғашқы сәттерінде 12 түйіспе 4 сөндіргіш камерадағы көлденең санылауларды жабады, сондықтан, қысым лезде жоғарылап, майдың бір бөлігі 3 буферлы көлемге құйылады да ондағы ауаны сығады. Түйіспелі өзек 12 бірінші көлденең саңылауды ашқан бетте, майдың газдары мен буларының көлденең үрлеуі басталады. Ток нөлдік мәннен өткен кезде газ-булы түйіршіктегі қысым азаяды да 3 буферлы көлемдегі сығылған ауа 14

15 поршень тәрізді майды доға ауданына айдайды. Осымен ол газдың пайда болу сәтінің аздығын пайдаланып қосымша үрлеуді қамтамасыз етеді. 12 түйіспені өзек ары қарай қозғалғанда доғаның ұзындығы үлкейеді. Екінші және үшінші саңылаулар ашылып, доға сөнеді. Бачоктың жоғарғы бөлігіндегі булар конденсацияланады да, май төмен қарай ағады. Бачоктағы газдар 8 май бөлгіштегі және шығынмен жабылатын 9 қақпақтағы тесіктер арқылы шығады (1.6, а сурет). 9 қақпақта май құятын винтты тығыны бар тесік бар. Үлкен токтарды ажыратқан кезде төменгі бөліктегі доға жылдам көлденең үрлеудің әсерінен сөнеді. Кіші токтарды ажыратқан кезде бумен газдардың көлденең үрлеуімен доға сөнбейді де 12 өзектің артынан созыла береді. Созылған кезде жоғарғы бөліктегі май қалталарындағы майды буландырады да қосымша қарсы-радиалды үрлеу пайда болады. Содан кейін 12 өзек камерадан шыққан кезде көлбеу үрлеу пайда болады. Үлкен токтарды ажыратқан кездегі доғаның сөну уақыты 0,015-0,025с аспайды. АМА сериялы ажыратқыштардың ажырату қабілеті 20-дан 31,5кА-ге дейін, ал нақтылы ұзақ тогы 630-дан 3200А-ге дейін жетеді Полюста екі доға сөндіргіш үзбелері бар кіші көлемді ажыратқыштар Мұндай МА МГГ (М-майлы, Г-горшокты, Ггенераторлы), МГ (М-майлы, Г-генераторлы), ВГМ (Важыратқыш, Г-генераторлы, М-майлы) сериялы МА-тар жатады. Мұндай ажыратқыштар үлкен нақтылы токтарға (ВГМ А-ге дейін) және жоғары ажыратқыш қабілетіне сәйкес (МГГ тогына 45 және 63 ка-ге дейін, ВГМ 90 ка-ге тогына дейін) жасалады. Осындай сериялы МА полюсінде екі жұп түйіспелер металл бачоктың сыртында, ал доға сөндіргіш түйіспелер ішінде орналасады. Бұларды бірге пайдалану себебі нақтылы ток мөлшері үлкен болғанда бір уақытта жұмыс және доға сөндіргіш жұмысын атқаратын түйіспелерді қолдануға болмайды. Бір 15

16 полюста екі бачокты бұл арқылы екі доға сөндіргіш үзбелерді пайдалану МА ажыратқыш қабілетін жоғарылатады. 1.7, а, б суретінде МГГ-10 ажыратқышының полюсының және ДСҚ құрылымдық ықшам сызбасы көрсетілген. 1 металл бачоктар 3 балқытып біріктірілген металл рамаға орнатылған 2 тіректік оқшаулатқыштарға бекітілген. 3 раманың ішінде жетккті иінді механизм мен ажыратқыш серіппелер орналасқан. Әр бачокта 1 доға сөндіргіш түйіспелер мен көлденең үрлеу камералары бар. 1 бачоктағы ыдыстардың төменгі жағымен шарикті клапандар арқылы жалғанған 4 қосымша резервуарлар балқытып біріктірілген. Ажыратқыштағы май деңгейі 5 май көрсеткіштің көмегімен бақыланады. МА екі контур бар: негізгі және доға сөндіргіш. Негізгі контур тогы (1.7, а суретін қара) түйіспе бұрышша 6, бачоктың қақпағы 1, қозғалмайтын 7 және қозғалмалы 8 түйіспе және де 9 траверса арқылы өтеді. а б а - жалпы көрінісі; б - ажырау үрдісіндегі ДСҚ 1.7 сурет МГГ-10 кіші көлемді майлы ажыратқыш. Доға сөндіргіш контурдың тогы түйісті бұрышшадан 6 бастап 1 бачоктың қабырғаларымен 10 16

17 розеткалы түйіспеге (1.7, б суретті қара) барады. Содан кейін бірінші бачоктың қозғалмалы доға сөндіргіш түйіспелері 11 мен 9 траверса бойынша (1.7 сурет) екінші бачоктың қозғалмалы доға сөндіргіш түйіспелері мен оның қабырғалары арқылы осы бачоктың қақпағы мен түйіспе бұрышшасына барады. МА қосылып тұрған кезде токтың көп бөлігі негізгі контурмен өтеді, өйткені осы тізбектің кедергісі аз. МА ажыратылған кезде бірінші жұмыс түйіспелер, содан кейін доға сөндіргіш түйіспелер ажырайды. Пайда боған доға (1.7,б сурет) майды буландырып жіктейді. Бастапқы сәтте 12 сөндіргіш камерадағы көлденең каналдар 11 қозғалмалы түйіспелермен жабылған, бачоктардың 1 төменгі бөлігіндегі қысым үлкейеді де буферлы көлемдегі 13 ауа сығылады. 11 түйіспе жоғары қозғалғанда 12 камерадағы көлденең каналдар ашылады да көлденең үрлеу басталады. Доғаның сөну уақыты 0,025-0,04с. Әрбір бачоктың 1 жоғарғы бөлігінде тесік бар. Сол тесік арқылы доға сөнген кезде пайда болған газдар U резервуарда орналасқан май бөлгішке келіп түседі де тесік арқылы сыртқа шығарылады, ал май 4 резервуарға ағып 1 бачокқа шарикты клапандар арқылы өтеді (1.7,б сурет). ВМЭ түрлі ажыратқыш құрылысын оқу кезінде жұмыс және доға сөндіргіш түйіспелердің құрылыстық орындалуына, жылжымалы түйіспелері бар траверстық жетегі механизміне, сонымен бірге ажыратқыштың ажырау процесіндегі токтың жолына көңіл аударыңыздар. ВМП-10 түрлі ажыратқыштың полюсінің жетекті механизмінің қозғалысымен ажыратқыш түйіспелерін айырыңыздар. Сырғымалы ток түйіспенің жүрісіне, ажыратқыштың ажырау процесіндегі доға сөндіргіш камералардағы көлденең саңылаулардың ашылу дәйектілігіне көңіл аударыңыздар. ВМП-10 ажыратқышының түйіспелерін тұйықтаңыздар. Ажыратқыштың қосылған күйі кезіндегі ток жүрісін қадағалаңыздар. МА қосқан кезде бірінші доға сөндіргіш түйіспелер, содан кейін доға пайда болмайтын жұмыс түйіспелері 17

18 тұйықталады. МА басқару үшін ЭЖ-21 түрлі электрлік магнитті жетек қолданылады Зертханалық жұмысқа берілетін тапсырма 1 МА электр доғаның сөну принципін қарастыру. 2 Есепте келесі сұрақтарға жазбаша жауап беру керек: - Электр доғаны майда сөндіруден қандай ерекшіліктері бар; - МА доға сөндіргіш камералар қалай орнатылған; - Ажыратқыштардың конструкциясы мен жұмыс принципі. Зертханада берілген: ВМЭ түрлі үлкен көлемді майлы ажыратқыш, ВМП-10 түрлі кіші көлемді майлы ажыратқыш (үш полюс, олардың біреуі қимада орындалған. ВМЭ түрлі ажыратқыш констркуциясын оқу кезінде жұмыс және доға сөндіргіш түйіспелердің конструкциялық орындалуына, жылжымалы түйіспелері бар траверстық жетек механизмына, сонымен бірге ажыратқыштың ажырау процесінде ток жолына назар аударыңыздар. ВМП-10 түрлі ажыратқыштың полюсінің жетектік механизмі қозғалысымен ажыратқыштық түйіспелерін айырыңыздар. Токты түсіріп алушы сырға нақты құрылғы және жылжымалы түйіспе жүрісіне. Ажыратқыштың ажырау процесінде доғасөндіргіш камерада көлденең тесіктердің ашылу тізбектілігіне назар аударыңыздар. ВМП-10 ажыратқышының түйіспелерін тұйықтаңыздар. Ажыратқыштың қосылып тұрған қалыбында ток жолын қадағалаңыздар Бақылау сұрақтары 1 Ажыратқыштың тағайындамасы қандай? 2 Үлкен және кіші көлемді МА май қандай функцияларды атқарады? 3 Үлкен және кіші көлемді МА негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін атап өтіңіздер. 4 МА негізгі техникалық берілгендерін атаңдар. 18

19 5 ВМЭ, У, ВМП, МГГ сериялы МА құрылымдық ерекшеліктерін атаңдар. 6 Сөндіргіш камералары жоқ және бойлық және көлденең үрлеу камералары бар МА доғаның сөну принципін түсіндіріңдер. 7 Көп реттік үзбегі қандай мақсатпен қолданады? 8 У сериялы МА шунттайтын резисторлардың тағайындамасы қандай? 9 Жұмыс және доға сөндіргіш түйіспелер арасында функцияларды бөлу қажеттілігі неден туды және қандай ажыратқыштарда қолданылды? 10 ВМП сериялы МА буферлы көлемнің тағайындамасы қандай? 11 ВМП сериялы МА сөндіргіш камераларындағы үлкен және кіші токтар ажыратылған кездегі доғаның сөндірудің қандай ерекшеліктері бар? 12 ВМП сериялы МА майды ауыстыру қалай жүргізіледі? 13 ВМП және МГГ сериялы МА майдың деңгейін бақылау қалай жүзеге асады? 14 ВМП сериясы МА цилиндрларындағы газдар қалай шығарылады? 15 МГГ сериялы МА қосу және ағыту үрдістері кезіндегі жұмыс және доға сөндіргіш түйіспелердің жұмыс тәртібі қандай? 16 МГГ-10 түрлі МА бойымен қосылған жағдайдағы токтың жолын көрсетіңіз. 1.2 Ауа ажыратқыштары Жалпы мәліметтер Ауа ажыратқыштарындағы доға сөндіргіш орта қысылған ауа болып табылады. Ол екіден 4 МП-ға дейінгі қысыммен доға жанатын аймаққа сөндіргіш камераға жіберіледі. Қысылған ауа ағыны доғалық аралықтан жану өнімдерін шығарады және одан қалпына келетін кернеуге қарсы тұра алатын жоғары қасиеттері бар. Оның электрлік беріктігі қысымның үлкеюімен тез өседі. Ауа ажыратқыштың сөндіргіш құрылғысының жұмыс принципі өте қарапайым. Көлденең және бойлық ауа үрлеу камералары қолданылады. Бірінші жағдайда 19

20 ауа доға бағанының бойымен, екінші жағдайда көлденең бағытталады. 1.8 суретінде сөндіргіш камералардың негізгі түрлері көрсетілген. а бүтін және қуыс түйіспелері бар бойлық үрлеу камера; б екі қуыс түйіспелері бар бойлық үрлеу камера; в көлденең үрлеу камера 1.8 сурет сөндіргіш камералардың сұлбалық қималары Ауа ажыратқыштарындағы доғаны сөндіру ауа ағынымен жүзеге асырылады, ағынның қарқындылығы доға қуатынан тәуелсіз, өйткені сөндіру бөтен көздің энергиясының арқасында жүргізіледі. Сондықтан, сәйкес ауаны берумен доғаны тез және сенімді сөндіруді қамтамасыз етуге болады. Ауа ажыратқыштарының жоғары тез әрекеттілігі бар: олардағы сөндіру уақыты 0,02 секундке жетеді, ал толық ажыратылу уақыты 0,06с. Ауа ажыратқыштары ажыратқыштың ажыратылған жағдайында қажет оқшаулама аралықты жасау үшін, яғни ажыратқышты кернеуі бар тізбектерден бөлу үшін қызмет көрсететін бөлгішпен немесе бөлгішсіз қолданылады. Бөлгіш келесі түрлерде орындалуы мүмкін: Түйіспелердің айырылуы ашық ауада, атмосфералық қысым кезінде жүретін, сыртқы; - Түйіспелердің айырылуы, атмосфералық қысымды ауамен толтырылған камерада жүретін, ішкі; 20

21 - Түйіспелердің айырылуы, қысылған ауамен толтырылған камерада жүретін, ішкі (ауа толтырылған). Бірінші және екінші түрлі бөлгіштері бар ажыратқыштарының кемшіліктерінің салдарынан (күзгіқысқы кезеңде бөлгіштің қиын жұмыс істеуі, үлкен ажыратылу уақыты), мұндай ажыратқыштардың шығарылуы тоқтатылған. 110 кв және одан жоғары кернеулі ауа ажыратқыштарының сөндіргіш құрылғылары фазаға көп реттік бөлдірумен орындалады; олар электр тізбегіне бір ізді қосылған бірнеше бірдей сөндіргіш элементтерден тұрады. Әрбір сөндіргіш элементте тізбекті бөлу жүргізіледі, яғни әрбір элемент барлық қуаттың бөлігін ажыратады. Сөндіргіш элементтердің санын көбейтумен белгілі шекке дейін ажыратқыштың ажырататын қуатын көбейтуге болады. Сөндіргіш камераларда екі және одан көп бөлінулер кезінде, олардың арасындағы кернеу біркелкі емес таралады. Сөндіргіш камераның бөлек бөлінулерінде кернеудің біркелкі таралуы үшін, активті және сыйымдылықты кедергілерден тұратын арнаулы кернеу бөлгіштерін қолданады. Бұл кедергілер әр бөлінуге қатар қосылатын кернеуді реттеуден басқа, бұл шунттаушы кедергілер ажыратқыштың түйіспелеріндегі қалпына келетін кернеудің жылдамдығын және амплитудасын төмендетеді. Майлы ажыратқыштармен салыстырғанда ауа ажыратқыштарының бірқатар артықшылықтары бар: аз салмақты, тексеру қарапайымдылығы, тасымалдауға қолайлылығы. Майдың жоқ болуы бұл ажыратқыштарды өрт қауіпсізді қылдырады. Ауа ажыратқыштарын орнату кезінде үлкен май шаруашылығын құру қажеттігі болмайды. Қазіргі кезде ауа ажыратқыштары энергетикалық жүйелерде кең таралды ВВН-35-2 ауа ажыратқышы ВВН-35-2 (В-ажыратқыш, В-ауалы, Н-сыртта орналатын, 35-номинал кернеуі, 2-қысылған ауа 21

22 резервуарларының саны) ажыратқышы жиілігі 50 Гц айнымалы токты электр қондырғыларында қолдануға арналады. Ажыратқыштың номинал жұмыс тогы 2000 А, ажыратылу номинал тогы 31,5 ка, ажыратылудың толық уақыты 0,08с (өзіндік уақыты 0,06с). 1.9 суретінде ВВН-35-2 ажыратқышының жалпы түрі көрсетілген. Өзара қосылған екі резервуар ажыратқыштың негізі болып табылады. 15 резервуарында үш үрлемелі клапандар 4 және басқару шкафтары 9 және 11 орнатылған. 1.9 сурет ВВН-35-2 ажыратқышы Әрбір үрлемелі екі тіректік оқшаулатқыштар және отсечкасы қақпағы бар 13 сөндіргіш камера 2 және шығарушы құрылғы 1 орнатылған. Ажыратқыштың әр ұштамасында ток алынатын енгізбесі 16 бар. 22

23 Резервуарда 15 аралықтық қақпақ 10 орнатылған. Ол таратқыш құбырлар 5 арқылы үрлемелі қақпақтармен басқарады. Ажыратқыш үш үрлеу көрсеткіштермен 14 және үрлеудің кері қақпақтарымен қамтылған жерлендірілу болты 6 резервуардың (15) табанында орнатылған. Басқару шкафында 11 орналастырылған: манометр 12, ол сөндіргіш камерада қысымның бар болуын көрсетеді; аралық қақпақ; кері қақпақ, кабель муфта 8, ол арқылы басқару шкафында екінші реттік коммутациялық сымдарын енгізу іске асырылады; электрмагниттері бар іске қосатын қақпақтар блогы; қыздырғыш және жергілікті пневматикалық ажырату құбыршасын қосатын ниппель. Басқару шкафында 9 ажыратқыш жағдайының жарықтық сигнализация шамдары 7 (жасыл және қызыл), блок түйіспелі құрылғы және кабельді муфталар 8 орналастырылған. Блок-түйіспелі құрылғы сигналды-блоктаушы түйіспелерден (СБТ), СБТ жетегінен, үш колодканы құрайтын клеммалардан және кронштейні бар санауыштан тұрады суретінде ажыратқыш ұштамасының қаласы және электрпневматикалық сұлба (ажыратқыштың «ажыратылған» жағдайы үшін) келтірілген, 1.11 суретінде ВВН-35-2 ажыратқышы отсечкасының қақпағының қимасы көрсетілген. 23

24 1.10 сурет ВВН-35-2 электрпневматикалық сұлбасы Қиын балқитын түйіспелері бар қозғалмайтын түйіспе 10 гайкалардың көмегімен бекітілген ток алынатын фланецте 25 (1.10 сурет) сөндіргіш камераның оқшаулатқышы 17 орналастырылған. Камера оқшаулатқышының жоғарғы шетінде, корпусы бар ток алынатын ернешек 24 орналастырылған. Корпустың ішінде дірілге қарсы түйіспелері бар қозғалмалы түйіспелер жүйесі бекітілген: екі доға сөндіргіш 11 және төрт басты (жұмыстық) түйіспе, олар ток алынатын ернешекке 24 токты жеткізеді. 24

25 1.11 сурет ВВН-35-2 ауа ажыратқышы отсечкасының клапаны Ажыратқышты қосу үшін SQ блок-түйіспелері 23 және ажырату электрлік магнитінің 1 (YAT) қалыпты тұйықталған блок-түйіспелері арқылы қосу электрлік магнитінің (YАС) орамасына командалы импульс беріледі. Қосу магнитінің якоры қосудың бастапқы жүргізу клапанын 4 ашады, осының арқасында, аралық клапанының 6 поршеннің үстіндегі қысылған ауа, бастапқы жүргізу клапанының 4 ашылған саңылауы (а) арқылы атмосфера шығарылады. Серіппе әсерінің арқасында аралық клапан 6 жоғары көтеріледі де, резервуар 21-ден аралық клапан 7-нің поршеніне ауаның өтпеуін қамтамасыз етеді 7 поршеннің үстіндегі қысылған сақиналы саңылау (б) арқылы атмосфераға шығарылады;серіппе әсерінің арқасында аралық клапан 7 жоғары көтеріледі де, резервуар 21-ден үрлеу клапанының поршеніне ауа өтпеуін қамтамасыз етеді. Ауаның қалдығы аралық клапанның 7 корпусында ашылған сақиналы саңылау (в) арқылы атмосфераға шығарылады, үрлемелі клапан 9 серіппе әсерінің арқасында жабылады. Осының арқасында сөндіргіш камераға ауаның өтпеуі қамтамасыз етіледі және 17, 18 оқшаулатқыштары мен үрлемелі клапанның корпусында ашылған сақиналы саңылау (2) арқылы камераның ішкі қуысынан ауаны эвакуациялау мүмкіндігі пайда болады. Камерадағы қысым түскеннен кейін доға сөндіргіш түйіспелер 11, дірілге қарсы түйіспелермен бірге серіппелер әсерінің арқасында тұйықталуға қарай қозғала бастайды. Олардан біраз қалып, басты түйіспелер 16 тұйықталуға қарай қозғала бастайды. Қозғалмайтын түйіспемен 10 тұйықталуды бірінші дірілге қарсы түйіспелер іске асырады, сонымен қатар олардың қысылуы доға сөндіргіш түйіспелердің қосылуға жүрудің барысымен ұлғаяды. Бұдан басқа дірілге қарсы түйіспелердің екі жағындағы ауаның қысымы әрқашан біркелкі, бұл дірілге қарсы түйіспелердің қозғалмайтын түйіспеге соғылуы кезінде секірмеуін қамтамасыз етеді. 12 мм барысымен 25

26 анықталатын кейбір уақыттан кейін доға сөндіргіш түйіспелер, ал одан кейін басты түйіспелер тұйықталады. Ажыратқышты қосу процесінде клапан 14-і астыңғы көлеміндегі ауа, епелек 12-ні сығады және сөндіргіш епелек 10 өздерінің серіппелерінің әсерлерінің арқасында жоғарғы қалыпқа қайта оралады. Аралық клапанды 6 (1.10 сурет) жабу кезінде ауа СКБ-22 жетегінен шығады және серіппе әсерінің арқасында жетектің поршені шеткі сол қалыпқа орын ауыстырып, СКБ-23 білігін бұрады, бұру кезінде қосылу тізбектері ажыратылады да, ажыратылу тізбектерін дайындайды. Ажыратқышты ажырату үшін SQ блок- түйіспелері 23 арқылы ажыратылу электрлік магнитіне 2 (YAT) командалы импульс беріледі, оның якоры ажыратылудың бастапқы жүргізу клапанын 3-ті ашады. Ажыратылудың бастапқы жүргізу клапанын 3-ті ашқаннан кейін, 21 резервуарынан келетін ауа орағытпа 5-ті ашады, аралық клапан 6-ның поршеннің үстіндегі кеңістікке келіп түседі де, ашады. Осының нәтижесінде ауа резервуардан аралық клапан 7-нің поршенінің үстіндегі кеңістікке келіп түседі де, ашады. Бұл клапан арқылы ауа үрлемелі клапан 9-ға келіп түседі. Оның поршеннің шеткі сол қалыпқа ауыстырады да, оны ашады. Ашылған үрлемелі клапан 9 арқылы резервуар 21-ден қысылған ауа сөндіру камерасына және отсечка клапанына (1.11 сурет) келіп түседі де, клапан 3-ті және компрессияға қарсы клапан 4-ті астында ауыстырады, осының арқасында ауаның камерадан (1.10 сурет) шығарушы құрылғы 15 арқылы өтуі басталады. Клапан 14 ашылғаннан кейін басты 16 және доға сөндіргіш 11 түйіспелері ажыратылады, бірақ электрлік тізбек доға сөндіргіш түйіспелер 12 мм қашықтықты өтіп, өздерімен бірге дірілге қарсы түйіспелерді алып кеткенше электрлік тізбек ажыратылмайды. Бұл басты түйіспелерді жанудан сақтайды. Дірілге қарсы түйіспелердің ажыратылуынан кейін, олардың және қозғалмайтын түйіспенің арасында доға 26

27 жанады, ол қысылған ауа ағынымен қиын балқитын бастырмаға және қиын балқитын ұштамаға (1.11 сурет) ауысады. Одан кейін доға қосылған ауа ағынымен салқындатылып, сөнеді. Клапан 3 жүру процесінің барысында бөлшектеніп, ал одан кейін толық бірлеседі, одан кейін клапан 3-тің астындағы көлемге ауа толтырыла бастайды. Жүрудің соңында компрессияға қарсы клапан 4 сақиналы саңылауды 12 жабады, бұнымен ол клапан астындағы көлемнен ниппель 7 арқылы ауаның атмосфераға шығуына кедергі жасайды. Клапан 3-тің ашық қалыпта болу уақыты саңылаулардың санымен анықталады және ол уақыт доға жануының уақытынан үлкен болуы керек. Клапан 3-тегі және гильза 5-тегі саңылаулар арқылы толтырылған, клапан астындағы қуыстағы қысым камерадағы қысыммен бірдей болғанда, клапан 3 ауаның атмосфераға шығуын жабады. Ажыратқыштың ажыратылу процесінде шайба 10 ауамен және серіппемен шеткі жоғарғы қалыпта қысылады және ауаның шайба 10-ның үстіндегі саңылаудан, клапан 3-тің астындағы көлемге өтуіне кедергі жасайды. Аралық клапан 7-ні (1.10 сурет) ашқан кезде резервуар 21-ден ауа, СБК 22 жетегі поршенінің үстіндегі кеңістікке келіп түседі, ақырғы, шекті оң қалыпқа ауысады да, СБК 23 білігін бұрады, бұл ісімен ол ажыратылу тізбегін ажыратады және блок түйіспелер арқылы жүретін қосу тізбегін дайындайды. Желдету жүйесі ажыратылған жағдайда ішкі қуыстар қысылған ауамен толып тұратындықтан, ажыратқыш қосылған кезде, оның камераларын және оқшаулатқыштардың ішкі қуыстарын үздіксіз үрлеуге арналады. Үрлеу келесі түрде жүзеге асырылады: төмен қысымды қысылған ауа, таратқыш шкафында орналастырылған редукторлы клапаннан ажыратқыш ұштамаларына түтікшелер арқылы жеткізіледі. Әрбір ұштаманың алдында үрлеу нұсқағышы 20 орнатылған, ол ішіне кішкентай шар енгізілген, органикалық шыныдан жасалған түтікше болып табылады. 27

28 Үрлеуге арналған ауаның қалыпты қысымы кезінде, олар ортаңғы қалыпта болады. Үрлеу нұсқағышы 20-дан ауа үрлеудің кері клапаны 19 арқылы үрлемелі клапан 9-дың қуысына және қуысты оқшаулатқыштар 17 мен 18 арқылы сөндіргіш камераға келіп түседі. Желдеткіш ауа камерадан және отсечка клапанынан (1.11 сурет) клапан 3 және гильза 5 арасындағы сақиналы саңылау 12 және гильза 7 саңылау арқылы шығады ВВБ сериялы ауа ажыратқышы ВВБ сериялы ажыратқыштардың (В-ажыратқыш, Вауалы, Б-металды доға сөндіргіш камералы-бакты) ішінде түйіспелік жүйесі бар, жерден оқшауланған қысылған ауа резервуары (багы) бар. Бұл берілген сериялы ажыратқыштардың негізгі элементі, ол элемент доға сөндіргіш модуль болып табылады. Бұл ажыратқыштарды ажыратудың өздік уақыты ВВН сериялы ажыратқыштарға қарағанда кіші, өйткені ВВН сериялы ауа ажыратқыштарының сөндіргіш камераларындағы ауа қысымы, ауа сөндіргіш камераға біртіндеп берілетіндіктен, доға сөну мезетінде номинал мәннен төмен. ВВБ сериялы ажыратқыштарда доға сөну мезетінде ол номиналға тең, ақырғысы, мұндай ажыратқыштардың ажыратылатын үлкен қуаттарды шарттайды. Доға сөндіргіш модульдер құрылғысы серияның барлық ажыратқыштары үшін бірдей, олардың саны кернеумен анықталады. Uном, кв Модульдер саны ВВБ сериялы ажыратқыштардың номинал тогы А-ді құрайды, ажыратылудың номинал тогы 31,5-56 ка. ВВБ сериялы ажыратқыштың доға сөндіргіш модуліндегі қысым 2 МПа-ді құрайды, ажыратылу уақыты 0,06-0,08с. Бұл серияның ВВБК (В-ажыратқыш, В-ауалы, Б-металды доға сөндіргіш камералы-бакті, К28

29 үлкен қысымды) ең жаңа ажыратқышында ауа қысымды 3,2-4,0с МПа-ді құрайды, ал ажыратылу уақыты 0,04с-ке дейін кішірейтілген. Электрпневматикалық және электрлік функционалды сұлбалары 1.12 суретінде келтірілген ВВБ-110 ажыратқышының негізгі, бүйірінде басқару шкафы 2-бекітілген, сығылған ауасы бар резервуар 1 болып табылады. Тіреу оқшаулатқышының колонкасы 3-тің ішінде екі шыныпластикалық ауа орны өтеді. Олардың біреуі күрссым сөндіргіш камераға үздіксіз ауа берілу үшін қолданылады, ал екінші ажыратқыш ұштамасымен шапшаң басқару жүргізу үшін қолданылады сурет ВВБ-110-ның электрпневматикалық сұлбасы Металды доға сөндіргіш камерадан (бактан) тұратын доға сөндіргіш модуль тіректік оқшаулатқышы 3-те орнатылған камера ішінде орналасқан қалақша түйіспелер орнатылған. Үдеткілер 20 ажыратқышты ажыратқан кезде электрлік доға жақсы сөну үшін бағытталған ауа ағынын жасайды. 29

30 Траверса төменгі жақта поршень 10-мен бітетін шток 13-тік арқасында қозғалады. Эпоксидті втулкалар 19-бен және фарфорлы сауытпен оқшауланған кірмелер 18-ге камера ішінде көмекші түйіспелер 21 және минуттаушы кедергілер (резисторлар) 16 бекітілген. Кедергілер (резисторлар) 16 басты түйіспелер үзіктерінің арасындағы кернеулерді теңестіру үшін және қалпына келер кернеудің жылдамдығын төмендету үшін керек, бұл жақын қысқа тұйықталуларды ажырату кезінде аса маңызды. Көмекші түйіспелер үзіктер арасындағы кернеудің біркелкі таралуы үшін, сыйымдылықтар 17-мен шунтталады. Ажыратқышты қосу үшін, ҮАС қосу электр магнитына импульс беріледі, ол жүргізу 25-ті ашады, осы кезде ауа орағытпа клапан 26-ның қуысынан және аралық клапан 27-нің көлемінен (а) атмосфераға шығарылады. Клапан 27 жоғары орналасып басқару клапанның көлемінен (б) ауаның шығуын қамтиды. Басқару клапаны резервуар 1-ден сығылған ауаны шығармайды, сонымен қатар үрлемелі клапан поршенінің астындағы көлемнен (в) және қуыстан (2) қуыс шток 8 арқылы сығылған ауаның шығуын қамтиды. Шток поршені 10-ға әсер ететін ауа қысымдарының айырмашылығы (камерада толық қысым, ал қуыста (г), ол жоқ) арқасында, қозғалмалы түйіспелері бар траверса төмен орналасады. Түйіспелі пышақтар 14 қозғалмайтын саусақты түйіспелер 15-ке кіреді. Бекіткіш роликтары 12 шток 13-тегі томпақ арқылы орын ауыстырады. Сығылған ауа золотниктер 6 арқылы қуысынан (д) шығарылады және серіппелер әсерінен жабушы шайбы 7 поршень 5-ке қарай орын ауыстырады. Көмекші түйіспелер 21 клапан 22-нің көмегімен қосылады. Қосылған қалыпта ток токөтер оқтауша бойынша, түйіспелер 14, 15 траверса, екінші үзік түйіспелер арқылы екінші кірмеге өтеді. Ажыратқышты ажырату кезінде командалы импульс ҮАТ ажырату электр магнитіне беріледі, ол жүргізуші клапан 24-ті ашады. Сығылған ауа резервуардан клапан 26 арқылы көлемді (а) толтырады, клапан 27 ашылады, көлем (б) сығылған ауамен 30

31 толтырылады, бұл кезде клапан 2 резервуар 1-ді ауа арнасымен біріктіреді. Сығылған ауа поршень 5 астындағы көлемге (в) келіп түседі де, епелекпен бірге жоғары ауыстырады. Поршень 5-тің қозғалысы үрлемелі клапан 9-дың табағына поршень 10-ға және басты түйіспелер бар траверсаға беріледі. Түйіспелер ажыратылады да, доға пайда болады. Клапан 28 ашылады, ауаның қатты ағынымен доға жұмысшы түйіспелерден қарсы электродтар. Доға сөнудің уақыты 0,02с-тан аспайды. Поршень 5-тің жүрісінің соңында ине 4-пен жабылған реттелетін саңылау ашылады да сығылған ауа (в) қуысынан (д) және (в) қуыстарындағы қысым теңескен кезде поршень серіппе әсерінің арқасында бастапқы қалыпқа қайтып оралады. Поршенмен бірге табақша (д) жіберіледі және үрлемелі клапан жабылады. Көмекші түйіспелердің ажыратылуы басты түйіспелерге қарағанда кешігеді, бұл шайба 7 атмосфераға шығуды жапқаннан кейін, клапан 22-ге ауа берілуі арқылы жүзеге асырылады. Көмекші түйіспелер арасында пайда болған доға, қуысты қозғалмалы түйіспелер арқылы өтетін ауаның сығылған ағындарымен сөндіріледі. Жетек 23-тің поршені көмегімен SQ көмекші түйіспелері ажыратқыштың ажыратылған қалпына сәйкес келетін қалыпқа ауысады. Берілген типті ажыратқыштың құрылыстық орындалуының айрықша ерешеліктері мыналар: жасалатын тетіктерді барлық номинал кернеулерде сәйкестендіру; модуль принциптер қасында жұмыстан шыққан модульді тез жаңаға ауыстыруға болады, ВВН ажыратқыштарына қарағанда габариті және салмағы кіші; сығылған ауа қысымының әсерінде жұмыс істейтін фарфорлы оқшаулатқыштардың жоқтығы; ауа шығынының 2-2,5 реттілікке дейін кішіреюі; ажыратылу азаюының 0,04с-ке дейін кішіреюі; үлкен ажырату қабілеттілігіне жету мүмкіндігі ВНВ түрлі ауа ажыратқыштары ВНВ сериялы ажыратқыштардың 220 кв кернеуіне үлкейтілген екі үзікті доға сөндіргіш модуль бар. 31

32 Бұл серияның барлық ажыратқыштары басқару шкафы бар резервуардан және доға сөндіргіш модуль бекітілген тірек оқшаулатқыш колонкадан жиналады. 220 кв-ке ажыратқыш ұштамасының бір-екі үзбелі модулі (1.13 сурет) бар бір тірек колонкасы бар; 500 квке екі тірек колонкасы және екі модулі бар; 750 кв-ке үш колонкасы және үш модулі бар. 110 кв-ке ажыратқыш ұштамасының бір үзбелі модулі бар. Доға сөндіргіш модуль бұл түйіспелік жүйесі қосылған және ажыратылған қалыпта әрқашан сығылған ауа (4 МПа) ортасы ішінде болатын, екі үзбелік доға сөндіргіш камера, түйіспелер металды резервуар ішінде монтаждалған, резервуар үстінде сығылған ауамен толтырылған, шунттаушы резисторлары және олар коммутациялаушы механизмдері бар контейнерлер орнатылған. Токөтер бөліктер түйіспелік жүйеге оқшаулатқыш кірмелер көмегімен қосылған камерада доғаны сөндіру, түйіспелердің ішкі қуыстары және шығарушы клапандар арқылы шығарылатын, сығылған ауамен екі жақты үрлеу арқылы жүзеге асырылады. Түйіспелердің екі жақтылы қозғалысы бар: доғаны сөндіру кезінде түйіспелер арасындағы үзбе ең кішкентай мәнге ие болады да, қарқынды үрлеу қамтылады, доғаны сөндіргеннен кейін қозғалмалы түйіспе ең үлкен қашықтыққа орын ауыстырады да, қажет электрлік беріктікті қамтиды. 1.13а суретінде қосылған қалыпта, кернеуі 500 кв ВНВ ажыратқышының доға сөндіргіш модулінің бір үзбесінің құрылысы сұлбалық көрсетілген. Ажыратылу іске қосылған кезде ажыратылу жүзеге асырылады. Ажыратылу электрмагниті резервуар 1-мен байланысқан пневматикалық клапанға әсер етіп, иінтіректер 3-ті және оқшауланған тартқыш 2-ні қозғалтады, осының салдарынан қозғалмалы түйіспе 6 оң жаққа ауысады. Алдында басты жұмыстық түйіспелер 7, ал одан кейін доға сөндіргіш түйіспелер 8 ажыратылады. 32

33 1.13 сурет ВНВ ажыратқышының доға сөндіргіш модулінің сұлбалық қимасы және электрлік сұлбасы Доға қозғалмалы түйіспе 6-ның доғаға тұрақты ішкі бетінің арасында пайда болады да, доға-сөндіргіш түйіспенің ламелдерімен және сығылған ауа ағынымен камерадан қозғалмалы соплаға үрленеді. Түйіспелердің ішкі қуыстары шығарушы қуыс 11-мен және ол арқылы атмосферамен байланыста болғандықтан, қатты үрлеу жасалады да, доға сөндіріледі. Доға сөніп болғаннан кейін, қозғалмалы түйіспе ең үлкен қашықтыққа орын ауыстырады және электрстатикалық экран 4-тің артына «тығылады». Тартым 2-нің қозғалысы кезінде, онымен бірге шток 2 төмен қарай орын ауыстырады да өзінің кетігімен иінтірекке әсер етіп, шапшаң клапан 14-ті ашады. Поршень 15-тің астындағы ауа атмосфераға шығарылады, поршеннің өзі орын ауыстырады да, қозғалмалы сопло 8 оңға қарай тірелгенге дейін қозғалып, ауаның атмосфераға шығуын тоқтатады. Ауа қозғалмалы түйіспеден шығуын тоқтатады, өйткені тартқыш 10-нен келтірілетін шығарушы клапан 9 түйіспе 8-дің саңылауын жабады. Қосылу кезінде, қосылу клапаны іске қосылады да, жүргізуші клапанды ашады және қосатын серіппе 13тің әсерінен шток 12 жоғары қарай ауысады. Шток 12мен тартып 2 байланысқан, тартып 2 иінтірек 3 арқылы қозғалмалы түйіспе 6-ны қозғалтады. Ол солға қарай 33

34 ауысады да, тізбекті тұйықтайды. ВНВ ажыратқышында қолданылған пневматикалық құрылғы өзіндік ажырату уақытын 0,02-0,025с-ке дейін кішірейтеді. Доға сөндіргіш үзбелердің арасында кернеуді тарату қатар қосылған конденсаторлар 3-тің (1.13б суреті) көмегімен жүзеге асырылады. Қажет кезде ажыратқыштар шунттаушы резисторлар 1-мен қамтылулары мүмкін. Бұл жағдайда доға басты тізбектегі түйіспе 2-де сөнгеннен кейін, кішкентай токты ажыратып, көмекші түйіспелер 4 сығылған ауа ортасында ажыратылады. Барлық фарфорлы жаппаларға сығылған ауа әсерімен және динамикалық жүктемелерден түсетін жүктемелер шыны эпоксидті цилиндрлермен алынады. Тіреу оқшаулатқыштарындағы ажыратқыштардан басқа ВНВ сериялы жасалған, олар АТҚ-дың ауданының мәнді тиімділігін қамтиды. ВНВ сериялы ажыратқыштар ка ажыратылу токтарына есептелген. ВВБ ажыратқыштарына қарағанда бұл ажыратқыштардың салмағы мен габариттері кіші. Барлық ауа ажыратқыштарының кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады: компрессорлық құрылғының қажеттігі; бір қатар тетіктер мен түйіндердің күрделі конструкциясы; салыстырмалы жоғары бағасы; іштетілген ток трансформаторын қондыру қиындығы Зертханалық жұмысқа тапсырма 1 Ауа ажыратқыштарында электрлік доғаны сөндірудің принципін білу. 2 Есепте келесі сұрақтарға жазбаша жауап беру. - Ауа ажыратқыштарындағы электрлік доғаны сөндірудің ерекшеліктері неде? Ауа ажыратқыштарының доға сөндіргіш камераларының құрылысы қандай? Ажыратқыштардың конструкциялары және жұмыс принципі. Зертхананың демонстрациялық залында келесілер ұсынылған: резервуарда монтаждалған ВВН-35-2 ажыратқышының бір ұштамасы; қимада орындалған, доға сөндіргіш камерасы бар ұштама; ВВН-35-2 ажыратқышының электропневматикалық сұлбасының 34

35 сызбасы; ВВБ-110 ажыратқышының сыртқы көрінісінің және оның элетрпневматикалық сұлбасының сызбалары және ВВБ-220 ажыратқышының сыртқы көрінісінің сызбасы. ВВН-35-2 ажыратқышының шығарушы құрылғысының, отсечкалы клапанының және доға сөндіргіш камера элементтерінің конструкциялық орындалуына көңіл аударыңыз. Шығарушы құрылғының клапанына әсер ететін, шығарушы құрылғының қуысын атмосферамен біріктіріңіз; оған қолмен әсер етіп, дірілге қарсы клапанды қозғалысқа келтіріңіз. 220кВ ВВБ сериялы ажыратқыштардың жағастыруына, ажыратқыш модульдерінің байланыстарына көңіл аударыңыз Бақылау сұрақтары 1 Ауа ажыратқыштарында доғаны сөндіру процесі қалай жүзеге асырылады? 2 Ауа ажыратқыштарында сөндіргіш камералардың қандай түрлері қолданылады? 3 Ауа ажыратқыштарындағы бөлгіштерінің арналуы қандай? 4 Көп үзбелі камералардың құрылысын, олардың арналуын және орындалу принципін түсіндіріңіз. 5 Активті және сыйымдылықты бөлгіштердің арналуы қандай? 6 ВВН-35-2 ажыратқышының конструкциясы қандай? 7 ВВН-35-2 ажыратқышының доға сөндіргіш камерасының конструкциясы қандай? 8 ВВН-35-2 ажыратқышын қосу процесін түсіндіріңіз. 9 ВВН-35-2 ажыратқышын ажырату процесін түсіндіріңіз. 10 Ажыратқыш ұштамасының элементтерінің байланыс сұлбасын және ажыратылу процесінде түйіспелер жұмысының бір ізділігін түсіндіріңіз. 11 ВВН сериялы ажыратқыштарының артықшылықтары мен кемшіліктерін атаңыз. 35

36 12 ВВБ-110 ажыратқышының конструкциясының ерекшеліктерін түсіндіріңіз. 13 ВВБ сериялы ажыратқыштардың әр түрлі кернеулерге жинақтауы қалай жүзеге асырылады? 14 ВВБ-110 ажыратқышты қосу процесін түсіндіріңіз. 15 ВВБ-110 ажыратқышының ажыратылу процесін және доға сөндіру процесін түсіндіріңіз. 16 ВВБ сериялы ажыратқыштардың айырықша ерекшеліктері қандай? 17 ВНВ сериялы ажыратқыштарының конструкциясының ерекшеліктері қандай? ВНВ ажыратқышының жұмыс істеу процесін, қозғалмалы бөліктердің орын ауыстыру процесін және доға сөндіру процесін түсіндіріңіз. 18 Ауа ажыратқыштарының артықшылықтары мен кемшіліктері қандай? 1.3 Электр магнитті ажыратқыштар Жалпы мәліметтер Өз жұмысында электр магнитті ажыратқыштар май немесе сығылған ауа қолданбайды, көптеген қосу және ажырату жұмыстарын тексерусіз атқарады және 6-20кВ кернеуінде электр жүйенің жиі коммутациялануында қолданылады. Олар коммутацияның аса кернеуінің төмен болуын қамтамасыз етіп, түйіспелердің күюін төмендетеді. Осы ажыратқыштар май қолданбайтындықтан тазалық сақталады. Оған жұмсалатын қаржыны үнемдейді. Мол мөлшерді токтарды ажыратудың жылдамдығы жоғары болғандықтан, электр қондырғылардың бөлшектеріне, токтың тигізетін зиянды әсерлерін кемітеді. Ажыратқыш доға өшіру бөлігінің беріктігі, тексерусіз көп санды коммутация операциясын өткізуді қанағаттандырады ВЭМ-6 ажыратушының жұмыс істеу принципі мен құрылысы Электр магнитті ажыратқыштың жұмыс әдісі, доғаны, доға камерасында сөндіруде негізделген, онда керамикалы пластиналар жиыны орналасқан. 36

37 Камераға, доғаның қоздырылған тогынан пайда болған көлденең магнит өрісі көмегімен, доға камераға тартылады. Доға сөндіру түйіспелері ажырағанда пайда болған доға, ток контурының электрдинамика күші мен конвекциялы жылу ағындарының әсерімен, өз кедергісін үнемі үдейтіп, жоғары көтеріліп, доға сөндіру камерасына кіреді. ВЭМ-6 (1.14 сурет) ажыратқыш жылжымалы арбада орналасып, ЖТҚ ұяшықтарына арналған. Электр магниттік ВЭМ-6 ажыратқыш балқытылған негізден 1, серіппелі жетектен 2, үш полюстен, үш ауыстырмалы доға сөндіргіш камерадан 9, оқшаулатқыш қаптамадын тұрады. Ашық ауада орналасқан доға сөндіргіш және жылжымалы түйіспелері бар. Ток өткерме оқтамалары, өтпелі оқшаулатқыштардың 4 ішінде орналасқан, олар эпоксидті шәйірден құйылған. Оның бір жағына ЖТҚ шкафының розеткалы түйіспесі, ал екінші жағына ажыратқыштың басты қимылсыз түйіспесі 7 мен жылжымалы түйіспесі 8 орналасқан. Жылжымалы түйіспе оқшаулатқыш тартқыштың көмегімен, тіректік оқшаулатқышқа орналасып, айналады. Болат рамада 1, оқшаулатқыштың көмегімен, доға сөндіруші құрылғы 9 мен магнитті үрлеу орағышы 10 бекітілген. Доға сөндіргіш камера, біркелкі жүйеге өзара жапсырылған цирконийлі керамикадан жасалған пластинадан құралған. Әр пластинаның астыңғы бетінде -түрінде кетіктер жасалған. Осы кетіктердің шыңбасы пластинаның ортасынан қиғаш орналасқан, ол қиғаштың әр қосалқы пластинада кезектесіп орналасады. Ондай кезектесулер ажырату кезінде пайда болған доғаны тартып алатын шытырман құрады. Бұл жүйе бүйірдегі пластиналар мен қалыптардың орталарында орналасады да, керіштерге тіреліп, керамикалы пластиналармен жабылады. Камераның жоғары жағында торсылдақ құрылғы орналасқан, ол тік орналасқан оқшаулама пластиналарынан құралады, олар ыстық газдармен, тесіктердің бітелуінен сақтайды, ондай газдар ажырау 37

38 кезінде пайда болады. Ажырау кезінде доғаның негізі, жүйенің шеттерінде орналасқан мыс мүйіздер арқылы жылжиды. а - жалпы түрі; б - доға сөндіргіш камерасы 1.14 сурет ВЭМ-6-ның электрмагниттік қосқыш Сырт қабаты (қаптана), полюстерді бір-бірінен оқшаулатуға және ЖТҚ шкафының темір бөлшектерін торсылдақ газдардан қорғауға арналған. Ол өзара қосылған үш оқшаулатқыш қораптарынан құралған. Ажыратқышта, сырт қабат, болттар мен керіштермен бекітіліп, тұғырына тіреледі. Полюстердің жылжымалы түйіспелеріне белдіктен қимылды жеткізетін, оқшаулатқыш тартым. Поршенді құрылғы, доғаны, доға сөндіргіш мүйіздерге бағыттайтын ауа ағынын қалыптастыруға жасалған. Ажырату кезінде алдымен негізгі, одан кейін доға сөндіргіш түйіспелер айырылады да, олардың арасында доға пайда болады. Электрдинамика күшімен, поршенді құрылғыдан пайда болған ауа ағынының әсерімен, доғаның алдын доға сөндіргіш мүйізіне бағыттайды да, тізбекке магнитті үрлеу орауышын қосады. Магнитті өріс құралып, доға тогымен қосарланып, 30м/с жылдамдығымен оны доға өшіру 38

39 камера ішіне жылжытады. Жоғары бағытта жылжығанда доға созылып, камераның шытырман жылғаларына кіреді. Доға камераның қабырғасымен түйісіп суиды да, 0,01-0,02с кейін өшеді. 1.14б суретінде доғаның, камера ішінде көтерілу кезінде, әр түрлі орналасу қалыптары, А қалпынан Д қалпына орналасуы көрсетілген. Оның бір тұғырыны доға сөндіргіш түйіспенің темір-керамикалы дәнекерінде тоқталады, ал екіншісі жылжымалы доға сөндіргіш түйіспенің жоғарғы қабатымен жылжиды (А.Б. қалыпта). Жылжу кезінде ұзарып, доға жылжымалы түйіспеден оң жақтағы мүйізге орын ауыстырып, В қалпында орналасады. Қарқынды магнит ағыны қалыптасып, камераны жазықтыққа перпендикулярлы бағытта сызып өтеді де, сонымен қатар камерада доға жылжып тұрады. Бұл магнит өрісі, доға тогымен қатынасады. Магнит өрісінің доғаға әсерлерінің басты бағыты, доға камераға тартуға бағытталған, онда доға кезектеп Г мен Д қалпында орналасады. Доға ирек қалпына келіп жылуын керамикалы пластиналарға береді. Осының әсерінен доғаның кедергісі үдейе түседі де, келесіде ток нөлден өткенде доға өшеді. Доғаның жануынан пайда болатын ыстық газдар, пластиналар араларындағы жылғалармен жоғары шығады да, оның суығаны соншама, камерадан оттың шығуы бақыланбайды. Қуаты шамалы (1000 А дейінгі) токтарды ажыратуда, электр-магнитті орауыштардан шығатын магнит өрісінің кернеуі өте шамалы да, ол доғаны камераға жылдам тартып алуды қамтамасыз етпейді. Осындай токтардың доғаларын өшіруді поршенді құрылғы атқарады. Ажыратқыштардың осындай түрлері 6-10 кв кернеуіне шығарылады, номиналды тогы 3200 А дейін және өшіру тогы 40 ка дейін, ВЭМ-6, ВЭ-6, ВЭС-6 ВЭЭ-6, ВЭ-10, ВЭЭС-6 түрде шығарылады. Электрлік магнитті ажыратқыштардың артықшылықтары: - Жарылысқа және өртке толық қауіпсіздігі; - Доға өшіру түйіспелерінің шамалы тозуы (34кА 39

40 ток мөлшерінде тексерусіз және жөндеусіз 40 ажыратуға дейін); - Жиі қосу мен ажырату жағдайындағы жұмыс үшін жарамды; - Салыстырмалы ажырату қабілеттігі жоғары. Электрлік магнитті ажыратқыштардың кемшіліктері: - Магнит үрлеу жүйесі бар доға сөндіру камера құрылысының күрделі болуы; - Номиналды кернеудің жоғарғы көрсеткішінің шамалы болуы; Сыртқы құрылғыларда қолдануға жарамдылығының шекті болуы Зертханалық жұмысқа берілетін тапсырма 1 Электр доғаны, вакуумды ажыратқышта өшіру принципін зерттеу. 2 Жазбаша жұмыста мына сұрақтарға жауап беру: - электр доғаны электрлік магнитті үрлеумен сөндірудің қандай ерекшеліктері бар? - электрлік магнитті ажыратқыштың доға сөндіру камераның құрылысы қандай? - ВЭМ-6 ажыратқышының құрылысы мен жұмыс істеу принципі Бақылау сұрақтары 1 Майлы және ауа ажыратқыштардың қандай кемшіліктері электрлік магнитті ажыратқыштарға жатпайды? 2 Электрлік магнитті ажыратқыштардың жұмыс принципінің негізі? 3 ВЭМ-6 электрлік магнитті ажыратқыштың құрылысындағы ерекшеліктер? 4 ВЭМ-6 ажыратқышының доға сөндіру камерасының құрылыс ерекшеліктері? 5 ВЭМ-6 ажыратқыштың түйіспелер жүйесінің құрылысы? 6 ВЭМ-6 ажыратқыштың доғаны сөндіру процесі? 7 Аз мөлшерді токтарды айыру поцесінің ерекшелігі? 40

41 8 Электрлік магнитті ажыратқыштардың артықшылықтары мен кемшіліктері. 9 электрлік магнитті ажыратқыштың түрлері мен оларды қолданатын жерлерді атаңдар. 1.4 Вакуумды ажыратқыштар Жалпы мәліметтер Соңғы жылдары, өздерін жақсы көрсеткен майлы және ауалы ажыратқыштан басқа, электр жүйелерде доғаны өшіру әдісінің жаңа принципті ажыратқыштар қолдануда. Ондайларға вакуумды ажыратқыштар жатады. Осы ажыратқыштың түйіспелер жүйесі жоғары 10-4Па қысымды, вакуум камерасында орналасқан. Вакуумның электр беріктігі май мен ауаға қарағанда жоғары болғандықтан, электрондардың, атомдардың, иондардың, молекулалардың босып жылжу ұзындығы, қысым төмендеген сайын ұлғаяды. Вакуумды ажыратқыштың ажырату процесі келесі түрде өтеді: түйіспелердің ажырау кезінде олардың түйісу көлемі кемиді, ток тығыздығы күрт көбейеді, түйіспелердің темірлері балқып, вакуумда буланып кетеді. Осы кезде түйіспелер арасында өткізгіш көпірше пайда болады. Ол электродтар темірінің буларынан тұрады. Вакуумды доға жанады да, ол токтың нөлден өткенде сөнеді. Доға сөндіру камераның газ тығыздығы төмен болуы, электр зарядтардың диффузиялану жылдамдығы жоғары болуын, электр қуаттылықтың аз уақытта қалпына келуін қамтамасыз етеді. Ток нөлден 10 мкс кейін өткенде, вакуумның электр беріктігі 100 МВ/м толық көрсеткішіне жетеді. Егер осы уақытта түйіспелер ерітіндісі, түйіспе аралық электр беріктігін көбейтуге жеткілікті болса, доға мүлдем сөнеді. Ондай болмағанда, аралық қайта тесіп өту мен доғаның қайта жануы мүмкін. 41

42 Вакуумды ажыратқыштар аз токтарды (бірнеше ондаған ампер) ажыратқанда, токтың нөл арқылы өтуіне дейін, нөлге төмендеуі мүмкіндігі (ток қиылуы), түйіспелер арасының тез иондануынан болады. Ток қиылуы, басқа ажыратқыштардағыдай, шамалар жоғары кернеулерге әкеледі. Вакуумды ажыратқыштың берік және ұзақ уақытта жұмыс атқарауы, түйіспелердің беріктігінен, олардың беріктігі доға жанғанда шашырауынан. Түйіспе темірлері қатты шашырағанда, темір буларының көптігінен, доғаның сөнбеуі мүмкін. Жез бен мыстан жасалған түйіспелердің қатты булануын тәжірибе көрсеткен. Балқуы төмен темірлер вольфрам мен молибиденнің булануы шамалы. Ажыратылатын токтың өсуімен қатар, түйіспе темірлерінің булануы, ток өсуіне қарағанда жылдам өседі. Сондықтан вакуумды ажыратқыштың жұмысын жақсарту түйіспелерде балқуы төмен темірлерді қолдану керек. Бірақ түйіспе темірлерінің балқуы төмендігі, ток қиылуының өсуіне себеп болады да, қауіпті кернеу өсулерін туғызады. Ток қиылуы вольфрам түйіспелерге аса көп болады да, мыс түйіспелерге қарағанда 2 есе кем. Сондықтан вакуумды ажыратқыштардың жұмыс атқаруын нығайту үшін, мол токтарды өшіретін, және ток қиылуын кемітетін арнайы материалдарды қолдану қажет. Өкінішке орай, жоғарыдағы сұраныстардың барлығына сәйкес келетін темірлердің жоқ болуынан, 4-5 ка асатын токтарды ажырататын вольфрам мен молибиденді қолдану көп тараған, бірақ оларда ток қиылуы өте көп Вакуумды ажыратқыштардың артықшылықтары мен кемшіліктері Вакуумды ажыратқыштар 6-110кВ кернеуіне жасалған да, өзінің артықшылығынан, ауалы және майлы ажыратқыштардың орнын ығыстыруда. Артықшылықтары: - Доға сөндіру құрылғыларын толықтыруды қажет етпейді; 42 ауыстыру мен

43 - Номиналды токтардың коммутациялануы мен қысқа тұйықталу кезіндегі берік жұмыс атқаруы; - Құрылғыларына қызмет жасау жұмыстарының шамалы болуы, оған жұмсалатын қаржының төмен болуы (қазіргі кездегіден 2 есе кем), жұмысқа жарамды мерзімі 2,5 жыл. - Электр беріктігінің қысқа уақытта қалпына келуі (10 50) 103 В/мкс; - Қопарылысқа және өртке қауіпсіз; - Аз мөлшерді токтарды сөндіру кезінде пайда болатын қысқа тұйықталуда берік жұмыс істейді (майлы ажыратқыштардың доға өшіру камералары мұндайда жарылады). - Қоршаған ортаның әр түрлі температураларында жұмыс істейді; - Соғылу мен дірілге жоғары беріктігі; - Вакуумды ажыратқыштың тұрақты жұмыс істеуі; - Шусыз, таза доғаның аз қуатты шығарудан, қызмет көрсетуге ыңғайлы; - Қоршаған ортаны ластамайды; - Көлемі шамалы, салмағы аз, конструкциясы мен іргетасына жүктемелер шамалы болады; - Жылдам әрекеттігі; - Жоғары автоматты өндірісті ұйымдастыру мүмкіндігі, кемшіліктері: - әзірлеу мен дайындаудың қиындығы, бұл арнайы материалдарды қолданудың, вакуумды өндірудің қиындығынан, вакуумда материалдарды балқытып біріктіруден; - номиналды және ажыратылатын токтардың аз мөлшерлігі; көп мөлшерде шығаруда, вакуумды ажыратқыштардың құны майлы шағын көлемділерден 5-15% артық; - көп мөлшерде шығаруда шығынның көп жұмсалуы ВВТЭ-10-10/630 У2 ажыратқышы 43

44 Қазіргі кезде қолданылатын вакуумды ажыратқыштар 1кА-ден 31,5кА көлемдіндегі токтарды ажыратуға жасалған. Вакуумды ажыратқыштың доға сөндіру камерасы саңылаусыз темір мен шыныдан тұратын ыдыс, оның ішінде қысымы 10-4Па вакуум бар. Камераның тұрқы (корпус) құр шыны емес, басқа оқшаулатқыш материалдардан жасалады да, металмен берік вакуумда балқытып біріктіріліп тұрады. КДВ вакуумды камерасы 10кВ кернеуінде түйіспелер саңылауы 4-10 мм болады да, сондықтан оның көлемі шамалы да, әрекет жасау уақыты жылдам. Токтың нөлден бірінші рет өткенде, электр доғаны сөніру мүмкіндігі бар (0,02с-тан кейін), бірақ мол мөлшерлі токты сөндіруді бірінші реттен емес, екінші немесе үшінші рет ток нөлге келгенде ғана сөндіру мүмкін. Жұмыс атқаратын түйіспелер, қуысты кесілген, радиалды тесіктері бар конусты түрде жасалған. Түйіспелердің осындай түрі айрылу кезінде, радиалды электр-динамика әсерін тұғызып, пайда болған доғаға әсерін тигізеді де, доғаны сөндіру түйіспелеріне жылжытады. Түйіспелер диск түрінде болады да, шиыршықты кесінділермен үш секторға қиылған, олар арқылы доға жылжиды. Түйіспелер, буланған темірдің мөлшерін кемітетін материалдан жасалған. Терең вакуумның салдарынан зарядталған бөлшектр қоршаған аумаққа жылдам дифузияланады да, ток нөл арқылы алғаш рет өткенде доға өшеді. Оқшаулатқыштардың сыртқы қабатында қабырғалары бар, олар оқшаулатқыштар арқылы өту жолын молайту үшін жасалған. Жылжымалы түйіспенің жылжу қашықтығы 12мм, айыру кезіндегі орташа жылдамдығы 1,7-2,3м/с, қосу кезінде 0,6-0,9м/с, түйіспелердің белгіленген қажалып тозуы 4мм. Ажыратқыш түйіспелері ажырау кезінде, өткізгіш түйісу нүктелер саны оңайады. Соңғы нүкте, балқыған темір көпірше түрде созылып, ток әсерінен тез қызып, буланып кетеді. Пайда болған булы бұлтты доғалы разряд туады. Вакуумды доға жанғанда, түйіспелер темірі балқиды да, оның бөлшектері экранға қонады, ол 44

45 экран камераның ішкі қабатын ластануынан қорғайды. Ток өскенде эрозия жылдам көбейеді де, ажыратылатын токтың өсуін тежейді. Ажыратушы токқа, түйіспелердің материалдары, олардың тазалығы, түйіспелерді ажырату жылдамдығы мен вакуумнің жағдайы әсерін тигізеді. Вакуумды ажыратқыш қосылғанда және оның басты түйіспелері бір-біріне жақындағанда, бір-біріне түйісуге дейін, вакуумның аралық тесілуі болады да, электр доға қалыптасады. Сондықтан түйіспелердің бояу жақындауы, қосымша, керексіз жылу шығаруға, түйіспе металдардың балқып, балқытып біріктірілуін туғызады. Камера ішіндегі түйіспелердің дірілдеуі де керексіз, өйткені балқыған темір шаңданып шашылады да, түйісу жазықтығын кемітеді, жұмыс қабатын нашарлатып, ішкі қабатта шаңданған темірдің мөлшерін көбейтеді. Осы жағдайлар камераның электр беріктігін кемітеді және жұмысқа жарамды мерзімі қысқарады. Вакуумды ажыратқыштың доға өшірудегі сирек тоқтап қалулары, механикалық және технологиялық кемшіліктерден болуы мүмкін де ол тоқтап қалулар бүкіл ажыратқыштың немесе оған жақын орналасқан ЖТҚ құрылғыларының істен шығуына себеп болмайды. Вакуумды ажыратқыштардың коммутациялау ресурстары өте жоғары. Вакуумды ажыратқыштардың тексеру аралық интервалдары, жетектің механикалық беріктігіне қарап өткізіледі. Камераның жұмысқа жарамының мерзімі өте үлкен, мың операциялар. Жоғарыда қарастырылған вакуумды доға сөндіргіш камераның КДВ негізінде, кернеуі кв, номиналды тогы 3200 А-ге дейін, ажырату тогы 31,5 каге дейінгі ажыратқыштар жасалған. Номиналды тогы 110 кв және одан жоғары токты ажыратқыштарда бірнеше камералары қолданылады да, олар бір-біріне тізбектеп жалғанады. ДСҚ арасында кернеуді біркелкі тарату үшін сыйымды бөлгіштер орнату қажет. 45

46 1.15 суретінде ВВТЭ-10-10/630 УГ вакуумды ажыратқыш көрсетілген. 10 кв электр тізбегін қалыпты және апатты жұмыс режимінде коммутациялауға арналған, ЖТҚ ұяшығымен қосарланып салынған. Оқшаулатқыш қаңқалар 1 көмегімен, рамада 8, үш доға сөндіру камералары 6 бекітілген. Жылжымалы түйіспе шықпасы 5, иілмелі байланыс 4 арқылы, жоғары түйіспелі пышақпен 7 қосылады, пышақ, оқшаулатқыш балкада 2 бекітілген, камераның қиманың түйіспесі төменгі пышақпен 7 қосылған. Электрлік магнитті жетек 13, 1.15 сурет ажыратқыш -ВВТЭ-10-10/630 У2 вакуумды тартқыштар жүйесі және оқшаулатқыш тақталар 14 арқылы, жылжымалы түйіспелермен қосылады. Түйіспелердің соңғы қосылуын, 3 серіппелер жасайды. Болат тосқауыл 10, жетектегі тұрақты магниттері, ажыратқыштың негізгі жүйесінің электрлік магнитті өрісінен қорғауға арналған. Ажыратқыш алдыңғы қақпамен 12 жабылады. Қақпақта қосу мен ажыратудың механикалық көрсеткішін бақылайтын 46

47 әйнектер мен ВО циклінің санын санаушы салынған. Жер мен қосу болт 9 арқылы қосылады. Қарастырылған ажыратқыш 2000 ВО операциясына номиналды токта және 50 операцияға, номиналды ток К 310кА-ге жасалған. Ажырату уақыты 0,05с Зертханалық жұмыстарға арналған тапсырмалар 1 Вакуумды ажыратқыштардың электр доғаны сөндіру әдісін зерттеу. 2 Жазба түрде мына сұрақтарға жауап қайтару. - Электр доғаны вакуумды сөндіру ерекшелігі. Вакуумды ажыратқыштардың негізгі артықшылығы мен кемшілігі. - ВВТЭ-10-10/630 У2 вакуумды ажыратқыштың құрылысы мен жұмыс істеу принципі Бақылау сұрақтары 1 Вакуумды ажыратқышта ажырау процесі қалай өтеді? 2 Электр беріктігін қалпына келтіруінде жоғары жылдамдықты немен түсіндіруге болады? 3 Шамалы токтарды ажырату процесі немен қиындатылған? 4 Вакуумды ажыратқыш түйіспелерінің материалдарына қандай талаптар қойылады? 5 Вакуумды ажыратқыштардың артықшылықтары? 6 Вакуумды ажыратқыштардың кемшіліктері? 7 Вакуумды ажыратқыштың доға сөндіру камерасы қандай түрде көрсетілген? 8 КДВ доға сөндіру камерасының түйіспелері қалай жасалған? 9 Сөндіру камераның темір экрандары не үшін жасалған? 10 Жылжымалы түйіспенің камерада жылжу жолы неменеге тең? 11 Қандай себептер ажыратылатын токтың көлемін кемітеді? кв және одан жоғары кернеуде вакуумды ажыратқыштардың құрылысы? 47

48 13 ВВТЭ-10-10/630 У2 ажыратқышы құрылысын қарастыру. 48

49 2 Өлшегіш ток трансформаторлары Жұмыс мақсаты: электрқондырғылардың ашық, жабық және жинақтық таратушы құрылғыларда қолданылатын ток трансформаторларының конструкция-сын және жұмыс тәртібін, әрекет ету қағидаларын оқу. 2.1 Ток трансформаторларының және тағайындауы жіктелуі Ток трансформаторларының тағайындауы Ток трансформаторы дегеніміз өлшеу үшін ыңғайлы мәнге дейін токты түрлендіру үшін арналған аппарат, және К1ном трансформация коэффициентіне көбейтілген екінші реттік ток модуль бойынша да, фаза бойынша да талап етілетін дәлдікпен бірінші реттік токқа орайласатындай етіліп орындалған. Ток трансформаторының бірінші реттік орамасы тізбекке қатар қосылады, ал екінші реттік орама бірқатар жүктемеге тұйықталады (өлшегіш аспаптар және реле), бірінші реттік орамадағы токқа пропорционалды болатын тоқтың ол бойынша өтуін қамтамасыз етеді, 2.1 сурет. 2.1 сурет Ток трансформаторының принциптік сұлбесі Жоғары кернеулі ток трансформаторларында бірінші реттік орама екінші реттік орамадан толық жұмыс кернеуіне оқшауланған. Екінші реттік ораманың бір аяғы әдетте жермен қосылады. Сондықтан ол потенциалына тақау потенциал иемденеді. 49

50 Ток трансформаторы жүзеге асырады: - Ауыспалы токтың кез-келген мәнін автоматика және релелік қорғау жұмысына арналған немесе стандартты өлшегіш аспаптардың көмегімен ауыспалы токтың кез-келген мәнін тікелей өлшеу үшін қабылдауға болатын мән бойынша ауыспалы токқа түрлендіру; - өлшеуіш аспаптардың өлшегішін, сонымен бірге автоматика және релелік қорғау, оларға жоғары кернеу тізбегінен тексеруші қызметшілердің рұқсат бар Ток трансформаторларының жіктелуі Барлық ток трансформаторлары келесі негізгі белгілер бойынша жіктеледі: - Қондырғы түрі бойынша: ашық ауадағы жұмыс үшін, жабық ғимараттардағы жұмыс үшін, электржабдықтарының ішкі қуыстарына орнатуға арналған, арнайы қондырғыларға арналған ток трнасформаторлары; - Қондыру әдісі бойынша: қабырға тесіктеріне, төбелерде немесе металл сындарларда қондырылатын және енгізу ретінде пайдалану үшін тағайындалған өткелді ток трансформаторлары, тіректік жазығына қондыру үшін тағайындалған тіректік ток трансформаторлары, электр жабдықтарының ішкі қуыстарына қондыру үшін тағайындалған орналастырмалы ток трансформаторлары; - Трансформация коэффициеттері саны бойынша: бірінші реттік немесе екінші реттік ораманың орам сандарын өзгертумен, немесе екі ораманы да, немесе нақты көрсетілген екінші реттік токтың әр түрлі мәндеріне орайласатын әр түрлі орам санды бірнеше екінші реттік ораманы қолданумен алынған бірнеше трансформация коэффицентімен, бір трансформация коэфициентімен; Транформация сатылары саны бойынша: бірсатылы, каскадты (көпсатылы), былайша айтқанда токтың трансформациясының бірнеше сатыларымен; - Бірінші реттік ораманың орындалуы бойынша: бірорамды, көпорамды. 50

51 2.1.3 Ток трансформаторының векторлық диаграммасы және әрекет ету қағидасы Бір сатылы ток трансформаторының принциптік сұлбесі 2.1 суретте көрсетілген. Сұлбадан көріп отырғанымыздай ток трансформаторының токты түрлендіруде қатынасатын негізгі элементтері болып бір магниттік-өткізгішке оратылған бірінші реттік және екінші реттік орама болып табылады. Бірінші реттік және екінші реттік орамалар бір-бірінен толық жұмыс кернеуіне оңашаланған. Бұл өлшеуіш аспаптар немесе релелік қорғау мен автоматиканы екінші реттік орамаға тікелей байланыстыруды іске асыруға жағдай жасайды және бірінші реттік орамаға қосылған жоғары кернеудің тексеруші қызметшілерге әрекетін жоққа шығарады. Екі орама да бір магниттік-өткізгішке оралғандықтан олар магниттік- байланысқан болып табылады. Бірінші реттік ток бірінші реттік орама арқылы өту кезінде магниттік өткізгіште ауыспалы магниттік ағынды Ф1 тудырады, олар екінші реттік ораманың орамдарын қиысу арқылы онда ЭҚК индуктивтайды. Егер екінші реттік орамаға жүктеме қосылған болса, онда екінші реттік орама мен екінші реттік тізбекте I1 бағытына қарама-қарсы бағытталған екінші реттік ток Ф1 ағады. Екінші реттік ток ағынына қарсы Ф2 бағытталған магнит ағынын тудырады. Нәтижесінде магниттік өткізгіштегі Ф1 және Ф 2 магнит ағындарының қосу Ф1 ағынының бірнеше пайызын құрайтын қорытқы магнит ағыны Ф 0 орнатылады. Шын ток трансформаторының жұмысы туралы көрнекі ұсынысты оның векторлық диаграммасы береді, оны құру оның орнын басу сүлбесіне сәйкес атқарылады (2.2 сурет). 51

52 2.2 сурет Ток трансформаторының орнын басу сұлбесі Ток трансформаторларының векторлық диаграммасын құру үшін бірінші реттік орама көрсеткіштерін екінші реттік орамаға келтіреміз, I1 I0 және токтарын ток трансформаторының трансформациялау коэффициентіне бөлеміз. Сонда аламыз: I1' I1 K I ; I '0 I 0 K I. (2.1) Осындай келтіру жолы арқылы ток трансформаторы трансформациялау коэффициенті бірге тең балама ток трансформаторымен айырбасталады. Векторлық диаграмманы құрауды, 2.3 сурет, көлемдегідей жүргіземіз. Координаттар басынан, О нүктесі, оңға екінші реттік ток векторын I 2 және онымен фаза бойынша дәл келетін екінші реттік ораманың магниттік қозғаушы күшінің F2=I2W2, векторын саламыз. 52

53 2.3 сурет Ток трансформаторының векторлық диаграммасы Екінші реттік ток ТА екінші реттік тізбегі бойынша өтіп жүктемеде және екінші реттік ораманың кедергісінде U 2 кернеудің түсуін туғызады. Кернеулер түсуінің жиынтығы Uн жәнеu2 ЭҚК-не Е2 тең. ЭҚК мен ток І2 арасындағы ығысу бұрышы тең: x x α arctg 2 н. r2 rн (2.2) ЭҚК Е2 туғызатын магниттік ағын Ф0 оны 900 озады. Магниттік ағынды Ф0 туғызу үшін. МҚК Fop=I opw1 қажет, активті магниттік кедергіні жеңетін, және МҚК формула реактивті магниттік кедергіні жеңетін. Fop МҚК Ф0 ағыны 900 озады. Ф0 ағынын туғызуға қажетті нәтижелейтін МҚК тең: I 0 W1 I1 W1 I 2 W2. (2.3) және Ф0 векторы бұрышына озады. Шығын бұрышы деп аталатын бұл бұрыш МҚК-нің активті құраушысы магниттелуінің реактивті құраушысына қатынасын сипаттайды, arctg(i ao / I op ). МҚК F1 векторын анықтаймыз [2]. 2.2 Ток трансформаторының қателіктері және оларды кеміту тәсілдері 53

54 2.2.1 Ток трансформаторының токтық және бұрыштық қателіктері Ақиқат және өлшеу нәтижесінде алынған бірінші реттік ток мәнімен арасындағы алшақтық өлшеу нәтижесінде ток трансформаторымен кіргізілетін қателікті сипаттайды. Қателіктің екі түрін айырады: токтық және бұрыштық. Токтық қателік деп екі токтың арифметикалық айырмашылығын түсінеді ТА көмегімен орындалған, өлшеу нәтижесін құрайтын ток және ақиқат токтың шамасына апарылған, шын өлшенетін ток, I I 2 k I, ном I1 100%. I1 (2.4) Бұрыштық қателік деп бұрышы түсініледі, 2.3 сурет, ол бірінші реттік ток векторы және қа бұрылған екінші реттік ток векторы арасында, бұрыштық градустар мен минуттарда өрнектелген. Орныққан режимде ТА толық қателік пайызбен өрнектеледі және келесі формула мен анықталады. 100 I1 T 1 2 (K I, ном i 2 i1 ) dt, T 0 (2.5) мұнда i1, i 2 біріншу және екінші реттік токтардың лездік мәндері; I1 бірінші реттік токтың әрекеттік мәні; T ток периоды, с. толық қателігі магниттелудің салыстырмалы МҚК озімен бірге ұсынады, ол пайызбен өрнектелген, яғни F F1 (2.6) 2.3 суретте ұсынылған векторлық диаграмманы пайдаланып ТА бұрыштық және токтық қателіктері үшін өрнекті шығарамыз. Токтық қателікті сипаттайтын F1 54

55 және F2 векторларының арифметикалық айырмашылығы ВД кесіндісіне тең, өйткені ОА=ОД. Абсцисса өсіне А нүктесінен перпендикуляр түсіреміз және олардың қиылысқан жерін С нүктесімен белгілейміз. бұрышы бар жоғы бірнеше минутты құрайды. Сондықтан, ДС кесіндісі соншама аз, және оны елемеуге болады [3]. Сонда F1-F2 арифметикалық айырмашылығын ВС кесіндісіне тең қабылдауға ВАС. болады. АВС үшбұрышынан Осындай ұйғарымда (2.4) өрнегімен сәйкес токтық қателік келесі түрде ұсынылуы мүмкін: I k I OB OA OB OC I 2 I 1 100% 100% 100% I1 OA OA (2.7) I CB 100% немесе ΔI 0 sin 100% OA I1 ТА бұрыштық қателігі 1.3 суреттегі ОАС тікбұрышты үшбұрышынан анықталуы мүмкін. бұрышының аздығынан оны синусқа тең қабылдауға болады, sin, сонда: AC I 0 cos( ). OA I1 (2.8) Егер біз бұрыштық қателікті минутпен өрнектегіміз келсе, онда (2.8) өрнегіне радианды минутқа аудару коэффициентін енгізу шарт: I ' cos( ) I1 (2.9) Ток трансформаторы қателігінің бірінші реттік токтан байланысы Электрлік қондырғы жұмысы кезеңіне бірінші реттік ток өте кең шектерде өзгереді. 0,1 I ном қысқа тұйықталу тогына дейін. 55

56 ТА нақты көрсетілген токтар аумағындағы жұмысын қарастырамыз. (2.5) өрнегінде sin 1 қабылдап, былай жазуға болады: I W I W I I 0 /I I1 W1 I 2 W2 (2.10) өйткені I1 W1 I 2 W2. (2.8) өрнегіне магниттелу тогының I 0 орнына толық ток заңынан анықталған оның мәнін қоямыз, I0 H l, W1 (2.11) ал І2 тогының орнына оның мынаған тең мәнін E 4.44 f W2 B S I2 2, z 02 z 02 (2.12) мұнда H - магниттік өрістің кернеулігі, А/м; l - магнит индукциясының орташа ұзындығы, м; B - магниттік индукция, Т; м2; S - кіндік темір көлденең қимасының ауданы, Z02 rн r2 j х н х 2. қойылымдардан кейін: H l z f W22 B S I (2.13) Сондықтан B / H 0, онда I l z 02, 4.44 f W22 0 S (2.14) мұнда 0 - материалдық магниттік өтімділігі. (2.14) өрнегінен бірінші реттік токты өзгерткен кезде барлық көрсеткіштер тұрақты болып қалатыны көрініп тұр, 0 абсолюттік магниттік өтімділікті 56

57 есептемегенде. Осылайша ең кіші қателіктер бірінші реттік ток кезінде орын алады, барынша көп магниттік өтімділікке сәйкес келетін. Сондықтан, нақты көрсетілген бірінші реттік токқа сәйкес келетін индукция, магниттік өтімділіктің барынша көп мәніне сәйкес келетін индукциядан анағұрлым аз, онда ең кіші қателіктер нақты токтан бірнеше есе артылған бірінші реттік ток кезінде орын алады. Ток және бұрыштың қателіктер қисықтары Uтәрізді формада, 2.4 сурет. а- ток бойынша қателік; б- бұрыштық қателік 2.4 сурет жүктеме және бірінші реттік токтан ТА қателіктерінің байланысы Ток трансформаторы қателіктерінің жүктемемен байланысы ТА ең кіші қателігі екінші реттік орама қысқа тұйықталған кезде болады. Жүктемені қосқан кезде ЭҚК өседі, ол магниттелу тогының артуына әкеп соғады. Осылайша, жүктемені арттыру қателіктердің өсуіне соқтырады, ол 2.4 суретте көрсетілген. Ағытылған екінші реттік орама кезінде нәтижелейтін МҚК I 0 W1 бірінші орамадағы МҚК I1W1 тең болады, ол шапшаң артады, ал ол магниттік индукцияның шапшаң өсуіне әкеп соқтырады. Индукция қисығы кіндік темір болатының қанығуы соңында трапеция түрлі сипаталады, 2.5 сурет, ал екінші реттік орама 57

58 қысқыштарындағы кернеу қисығы үшкіршыңды болады. Кернеу шыңдары бірнеше мың вольтқа жете алады, ол трансформатордың оқшаулағышы үшін және адамдар үшін қауіп төндіреді Сондықтан ТА екінші реттік орамасы ағытылған жұмысы жіберілмейді. Екінші реттік орамадағы кернеу мен ток арасындағы ығысу бұрышының артуы ( бұрышына таяу бұрышы) токтық қателіктің артуына және бұрыштық қателіктің кемуіне әкеп соғады. 2.5 сурет ағытылған екінші реттік орама кезіндегі ТА ЭҚК және магниттік индукция осцилограммалары Орамдық түзету Бұрыштық қателік өтімінің қарапайым әдісі болып екінші реттік орама орамдарын орау болып табылады. Егер W2 W2ном болса, онда ток бойынша қателік теріс таңбалы болады және (2.10) өрнегінен анықталады. Егер екінші ораманың орамдар саны W2ном қарағанда аз болса, онда бұл I 2 тогының өсуіне әкеп соғады. Екінші реттік токтың өсуіне теріс токтық қателіктің кемуіне немесе тіпті оның таңбасының өзгеруіне әкеледі [2]. Егер екінші реттік ораманың орамдар санын кейін W2д арқылы белгілесек; онда орамдар саны W2 мынаған тең болады W2ном W2д. Осы кезде ақиқат токтық қателік I д өрнек бойынша анықталады: W2ном W2д I I д 0 sin. I1 W2ном (2.15) Бұл өрнектен орамдық түзету ток бойынша қателіктің қисығын өз-өзіне қатар жылжытады, оның қисықтығы өзгермейді, сондықтан ток бойынша ақиқат 58

59 қателік оң болуы да, сондай-ақ теріс болуы да мүмкін екендігі шығады, бұл (2.15) өрнек мүшелерінің қайсысы үлкен болатынына байланысты. Ең көп өтемді бірінші реттік токтардың аз аумағында жасау қажет. Бірақ осы кезде аз жүктемеленген кездегі нақты көрсетілген токтар аумағында класс шегінен шығатын оң қателік пайда болады. Сондықтан орамдық түзету әрқашан күтілетін нәтиже бермейді, бұл осы әдістің кемшілігі болып табылады. Бұрыштық қателікке екінші реттік орамдардың орауына әсер етпейді. Бұрыштық қателікті азайту үшін қысқа тұйықталған орамды қолдануға болады, егер токтық қателік бойынша қор болмаса. Мұндай орамды енгізу активті шығындардың артуын шақырады, шығын бұрышының артуына 2.3 сурет, бұрыштық қателіктің кемуіне және ток бойынша қателіктің артуына әкеп соқтырады Энергияның бөтен көздерінен қосалқы магниттеу қателіктерін өтеу Бөтен көзден қосалқы магниттеулі ТА бірдей екі магниттік өткізгіштен тұрады 1 және 2, 2.6 сурет. Әр магниттік өткізгішке W2 орам санды екінші реттік орамамен қоса W3 орам санды қосымша орама оралған, бұл магниттік өткізгіштің қосымша магниттелуін тудырады. Екінші реттік орамалар үйлесіп және қатар жалғанған, ал қосымша магниттелу орамалары қарамақарсы қосылған. Қосымша орамдар 1 және 2 магниттік өткізгіштерде бірдей магниттік ағындар туғызады, олар екінші реттік орамаларда бірдей, бірақ қарама-қарсы бағытталған ЭҚК бағыттайды. Ақырғысы өзара өтемделеді, сондықтан қосымша орамалар трансформатордың екінші реттік тогына әсер етпейді. Магниттік өткізгіштің магниттелуінің магниттік қозғаушы күші энергияның бөтен көзінен қосалқы магниттелуі кезінде мынаған тең: 59

60 F0' F1 F2 F3 (2.16) және 2.6,б суретте ОБ векторымен ұсынылған. Магниттік өткізгіштегі 2 F2 және F3 МҚК бір жаққа қарай бағытталған. F2 МҚК энергияның ОД кесіндісіне сәйкес, ал F3 МҚК ДЕ кесіндіге. а - ТТ сұлбесі; б - векторлық диаграмма 2.6 сурет Бөтен көзден қосалқы магниттелетін ТА F2 және F3 МҚК бірдей бағытталғандықтан екінші реттік ораманың МҚК ОЕ кесіндісіне дәл, ал F1 МҚК ГЕ кесіндісіне дәл келеді. Осы магниттік өткізгіштің магниттелуінің МҚК ОГ кесіндісіне дәл келеді. 2.6,б суретінде көрініп тұр. 1 және 2 магниттік өткізгіштердің магниттелуінің МҚК артуы магниттік өтімділігі мен индукцияның артуына әкеліп соғады. ' F0 және " F0 арасындағы фазалық ығысу 1800 тақау. Сондықтан әр магниттік өткізгіште әрекет ететін F0 магниттелуінің жалпы МҚК көп емес болып шығады. Берілген өтеу әдісінің кемшілігіне ТА конструкциясының күрделілігі мен энергияның ерекше көзі қажеттілігін жатқызуға болады. Отандық тәжірибеде бөтен көзден қосымша магниттеуді тек қана генераторларды корпусқа тұйықталудан қорғау үшін арналған нөлдік дәйектілік ТА үшін қолданады Қателіктерді сейілу өрістерімен қосымша магниттеумен өтеу 60

61 ТА қателіктерін өтеудің берілген әдісі магниттік шунт әдісі деп аталады және кернеуі 10 кв дейінгі көп орамды ТА қолданылады. Осы ТА тікбұрышты магниттік өткізгіші 1 магниттік шунтпен 2 қамтамасыз етілген, оны бірнеше болат табақтардан құралған П-тәрізді қапсырма түрінде орындайды, 2.7 сурет. 2.7 сурет магниттік шунт тәсілімен қателіктерді өтейтін көп орамды ТА сұлбесі ТА екінші реттік орамасы орам саны ' W2 және W2" тең бірдей екі бөлікке бөлінген, олар сәйкесінше І және ІІ шыбықтарда орналасқан. Екінші реттік ораманың бір бөлігі үйлес қосылған. Екінші реттік ораманың екі шыбық бойынша таратылуы сейілу ағынын арттырады. Магниттік шунттың қондырғысы осы ағындардың едәуір өсуіне жағдай жасайды. ІІ шыбықта I 2 тогымен I2 W2" тең МҚК тудырылады. Бұл МҚК магниттік шунт 2 арқылы тұйықталатын Ф s2 сейілу ағынын тудырады. 1 шыбықта I1W1 I 2 W2 тең. МҚК әрекет жасайды, ол магниттік шунт 2 арқылы өтетін Ф s1 сейілу ағынын тудырады. Осылайша шунттың магниттік кедергісін таңдап алып, тіпті аз бірінші реттік токтарда жұмысшы 61

62 нүктені жоғары а аумағына көшіруге болады және магнитік өткізгіштің магниттік кедергісін кемітуге болады. Нәтижесінде Ф 0 ағынын өткізуге қажетті МҚК шапшаң төмендейді, ал ол ТА токтық та, бұрыштық қателіктерінің де кемуіне әкеледі. Нақты көрсетілген токқа тақау және одан жоғары токтарда магниттік шунттың қанығуы болып жатады және өтеу әрекетін тоқтатады. 2.3 Ішкі қондырғы конструкциялары ток трансформаторы Жалпы мәліметтер Ішкі қондырғыға арналған ТА деп қоршаған ортаның анықталған сипаттамалары кезіндегі жылытылатын және жылытылмайтын ғимараттарда жұмыс істеу үшін арналған ТА атайды. Қоршаған ортаның сипаттамалары ТА климаттың орындалуы мен категориясынан, ТА жұмысының ерекшелік жағдайларынан (электр жылулық қондырғылардың тарату құрылғыларында, генераторлық ток өткізгіштерде және т. б.) және басқа ықпалдарға байланысты қатты айырып танылуы мүмкін. Ішкі қондырғы ТА топтары конструкциялық орындалуы бойынша да тым әр түрлі. Бұл тарату құрылғыларының әр алуан компановкаларымен, олардың көлемдерімен, ТА бекіту әдістерімен және басқа да жағдайлармен түсіндірілген. Бұдан басқа, белгілі шамада ТА конструктивті орындалуына ТА нақты көрсетілген көрсеткіштері әсер етеді (нақты көрсетілген кернеу, нақты көрсетілген ток, ток жиілігі, екінші реттік орама сандары және т. б.). Ішкі қондырғы ТА негізгі оқшаулауы үшін фарфор немесе эпоксидтік компаунд пайдаланылады. Ақырғы жылдарда эпоксидті компаунд оқшаулауы фарфор оқшаулауын ығыстырып кең таралымға ие болады. Ішкі қондырғы ТА шарты белгіленуі екі бөліктен тұрады: әріптік және сандық. Әріптік бөлік бірнеше әріптерден тұрады: олар келесі мәнді береді: Т-ток трансформаторы, П-өткерме, О-бір орамды оқтамалы, Ш-бір орамды шиналық, В-ауамен оқшаулау, 62

63 орнатылған немесе магниттік өткізгішті сумен салқындату, Г-генераторлық ток өткізгіштері үшін, Корауыштық, Л-құйылған (литой) оқшаулаумен, Мжетілдірілген немесе аз көлемді, Ч-жоғары жиілік үшін, С-арнайы. Әріптер мен ТА түрі белгілеуі белгілі тізбекпен орналасады. Әріптік бөліктен кейін тұрған шартты белгілеудің сандық бөлігі ТА нақты көрсетілген кернеуіне сәйкес келеді, кв. ТА түрінің шартты белгіленуінің мысалы: ток трансформаторы өткермелі бір орамды құйылған оқшаулаумен нақты көрсетілген кернеуі 10кВ ТӨОҚ-10 (ТПОЛ-10) Өткерме бір орамды ток трансформаторы ТПОЛ-10 ТПОЛ-10 түрлі ТА өткермелі бір орамды құйылған оқшаулаумен нақты көрсетілген кернеуі 10кВ екенін көрсетеді. 2.8 суреттегі ТА ТПОЛ-10 бір немесе қатар орналасқан екі таспалық кіндік темірден 1 тұрады, олардың әрқайсысына көп орамды спираль түрінде екінші реттік орама 2 оралған. 2.8 сурет - ТПОЛ-10 түрлі ТА Бірінші реттік ораманың шықпалары ретінде корпустан шығып тұрған, әрқайсысы төрт гайкалы болттан және тығырықшамен (шайба) қамтамасыз етілген шыбықтың 3 мыжылған аяқ жағы қолданылады. Шықпаларға тақау корпус бетінде Л1 және Л2 таңбалар бар, олар бірінші реттік ораманың басы мен аяғын көрсетеді. Екінші реттік ораманың шықпалары тіректік фланецке таяу корпустың бүйір жақ бетінде 63

64 орналасқан. Олар екінші реттік ораманың басы мен аяғын көрсететін И1 мен И2 таңбаларымен қамтамасыз етілген. ТПОЛ-10 түрлі ток трансформаторының техникалық мәліметтері. Нақты көрсетілген бірінші реттік ток: 600, 800, 1000 және 1500А. Нақты көрсетілген екінші реттік ток 5А Өткермелі шиналық ток трансформаторы ТПШЛ-10 ТПШЛ-10 түрлі ТА 2.9 сурет, өткерме шиналық ТА құйылған оқшаулаумен, 10кВ нақты көрсетілген кернеумен екенін білдіреді. Олардың негізгі тағайындалуы ол оларды генераторлық шиналар мен қуатты трансформаторлық қосалқы стансалар шиналарында орнату болып табылады. ТПШЛ ТА сопақ формадағы қатар орналасқан екі таспалық кіндік темірден тұрады 1, олардың әрқайсысына көп орамды спираль түрінде екінші реттік орама 2 оралған. Барлық шиналық ТА сияқты, ТПШЛ-10 трансформаторының өзіндік бірінші реттік орамасы жоқ. Оның бірінші реттік орамасы рөлін ТА ішкі қуысы арқылы өткізілетін таратушы құрылғылардың шиналары атқарады. 2.9 сурет ТПШЛ-10 түрлі ток трансформаторы 64

65 Бірінші реттік орама рөлін атқаратын шинаға қатысты. ТА дұрыс нысаналауын қамтамасыз ету мақсатында корпус бетінде бірінші реттік ораманың басы мен аяғын көрсететін Л1 және Л2 таңбалары салынады. Екінші реттік орама 3 шықпалары тіректік фланец маңында корпустың бүйір жақ бетінде жайғасқан. Олар екінші реттік ораманың басы мен аяғын көрсететін И1 мен И2 таңбаларымен қамтамасыз етілген. Тіректік фланецтің бет жағында екінші реттік ораманың шықпаларымен қатар ТА техникалық мәліметтері бар қалқанша 4 орналастырылған. ТПШЛ-10 ТА техникалық мәліметтері: нақты көрсетілген бірінші реттік ток: 2000, 3000, 4000 және 5000А. Нақты көрсетілген екінші реттік ток: 5А Өткерме ток трансформаторлары ТПЛ-10 ТПЛ түрлі ТА 2.10 сурет, тіректі көп орамды (топсалы бірінші реттік орамамен) ТА құйылған оқшаулаумен. Нақты көрсетілген кернеуі 10кВ сурет - Өткерме ТА ТПЛ-10 ТПЛ-10 ТА бір немесе қатар орналасқан екі тікбұрышты кіндік темірден 1 тұрады, олардың жоғарғы шыбықтарында дөңгелек оқшауланған сымнан оратылған екінші реттік орама орауышы жайғасқан. Екінші реттік ораманың орауыштары 2 жалпы бірінші реттік орамамен 3 қамтылады, ол да жалаңаш алқапты мыстан немесе оқшауланған мыс сымнан орамдалған (нақты көрсетілген бірінші реттік ток шамасына байланысты) орауыштың дөңгелек түріне 65

66 ие. Орамада орам аралық оқшаулау бірінші реттік ораманың орамдары аралығына салынатын электрлік картон алқаптарынан орындалады. Бірінші реттік ораманың шықпалары корпустың беттерінен шығып тұратын жайпақ қапсырмалар түрінде орындалған. Қапсырмалар бекітетін гайкалы болттармен және шайбалармен қамтамасыз етілген. Қапсырмалар маңында корпустың бүйір жақ бетінде бірінші реттік ораманың басы мен аяғын білдіретін Л және Л таңбалары бар. Екінші реттік ораманың шықпалары 5 корпустың бүйір жақ бетінде кіндік темір үстінде жайғасқан және екінші реттік ораманың басы мен аяғын білдіретін И1 және И2 таңбасы салынған. ТПЛ түрлі ТА техникалық мәліметтері. Нақты көрсетілген бірінші реттік ток 5-тен 400А дейін. Нақты көрсетілген екінші реттік ток: 5А. ТПЛ-10 түрлі ТА ішкі және сыртқы қондырғылардың жинақтық таратушы құрылғыларында кең қолдану тапты Орналастырылған ток трансформаторлары Орналастырылған ТА басқа ТА-нан өзінің бірінші реттік орамасының жоқ болуымен және трансформатордың конструктивтік көркемдеуін құрайтын қандай да болмасын қосымша бөліктерінің толық жоқтығымен ерекшеленеді, 2.11 сурет. Орналасқан ток трансформаторы оқтамалы ТА тұрады, ол негізгі оқшаулауы күшті трансформатор немесе майлық айырғыштың шықпаларының оқшаулауы ретінде қолданылады. Сондықтан орналастырылған ТА тым арзан және қондыру үшін ерекше орын талап етпейді. Трансформатордың бірінші реттік орамасы қызметін күштік трансформатор немесе айырғыш оқшаулауышының ток өткізетін оқтамасы атқарады. 66

67 2.11 сурет Орналастырылған ТА Осы кезеңде екінші реттік орамамен оратылған трансформатордың шығыршық кіндік темірі (қақпаққа жабыстырылған) айырғыш қақпаға астында қақпаққа жабыстырылған ерекше металл қорапта жайғасады. Трансформатордың екінші реттік орамасы трнсформациялау коэффициентін белгілі бір шекте өзгерте алатын тарамдалуға ие. Әдетте екінші реттік орама төрт тарамдалуға ие, негізгі шықпалар күштік трансформатор немесе айырғыштың нақты көрсетілген тогына сәйкес келетін трансформациялау коэффициентін береді. Бір тарамдалудан басқаға ауысу кезінде өлшеу дәлдігі өзгереді. Орналастырылған ток трансформаторларының негізгі кемшілігі болып өлшеу дәлдігінің төмендігі жатады. Орналастырылған ТА ТВ және ТВТ (Т- ток трансформаторы, В-орналастырылған, Т-күштік трансформаторға орналастырылған) күштік трансформатор және 35кВ және одан жоғары кернеудегі майы көп көлемді айырғыштар конструкцияларының бөлігін құрайды. 2.4 Сыртқа қондырылатын трансформаторы конструкциялары ток Жалпы мағлұматтар Сыртқа қондырылатын ТА ашық тарату құрылғыларындағы жұмыс үшін қолданылады. Тарату құрылғыларын қоршаған ортаның сипаттамалары өзара едәуір айырмашылығы бар. Бұл әртүрлі климат жағдайларымен, атмосфераны өнеркәсіп түтіндерімен ластануымен түсіндіріледі. 67

68 Сыртқа қондырылатын ТА 35-тен 1150кВ дейінгі нақты көрсетілген кернеуге және 4000А дейінгі нақты көрсетілген токқа арналып дайындалады. Сыртқа қондырылатын ТА қағаз-майлы оқшаулау басымды пайдалану алды. Қазіргі кезде сыртқа қондырылатын тіректі ТА қағаз-майлы оқшаулаудың келесі түр өзгешеліктерімен шығарылады: кВ нақты көрсетілген кернеудегі таза қағаз-майлы оқшаулаумен; - 220, 330 және 400 кв нақты көрсетілген кернеудегі конденсаторлы типті қағаз-майлы оқшаулаумен; кв нақты көрсетілген кернеудегі рымтүрлі формалы конденсаторлы түрлі қағаз-майлы оқшауламамен. Сыртқа қондырылатын ТА бірінші реттік орамасы көп жағдайда қатар және тізбектеп қосыла алатын екі секциядан тұрады. Бұл трансформациялау коэффициентін екіге жеткізеді. Сыртқа қондырылатын ТА екінші реттік орама саны екіден беске дейіне болады. Оның бірі өлшеу үшін, ал қалғаны-релелік қорғау (Р) үшін арналған. Сыртқа қондырылатын ТА түрін белгілеу екі бөліктен тұрады: әріптін және сандық. Әріптік бөлік бірнеше әріптерден тұрады, олар келесі мағынаны білдіреді: Т-ток трансформаторы; Ф-фарфорлы оқшаулаумен; Н-сыртқы қондырғынікі; К-каскадты немесе конденсаторлы қағаз-майлы оқшаулаумен; Мжетілдірілген; Д-дифференциалды қорғау үшін; Ррымтүрлі формалы оқшаулаумен релелік қорғау үшін. ТА түрін белгілеу мысалы: ТФЗМ фарфорлы оқшаулағышта орналасқан буынды типті бірінші реттік орамалы сыртқа қондырылатын ток трансформаторы, жетілдірілген, 35кВ нақты көрсетілген кернеуге ТФЗМ-35 түрлі ток трансформаторы ТФЗМ-35 типті ток трансформаторы 2.12 сурет, 35кВ нақты көрсетілген кернеудегі тіректі көп орамды май толтырылған ток трансформаторын білдіреді. 68

69 Осы түрлі ТА трансформаторлық май мен 11 толтырылған фарфор қанапқа 9 салынған магниттік өткізгішті бірінші реттік орама айырғыш арқылы тізбектеп (ауыстырып қосқыштың 1 орыны) немесе қатар (ауыстырып қосқыштың 2 орыны) қосыла алатын екі секциядан тұрады, бұл трансформациялау коэффициентін екі есе өзгертуге мүмкіндік береді сурет ТФЗМ-35 түрлі ток трансформаторының конструкциясы Көп тарамды сымнан тұратын бірінші реттік орама екінші реттік орамалы магниттік өткізгіш арқылы өтеді [4]. Фарфор қынапта 9 май деңгейі тербелісін қабылдайтын май кеңейткіш 1 орнатылған. Май кеңейткіштің ішкі қуысымен байланысатын сыртқы ауа ылғалын жұту үшін силикагелді ылғал сіңіргіш арналған 5. Май кеңейткіштегі май деңгейін бақылау үшін май көрсеткіш 7 қарастырылған. Орамалар және фарфор қынап болат (цоколда) 13 бекітіледі. Цоколдың бүйір қырларында екінші реттік ораманың шықпалары қорабы 12 және ТА техникалық мәліметтері бар 69

70 қалқанша орналасқан. Май кеңейткіштің қабырғаларында бірінші реттік ораманың шықпалары 3 және 6 бекітілген. 6-шы шықпа екінші реттік ораманың басы болып табылады және Л деп белгіленген, ал 3-ші шықпа бірінші реттік ораманың басы және Л деп белгіленген. Л1 шықпасы май кеңейткіштен фарфор (втулка) көмегімен оқшауланған, ал Л2 шықпасы олармен электрлік жалғанған. Осы типті ТА 0,5 класты орамалы бір магниттік өткізгіш және екі немесе үш релелік қорғау үшін орамалармен магниттік өткізгіші бар Каскадты ток трансформаторы 35кВ жоғары кернеу кезінде ток трансформаторының конструкциясы өте алып және ауыр болып шығады. Сондықтан оның көлемі мен салмағын азайту үшін рымтүрлі орамалы каскадты ТА қолданылады суретте 330 кв кернеудегі ТФРМ-330 түрлі екі каскадты ТА сүлбесі ұсынылған, оның екі сатысы бар: жоғарғы Ж және төменгі Т сурет ТФРМ-330 түрлі каскадты ТА 70

71 Жоғарғы сатының бірінші реттік және екінші реттік орамалы магниттік өткізгіші 1 бар және І1 тогын 20А тогына трансформациялайды. Жоғарғы сатының екінші реттік орамасы 20/1 трансформациялау коэффициенті бар төменгі сатының төрт ТА бірінші реттік орамаларына қосылған. ТА әр сатысы конструктивті түрде жеке орындалған және аппараты бөліктермен тасымалдауға мүмкіндік береді Каскадты ток трансформаторларының 0,2; 0,5 дәлдік класындағы төрт немесе бес екінші реттік орамасы бар және релелік қорғау үшін. Каскадты ТА келесі кемшіліктер тән: 1) Каскадты сұлба ТА қателігін жоғарылатады және оның шектік еселігін кемітеді, бұлайша жоғарғы сатыға төрт ТА түрінде жүктеменің едәуір кедергісі қосылған және төменгі сатының бірінші реттік орамасының реактивті кедергісі; 2) Төменгі саты ТА кез-келгенінің жүктемесін өзгерту жоғарғы сатының жұмыс тәртібіне әсер етеді; 3) ауыспалы тәртіпте екінші реттік токтың формасының қатты бұрмалануы және жылдам қанығуы байқалады. 2.5 Зертханалық жұмысқа тапсырма 1 Ашық, жабық және жинақтық таратушы құрылғыларда пайдаланылатын ТА конструкциясын оқу. 2 Есеп беруде келесі сұрақтарға жазбаша жауап беріңіздер: Ашық, жабық және жинақтық тарату құрылғыларында ТА қандай түрлері пайдаланылады? - ТА қателіктерін өтеудің негізгі тәсілдерін көрсетіңіздер. Олардың бірінің суретін салыңыздар. - Орналастырылған ТА кемшіліктерін көрсетіңіздер. - Өткерме ТА тағайындалғанын көрсетіңіз. ТА қателігінің жүктемемен байланысын келтіріңіздер және талдаңыздар. - ТФЗМ түрлі ТА трансформациялау коэффициентін қалай өзгертуге болады? - Неге осы кезде дәлдік класы өзгеріссіз қалады? 71

72 - ТА жұмыс қорытындыланады? тәртібінің ерекшеліктері немен 2.6 Бақылау сұрақтары 1 Өлшегіш ток трансформаторының тағайындауы қандай? 2 ТА трансформациялау коэффициенті деген не? 3 ТА қандай бөліктері жерлестіруге жатады, қандай мақсатта және ол қалай іске асырылады? 4 ТА конструкциясын қалай жіктеуге болады және қандай белгілері бойынша? 5 Бұрыштық қателік деп нені түсінеміз және ТА векторлық диаграммасынан оны қалай анықтайды? 6 Токтық қателік деп нені түсінеміз және ТА векторлық диаграммасынан оны қалай анықтайды? 7 Ток трансформаторының толық қателігі деп нені түсінеді? 8 Бірінші реттік ток мәні ТА қателігіне қалай әсер етеді? 9 Орамдық түзету деген не және ол қалай іске асырылады? 10 ТА қателіктерін азайту тәсілдерін атаңыздар және оларды талдаңыздар. 11 ТА нақты көрсетілген жүктемесі деп нені түсінеді? 12 ТПОЛ-10 түрлі ТА не ұсынады? 13 ТПШЛ-10 және ТПЛ-10 түрлі ТА конструктивті ерекшеліктері және не үшін тағайындалған? 14 Орналастырылған ТА кемшіліктері мен артықшылықтарын атап шығыңыздар? 15 Сыртқа қондыру үшін арналған ТА ерекшеліктері неде? 16 Берілген конструкциялы ТА қателіктеріне не әсер етеді? 17 ТА нақты көрсетілген екінші реттік токтарының мағынасы неде және қандай пікірмен олар орнатылған. 18 Шыншыр түрлі орамалардың ерекшеліктері неде және олар қандай ТА қолданған? 72

73 3 Кернеу трансформаторлары Жұмыс мақсаты: электрқондырғылардың ашық, жабық және жинақтық таратушы құрылғыларда қолданылатын кернеу трансформаторларының конструкциясын және жұмыс тәртібін, әрекет ету қағидаларын оқу. 3.1 Кернеу трансформаторларының әрекет ету қағидасы және тағайындалуы Өлшегіш кернеу трансформаторы деп кернеуді өлшеу үшін қолайлы мәнге дейін түрлендіру үшін арналған және Ku есеге арттырылған трансформатордың екінші реттік кернеуі бойынша да талап етілген дәлдікпен сәйкес келетіндей етіп орындалған трансформаторды атайды. Кернеу трансформаторын (КТ) қолдану жоғарғы кернеудегі өлшеу үшін шектерін кеңейте отырып стандартты өлшегіш аспаптарды және стандартты орындалған реле орамаларын пайдалануға жағдай жасайды. Бұдан басқа, кернеу трансформаторы өлшегіш аспаптар мен релені жоғарғы кернеуден оқшаулайды, осының арқасында оларға қызмет көрсетудің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Кернеу трансформаторы жоғарғы кернеу қондырғыларында кең қолданылады. Олардың жұмысынан электрлік өлшеулер мен электр қайратын есепке алу дәлдігі, сондай-ақ апатқа қарсы автоматика және релелік қорғаныс әрекетінің сенімділігі байланысты. Кернеу трансформаторы орындалу қағидасы бойынша күштік азайтқыш трансформатордан еш айырмашылығы жоқ. Ол табақтық электртехникалық болат табағы пластиналарынан құралған магниттік өткізгіштен, бірінші реттік орамадан және бір немесе екі екінші реттік орамадан тұрады. 3.1 суретінде бір немесе екінші реттік орамасы бар кернеу трансформаторының сұлбасы көрсетілген. Бірінші реттік орамаға жоғарғы кернеу U1 беріледі, ал екінші реттік ораманың кернеуі U2 өлшегіш аспаптарға беріледі. Бірінші реттік және екінші реттік 73

74 орамалардың басы А және а әріптерімен белгіленген, ал аяқ жақтары Х және х әріптерімен. Мұндай белгілеулер әдетте орамалар шықпаларымен қатар КТ корпусына салынады. Бірінші реттік нақты көрсетілген кернеудің екінші реттік нақты көрсетілген кернеуге қатынасы КТ трансформациялау коэффициенті деп аталады. U K U,ном 1ном. U 2ном (3.1) 3.1 сурет - Кернеу трансформаторының сұлбасы Кернеу трансформаторының қателіксіз жұмысы кезінде оның бірінші реттік және екінші реттік кернеу фаза бойынша дәл келеді, 3.1 сурет. 3.2 Кернеу трансформаторының түрлері және жіктелуі негізгі Кернеу трансформаторының жіктелуі Кернеу трансформаторы өзгешеленеді: фазалар саны бойынша бір фазалы және үш фазалы; орама саны бойынша екі орамалы және үш орамалы; класс дәлдігі бойынша; салқындату әдісі бойынша маймен салқындатылатын трансформаторлар (майлық), ауамен табиғи салқындату (құрғақ) және тұтас құйылған оқшаулаумен; қондыру тегі бойынша ішкі қондыру үшін, сыртқы қондыру үшін және жинақтық тарату құрылғылары (ЖТҚ) үшін. 74

75 Бір фазалы кернеу трансформаторының оқшаулауы толық жұмыс кернеуіне сәйкес келетін бірінші реттік ораманың бір, әйтпесе екі шықпасы болуы мүмкін. Кернеуі 110кВ дейінгі бір фазалы кернеу трансформаторы әдеттегі сұлба бойынша дайындалады, ал кернеуі 110кВ және одан жоғары болғанда каскадты сұлба бойынша [1]. Үш фазалы екі орамалы кернеу трансформаторының әдеттегі үш шыбықты магниттік өткізгіші, бірінші реттік және екінші реттік орамалары үш шыбықтарда жайғасқан, ал үш орамды кернеу трансформаторлары екі түр өзгертушілікпен орындалған. Үш фазалы үш орамалы бірінші түр өзгертушіліктің (ескі болжал) кернеу трансформаторының бес шыбықты кіндік темірі бар, бірінші реттік және екі екінші реттік орамалар ортаңғы шыбықтарда жайғасқан, ал шекті шыбықтары бостандықта қалады. Үш фазалы үш орамалы екінші түр өзгертушіліктің (жаңа болжал) кернеу трансформаторы үш бір фазалы кернеу трансформаторлары тобын ұсынады, олар сауытты түрлі кіндік темірлерде орындалған және сәйкесінше сұлбамен қосылған. 6 және 10кВ кернеуіндегі бір фазалы кернеу трансформаторында тұтас құйылған оқшаулау басым қолданылады. Тұтас құйылған оқшаулауы бар трансформаторлар толық немесе бір белгісі оқшаулағыш дене-эпоксидтік шайырмен құйылған. Ішкі қондырғы үшін арналған мұндай трансформаторлар майлық трансформаторлардан пайдалы өзгешеленген: көлемі мен салмағы аз және пайдалануда күтімді дерлік талап етпейді. Майлық кернеу трансформаторларындағы май ең бастысы орамаларды жерлестірілген бөліктерден оқшаулау үшін және орамаларды ылғалданудан сақтандыру үшін қызмет етеді. Кернеу трансформаторларындағы салыстырмалы аз шығыны нәтижесінде майлық салқындату олар үшін күштік трансформаторларға қарағанда екінші дәрежелі мәнге ие. 75

76 3.2.2 Құрғақ кернеу трансформаторлары Құрғақ кернеу трансформаторлары, былайша айтқанда негізгі оқшаулағыш орта болып ауа немесе қатты диэлектрик болып табылатын трансформаторлар, келесі түрлерде дайындалады: бір фазалы НОС-0,5 және НОСК-6-66; үш фазалы НТС-0,5. Кернеу трансформаторлары түрлерінің белгіленуі келесі түрде айырылады: НОС - кернеу трансформаторы, бір фазалы, құрғақ; НОСК-КТ, бір фазалы, құрғақ, өтемделген; НТС-КТ, үш фазалы, құрғақ Майлық кернеу трансформаторлары Табиғи майлық салқындатуы бар майлық кернеу трансформаторлары келесі түрлерде шығарылады: бір фазалы НОМ-6, НОМ-10, НОМ-15, НОМ-35-66, ЗНОМ 15-63, ЗНОМ-20, ЗНОМ-24, ЗНОМ-35; үш фазалы НТМК-6, НТМК-10, НТМИ-6, НТМИ-10, НТМИ-18, НТМИ-20, НАМИ-6, НАМИ-10. Белгіленулер келесі түрде айырылады: НОМ кернеу трансформаторы, бір фазалы, майлық; ЗНОМ кернеу трансформаторы, бір фазалы, бірінші реттік орама шықпалары жерлестірілген майлық; НТМК - кернеу трансформаторы, үш фазалы, өтемделген орамасы бар майлық; НТМИ - кернеу трансформаторы, үш фазалы, майлық,өлшегіш, ол оқшауланған бейтарабы жүйенің оқшаулау күйін бақылау үшін арналған; НАМИ - кернеу трансформаторы, резонансқа қарсы, майлық, өлшегіш, ол жүйе оқшауламасын бақылау үшін арналған Тұтас құйылған оқшаулауы бар кернеу трансформаторлары Тұтас құйылған оқшаулауы бар КТ кернеуі 35 кв дейінгі дәстүрлі ішкі қондырғының май толтырылған кернеу трансформаторларының орнына кең тарауымен түсіндірілетін бір қатар басымдылықтарға ие. Тұтас 76

77 құйылған оқшауламасы бар кернеу трансформаторы келесі түрлерде дайындалады: НОЛ - кернеу трансформаторы, бір фазалы, құйылған оқшауламамен; ЗНОЛ - кернеу трансформаторы, бір фазалы, құйылған оқшаулаумен, бірінші реттік орама шықпалары жерлестірілген үш орамалы. Құйылған оқшауланған КТ майлық кернеу трансформаторларымен салыстырғанда көлемі аз, мысалы, НОМ-10 түрлі кернеу трансформаторының көлемі 308х282х472 мм, және тарату құрылғысында 0,041м3 көлемін алады, ал НОМ кернеу трансформаторы сәйкесінше 335х208х313 мм, ал көлемі 0,022 м3. Тұтас құйылған оқшауламасы бар кернеу трансформаторын көлденең қатынасы бойынша кезкелген қалыпта орнатуға болады, ал бұл май толтырылған кернеу трансформаторлары үшін мүмкін емес. Құйылған кернеу трансформаторларында өрт қауіпсіздігі және тексерумен және майды айырбастауға байланысты тексеру қажеттігі есептен шығарылады Каскадты кернеу трансформаторлары Жоғарғы кернеу орамасы каскадты қосылған каскадты кернеу трансформаторлары маймен табиғи салқындатылатын бір фазалы болып шығарылады. Олар бірнеше түрге бөлінеді; олар келесідегідей белгіленеді: НКФ-110, НКФ-220, НКФ-330 және НКФ-500, мұнда ККФ кернеу трансформаторы, каскадты, фарфор оқшауламасы бар. 3.3 Кернеу трансформаторларының қателіктері және оларды азайту әдістері Кернеу трансформаторларының қателіктері магниттік өткізгіш өлшемінен, болаттың магниттік қасиеттерінен, орама конструкциясынан, өткізгіштер қимасынан, сонымен бірге бірінші реттік кернеу мен жалғанған жүктемеге байланысты. Кернеу трансформаторының екі қателігі бар: ΔU кернеу бойынша және бұрыштық қателік. 77

78 U% K U, ном U 2 U1 100%, U1 (3.2) K U,ном мұнда нақты көрсетілген трансформациялау коэффициенті; U1 - әрекеттік бірінші реттік кернеу, В; U 2 - әрекеттік екінші реттік кернеу, ол өлшеудің берілген жағдайы кезіндегі қосылған U кернеуге 1 сәйкес келеді; U қателігі оң таңбалы, егер K U, ном U 2 U1 және теріс таңбалы, егер K U, ном U 2 U1. Бұрыштық қателік бұл бірінші реттік кернеу векторы мен 1800 бұрылған екінші реттік кернеу арасындағы бұрыштық градустар мен минуттармен өрнектелетін бұрыш. Бір фазалы КТ қателіктері векторлық диаграмма мен орнын басу сұлбасынан талдау арқылы анықталуы мүмкін, 3.2 сурет. Векторлық диаграмманы тұрғызған кезде бірінші реттік орама көрсеткіштері екінші реттікке келтірілген, I1 I1 K U,ном ; R1 R1' 2 K U,ном U1 U1 K U, ном ; x1' ; x1 K 2U,ном. 2 векторынан 900 векторы Е Магниттік ағынның Ф озып тұр, ал жүктеме тогы I 2 векторы U 2 векторынан ағыны 2 бұрышына қалып тұр. Магниттелетін ток I '0 Ф шығын бұрышына озып тұр. I '0 R1' және I '0 x1' жақтары бар АВС үшбұрышы зая жүріс тогымен түсіндірілетін бірінші реттік орамадағы кернеу түсуін анықтайды. I 2 (R1' R 2 ) және I 2 ( x1 x 2 ) жақтары бар СДЕ үшбұрышы I 2 жүктеме тогымен түсіндірілетін бірінші реттік және екінші реттік орамалардағы кернеу түсуін анықтайды. ОЕ кесіндісі жүктемеленген кернеу U1 ном трансформаторының бірінші реттік кернеу векторы болып табылады. 78

79 3.2 сурет Кернеу трансформаторының векторлық диаграммасы мен орнын басу сұлбасы Векторлық диаграмманың көмегімен кернеу трансформаторы қателігін анықтаймыз, оның орамдар саны қатынасы нақты көрсетілген трансформациялау коэффициентіне тең. Осы шарт кезінде және (3.2) өрнегіне сәйкес кернеу бойынша қателік мынаған тең: U U 2 K U, ном U1 OA OE AF. U1 OE OE Кернеу бойынша қателік теріс таңбалы, себебі K U. U 2 U 1 Бұрыштық қателікті анықтау кезінде бұрышын оның синусына тең қабылдаймыз, солай болғандықтан бұрышы аз, яғни EF. OE Сонымен қатар бұрыштық қателік те теріс ' 1 таңбалы, осылай болғандықтан U векторы U 2 79

80 векторынан қалып тұр. Кернеу трансформаторы орнатылған класс дәлдігіне сәйкес келуі керек, ол нормаланған бірінші реттік кернеу мен екінші реттік жүктеме қуаты мәндері кезіндегі қателіктерді шекті рұқсат етілген мәндерімен сипатталады. Класс дәлдігін сипаттайтын сан, кернеу қателігінің шекті рұқсат етілген мәніне сәйкес келеді. Әр түрлі класс дәлдіктері үшін орнатылған шекті рұқсат етілген қателіктер 2.1 кестесінде келтірілген. 0,2 класс дәлдігі қуатты генераторлар мен жүйе аралық электр берілу желілерінде орнатылатын есептік санауыштар кернеу трансформаторларынан қорек алған кезде керек. Басқа қосылымдардың есептік санауыштарын қоректендіретін кернеу трансформаторлары және 1 және 1,5 класты өлшегіш аспаптардың 0,5 клас дәлдігі болуы керек. Ең көп таралған 2,5 класты көрсеткіш өлшегіш аспаптар үшін кернеу трансформаторының 1 класс дәлдігі қамтамасыз етілуі керек, және тек қана ерекшелік ретінде 3 класс ұйғарылады. Релелік қорғаныс үшін кернеу трансформаторының 3 класс дәлдігі талап етіледі [2]. 2.1 кесте Шектік рұқсат етілген қателіктер Қателік Класс Кернеу, + Бұрыштық, + дәлдігі пайыздардан мин. 10 0,2 0,2 20 0,5 0,5 30 1,0 1,0 Нормаланбай 3,0 3,0 ды Әрбір класс дәлдігі үшін кернеу трансформаторының нақты көрсетілген қуаты орнатылады Sном, осы кезде оның қателіктері нақты көрсетілген бірінші реттік кернеу кезінде жоғарыда көрсетілген мәндерден аспайды. Нақты көрсетілген қуаттардан басқа әрбір кернеу трансформаторының барынша көп қуаты бар, оны ол кластар дәлдігінен тыс жұмыс істей отырып ораманың 80

81 рұқсат етілмеген қызып кетуінсіз ұзақ уақыт бере алады. Кернеу трансформаторының дәлдігін арттыру үшін кернеу бойынша және бұрыштық түзету енгізіледі. Кернеу бойынша немесе орамдық түзетулер деп трансформациялау коэффициентін екінші реттік кернеуді арттыру жағына қарай әдейі өзгертуді атайды, осылайша орамдар саны қатынасын нақты көрсетілген трансформациялау коэффициентінен бірқатар кем таңдайды. Орамдық түзету екінші реттік ораманың орамдар санын арттыру немесе бірінші реттік ораманың орамдар санын кеміту жолымен іске асырыла алады. Бірақ тәжірибеде әдетте екінші тәсіл кең қолдану тапты, себебі осы кезде түзету көбірек дәл таңдалынуы мүмкін. Бұрыштық қателікке орамдар түзетуі әсер етпейді [3,4]. Бұрыштық қателіктерді түзету тек қана үш фазалы кернеу трансформаторларында іске асырылуы мүмкін. Бұрыштық түзетудің таңбасы фазалар кезектесуіне байланысты. Осы мақсат үшін бұрыштық түзету қолданылған үш фазалы кернеу трансформаторларында фазалар кезектесуінің дұрыс реті көрсетілген арнайы қалқаншасы бар. Бұрыштық түзетуді іске асыру үшін әр шыбықтық бірінші реттік орамасы негізгі бөліктен AX, BY, CZ және өтемдейтін A1X1, B1Y1, C1Z1 бөліктен тұрады. Бұл сұлба НТМК түрлі кернеу трансформаторларында қолданылады және 3.3 суретте келтірілген. Егер бұрыштық қателік оң болса, онда НТМК түрлі кернеу трансформаторының бірінші реттік орамасы 3.3а суреттегі сұлба бойынша қосылуы керек, ал егер бұрыштық қателік теріс болса, онда бірінші реттік орама 3.3б суреттегі сұлба бойынша қосылады [1,3]. 3.4 Кернеу трансформаторларын қосу сұлбалары Электр қондырғыларында тағайындалуына байланысты орама қосылуының әр түрлі сұлбалары бар кернеу трансформаторы қолданылады. КТ бірінші реттік орама тізбегіне сақтандырғыштар мен ток шектегіш 81

82 резисторлар қосылады, осы үшін трансформатор ақаулық жағдайында ол апат себебі болып шықпасы үшін. Екінші реттік тізбектерде орнатылған сақтандырғыштар трансформаторды осы тізбектердегі мүмкін тұйықталудан қорғау үшін қызмет атқарады. Кернеу трансформаторын қызмет көрсету кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін екінші реттік ораманың шықпаларының біреуі оны қондыру кезінде жерлестіріледі. Тәжірибеде бір фазалы КТ келесі қосылу сұлбалары кең қолдану тапты: Екі орамалы кернеу трансформаторлары үшін: - ашық үш бұрышқа қосылу сұлбасы, ол ваттметрлер, санауыштар мен кернеу реттегіштерін қосу үшін пайдаланылады; 3.3 сурет НТМК түрлі үш фазалы екі орамалы кернеу трансформаторларындағы бұрыштық қателікті өтемдеу сұлбасы 82

83 - жұлдызша қосылу сұлбасы бірінші реттік және екінші реттік ораманың бейтараптары жерлестірілген. Үш орамалы КТ үшін бірінші реттік және негізгі екінші реттік ораманың қосылу сұлбасы жұлдыз жұлдыз бейтарабы жерлестірілген, ал қосымша екінші реттік ораманың ағытылған үш бұрыш, ол жерге тұйықталудан қорғаныс релесін қосу үшін қызмет етеді. Үш фазалы КТ келесі қосылу сұлбалары бар: - жұлдыз жұлдыз екінші реттік орама бейтарабы жерлестірілген (НТМК түрлі кернеу трансформаторы); - жұлдыз жұлдыз бірінші реттік орама бейтарабы шығарылған негізгі екінші реттік орама үшін және ағытылған үш бұрыш қосымша екінші реттік орама үшін (НТМК түрлі трансформатор). 3.5 Жүйе оқшаулауын бақылау Бейтарабы оқшауланған жүйе оқшауламасы күйін бақылау үшін НТМИ, ЗНОМ және НАМИ түрлі кернеу трансформаторы қолданылады. Бейтарабы нық жерлестірілген тораптарда оқшаулама күйін бақылау үшін НКФ түрлі кернеу трансформаторы қолданылады. Бейтарап тәртібіне байланысты қосымша екінші реттік ораманың фазалық кернеуі зая жүріс кернеуі бойынша бір-бірінен өзгешелікте болады. Жүйенің қалыпты жұмысы кезінде а д х д қысқыштарындағы кернеу 3.4,б суреті мен 3.5,б суретіндегі векторлық диаграммадан көрініп тұрғандай, нөлге тең. 83

84 3.4 сурет Бейтарабы жерлестірілген торап Іс жүзінде магниттік жүйенің симметриялы емес нәтижесінде және магниттік ағында жоғарғы а д х д қыспаларындағы гармоникасы қолда барлығы кернеу қалыпты жұмыс ережесі кезінде нақты көрсетілгеннің бірнеше пайызын құрайтын болады. Тораптың қандай да бір фазасын жерлестірген кезде ағытылған үш бұрыш қысқыштарындағы кернеу 100 В тең болуы керек. Бейтарабы жерлестірілген торабындағы және бейтарабы оқшауланған жүйедегі фазалардың біреуі жерге тұйықталған кезде кернеу трансформаторында болатын кезеңдерді қарастырамыз. Тұйықталу жағдайында, мысалы, бейтарабы жерге жерлестірілген тораптағы В фазасы, кернеу трансформаторының В фазасы қысқа тұйықталған болып шығады және осы фазаның орамаларындағы кернеу, сонымен бірге қосымша орамадағы кернеуде жоғалады. 3.4,в суреттегі векторлық диаграммадан көрініп тұрғандай ағытылған үш бұрыш шықпаларында а д х д А және С фазалар кернеулерінің геометриялық 84

85 жинағына тең кернеу пайда болады, осылайша тұйықталған фазаның фазалық кернеуіне тең. 3.5 сурет Бейтарабы оқшауланған торап Себебі жерге тұйықталған кезде ағытылған үш бұрыш қысқыштарындағы кернеу 100В тең болуы керек, онда қосымша екінші реттік ораманың фазалық кернеуі де 100В тең болуы керек. В фазасы оқшауланған бейтарап торабында жерге тұйықталғанда кернеу трансформаторының В фазасы қысқа тұйықталып қалады, ал А және С фазалары толық сызықты кернеу астында қалады, 3.5 сурет, және осы фазалардағы магнит өткізгіш шыбықтардың 3 есе өседі. Нөл бейтарабты нүктесі осы индукциясы жағдайда В нүктесіне орын ауыстырады және ОА және ОС векторлары арасындағы бұрыш 120 о орнына 60о тең болады, бұл В фазасы қысқа тұйықталуға дейін болғанда. Тұйықталмаған үшбұрыштың әрекеттегі А, С фаза векторының арасындағы бұрыш 60о орнына 120о тең болады. Осыдан тұйықталмаған ұш бұрыш 3 есе өседі. Бірақ жерге қысқыштарының кернеуі қандайда болсын фазаны тұйықтағанда релелік қорғаныстың кернеуі 100 В тең болуы үшін, қосымша 85

86 екінші реттік ораманың фазалық кернеуі. Қалыпты режімде 100 / 3 В тең болуы керек. Жерге қосылған бейтарап торабындағы бір фазалық тұйықталу өзімен бірге ауыр зақымдану түрін көрсетеді және сондықтан ол релелік қорғаныспен ажыратылады. Оқшауланған бейтарап торабындағы жердегі бір фазалық тұыйқталу зақымның сипаттық түрі болып табылады, олар барлық зақынданудың 70-80% құрайды. Жерге тұйықталуадың пайда болуы тұтынушылардың жұмысын бұзбайды, себебі үш бұрыштағы фазааралық кернеу өзгермейді. Сондықтан берілген тораптағы жерге бір фазалы тұйықталу, ЭҚКЕ сәйкесінше, 2 сағат жоғары емес тораптағы зақымданған элементті көрсету үшін қажетті уақыт аралықта жұмыс істей алады. Оқшауланған бейтарап торабындағы оқшаулама бақылауы НТМИ, НАМИ немесе ЗНОМ түрлі кернеу трансформаторының негізі 2-ші ретті орамына қосылған үш вольтметр көмегімен жүзеге асырылады, 3.5 сурет. Қалыпты режімде оқшаулама бақылау вольтметр фазалық кернеуді көрсетеді. Фазаның жерге металдық тұйықталуында зақымданған фазаның вольтметрі нөлді көрсетеді, ал басқа екі вольтметрлер фазалық мәннен сызықты мәнге дейін өздерінің көрсетулерін өсіреді. 3.6 Ішке қондырылуға арналған кернеу трансформаторларының құрылысы Мұнда НОМ, ЗНОМ, НТМК, НТМИ және НАМИ түрлі кернеу трансформаторларының құрылыстары қаралады. НОМ-6, НОМ-10 түрлі кернеу трансформаторларында түрлі магнит өткізгіші бар. Жоғары және төменгі кернеудегі орамдар ортаңғы шыбықта орналасқан. НОМ-6, НОМ-10 түрлі кернеу трансформаторларының жалпы орамдар құрылысы 3.6 суретте келтірілген. Төменгі кернеудің орамасы 2 цилиндрлік көп қабатты, қалыңдығы 1,5 мм электр техникалық картоннан жабыстырылған цилиндрге 1 оратылады. Төменгі кернеу орамасы үстінде екінші цилиндр 3 жайғасады, ол қалыңдығы 4 мм электр картоннан 86

87 орындалған, ал одан кейін қалыңдығы 1,5 мм кабельдік қағаз сурет НОМ түрлі кернеу трансформаторлары орамасының құрылуы Осы цилиндрге жоғарғы кернеу орамасының екі секциясы оратылған 1-цилиндр; 2-төменгі кернеу орамасы; 3-цилиндр; 4-кабельдік қағаз; 5-жоғарғы кернеу орамасы; 6- епелеқтер; 5 өзара тізбектеліп қосылған және электр картоннан жасалған екі епелекпен 6 бөлінген. НОМ-6, НОМ-10 түрлі кернеу трансформаторларының бактары цилиндр тәрізді орындалған. Қалыңдығы 1,5 мм томпақ қақпағы бар. Бактың қабырғасының үстіңгі шеттері бекіту болттары үшін бактың қабырғасында қапсырмалар жабыстырылған. Осы түрлі кернеу трансформаторында ораманың шықпалы аяқтары бактың қақпағына қосылған. Осы түрдегі трансформаторында төменгі кернеу кірмесі құрамалы, ал жоғарғы кернеу кірмесі механикалық бекітпемен. Оқшаулатқыштардан басқа, бактың қақпағында май құю үшін тығын мен трансформатор «тынысы» және КТ нақты көрсетілген көрсеткіштері бар қалқанша қарастырылған. Берілген КТ жерлестіру қақпақтың бекіту болттарының бірі көмегімен іске асырылады. ЗНОМ-15 және ЗНОМ-20 түрлі кернеу трансформаторының сауытты түрлі магниттік өткізгіштері бар. Төменгі кернеу орамасы кіндік темірге тақау орналасқан, ал оның үстінен ішкі аяғы жерлестірілетін жоғарғы кернеу орамасы оратылған. 87

88 Жоғары кернеулі орам электр статикалық экранмен қорғалған. Берілген түрлердегі кернеу трансформаторлары қуатты генераторлардың жинақтаған экрандық ток өткізгіштерін қондыруға арналған. 3.7 суретте ЖЭТ-ғы ЗНОМ-20 түрлі кернеу трансформаторының қондыру сұлбасы келтірілген. Кернеу трансфоматоры жоғары кернеу кірмесінде орналасқан пышақтық түйіспе 1 көмегімен, экраны жабық 3, ток өткізгіште 2 бекітілген, серіппелі түйіспеге қосылады. Ток өткізгіш экранынан байқау люгі 4 бар патрубка 5 тармақталады. Осы патрубка бортына кернеу трансформаторының қақпақшасы болтпен 6 бекітілген. 3.7 сурет ЖЭТ ғы қуатты генератор ЗНОМ-20 түрлі кернеу трансформаторын қондыру Сонымен, кернеу трансформаторының жоғары кернеу кірмесі экран ток өткізгішінің жабық өскінінде жатыр. Кернеу трансформаторын қондыруда пышақтық түйіспені жоғары кернеу кірмесінде және токөткізгіштің серіппелі түйіспесінде дұрыс қосу үшін, борт түтікшесінде 4 кернеу трансформаторының қақпақшасында арнайы тесігіне кіретін, үш бағыттауыш шыбығы 7 бар. 88

89 Кернеу трансформаторының қақпақшасы жинақталған экрандалған ток өткізгіш ішінде жатуына байланысты, екінші реттік ораманың негізгі және қосымша қысқыштары бактың бүйір жағына шығарылған және бөлек құндақпен жабылады. Жерге қосылған бірінші реттк ораманың соңы бактың қарамақарсы жағына орналасқан төменгі кернеу кірмесіне шығарылған. Тыныс тесігі арнайы болт арқылы шығарылған. Майды үстеп құю тесігі кернеу трансформаторының қақпақшасында жатыр. Кернеу трансформаторының оның жұмыс уақытында температура өсуінде май көлемінің бос өсу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін, бактағы май көлемі қақпақшадан мм төмен болуы керек. ЗНОМ-15 және ЗНОМ-20 түрлі кернеу трансформаторлары жұмыс уақыты кезінде жинақталған экрандық ток өткізгіш шинасынан өтетін, ток тудыратын күшті магнит өрісінде жатқандықтан, онда олардың бактары құйынды ток қызуы болмауы үшін магниттік емес болаттан орындалады. НТМК-10 түрлі кернеу трансформаторының магнит өткізгіші үш шыбықты орындалған. Әрбір шыбықта бір фазадағы жоғары және төмен кернеулі орамалар орналасқан. Орамалар құрылысы НОМ-6 және НОМ-10 түрлі кернеу трансформаторындағыдай. Жоғары кернеу орамының үстіңгі бір орауышының әрбір фазасына бұрыштық қателікті түзетуде қызмет ететін түзеткіш орамдары оралған, 3.3 сурет. НТМК түрлі кернеу трансформаторының багы цилиндрлік орындалған. Бак қақпақшасы тегіс, жапырақша болат қалыңдығы 6 мм жасалынған. Қақпақша бак рамасына болттармен айналдырылған, қабырғаға кірген және бак қабырғасына балқытып біріктірілген, жолақ болаттан жасалынған. Рама мен қақпақша арасына сақина түріндегі резеңкелі тығыздық салынады. Тығыздықтың түсіп кетпеуін болдырмау үшін бактың ішінде рама солай балқытып біріктірлген, қабырға рамадан 2 мм артық шығады. НТМК-10 түрлі кернеу трансформаторлары ішкі қондырғыларға шығарылады. НТМК-10 түрлі кернеу трансформаторы төмен кернеу жағынан нөлдік нүктесі шығарылған жұлдыз89

90 жұлдыз сұлбасы бойынша орамалар қосылысы бар. Сондықтан берілген кернеу трансформаторы сызықты және фазалық кернеуді өлшеуге қолданылады. Бірінші реттік ораманың нөлдік нүктесі оның қате жерлестіруін болдырмау үшін қаңпақшаға шығарылмайды, себебі жермен қосу бірінші реттік торапты жерге бірфазалық тұйықталу кезеңі пайда болғанда трансформаторды зақымдануға әкелуі мүмкін. Нөлдік дәйектіліктің магнит ағындары, үш шыбықты магнит өткізгіш трансформаторында осы режімде пайда болатын, үлкен магнит ұстайтын жол бойында тұйықталады бак, ауа және май арқылы. Нәтижесінде, магниттелу тогы қалыпты емес үлкен болады және бірінші реттік токтар біршама есе қалыпты емес ток режімінен басым бола алады. Бұл режімдегі жұмыс ұзақтығы трансформатордың шексіз қызуына әкелуі мүмкін. НТМК-10 кернеу трансформаторын жермен қосу бак астына балқытып біріктірілген, арнайы болтпен іске асырылады. Жермен қосу болты қызыл немесе ақ сырмен орындалған стандартты жермен қосу белгісімен белгіленеді. НТМИ-6 және НТМИ-10 түрлі үш фазалық кернеу трансформаторлары оқшауланған бейтарап торабында қолдануға арналған. Берілген кернеу трансформаторлары екі түр өзгертушілікті болады. Ескі түр өзгертушілік трансформаторларында бес шыбықты магнит өткізгіші бар, ал жаңа түр өзгертушілік трансформаторлар бір құндақта орналасқан, үш бір фазалық трансформаторлардан құралады. Әрбір бір фазалық трансформатор сауыт түрлі тік бұрышты магнит өткізгіштен құралады, ортаңғы шыбықтарда концентрациялық үш орама орналасқан:екі екінші реттік және бір бірінші реттік. Ескі түр өзгертушілікте бес шыбықты магнитөткізгіштерді және жаңа түр өзгертушілікте сауыт түрлі өзекшесі бар үш бір фазалық трансформаторларды қолдану қажеттілігі жерге тұйықталғанда пайда болатын бес бүйір шыбықтар оларда магнит ағынының нөлдік дәйектілігін тұйықталуын қамтамасыз етуге шақырылады. Бос бүйір шыбықтар болмағанда магнит ағынының нөлдік 90

91 дәйектілігі бак қабырғасы арқылы тұйықталады; бұл үлкен фаза орамаларында үлкен магниттелу тогын шақырады, олар орамаларда температураның шексіз өсуіне әкелуі мүмкін. НТМИ-6, НТМИ-10 түрлі кернеу трансформаторларының багы цилиндрлік орындалған. Бак қақпақшасында оқшаулатқыштан басқа трансформаторды көтеруге арналған қыпсырмалар және параметрлері бар қалқаншалар, трансформатор «тынысы» және май құюға арналған тығынша қаралған. НТМИ-6, НТМИ-10 түрлі трансформаторларын жермен қосу, жермен қосудың стандартты белгісімен белгіленген және бактың төменгі бөліміндегі балқытып біріктірілген болт көмегімен жүзеге асады. НАМИ түрлі кернеу трансформаторлары өлшегіш аспаптар, есепке алу тізбегін, тораптағы кернеуі 6 10 кв сигнал беру және қорғанысы үшін өлшегіш ақпаратты өндіруге арналған. Трансформатор үш сызықты, үш фазалық және нөлдік дәйектілікті кернеуді өлшеуді қамтамасыз етеді. НТМИ және ЗНОЛ кернеу трансформаторларының НАМИ трансформаторынан айырмашылығы ол өзінің резонансқа қарсы қасиетімен жоғары сенімділікті және жерге доғалық тұйықталуға тұрақты. НАМИ трансформаторының орамаларын қосылу сұлбасы, НТМИ трансформаторының орамаларын қосылуының баламалы сұлбасы 3.8 суретінде келтірілген. Трансформатор өзінен конструктивті қосылған бір бүтін екі үш орамалы трансформаторды көрсетеді, олардың бір бірінші реттік орамалары U AB және U CB сызықты кернеуге қосуға арналған, ал трансформатордың (жермен қосылатын) бірінші реттік басқа орамасы U вх фазалық кернеуін қосуға арналған. Тұйықталмаған үш бұрыш а д х д шықпаларындағы кернеу активті-индуктивті жүктемесі 30 ВА ( сos 0,8) және тораптағы номиналды кернеуі симметриялы болғанда 3 В аспайды. Бір фазаны жерге металдық тұйықтауда тұйықталмаған үш бұрыш шықпаларындағы кернеу активті-индуктивті жүктеме 0-ден 30 ВА ( 91

92 өзгергенде 90-нан 110 Торапта феррорезонанс пайда cos 0,8 жєне U1 U ном ) өзгереді. жағдайда В-дейін болған 3.8 сурет - НАМИ түрлі кернеу трансформаторының орамаларын қосу сұлбасы U U ВО U СО U АВ U ВО U СВ U ВО U ВО U 0 АО 3 3 U U U ВО АВ СВ 3 3 кернеуі В мәніне жетуі мүмкін. Сауыт түрлі екі шыбықты, сызықты кернеуге қосылған трансформатор магнит өткізгіші электр техникалық болат жапырақшаларынан жиналған. Сондай сияқты сауыт түрлі трансформатордың жермен қосылу магнит өткізгіші құрылымды болат жапырақшаларынан жиналған. Екі трансформаторлардың орамаларына отырғызылған магнит өткізгіштері тұтас конструктивті бір қатар конструктивті бөлшектер көмегімен қосылған, өздерінен трансформатордың активті бөлімін көрсетеді, олар трансформатор майы құйылған бакта орналасқан. Трансформатор багы болат жапырақшаларынан балқытып біріктірілген. 92

93 Бактағы май деңгейі ішкі үстіңгі қақпақшадан 15 5 мм сәйкес болуы керек. Егер май деңгейі нормадан айрықшаланса, онда майды төгіп немесе құю керек. 3.7 Сыртқы қондырғылар үшін кернеу трансформаторларының конструкциялары Сыртқы қондырғылар үшін кернеу трансформатолары кернеуі 110 кв және жоғары дайындалады және каскадты сұлба бойынша орындалады, себебі жай конструкцияларда қолдану осы трансформаторлардың салыстырмалы кіші қуаттылық мөлшері жоғары бірінші реттік кернеу, оқшаулама ара қашықтығы салдарынан байланысты төтенше өсуі мүмкін еді. Осыдан кернеу трансформаторларының массасы кернеу өсуінің квадратына пропорционалды өсуі мүмкін, себебі олардың массасы кернеу өсуіндегі күштік трансформатор массасынан тез өседі. НКФ 110 түрлі трансформатор майы фарфорлы құндақта жалпы бір магнит өткізгішінде орындалған екі каскадтан құралады. Берілген кернеу трансформаторының сұлбасы 3.9 суретте келтірілген. Жоғары кернеу орамасы екі бірдей тізбектен қосылған секцияларға бөлінген, өзінен бірінші және екінші каскадты көрсетеді. Жоғары кернеу орамасының бірінші каскады А басына кернеу беріледі, ал ораманың екінші каскады Х соңы жермен қосылады. Магнит өткізгіші жоғары кернеу орамасының ортасымен қосылған және кернеу астында жатыр, жұмыс кернеуінің жартысына тең. Осыған байланысты жоғары кернеу орамасының оқшауламасының әрбір каскады жұмыс кернеуінің жартысымен орындалады, бұл трансформатордың өлшемін және массасын маңызды төмендетеді. Кернеу трансформаторының каскад орамалары қарама-қарсы шыбықтарда екі шыбықты магнит өткізгіштерінде орналасқан, 3.9 сурет. Екі каскадта өзекшеге жақын П1 және П2 түзеткіш орамалары оратылған, ал олардың жоғарысына П1 және П2 түзеткіш орамалары оратылған, ал олардың жоғарысына жоғары кернеу (ЖК) орамалары оратылған. ЖК орамалары электр статикалық экранмен 93

94 Э қорғалған. 3.9 сурет НКФ түрлі кернеу трансформаторының сұлбасы Бірінші каскадта экран Э ЖК А қірмесімен қосылған, ал екінші экранда Э жермен қосылған. Жерге қосылған екінші экранның Э жоғарысына негізгі және қосымша төменгі кернеу орамалары оратылған. П1 және П2 түзеткіш орамалары қатар қосылған және кернеу трансформаторының екі каскады арасындағы екінші реттік жүктемені біркелкі тарату үшін қолданылады. Жүктеме болмағанда түзеткіш орамаларында ток болмайды, және әрбір каскадтың жоғары кернеу орамалары бойынша тек зая жүріс тогы өтеді. Жүктемені қосқанда П2 орамасының кернеуі екінші каскадтағы жоғары кернеу орама кернеуі құлауымен төмендейді, соның салдарынан П1 және П2 түзеткіш орамалары бойымен жүктеме тогы айнала бастайды. Сонымен түзеткіш орамалар көмегімен жүктемемен кернеу, кернеу трансформаторының екі каскады арасымен тең таратылады. НКФ 110 түрлі каскадты кернеу трансформаторы трансформатор майымен толтырылған, оқшауланған фарфорлы қынапта орналасқан және өзінен бір блокты көрсетеді. Қынап жоғарыдан майкеңейткішпен жабылған онда май деңгейін көрсеткіші, түйіспелі 94

95 шпилькі (А кіруі) және тыныс үшін тығын бар. Қынап төменде болатты тұғырық тақтасына бекітілген. Қынап фарфорының болат тақтамен және кеңейткішпен қосу майға төзімді, резіңке тығыз төсеме арқылы жүзеге асады. Болат тұғырыққа қорап қысқыштары бекітіледі, оларға төменгі кернеу а х, а д х д орамалар соңы, жермен қосу болты және жоғары кернеу орамасының жермен қосылған соңы Х шығарылады және май үшін кран түсіретін патрубка балқытып біріктірілген. Қысқыш қораптары есікшемен жабылады, оларға трансформатордың негізгі техникалық берілулері берілген қалқанша бекітілген. НКФ түрлі кернеу трансформаторлары дәлдік класы 1 және 3 болып шығарылады. Кернеу жоғары болғанда кернеу трансформаторының құрылысы күрделі болады. 220, 330 және 500 кв кернеу трансформаторлары сәйкесінше екі, үш және төрт тізбектеп қосылған каскадты блоктардан құралған. Сондықтан 500 кв және жоғары қондырғыларында сыйымдылықты таңдау қуаттылығы бар, таңдау қуаттылық конденсатор С2 көмегімен жоғары жиілікті байланыс С1 конденсаторына қосылған трансформатор құрылғысы қолданылады. Сондай трансформатор сұлбасы 3.10 суретте келтірілген сурет НДЕ түрлі кернеу трансформаторының сұлбасы 95

96 Қуаттылықты таңдау конденсаторынан С2 түсірілетін кернеу, кернеу трансформаторына TV беріледі, екі екінші реттік орамасы бар, олар НКФ трансформаторлары сияқты сұлбамен қосылады. Сыйымдылықты бөлу кернеуінің (СБК) жұмыс дәлдігін өсіру үшін бірінші реттік орама трансформатордың TV, тізбегіне дроссель L қосылған, оның көмегімен кернеу таңдау контуры конденсатор С2 бар резонансқа бапталады. Дроссель L және трансформатор TV жалпы бакқа бапталады және маймен құйылады. Сонымен қатар дроссель L мен сыйымдылықты бөлу арасына жоғары жиілікті Z1 қоршаушы қосылған, олар трансформаторға TV жоғары жиілікті токты өткізбейді. Трансформатор TV зая жүрісте жұмыс істегенде феррорезонанс пайда болады, ток өзгеруі секірме тәрізді сипатталатын. Бұл кернеудің тез өсуіне және екінші реттік кернеу формасының бұрмалануына әкеледі, ол осы жағдайда синусоидалдыдан едәуір айрықшаланады. Осындай бұрмалануды және кернеу тербелісін болдырмау үшін а х негізі екінші ретті орама шықпаларына резонансқа қарсы сүзгі Z2 қосылады, 3.10 сурет. Қазіргі уақытта 500кВ (НДЕ-500), 750 кв (НДЕ 750) және 1150 кв (НДЕ 1150) сыйымдылықты кернеу трансформаторлары шығарылады. 3.8 Зертханалық жұмысқа тапсырма 1 Жабық, ашық және жинақталған тарату құрылғыларында қолданылатын кернеу трансформаторларының құрылысын оқу. 2 Есеп беруде келесі сұрақтарға жазбаша жауап беріңдер: - Жабық, ашық және жинақталған тарату құрылғаларында кернеу трансформаторларының қандай түрі қолданылады? - Кернеу трансформаторларындағы қателіктерді қарымталаудың негізгі әдістері. 96

97 - Жерге өтпелі кедергі арқылы, оқшауланған бейтарап торабындағы әрбір фаза тұйықталуындағы векторлық диаграммалар (оларды талдаңдар;) - НТМИ түрлі кернеу трансформаторларында неге бос шеткі шыбықты магнит өткізгіші бар? - НКФ түрлі кернеу трансформаторлары не үшін каскадты орындалады? - НДЕ түрлі кернеу трансформаторларының басымдылығы және кемшіліктері. 3.9 Бақылау сұрақтары 1 Дәлдік класы өзімен бірге нені көрсетеді және өлшеуіш кернеу трансформаторлары үшін қандай дәлдік класы орнатылған? Өлшеуіш кернеу трансформатрларының әр түрлі дәлдік класының тағайындалуын түсіндіріңдер. 2 Кернеу трансформаторларының екінші реттік номиналды кернеуі неге тең және олар қандай оймен орнатылған? 3 Кернеу трансформаторларының құрылысы күштік трансформаторлар құрылысынан айырмашылығы неден құралады? 4 Кернеу трансформаторының номиналды және максималды қуаттылығы немен анықталады? 5 Оқытушының тапсырмасы бойынша НОМ, НТМК, НТМИ немесе НКФ кернеу трансформаторының бірінші және екінші реттік орамдарының конструктивті орындалуын және өзара орналасуын түсіндіріңдер. 6 Кернеу трансформаторларында оқшауланған компаундтық құйманы қолдану нені береді? 7 Зауыттар неге кернеуі 35 кв жоғары емес металдық құндағы бар кернеу май трансформаторларын дайындайды? 8 НОМ және ЗНОМ түрлі кернеу трансформаторларының құрылыстары немен айрықшыланады? Осы трансформаторларға қандай орамаларды қосу сұлбасы мүмкін? 9 Үш фазалы үш шыбықты НТМК түрлі кернеу трансформаторының қақпағына бірінші реттік нөлдік нүкте шықпағаны немен түсіндіріледі. 97

98 10 Неліктен НТМИ түрлі кернеу трансформаторының бірінші реттік орамының бейтарабы жермен қосуға жіберіледі? 11 Кернеу бойынша кернеу трансформаторларының қарымталау қателігі қалай жүзеге асырылады. 12 НТМК түрлі кернеу трансформаторларында бұрыштық қарымталау қателігі қалай жүзеге асырылады? 13 С фазасын жердегі кішкене өтпелі кедергі арқылы қосқанда бақылау оқшаулымасындағы вольтметрлер нені көрсетеді? 14 Егер кернеу трансформаторының бірінші реттік орамасының нөлдік нүктесі қателікпен жерге жерлестірілмегенде, В фазасы жерге металдық тұйықталғанда бақылау оқшаулама вольтметрінің көрсетулері қалай болады? 15 НДЕ түрлі кернеу трансформаторының конструктивті орындалуын түсіндіріңдер. 16 НТМК түрлі кернеу трансформаторының бұрыштық қателігі, егер оның қосылуында А және В фазасын орнын ауыстырғанда өзгере ме? 17 Кернеу трансформаторында теңестіру орамаларының тағайындалуын көрсетіңдер және олардың жұмыс принциптерін түсіндіріңдер. 4 Таратушы құрылғылардың шиналық конструкциялары және оқшаулатқыштары Жұмыстың мақсаты: жабық және ашық таратушы құрылғылардың шиналық конструкцияларын, ток өткізгіштерін және оқшаулатқыштарын қарастыру. 4.1 Тарату конструкциялары құрылғылардың шиналық Жалпы мәліметтер Шиналық конструкция деп оқшаулатқыштар көмегімен бекітілген және электр қондырғылардың 98

99 элементтері арасындағы электрлік байланыс үшін арналған оқшауланбаған сымдар жүйесін айтады. Таратушы құрылғыларда алюминийден және оның әртүрлі механикалық сипаттамалармен қортпалардан жасалған шиналар қолданылады. Жабық таратушы құрылғыларда жақтарының қатынасы 1/8-1/12 болатын тікбұрышты қималармен, сурет 4.1 а, б, түтікше қимамен квадрат немесе дөңгелек, сурет 4.1 д шиналары кеңінен қолданылады. 4.1 сурет Көлденең қималы шиналардың негізгі формалары Көлденең қималы шиналардың формалары мен өлшемдері жұмыс тогына, және де келісетін тізбектегі қысқа тұйықталу тогына келісу керек. Көлденең қималы шиналардың формасын таңдаған кезде мынаны есептеген жөн: а) Беттік эффект. Ауыспалы ток өткізгіштің бетіне қысылады. Осыдан өткізгіштің активті кедергісі өседі де қуаттық шығындардың үлкеюіне әкеледі. б) Жақындық эффект. Өткізгіш қимасында ток тығыздығының және өткізгіште қуат шығындарының тартылуы көрші өткізгіштердегі магниттік өрістерге ықпалын тигізеді. Ашық таратушы құрылғыларда 35кВ және одан жоғары кернеуде қатты шиналармен қатар металдық және темірбетондық тіректерде ілмелі оқшаулатқыш көмегімен бекітілген АС, АСКС, АСКП, АСК маркалы көпсымды сымдармен иілгіш шиналар қолдануын тапты Жабық таратушы шиналық конструкциялары 99 құрылғылардың

100 Жабық таратушы құрылғылардың бөлмесі сыртында шиналардан барлық тарамалары және аппараттарға орындалып, ошиновканы құрайды. Жинақтаушы құрылғылардың орталықты және ең жауапты бөлімі болады, өйткені, олар станция генератордан немесе қосалқы станция трансформаторынан электрэнергияны қабылдау үшін және оны тұтынушылар арасына таралуға негізделген. Жабық таратушы құрылғыларда 2000 А-ге дейінгі токтық жүктемеде тікбұрышты қималы шиналар қолданылады, сурет 4.1 а А-ден көп токтарды көпжолақты шиналар фазаға дестелер екі және кейде үштен жолақтар қолданылады, сурет 4.1 б, пакеттегі жолақтардың қалыпты ара қашықтығы бір жолақтағы жуандығы алынады. Бір дестедегі жолақтардың бір-біріне жақындылығы олардың арасындағы токтың бірқалыпты емес таралуына әкеледі. Мысалы, үш жолақты дестеде үлкен жүктеме, қырық пайыздан, шеттегі жолақтарға, және кіші жүктеме, жиырма пайыз, ортасына келеді. Жұмыс токтары рұқсат етілген токтардан асса, екі жолақты шиналар үшін шиналық конструкцияның жоғары беріктікті алу және жақсылау өткізгіштік материалды қолдануға рұқсат алатын астау қималы шиналары қолданылады, сурет 4.1 д. Жабық таратушы құрылғылар бөлмесінде әдейі шиналық сөрелерде немесе ұяшықтағы каркастық аппараттарда шиналар монтаждалады. Тікбұрышты қималы шиналар плашмя немесе қабырғаға жатқызылады, сурет 4.2 б. Бір жолақты шиналарды қабырғаға бекіту олардың салқындау шартын жақсартады, бірақ осындай бекіту әдісінде және фазалар көлденең жазықта орналасуында, сурет 4.2 б, плашмя бекітумен салыстырғанда қысқа тұйықталу кезінде ошиновкалардың электродинамикалық төзімділігі азаяды. Шинаұстағыштар көмегімен шиналар тіректік оқшаулатқыштарда бекітіледі. 100

101 Шинаұстағыш екі планкадан 2 және 5 тұрады, сурет 4.3. Төменгі планканы 2 оқшаулатқыштың қалпағына 1 бекітеді, ал жоғарғы қамтылған шинаны 5, кері жағынан төменге шпилька 4.2 сурет Біржолақты шиналардың орналасу әдістері 4.3 сурет Шиналарды бекіту әдістері арқылы тартады. Магнитталған және құйын тәрізді токтың жоғалтуына себепші болған шина 101

102 ұстағыштардың қызуын төмендету үшін жоғарғы планканы алюминийден жасайды. Кей жағдайда магнитталмайтын материалдан шина ұстағыштардың планкаларын тартып тұратын шпилькаларын да жасайды. Шиналардың олардың осін жағалай орын ауыстыру мүмкіндігі үшін температуралық ұзартуда шина орталық учаскісінде қатты бекітіледі, ал секіртпеде бос. Тірек оқшаулытқыштарының қайсысында шинаның бос бойлық орын ауыстыруы оның қызу температурасының өзгеруін қамтамасыз еткенде 3шиналар арасында және шина ұстағыштың 5-жоғарғы планкасында, сурет 4.3, 1,5-2 мм саңылау қалдырады. Ол шина ұстағыш шпилькаларға кигізілген сөгілген құбырлар арқылы жүзеге асады. Содан басқа, шиналық конструкциялардың үлкен ұзындығында шина тәрізді материалдан жұқа жолақты қарымталауыштар орнатылады, сурет сурет Бір жолақты шиналардың компенсаторлары Қарымталауыш орнатылған оқшаулатқышта шиналардың ұшы саңылау ішінен өткен сырғу бекіткіші мен серіппелік шайбалы шпилькалардан тұрады. Шиналардың температуралық ұзаруында пайда болатын күшею аппаратқа тарамау үшін аппараттарға қосылған орындарда шиналарды иеді, не қарымталауыштарды орнатады. Қатты шиналарға қосу мен олардан тарамдалу балқытып біріктірумен, сурет 4.5, г, қысыммен (престеу, сурет 4.5), сурет 4.5 д, және болттар арқылы, сурет 4.5 а, б, в орындалады. 102

103 4.5 сурет Жазық шиналардың қатты түйіспелі қосу түрлері Балқытып біріктірумен орындалған шинаны қосу сенімді, қарапайым, аз шығын шығады және өте жылдам жүзеге асырылады. Балқытып біріктірілген қосулардың түйіспе қарсылығы шамалы және тұрақты. Тік бұрышты кесінді шиналарды қысыммен де қосуға болады. Бұл тәсіл металл қасиеттерінде бірінін-бірі үлкен қысым ықпалымен диффундира жасау негізінде құрылған. Шиналарды сығу арнайы гидропрестер арқылы жүргізіледі. Соғып орындағанда қосу алдында, сурет 4.5 д, шинаның жанасу бетін мұқият түрде тотықтар мен майлардан тазартады. Жанасу участке ұзындығы мен қысып жабу орындарының саны шина кесіндісімен байланысты. Болттық қосынды тесіп өткен болттар арқылы, сурет 4.5 а, не сығылу бастырма арқылы, сурет 4.5 б, в орындалады. Болттық қосындының кемшілігі ауыспалы қарсылықтық тұрақсыздығының болатыны. Ауыспалы қарсылық уақыт өте келе күшейеді. Бұл алюминий шиналарының тіктік кемуінің түрлі коэффициенттері мен болатты болттардың қыздыруы болттардың тартылуының босауы салдарынан түйіспедегі қысымның төмендеуімен байланысты. 4.6 суретте екі жолақты шиналар мен астау кесіндісі шиналарының дестені орнатуының түрлі тәсілдері келтірілген. Шиналық конструкциялардың тиісті механикалық беріктігін қамтамасыз ету үшін 103

104 құрама өткізгіштері жолақ араларына дистанциялық тәсеме салу қарастырылады, сурет 4.7 а. 4.6 сурет Шина дестелерінің орналасуының түрлі тәсілдері Астау кесінді шиналарын үсті және астынан балқытып біріктірілген жапсырма арқылы қосады, сурет 4.7 б. Сондықтан, екі тірек оқшаулатқыштарының арасындағы қашықтық бірнеше кіші үзындықтарды қашықтыққа бөледі. 4.7 сурет Шиналық конструкциялардың механикалық беріктігін арттыру тәсілдері Жабық таратушы құрылыстардың шиналары мен барлық шиналанулары айыру түсіне эмаль бояуымен сырланады. Ол шапшық қызметийлерге белгілі фазалар мен тізбектерге қатысты ток ағатын жиілікті жеңіл айқындау үшін қажет. 104

105 Сонымен қоса, сыр шиналарды тотығудан сақтайды және олардың бетінен жылу беруді жақсартады. Тиісті токты артуы алюминий шиналарының сырлануы 25-28% қамтиды. Шиналардың түрлі фазалары үшін мынадай сыр түрін қолданады: А фазасы сары, В фазасы жасыл және С фазасы қызыл Ашық таратушы құрылғылардың шиналық конструкциялары Ашық таратушы құрылыста 35кВ және төмендету мақсатында иілгіш өткізгіштің дөңгелек кесіндісімен орындалады. Таратушы құрылыста 330кВ және жоғары әр фаза тәжді төмендету үшін екі, үш және одан да көп өткізгіштермен орындалады, яғни тарамдалған өткізгіштер қолданады, сурет сурет Тарамдалған өткізгіштердің орналасуы а тарамдалған фазалар өткізгіштерінің қашықтық арасы 40см тең болады. Иілгіш ток өткізгіштер генераторлар мен трансформаторларды 6-10кВ таратушы құрылыспен қосу үшін дөңгелек құрсауда шеңбер бойымен бекітілген шоғыр өткізгіштермен орындалады, сурет

106 4.9 сурет Иілгіш аспалы ток өткізгіштер Будадан екі өткізгіш болат-алюминий негізінен өзінің салмағынан, мұз және желден механикалық күшті әкеледі. Болат өткізгіш алюминийлік ток беруші болады. ЭҚҚЕ келісіммен будақтағы белгілі өткізгіш кесіндісі, мүмкін, үлкендермен (500, 600мм2), таңдау ұсынылады, өйткені ол өткізгіш сандары мен ток өткізгіш құнын төмендетеді. Ондай ток өткізгіштер екі оқшаулатқыштын бір жағы машиналық зал қабырғасында, екіншісі трансформатор порталында, сурет 4.9, тіркеске ілінеді. Өткел оқшаулытқыштары арқылы ток өткізгіш түсер жер бір жағынан генератормен, ал екінші трансформаторлардың шығуы мен жабық таратушы құрылыстармен қосылады. Иілгіш ток өткізгіштер арқылы бірсыдырғы қашықтық жабылуы мүмкін; 35м астам қашықтықта аралық тіректер қолданылады. Түрлі фазалардың иілгіш ток өткізгіш қашықтығының арасы 3-4м алынады; бірін-бірі сабауды болдырмау үшін фаза өткізгіштерінің арасына әр 6-8м сайын дистанциялық сөгу орнатылады Жинақтық экрандалған ток өткізгіштер Жинақтық ток өткізгіш деп тасуға және монтаж орнында жинауға ыңғайлы, жеке секция түрінде зауытта жасалған қатты оқшауланбаған өткізгіштерімен және металды қабығымен болкан ток өткізгіштері аталады. Жинақтық фаза экрандалған ток өткізгіштер конденсациялық электрстанцияларда (КЭС-та) генераторлардың күшейту трансформаторларымен қосу үшін және жылу электр 106

107 орталықта (ТЭЦ-та) генераторлардың таратушы құрылғы генераторларымен қосу үшін кең қолданылады сурет Фазалық экрандалған ток өткізгіш Фазалық экрандалған ток өткізгіштер дөңгелек түрдегі металды қабықталған, ішіндегі тірек ақшаулатқыштырында швеллер шиналарына дөңгелек кесінді бекітілген негізінде болады, сурет Ток күшімен құрылған, магниттік тасқын ықпалымен пайда болатын қатты қызудан аман болу үшін қаптама алюминийден жасалады. Әр фазалардың ток өткізгішінің жабық орындалуы рұқсат етеді: - қауіпсіздік қызмет етуін қамтамасыз етуді; - өткізгіштерді, ақшаулатқыштарды шаңнан, ылғалдан, басқа бір заттардың кездейсоқ тиюінен сақтауды; - ток өткізгіштер шеңберінде фаза аралық тұйықталуды жоюды; - қысқа тұйықталу сыртындағы өткізгіштер арасында электродинамикалық күштер байланысын азайтуды; - болатты тасу конструкцияларының, темірбетонды арматуралар мен жабулардың индукторлық тогының қызуын жоюды. Алғашында өнеркәсіптен секциялық қаптамалы ЭКТӨ (экрандалған комплектілі ток өткізгіш) пен ЖЭТӨ (жинақтық экрандалған ток өткізгіш) типіндегі жинақтық экрандалған ток өткізгіштер шығарылды. Кейбір секциялар резиналық төсеме арқылы қосылады. Сондықтан әр ток өткізгіш секциясы шинамен жерге 107

108 отырғызылған. Мұндай ток өткізгіште сыртқы магниттік алаңның орны толтырылмайды және қоршалған болатты конструкциялар құйынды токтармен қызады. Аталмыш ток өткізгіштерді қолдануда көптеген резиналық тығыздаулар мен күрделі жерге кіргізу жүйесі қиындық туғызады. Ең қарапайым конструкция болып ТӨЭҮ (ток өткізгіш экрандалған үздіксіз) типіндегі үздіксіз тұйық жүйемен қамтамалы ток өткізгіштер болып табылады. Мұндай ток өткізгіште әр фазалардың қаптама секциялары балқытып біріктіріліп қосылған. Ток өткізгіштері ұштарының үш фазасының қаптамалары оларға алюминий тақтасының балқытып біріктірілумен қосылған. Сол себептен, қаптамалар тұйық үш фазалы жүйені құрайды. Жұмыс тәртібінде оларда өткізгіштердегі токтарға жуық, бірақ кері бағыттағы токтар индукцияланады. Олар қаптаманы жағалай, периметрмен біркелкі бөлінген және бір геометриялық қосындысы нөлге тең. Бұл токтарды циркуляцияланған деп аталады. Циркуляцияланған токтар ток өткізгіштің сыртқы магниттік алаңын азайтады. Егер де қаптамадағы токтар өткізгіштегі токтармен сәйкес келсе және олармен фазада болса, онда сыртқы магниттік алаң болмаған да болар еді. Алайда қамтамалар белсенді қарсылықты ие болады, қамтамадағы токтар өткізгіштегі фаза токтарымен сәйкес келмейді және сыртқы магниттік алаң толық емес орын толтырылады. Дегенмен, жұмыс тәртібінде сыртқы алаңдағы индукцияның бірталай аздығы болатты конструкцияларда олардың құйын токтарының индукцияланған қызу қауыпсіздігін тіпті болдырмайды. Фазалық-экрандалған ток өткізгіштер 35кВ дейін нақтылы токтағы 25кВ-қа дейін кернеумен шығарады. 20кА-ға дейінгі нақтылы токтағы ток өткізгіштер табиғи ауалы, ал 20кА-дан жоғарылар мәжбүр етілген ауалы суытқышпен орындылады. 4.2 Таратушы құрылыстың оқшаулатқыштары Жалпы мәліметтер 108

109 Оқшаулатқыштар ток жіберуші бөліктерді бекіту үшін және басқа потенциалда болған олардың жерден оқшаулануы мен басқа қондырғы бөліктері үшін арналған. Сондықтан, оқшаулатқыштар белгілі электрлік және механикалық беріктікке ие болатындай, жылу ұстағыш және ылғалдан қорықпайтындай болуы қажет. Оқшаулатқыштардың таратушы құрылғыдағы электрлік станциялар мен қосалқы станцияларда бекіту үшін және қатты шинаны оқшаулауда қолдануды өзінің белгіленген және конструктивті орындалуына қарап тірек пен өткелді деп бөлуге болады. Өткелді оқшаулатқыштар шиналардың қабырғалар арқылы және бөлме ішіндегі жабулар, сондай-ақ шинаның ғимараттан шығу өткенінде қолданылады. Тірек және өткенді оқшаулатқыштар станциялық атқа ие болады. Ашық таратушы құрылыста құрама шина мен шиналауды бекіту үшін тіктік оқшаулатқыштар қолданылады. Соңғысы штырлы және аспалы болып бөлінеді. Станциялық және тіктіік оқшаулатқыштар материал ретінде жоғарыдағы талаптар көрсеткішіне айрықша жауап беретін фарфордан жасалады. Оқшаулатқышты тіректе (болатты конструкция), қабырғада бекіту үшін, сондай-ақ оқшаулатқышқа шина не ток жіберу аппараттардың бөліктерінің бекіту үшін оқшаулаткыш металды арматура болады, яғни фарфорда металды бөліктер бекітіледі. Станциялық оқшаулатқыштарда арматураны фарфорда түрлі цементтейтін замазка түрлері арқылы бекітіледі. Фарфорланған оқшаулатқыш қаңқасының сыртқы бетін электрлік және механикалық оқшаулатқыш сапасын арттыру мақсатында глазурьмен қаптайды. Қондыру түріне байланысты станциялық оқшаулатқыштар ішкі және сыртқы қондырғылы деп жіктеледі. Соңғысы оларды жаңбыр асты мен шаңмен ласталған жағдайында сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін конструктивті түрі. Климаттық орындауына байланысты оқшаулатқыштарды қоңыржай 109

110 (қ), суық (с), торпикалық (т) климаты аудандар үшін жасайды. Оқшаулатқыштардың категориялық орналасуын жүмыс бөлмесі үшін 2, 3, ашық ауадағы жұмыс үшін 1. Түрлі дәрежеде ласталған аудандарына байланысты оқшаулатқыштардың сыртқы қондырғысы үшін басқа жағдайда босату ұзындық жолымен айқындалатын қарапайым (А категориясы), күшейтілген (Б категориясы), және өте күшті(в категориясы)сыртқы оқшауламасымен шығарылады Тірек оқшаулатқыштары Тірек оқшаулатқыштары электр аппараттарында, электр станциялары мен қосалқы станцияларының таратушы құрылыстарында және жинақтық таратушы құрылыстарда ток жіберіші бөліктерінің оқшаулануы мен бекітуі үшін арналады. Тірек оқшаулатқыштары тірек-шыбықты және тірек штырлы балып бөлінеді. Тірек-шыбықты оқшаулатқыштар қабырғасы шығыңқы тұтас не қуыс фарфорды шыбықтыболады, сурет Асты мен үстіне оқшаулатқыштарды негізге бекіту мен өткізгішті изоляторға бекіту үшін металды бөлшектер (армировка) қарастырылған. Белгілі бір механикалық күшке есептелген оқшаулатқыштар, сурет 4.11, а, астында болаттар үшін саңылауы бар санақша не квадраты фланец, ал үстінде - өткізгішті бекіту үшін кесілген саңылаулы металды бастары бар болады. 110

111 4.11 сурет Тірек оқшаулатқыштары Арматура элементтері оқшаулатқыш денесін қамтиды және фарформен цементтік ерітіндісімен қосылады. Аз механикалық күшке есептелген оқшаулатқыштарда, сурет 4.11, б, фланец пен бастар болмайды. Олар үшін фарфорлық шыбықтық тереңдігіне бекітілген резьбалық саңылаумен фасонды металдық сына қарастырылады. Ондай оқшаулатқыштардың көлемі мен салмағы аз болады. Оқшаулатқыштардың кернеу бәсендігін арттыру үшін бүйір бетінде бір (U=6-10кВ үшін), екі (20кВ) не үш (35кВ) шағын қабырға болады. Ылғалы мен ауа ластануы артқан бөлме үшін қабырғалы бетті тірек оқшаулатқыштар конструкциясын қолданады, сурет 4.11, в. Тірек оқшаулатқыштарды мынадай шартты белгілеулер болады:иор-6-375ухл, Т2; ИОР УХЛ, Т2; ИО , У3; ИОР УХЛ, Т2; ИОР УХЛ, Т2. Оқшаулатқыштардағы әріп пен сандық шартты белгілеулер типі мынаны білдіреді: И оқшаулатқыш; О тірек; Р қабырғалы; бірінші сан нақты кернеуді, кв; екіншісі майысқандағы кіші талқандау күші; У, УХЛ, Тклиматтық орындау; 2, 3 орналасу категориясы. Оқшаулатқыштардық қолдану мерзімі 6*10сағ-1 аздау интенсивті бас тартуда 20 жылдан аса. Ашық ауа жұмысына есептелген тірек оқшаулатқыштар электрлік аппараттардың сыртқы қондырғылары мен таратушы құрылыстарында ток жіберуші бөліктердің оқшаулануы мен бекітуі үшін 111

112 арналады. Олар тірек- штырлық және тірек-шыбықтық болып жіктеледі. Тірек-штырлы оқшаулатқыштар 6, 10, 20 және 35кВ кернеу класы бойынша шығарылады. Конструтивті оқшаулатқыш үстінгі арматурамен армирдалған тореқте бұрау саңылауы бар оқшаулатқыш қалпақша, және астыңғы арматурасы монтаж үшін саңлау қарастырылған оқшаулатқыш штырымен оқшауламалық денеден тұрады, сурет сурет Тірек-штырлық оқшаулатқыштар Электртехникалық фарфордағы оқшаулатқыш денесі 6-10кВ кернеу класы бір элементімен, сурет 4.12 а, 20-35кВ кернеуі екі оқшаулатқыштар өзіне мынадай белгілерді қосады сурет 4.12 б, в: О тірек; Н сыртқы қондырғы; Ш штырлық; бірінші сан нақтылы кернеу, кв; екінші сан иілгендегі механикалық беріктік, дан; үшіншісі орындау категориясы. Мысалы, ОНШ типіндегі оқшаулатқыш. Тірек-штырлы оқшаулатқыштарға мынадай кемшіліктер тән: үлкен материал сыйымдылығы негізделген өлшемсіз көлемдері; екі және үш элементті оқшаулатқыштардық технологиялық қиыншылықтарын армирдау; элементтерде біркелді емес кернеуді болумен оқшаулатқыш тесуінің ықтималдығының артуына әкелетін фарфорлық цилиндрдан тұрады, сурет

113 4.13 сурет Сыртқы қондырғыдағы тірек- шыбықтық оқшаулатқыштар Тірек-штырлық оқшаулатқыштарухл, Т және І орналастыру категориясын орындауда 10, 20, 35 және 110кВ номиналды кернеуде шығарылады. Иілгендегі кіші бұзу күші 300-ден 2000 дан-ға дейін тұрады. 01, 02, 03 оқшаулатқыштарылық конструктивтік орындалуы. Тірек-шыбықтық оқшаулатқыштар былай белгіленеді: үш әріп: И оқшаулатқыш; О тірек; С шыбық; бірінші сан номиналды кернеу, кв; екіншісі иілу күші, дан; үшіншісі конструктивті орындалу, басқалары тірек-штырлық оқшаулатқыштардағыдай. Мысалы, ИОС УХЛ, Т1; ИОС УХЛ, Т1 оқшаулатқыштар типі. Электрлік станциялар мен қосалқы станцияларда жоғары класс кернеуінде кіші класс кернеуі оқшаулатқыштарыныңтік колонкаларды жинайды, мысалы, 220кВ-қа 35кВ-тан бес оқшаулатқыштар. Алайда тізбектеп қосылған оқшаулатқыштардың саны 113

114 артуынан олардың механикалық беріктігі иілгенде азаяды. Сондықтан, қажетті механикалық беріктікті қамтамасыз ету үшін тіктіктің белгілі бұрыш осінде орналастырылған тіктік екіге не үшке айрылған үш аяқты колонкалары қолданылады, сурет 4.13, в Өткел оқшаулатқыштары Ішкі қондырғыға арналған өткел оқшаулатқыштары электр станциялары мен қосалқы станцияларының, жинақтық құрылыс пен трансформаторлы қосалқы станциялардың жабық таратушы құрылыстар және электр аппараттарының ток жіберуші бөліктерінің механикалық бекітуі мен оқшаулануы үшін қарастырылған. Ішкі қондырғыға арналған өткел оқшаулатқыштары металды фланц пен армилдалған электртехникалық фарфордан қабырғалы сыртқы бетпен цилиндрлік дене қарастырылған, сурет ұрт ішінде бір, не екі ток жіберуші шиналар орналасады сурет оқшаулатқыштары Ішкі 114 қондырғыдағы өткел

115 Өнеркәсіп 6, 10, 20, 24, 35кВ номиналды кернеу мен 300-ден 3000А-ға дейін номиналды тогын ішкі қондырғыдағы өткел оқшаулатқыштарын шығарады. Сыртқы-ішкі қондырғыдағы өткел оқшаулатқыштары ашық таратушы құрылыс тармен не электр беру жебелермен электр станциялары мен қосалқы станцияларының, жинақтық таратушы құрылыстардың, трансформаторлық жабық таратушы құрылыстардың ток жіберуші бөліктерінің оқшауламасы мен қосуы үшін қарастырылған. Мұндай оқшаулатқыштардағы конструкциялар, бір, екі не үш ток жіберуші шиналардан тұрады, сурет сурет Сыртқы қондырғыдағы өткел оқшаулатқыштары Ішкі-сыртқы қондырғыдағы өткел оқшаулатқыштары сыртқы қабырғалардың дамыған беті мен жаңбыр астындағы разряд кернеуінің артуы үшін үлкен көлемдерінен тұрады. Аталмыш изоляторлар 10, 20, 30кВ номиналды кернеу мен 400ден 1000А-ға дейін номиналды токтарды шығарады. Өткел оқшаулатқыштары 2000Н және одан көп күш бұзуымен 2000А мен жоғары номиналды токтарға ток жіберуші шиналарсыз шығарылады, сурет 4.14,в. Оқшаулытқыш арқылы шинаны өткізуге болатыны немесе тік бұрышты кесіндінің пакет шинасы, ал өте жоғары токта дөңгелек не квадрат кесіндісінің құбыры ішкі ұрт көлемімен таңдалады. Фланцтар мен қалпақтар индуктивті токтардан қосымша қуатты жоғалтпау үшін магниттік емес материалдан жасалады. Өткел оқшаулатқыштары мынадай 115

116 белгілерден тұрады: И оқшаулатқыш; П - өткелі; У күшейтілген оқшаулама; алымы-номиналды кернеу, кв; бөлгіш-номиналды ток, А; келесі сан иілгендегі бұзу күші, Н; кейін климаттық орындау мен орналастыру категориясы. Мысалы, ИП-20/ УХЛ2; ИП35/ УХЛ Т2; ИПУ-10/ УХЛ; ИП-35/ УХЛ Зертханалық жұмыс тапсырмалары 1 Жабық және ашық таратушы құрылғылардың шина конструкциясы мен ток өткізгішін үйрену. 2 Есепте жазбаша түрде мынадай сұрақтарға жауап беріңдер: - жабық және ашық таратушы құрылғыларда қандай өткізгіш түрлері қолданылады? - жабық таратушы құрылғыда қатты шиналардың қандай көлденең кесінді түрлерін қолданады? Оларды салыңдар. - көп жолақты шиналардың кемшіліктері. фазалы-экрандалған ток өткізгіштердің жұмыстары мен құндылықтары. Оларды салыңдар. - тірек және өткел оқшаулатқыштарын белгілеу. Оларды салыңдар. - тік бұрышты кесінді, астау кесінді, дөңгелек кесінді шиналарды қолданатын номиналды кернеу саласы. 4.4 Бақылау сұрақтары 1 Көлденең кесінді шиналардың рационалды түрі қандай талаптарды қанағаттандыруы қажет? Көлденең кесінді шиналардың рационалды түрінің жұмыс тогына тәуелділігін түсіндір. 2 Жабық таратушы құрылғылардағы шиналық конструкциялар қалай орындалады? 3 Қандай шиналарды үш жолақты не астау кесіндіні бірдей металл шығындалған үлкен күш мүмкіндігіне қамтамасыз етіледі және неге? 4 Шина ұстағыш қалай жасалған және оларда магнитталу мен құйын токтары азаюы үшін қандай шаралар қолданылған? 116

117 5 Температуралық ұзаруда олардың осін жағалай шиналардың бос орын ауыстыруы қандай тәсілмен қамтамасыз етіледі? 6 Шиналардың болуы қандай мағынаны білдіреді? 7 Қатты шиналардың түйіспелі қосылуы орындалуының негізгі түрлерін ата және оларды өзара салыстыр. 8 Ашық иілген шиналық конструкциялардың ерекшелігі қандай және оны қолдану саласы. 9 Қатты шиналық конструкциялардың негізгі типтері. 10 Шиналық конструкцияларда қандай материалдар мен оқшаулатқыштар қолданылады? 11 Жинақтық фазалық-экрандалған ток өткізгіштердің конструкциялы жобасын беру. Оларды қолдану саласы мен құндылығын айқындау. 12 Оқшаулатқыштар типтерін, электірлік станциялар мен қосалқы станцияларда таратушы құрылыстың қолдануын айту. 13 Тірек-шыбықтық оқшаулатқыштардың конструкциялық ерекшелігін түсіндір. 14 Тірек-штырлық оқшаулатқыштар қай жерде қолданылады? Олардың құрылысы мен кемшілігі. 15 Ішкі қондырғылардағы оқшаулатқыштардың номиналдық кернеуі мен механикалық беріктілігі жөнініде айту үшін сыртқы қасиеттерін көрсет. 16 Тірек-шыбықтық оқшаулатқыштардың құрылысы мен олардың қолдану саласын айту. 17 Ішкі және сыртқы-іштік қондырғының өткел оқшаулатқыштарының конструкциялық ерекшелігін көрсет. 5 Айырғыштар, бөлгіштар және қысқа тұйықтағыштар Жұмыс мақсаты: Сыртқы және ішкі қондырғы айырғыштардың, бөлгіштердің және айқас тұйықтағыштардың жүру принципі мен конструкциясын үйрену. 5.1 Айырғыштар 117

118 5.1.1 Айырғыштың негізгі түрлері Айырғыштар қауіпсіз жөндеу үшін құрама бөліктерден бөлек, кернеуде болған электр қондырғылардың бөліктерін, жеке аппараттардың көрінетін үзіліс пен оқшауламаны жасауға арналған 1кВ-тан жоғары кернеудегі коммутациялық аппарат. Өзінің негізгі белгілеуімен қатар айырғыштар мынада қолданылады: шағын қуатты тиелмеген күштік транформаторларды және шағын ұзындықтағы желілерді сөндіріп, жағу үшін; - құрама шиналардың бір жүйеден екіншіге үзіліссіз қоректенетін таратушы құрылыстарды қосуға, жағып-сөндіру үшін; - осы мақсатқа қарастырылған қосымша пышақтар арқылы сөнген және оқшауланған жүйе бөліктерін жерге орнату үшін. 5.1 суретте келтірілген мысал арқылы айырғыштардың жұмыс тәртібі қарастырылған. 5.1 сурет Айырғыштарды қалай қолданатынын түсіндіретін сызбалар Ажыратқыштарды жөндеуге дайындау үшін, сурет 5.1, а, оны кернеуде болған шектес бөліктерінен екі QS1 және QS2 айырғыштары арқылы сөндіріп, оқшаулау қажет. Айырғыштар желі кернеуі мен ажыратқыштың сыйымдылығын кіргізуімен айқындалатын сыйымдылық тогын сөндіреді. Бұл ток аз. Сондықтан, айырғыштар түйіспесінде тұрақты доғалық разрядтар қалыптаспайды. Айырғыштарды сөндіргеннен кейін 118

119 жөнделуге тиісті Q ажыратқышы екі жағынан QSG1 және QSG2 жерге орнату пышақтарымен жерге орнатылу қажет. Бірнеше амперлі не ондаған амперлі күштік трансформатордың магнитталған тогын немесе зарядталған токты айырғыштармен сөндіру үрдісі бірсыдырғы қиын өтеді. Мұндай жағдайда айырғыштар полюсінде ұзын қармақ тістеріне созылған және бірнеше ондаған периодтар бойында жанатын доғалар құрылады. Жерге орнатылған бөліктері мен көрші фаза өткізгіштеріне доғаның лақтыруынан құтылу үшін айырғышты сөндіруге арналған желі ұзындығы мен трансформаторлар қуатын шектейді, сондай-ақ полюстер мен жерге орнатылған бөліктерге дейінгі аралықтағы қашықтықтың артуы қарастырылады. Бірқатар жағдайда, күшті бір бұтақтан (А) екіншіге(б) алмастыру үшін екі айырғыштарды қолданылады, сурет 5.1, б. Ол үшін QS2 тұйық айырғышты QS21 айырғышымен қосады. Сонда ток бұтақтардың пропорционалды өткізгіштігіне байланысты бөлінеді. Содан кейін QS2 айырғышын сөндіреді. Оның түйіспелерінде доға қалыптаспайды, өйткені олардағы кернеу Б бұтағына түсу кернеуімен тең. Ал ол аз, не бұтақ қарсылығына дәнеме емес. Электрқондырғыда қолданатын айырғыштар қозғалмалы пышақтың жүру сипатына қарай былай топтастырылады: - тік жазықтағы пышақтың айналуы тік-бұрылымды немесе «шабушы» түріндей; - көлденең жазықтағы пышақтың айналуы мен көлденең-бұрылымды болып; - тік жазықтағы пышақ айналуының оқшаулатқыш ұстағышымен қоса тербелмелі болып; тұрақты түйіспе бағытындағы тірек оқшаулатқышына қозғалмалы түйіспе бекітілуімен бірге тік бұрышты қозғалыспен домалау; - оқшаулатқыш осьтеріне қатар түрде жазықта пышақтың күрделі қозғалысымен жиналмалы болып; - аспалы болып, тік бойынша қозғалмалы пышақпен бірге ұстап тұратын оқшауламалық тіркеулермен қозғалуы. 119

120 Айырғыштар былай да топтастырылады: - қондырғы түрімен ішкі не сыртқы; - полюс санымен бір полюсты не үш полюсты; басқару тәсілімен қол жетегімен не қозғалтқышпен; - жерге орнатылған пышақтың қолда бары мен жоқтығы. Айырғыштардың конструкциясына қарамастан оларға мынадай негізгі талаптар қойылады: - түйіспелі жүйе қандай үзақтықтағы уақыт болмасын электрқондырғының номиналды тогын сенімді жіберіп тұруы тиіс және динамикалық пен термикалық мызғымас қажеттілікте болуы керек; - айырғыш және оның жетек механизмі қысқа тұйықталу тогының өтуімен қосылған жағдайда сенімді сақтау керек; - айырғыштардың бөлінген түйіспелер аралығында жоғары электрлік беріктік болуы жөн; - айырғыштардың қосылған ажыратқышында қате операцияларды болдырмау үшін айырғыш жетегін ажыратқыш жетегінен бітеу қажет Ішкі қондырғылардағы айырғыштар Ішкі қондырғылардағы айырғыштар бір полюстімен де екі полюстімен де орнатылады. Үш полюсты айырғыштар екі нұсқада орындалады: жалпы рамада және әр полюске тиісті жеке. Жеке полюсты айырғыштар өзінің шартты белгілеріне әріптік және сандық бөліктерді де кіргізеді. Әріптік бөлік мынадай бірнеше әріптік белгіні білдіруден тұрады: Р айырғыш, егер белгінің басында тұрса, немесе шабу түрі, егер белгілердің соңында тұрса; В ішкі қондырғы; О бір полюсты; Ф фигуралық орындалу; К қорабты профиль; З жерге орнату пышақтарымен; П бас пышақтардың қимыл жасауымен. Сандық бөлік білдіреді: бірінші сызықшадан кейінгі 1 және 2 саны жерге орнатылған пышақтардың санын білдіреді; бөлшек сызығының алдындағы сан номиналды кернеу, кв; бөлшектен кейінгі сан амперлердегі номиналды ток; РВФ және РВФЗ сериялы айырғышты белгіленген І, ІІ, ІVсандары өткел оқшаулатқыштары 120

121 шарнирлік түйіспелер, разъемді түйіспелер жағынан және екі жағынан да сәйкес орнатылатынын көрсетеді. Шартты белгінің соңында орналастыру категориясы мен климаттық орындалуы қойылады. Мысалы, РВО10/630У3; РВФ-6/400ІІІУ3;РВРЗ-2-10/4000УЗ; РВК35/2000УЗ; РВПЗ-1-20/12500УЗ. Ішкі қондырғыдағы айырғыштар негізінен тік жазықта негізгі перпендикулярлы түрде бұрылатын тікбұрылымды не шабу түрінде пышақтармен орындалады. Ішкі қондырғыдағы айырғыштардың бірқатар конструкцияларын қарастырайық. 5.2 суретте РВО-10/1000 сериялы ішкі қондырғыдағы айырғыш келтірілген. Аталмыш сериялы айырғыштар 400, 630 және 1000А номиналды тогына шығарылады. Айырғыш қозғалмайтын түйіспемен 3 және 4 тірек оқшаулатқыш 2 бекітілген негізден 1 тұрады. Қозғалмайтын түйіспелер өзара жылжымалы пышақ 5 арқылы қосылады. Өзіндік сөнуді ескермегенде қосылып тұрған қалыпта пышақ тиісті құлақты ілгешекпен 6 жабылады. Тік бұрышты кесіндіде екі қатар пластинадан тұратын пышақ бұрылысы айырғышты қосып, штангісімен жүзеге асады. Айырғыштағы пышақ 750 бұрышқа бұрылады және сөнген қалыпта өзінің салмағы және түйіспедегі үйкелісімен ұсталынады. Сондықтан, аталмыш сериялы айырғыштар жылжымалы пышағының ось бұрылысы төменде болуы үшін тік орнатылады. 5.2 сурет РВО-10/1000 сериялы айырғыш 121

122 РВ сериясы үш полюсты айырғыш, сурет 5.3, бір рамада ортақ білік пен жетекті механизммен бірге монтаждалған үш бір полюсты айырғыш ретінде келтіріледі. Әр полюс ортақ білікке қосылған екі қосылмайтын тірек оқшаулатқыштар мен фарфорлық тартқыштан тұрады. Қозғалмайтын түйіспелердің бүйір бөлігі 2 цилиндрлік түрде болады, сондықтан, пышақ пластиналарымен 1 сызықты түйіспе құрайды. Түйіспелердегі қажетті қысым шыбыққа отырғызылған серіппелермен 3 жасалады. Пышақ пластиналарына қысым дөңес болып келген болатты пластиналар 4 арқылы бекітіледі. Токты жылдам көбейткенде болатты пластиналар магниттеледі және түйіспеде қосымша қысымды жасап бір-біріне тартылады. Магниттік құлыптармен айырғыштың үлкен бөлігі қамтылады. 5.4 суретте 20кВ номиналды кернеулі және 8000А номиналды токты РВРЗ сериялы айырғыш көрсетілген. Айырғыш болатты рамаға 5 бекітілген полюсте төрт тірек оқшаулатқыштары 4 болады. Фарфорлы тартқыш 3 жетек үшін жылжымалы пышақтардың 1 қозғалысын қамтамасыз етеді. Айырғыш әр полюске екі жерге орнатылатын пышақтармен 6 қамтылған. Үш полюсты қондырғыда жерге орнатылатын пышақтар 6 ортақ мыс шинасымен қысқартылады. Жерге орнатылатын пышақтар бас пышақтарға қосылып тұрған кезде оларды қосуға рұқсат етпейтін механикалық бітеуден тұрады. 122

123 5.3 сурет РВ-10/1000 сериялы үш полюсті ішкі қондырғыдағы айырғыш 5.4 сурет РВРЗ-2-20/8000 сериялы ішкі қондырғыдағы полюс айырғышы Қосылған және сөнген қалыпта айырғыш өз еркімен сөніп, қосуды болдырмау үшін жетектерді тұтқа жүйесімен реттейді. Айырғыштардың қозғалмайтын түйіспелері мен жылжымалы пышағы айырғыштың номиналды тогымен сәйкес орындалады. 1000А-ға дейінгілерді қосқанда номиналды токты айырғыштардың жылжымалы пышағы қозғалмайтын түйіспені 2 қамтитын тік бұрышты кесіндідегі екі мыс жолақтарынан 1 тұрады, сурет А-дан астам номиналды токты айырғыштардың жылжымалы пышақтары қорабты 123

124 кесіндіні орындайды және екі не төрт бөліктен тұрады, сурет 5.4. Айырғыштарды басқару үшін айырғыш номиналды тогына байланысты жетек құрылысын қарастырады. 610кВ кернеулі және 4000А-ге дейінгі номиналды токты айырғыш қол жетегімен болады. Осы кернеудегі айырғыш, бірақ 4000А және одан да көп номиналды токта есептелген, қолмен не электр қозғалтқыш арқылы басқарылатын «құрт» берілісті жетек болады. Жерге орнатылатын пышақтар, әдетте, тұтқа түрінде жеке жетектен тұрады. Соңғылары жерге орнатылатын пышақтар қосылғанда бас пышақтардың қосылуына жағдай туғызбау үшін бас пышақтардың жетектерімен бітейді Сыртқы қондырғыдағы айырғыштар Ашық таратқыш құрылғыларда орнатылатын сыртқы қондырғыдағы айырғыштар тиісті оқшауламаны иеленіп және қоршаған ортаның келеңсіз жағдайында өз қызметтерін сенімді орындауы қажет. 500кВ дейінгі кернеуді қосқанда таратушы құрылғыларда көлденең жазықта айналатын пышақтармен көлденең-бұрылма түріндегі айырғыштар кең қолданылып жүр. 750кВ және жоғары таратушы құрылыстарда тік-бұрылма түріндегі айырғыштар және пышақтың келу қозғалысымен айырғыштар қолданылады. Сыртқы қондырғыдағы айырғыштар өзінің шартты белгілеріне әріптік және сандық бөлікті де кіргізеді. Әріптік бөлік мынадай бірнеше әріптік белгіні білдіруден тұрады: Р айырғыш;н сыртқы қондырғы; Д екі колонкалы конструкция; В тіктік орындалу; З жерге орнатылатын пышақтарымен; П аспалы орындалу; Т технологиялық. Сандық бөлік, аспалы айырғыштан басқа, ішкі қондырғыдағы айырғыштың құрылымымен сай келеді. Аспалы айырғышта сандық бөлік мынаны білдіреді: бірінші сызықшадан кейінгі сан номиналды кернеу, кв; бөлшек сызығының алдындағы 1 мен 2 саны басқарудың тура жүйесімен және Г тәрізді басқарудың тростық жүйесімен сәйкес; 124

125 бөлшектік сызықтан кейінгі сандар номиналды ток, А. Мысалы, РНДЗ.2-110/1000 ХЛ; РНВ-750/4000 У1; РПД-5001/3200 У1; РТЗ /4000 У суретте РНДЗ-2-110/1000 көлденең-бұрылма түріндегі айырғыш полюсы, басқаша айтқанда екі колонкалы көрсетілген. Екі колонкалы айырғыш полюсы рамадан 1, рамаға жылжымалы бекітілген және осьтің төңірегін айнала алатын екі оқшаулатқыштан 2, бұрылма оқшаулатқыштың қалпағына 2 және иілген байланыс арқылы 4 пышақтармен 5 пен 6 қосылған жылжымалы бекітілген шинаны қосып тұратын екі жапсырмадан тұрады. Ламельмен пышақ 5 және күрек тәрізді жасалған пышақ 6 бұрылу оқшаулатқыштарына қатты бекітіледі 2 де, түйіспе жүйесін құрайды. 125

126 5.5 сурет РНДЗ сериялы сыртқы қондырғыдағы айырғыш Бұрылу оқшаулатқышы, анықтап айтқанда, олардың астыңғы шойын фланецтері бір-бірімен тартқыш арқылы байланысқан 8, сурет 5.5. Айырғышты сөндіргенде оқшаулатқыш 2, сурет 5.5, бір мезгілде өзінің ось төңірегінде жобамен 90 0 градус бұрылады да, пышақтар бір жаққа кетеді. Айырғышты қосқанда, оқшаулатқыштар 2 кері жаққа айналады да, пышақтар қосылады. Айырғыш түйіспелері 10 пышақтардың 5 пен 6 түйісер орнында болады, сурет 5.5. Олар бірқатар пластиналардан, пышаққа 5 бекітілген ламельден 3 және пышақтағы 6 күректен 4, сурет

127 5.6 сурет Айырғыштың алынатын түйіспесі Түйіспедеғі қысым ламельде орнатылған серіппелер 2 арқылы жүзеге асады. Ламельдер пышақпен 5 иілген байланыс арқылы 1 қосылады. Аталмыш айырғыштар қысқы уақыттағы, көк тайғақтағы жұмыс үшін қолайлы (сөндіргенде түйіспе үзіледі және мұзды бұзады). Монтаждау кезінде РНД сериялы үш полюсты айырғышты ортақ рамаға жинайды және көлденең жазығында орналастырады. Үш полюсты бұрылма оқшаулатқыштарының тұтқаларын тұрба тәріздес тартқышпен байлайды және бір жетектен қозғалысқа келтіреді. Айырғыштар жеке полюс түрінде орнатылуы мүмкін. Айырғыштарды басқару қол, тұтқа, құрт немесе электрмеханикалық жетектер арқылы жүзеге асады. РНД сериялы айырғыштар жерге орнатылатын пышақтардан тұруы мүмкін7, сурет 5.5. Жерге орнатылатын пышақтар айырғыштың бір жағымен қоса, екі жағына да орнатыла береді. Мұндай жағдайда шеткі оқшаулатқыштар қалпағында жерге орнатылатын пышақтар үшін арнайы түйіспемен пластиналар орнатылады. Жерге қосу пышақтарын қосқанда, олар айырғышқа жалғанған өткізгіш тізбегін жерге тұйықтайды. Жерге қосу мен жұмыс пышақтарының арасына міндетті түрде қосылған айырғыш кезінде жерге қосу пышақтарының қосылуына мүмкіндік бермейтін механикалық бітеуді орналастырады. 5.7 суретте РНВ-500 сериялы сыртқы қондырғыдағы тік-бұрылмалы айырғыш көрсетілген. Айырғыштың негізі болып болат рама 2 атқарады. Оның соңдарына үш аяқты құрайтын үш еңкейген колонкалардан тұратын тірек оқшаулатқыштары 5 орналасқан. Механикалық беріктікті күшейту үшін колонкалар өзара екі деңгей түтікшелі белбеулермен байланысқан. Тірек оқшаулатқыштарының жоғарғы бөлігінде оқшаулатқыш биіктігімен бір қалыпты кернеуді 127

128 таратуды қамтамасыз ететін, дөңгелек жасалған экрандар 6 мен 12 бекітілген. түрінде 5.7 сурет РНВ /2000 сериялы тік-бұрылмалы айырғыш 5.2 Қысқа тұйықтағыштар және бөлгіштер Қысқа тұйықтағыш электр тізбегіндегі релелік қорғаныстан оның жетегіне сигнал берілгеннен кейінгі жасанды қысқа тұйықталуды жасауға арналған коммутациялық аппарат. Бөлгіш айырғыштың арнайы жетегіне берілген 128

129 командадан кейін токсыздалған тізбекті жылдам жылдам сөндіретін айырғыш. Егер қарапайым айырғышта сөндіру жылдамдығы аз болса, онда бөлгіште сөндіру үрдісі 0,5-1с бөлінеді. 5.8 сурет Бөлгіштер мен қысқа тұйықтағыштардың жұмысын түсіндіретін сызба Трансформатор зақымдалған делік Т1, сурет 5.8. Релелік қорғаныс қысқа тұйықтағыштың QN1 қосылуына импульсті береді. Қысқа тұйықталу тогының ықпалымен ажыратқыш Q1 сөнеді және трансформаторлар Т1, Т2 токсыздалады. Трансформатордың Т1 релелік қорғанысынан Q2 ажыратқыш та сөнеді. Біраз уақыт шыдаған автоматтандырылған сызбадан QR1 бөлгіші сөнеді және кейін қайта Q1 ажыратқышы жанады. Сондықтан, Т2 трансформаторы жұмыс қалпында қалады. Егер апатқа дейін Q4 ажыратқышы сөндірілсе, онда Q1 ажыратқышын қосқанда ол қосылуы мүмкін. Ондай жағдайда, 10кВ шиналарында қорек тұтыну қайтадан қалыптасады. 5.9 суретте қысқа тұйықтағыш конструкциясы мен 110кВ кернеуіндегі бөлгіш келтірілген. Қысқа 129

130 тұйықтағыштың негізінде 1 үстінде қозғалмайтын түйіспесі 3 бар тірек оқшаулатқыш 2 орнатылған. Жылжымалы түйіспе 4 қаттылық қабырғасынан тұрады 6 және қысқа тұйықтағыштың 5 жетек білігінде бекітілген. Қысқа тұйықтағыштың жетегіне серіппелер ықпал етеді. Сөнген жағдайда жетек серіппелері қосылған және қысқа тұйықтағыш қосуға дайын. Қосу қысқа тұйықтағыш негізінде орналасқан, қосатын серіппелерді босататын, электрмагнит жетегіне кернеуді беру арқылы жүзеге асады. Серіппе ықпалымен жылжымалы түйіспе 4 тік жазықта орын алмасады және түйіспені үш жерге қосады. Аталмыш қысқа тұйықтағыштың қосу уақыты 0,15-0,25 с тұрады. 5.9 сурет Қысқа тұйықтағыш пен бөлгіштің конструкциясы Бейтараппен саңылаусыз жерге қосылған жүйелерде бір полюсты қысқа тұйықтағыштар, ал оқшауланған бейтарап желілерінде қосқанда екі фазалық қысқа тұйықталуды жасайтын екі полюстілер орнатылады. ОД-110 сериялы полюс бөлгіші РНД сериялы екі колонкалы айырғыш түріндей болады. ОД-110 бөлгіш, сурет 5.9 б, жоғары бөлігіне пышақтар қатты бекітілген 7, бұрылма оқшауламалық колонкалар орнатылған 8, 130

131 тірек рамадан 1 тұрады. Колонкалар қозғалысқа серіппелік жетекпен электрмагниттік басқарумен бірге жүзеге асырылады. Бөлгіш қосылған қалыпта серіппелік жетекте орналасқан ілгіште ұсталып тұрады. Сөндіруге команда берілген кезде серіппе босайды және бөлгіш түйіспелері 0,4-0,5с уақытында айырылады. Жоғарыда сипатталған қысқа тұйықтағыштар мен бөлгіштер жұмыс жасауының (0,5-1с) көп уақытынан тұрады. Ол қазіргі кездегі электр жүйесін қамтамасыз ете алмайды. Қазір бұл уақытты 0,08-0,12с дейін төмендету міндеті қойылып отыр. Сондай-ақ қарастырылған аппараттар көп мұз бен қатты аяздарда сенімді жұмыс жасамайтынын көрсету қажет. Болашықты болып элегазды қысқа тұйықтағыштар мен бөлгіштерді қолдану табылады суретте 110кВ кернеудегі элегазды қысқа тұйықтағыштың түйіспелі камерасы келтірілген. Қысқа тұйықтағыштың түйіспелі камерасы фарфорлы цилиндрден 1 және екі түйіспеден, қозғалмайтын 2 мен жылжымалыдан 3 тұрады. Розетке түрлес қозғалмайтын түйіспе 2 ток жіберуші шинамен қосатын шығарғыш болады. Жылжымалы түйіспе 3 иілген байланыс 7 арқылы жерге қосу шинасымен қосылған. Түйіспе камерасының полюсы 0,3 МПа жетіспеу қысымымен бірге элегазбен толтырылған. 131