Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ

Transcript

1 Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ Bίκυ Καραγεώργου ικηγόρος- ιδάκτωρ Ευρωπαϊκού ηµοσίου ικαίου και ικαίου Περιβάλλοντος αρδανελίων Αθήνα ΚΕΥWORDS: ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ, ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΚΙΟΤΟ, ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ, ΕΜΠΟΡΙΑ ΡΥΠΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείµενο της εισήγησης είναι το πλέγµα των πολιτικών και των νοµικών εργαλείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών. Στο πρώτο µέρος (Ι) σκιαγραφείται το διεθνές θεσµικό πλαίσιο στον τοµέα αυτό, ενώ στη συνέχεια (ΙΙ) παρουσιάζεται το γενικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής για τις κλιµατικές αλλαγές. Στο τρίτο µέρος (ΙΙΙ) αναλύεται το θεσµικό πλαίσιο για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Στο τέταρτο µέρος (ΙV), παρουσιάζεται το θεσµικό πλαίσιο για την υιοθέτηση των ευέλικτων µηχανισµών του Πρωτοκόλλου του Κιότο στην κοινοτική έννοµη τάξη, ενώ στον επίλογο (V) γίνεται µια συνολική θεώρηση της ευρωπαϊκής πολιτικής για τις κλιµατικές αλλαγές αλλά και των προσπαθειών που θα πρέπει να κάνει η Ελλάδα στον τοµέα αυτό. Vicky Karageorgou Lawyer, PhD in European Public And Environmental Law Dardanelion Athens KEYWORDS: CLIMATE CHANGE, KYOTO PROTOCOL, RENEWABLE ENERGY SOURCES, EMISSIONS TRADING SUMMARY This paper aims at analyzing the European Legal Framework for copying with climate change in a comprehensive and systematic way. In the first section (I) the international legal regime for combating climate change is presented briefly. In the second section (II) emphasis is given on the general framework of European Climate Change, while in the third section (III) the legal framework for promoting the use renewable energy sources at European level. In fourth section (IV) special attention is paid on the introduction of the Kyoto Flexible Mechanisms into the European legal order and especially on the Directive 87/2003 establishing an emissions trading scheme, while in the last section (IV) some general conclusions are presented. 1

2 Τα ακραία καιρικά φαινόµενα, τα οποία ήταν ιδιαίτερα έντονα το καλοκαίρι του 2003, αποτελούν µια σηµαντική απόδειξη ότι οι κλιµατικές αλλαγές δεν βρίσκονται πια στο επίπεδο της επιστηµονικής αβεβαιότητας. Αποτελούν πλέον ένα γεγονός µε οικονοµικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες, το κόστος των οποίων δεν µπορεί εύκολα να προβλεφθεί και να υπολογιστεί. Καταρχάς θα παρουσιασθεί συνοπτικά το ισχύον θεσµικό πλαίσιο για τις κλιµατικές αλλαγές σε διεθνές επίπεδο, δηλαδή η Σύµβαση-Πλαίσιο όσο και το Πρωτόκολλο του Κιότο δίνοντας έµφαση στο ρόλο της ΕΕ τόσο κατά την υιοθέτηση των εργαλείων αυτών όσο και κατά την εφαρµογή τους σε κοινοτικό επίπεδο. Στη συνέχεια θα εξετασθούν οι ευρωπαϊκές πολιτικές για τις κλιµατικές αλλαγές, ενώ ιδιαίτερη αναφορά θα γίνει και στις εθνικές µας πολιτικές για τα θέµατα αυτά. Ι. ΤΟ ΙΕΘΝΕΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 1. Η ΣΥΜΒΑΣΗ-ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ Η Σύµβαση-Πλαίσιο των Ηνωµένων Εθνών για τις Κλιµατικές Αλλαγές συνιστά το πρώτο βασικό νοµοθέτηµα που θέσπισε η διεθνής κοινότητα µε στόχο την αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών. Η Σύµβαση τέθηκε σε ισχύ στις και έχει ήδη κυρωθεί από 188 χώρες και περιφερειακούς οργανισµούς οικονοµικής ολοκλήρωσης, συµπεριλαµβανοµένης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (στοιχεία από τη Γραµµατεία της Σύµβασης: ). Οι χώρες της ΕΕ περιλαµβάνονται στις χώρες του Παραρτήµατος Ι της Σύµβασης, για τις οποίες ισχύουν (καταρχήν) οι ειδικές υποχρεώσεις της παραγράφου 2 του άρθρου 4 της Σύµβασης-Πλαίσιο σχετικά µε τον περιορισµό των ανθρωπογενών εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι η κανονιστική σηµασία της Σύµβασης έγκειται στο ότι θεσπίζει ένα γενικό πλαίσιο αρχών και υποχρεώσεων στον τοµέα της κλιµατικής πολιτικής (άρθρα 3 και 4 αντίστοιχα),ενώ η γενικότερη συνεισφορά της είναι ότι αποτυπώνεται στο κείµενο της η επίτευξη µιας στοιχειώδους συναίνεσης ανάµεσα σε διαφοροποιηµένα και αντιτιθέµενα διεθνή πολιτικά και οικονοµικά συµφέροντα καθώς και σε αµφίσηµα επιστηµονικά δεδοµένα 1. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο άρθρο 4 της Σύµβασης-Πλαίσιο ( εσµεύσεις), όπου ορίζεται, µεταξύ άλλων, ότι τα Συµβαλλόµενα Μέρη, «προωθούν και συνεργάζονται για την ανάπτυξη, την εφαρµογή και διάδοση, συµπεριλαµβανοµένης της µεταφοράς τεχνολογιών, πρακτικών και διαδικασιών που ελέγχουν ή µειώνουν ή αποτρέπουν τις ανθρωπογενείς εκποµπές αερίων θερµοκηπίου που δεν ελέγχονται από το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ σε όλους τους σχετικούς τοµείς, συµπεριλαµβανοµένων των τοµέων της ενέργειας, των µεταφορών, της βιοµηχανίας, της γεωργίας, της δασοκοµίας και της διαχείρισης αποβλήτων». Η Σύµβαση θεµελιώνει συνεπώς και µια υποχρέωση στα κράτη-µέλη για καλόπιστη και ενεργό συµµετοχή στη διεθνή προσπάθεια για µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου 2, η οποία είναι άρρηκτα δεµένη τόσο µε την υποχρέωση διεθνούς 1 Βλ. Κ. Κατσιµπάρδης, Το ιεθνές ίκαιο για τις κλιµατικές αλλαγές, Αθήνα 2002, σ Βλ. Β. Καραγεώργου/Α. Παπαπετροπουλος/Π.Πατρώνος, ιεθνείς και Ευρωπαϊκές εσµεύσεις για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στην ιστοσελίδα του περιοδικού "Νόµος και Φύση"( Ιούλιος

3 περιβαλλοντικής συνεργασίας όσο και µε το βασικό κανόνα του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου για τη µη πρόκληση σηµαντικής ζηµίας σε ξένο κράτος ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΟΥ ΚΙΟΤΟ Το Πρωτόκολλο του Κιότο στη Σύµβαση-Πλαίσιο των Ηνωµένων Εθνών για τις Κλιµατικές Αλλαγές αποτελεί το πιο σηµαντικό κανονιστικό εργαλείο για την αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών, καθώς εξειδικεύει το γενικό πλαίσιο κανόνων και αρχών της Σύµβασης-Πλαίσιο και εµπεριέχει στο άρθρο 3 διαφοροποιηµένους εθνικούς ποσοτικούς στόχους για τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, καταρχάς για τα κράτη του βιοµηχανικού κόσµου. Το Πρωτόκολλο έχει κυρωθεί µέχρι σήµερα από 121 χώρες και περιφερειακούς οργανισµούς οικονοµικής ολοκλήρωσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσχώρησε στο Πρωτόκολλο µε την απόφαση 2002/358, ενώ η χώρα µας έχει κυρώσει το Πρωτόκολλο µε το νόµο 3017/2002. Η κύρωση του Πρωτοκόλλου του Κιότο από τη Ρωσία θα το θέσει σε ισχύ στις 16/02/2005, καθώς το ποσοστό των εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα που προέρχονται από τις χώρες του Παραρτήµατος Ι της Σύµβασης-Πλαίσιο που έχουν έως τώρα κυρώσει το Πρωτόκολλο ανέρχεται στο 44,2% του συνόλου των εκποµπών. Με την κύρωση του από τη Ρωσία θα συµπληρωθεί εποµένως το ποσοστό 10,8% που υπολείπεται, έτσι ώστε να επιτευχθεί σύµφωνα µε το άρθρο 25 το απαιτούµενο 55% επί του συνόλου των εκποµπών για να τεθεί το Πρωτόκολλο σε ισχύ. Σηµαντική διαπραγµατευτική επιτυχία της ΕΕ, που επιβεβαιώνει τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στη διεθνή κλιµατική πολιτική, ήταν η υιοθέτηση του άρθρου 4 του Πρωτοκόλλου, µε το οποίο θεσπίζεται µια ρύθµιση που επιδρά ουσιωδώς στον καθορισµό των ειδικότερων υποχρεώσεων των κρατών-µελών της Ε.Ε. Πρόκειται για το µηχανισµό της «Από Κοινού Ανταπόκρισης στις Υποχρεώσεις 4», που επιτρέπει το συλλογικό υπολογισµό των δεσµεύσεων για µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, τις οποίες έχει αναλάβει κάθε κράτος-µέλος που µετέχει στη σχετική συµφωνία. Σύµφωνα µε την παράγραφο 2 του άρθρου 4, η Ε.Ε. µπορεί συνεπώς να κατανείµει τα βάρη µεταξύ των κρατών-µελών της µέσω µιας διαδικασίας που δεν εµπίπτει στον έλεγχο των λοιπών συµβαλλοµένων µερών. Σε ανάλογη ρύθµιση εσωτερικής κατανοµής-συλλογικού υπολογισµού προέβη το Συµβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος της Ε.Ε. το έτος Η συλλογική κοινοτική δέσµευση για µείωση των εκποµπών είναι της τάξης του -8% έως το έτος 2010, µε βάση υπολογισµού τις εκποµπές του έτους ΙΙ. ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ Η συµφωνία επιµερισµού ή ανακατανοµής των βαρών εντός της ΕΕ (Burden sharing agreement) αποτέλεσε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εργαλείο για την εφαρµογή του Πρωτοκόλλου, καθώς αποτελεί την πρώτη απόπειρα εφαρµογής σε κοινοτικό επίπεδο 3 Βλ. A. Epiney/ W. Scheyli, Umweltvölkerrecht, 2000, σ. 116; U. Beyerlin, Umweltvölkerrecht, 2001, σ. 37 και Βλ. Κ. Κατσιµπάρδης, Η νέα ευρωπαϊκή πολιτική για τις κλιµατικές αλλαγές σε: Γ. Τσάλτας/Κ. Κατσιµπάρδης, Αειφορία και Περιβάλλον-Η Ευρωπαϊκή και Εθνική Πολιτική, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ. 197(201επ). 3

4 της αρχής των κοινών διαφοροποιηµένων ευθυνών των κρατών 5, που θεσπίζεται στο άρθρο 3 παρ. 1 της Σύµβασης-Πλαίσιο για τις κλιµατικές αλλαγές. Η συµφωνία οµαδοποιεί συνθετικά µια σειρά αναπτυξιακών στόχων και επιλογών των κρατών µελών της ΕΕ στον τοµέα της ενεργειακής και συνακόλουθα της οικονοµικής τους πολιτικής, λαµβάνοντας ιδιαίτερα υπόψη τα διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης. Κατά συνέπεια η κοινή δέσµευση του 8% για όλα τα κράτη-µέλη αναδιαµορφώνεται στην απόφαση επιµερισµού των βαρών, που λήφθηκε στο Συµβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος το 1998, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να καταγράφονται µεγέθη µελλοντικών δικαιωµάτων εκποµπών του αερίου του θερµοκηπίου τα οποία κυµαίνονται από 28% για το Λουξεµβούργο έως και +25% για την Ελλάδα και +27% για την Πορτογαλία. Λαµβάνεται συνεπώς µε την απόφαση αυτή ιδιαίτερα υπόψη η µέχρι τότε συµβολή κάθε χώρας στην παραγωγή αερίων του θερµοκηπίου κυρίως µε βάση το επίπεδο της βιοµηχανικής ανάπτυξης και κατά συνέπεια χώρες µε σχετικά µικρό βαθµό βιοµηχανικής ανάπτυξης, όπως η Ελλάδα έχουν κάποια περιθώρια αύξησης των εκποµπών. Η απόφαση αυτή αποτελεί συνεπώς πλοηγό για τα κράτη-µέλη, ώστε να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν αναδιαρθρώσεις σε σηµαντικούς τοµείς της οικονοµίας και της βιοµηχανίας τους, ώστε να πετύχουν το στόχο αυτό έως το Ο δεύτερος σηµαντικός σταθµός της ευρωπαϊκής πολιτικής για τις κλιµατικές αλλαγές ήταν η υιοθέτηση του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος για την αλλαγή του κλίµατος (Ε.Π.Α.Κ) 6 το Μάρτιο του Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Ε.Π.Α.Κ είναι η δυναµική, από την οποία διαπνέεται µε την έννοια ότι οι πολιτικές και τα µέτρα, τα οποία προβλέπει, υπόκεινται σε διαρκή αξιολόγηση όσον αφορά στην αποτελεσµατικότητά τους για την επίτευξη των στόχων, αλλά και όσον αφορά στην οικονοµική αποδοτικότητα τους µε βάση και το πνεύµα του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στη 2 η έκθεση προόδου της Επιτροπής 7 αναφέρονται 42 οικονοµικά αποδοτικά µέτρα για τη µείωση των εκποµπών του αερίου του θερµοκηπίου µεταξύ των οποίων η αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων µέσω της εφαρµογής των κατάλληλων ρυθµίσεων, η χρήση οικονοµικών εργαλείων, όπως οι περιβαλλοντικοί φόροι και η υιοθέτηση ευέλικτων µηχανισµών της αγοράς, όπως η εµπορία ρύπων κ.λ.π. Η αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών µε την υιοθέτηση των κατάλληλων µέτρων αποτελεί, επίσης και µια από τις βασικές προτεραιότητες του 6 ου Προγράµµατος ράσης για το Περιβάλλον. Ειδικότερα, στο Πρόγραµµα ορίζεται ότι θα πρέπει να ληφθούν ειδικά µέτρα για την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας, την εξοικονόµηση ενέργειας και την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Υπογραµµίζεται, επίσης, η ανάγκη αλλαγής του ενεργειακού µοντέλου και της µετατόπισης του βάρους στις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, µε στόχο να αποτελούν το 12% της συνολικής παραγωγής ενέργειας µέχρι το έτος 2010 (Άρθρο 5, 2. (ii), (c). 5 Βλ. B. Kellersmann, Die gemeinsame, aber differenzierte Verantwortlichkeit von Industriestaaten und Entwicklungsländer für den Schutz der globalen Umwelt, Berlin -New York 2001, σ. 289επ. 6 European Action Programme for Climate Change, COM (2000), 88 final. 7 Progress Review of the European Action Programme for Climate Change: Can we meet our Kyoto targets, April

5 Στη συνέχεια θα δοθεί ιδιαίτερη έµφαση σε δύο βασικούς άξονες της ευρωπαϊκής πολιτικής για τις κλιµατικές αλλαγές: Καταρχάς στο θεσµικό πλαίσιο για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, καθώς χωρίς την αύξηση της χρήσης τους στο επίπεδο των στόχων, που ορίζονται στο 6 ο Πρόγραµµα ράσης, δεν θα καταστεί δυνατή η επίτευξη των δεσµεύσεων του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Περαιτέρω θα εξετασθεί το θεσµικό πλαίσιο, που αφορά στην υιοθέτηση στην κοινοτική έννοµη τάξη των ευέλικτων µηχανισµών του Πρωτοκόλλου του Κιότο και κυρίως του µηχανισµού της εµπορίας ρύπων, αλλά και των µηχανισµών της κοινής εφαρµογής και της καθαρής ανάπτυξης. IΙΙ. ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ 1. H οδηγία 2001/77 για τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας Το πιο βασικό κείµενο για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας είναι η οδηγία 2001/77, µε την οποία υλοποιείται η σχετική πρόβλεψη του 6 ου Προγράµµατος ράσης. Η οδηγία, όπως προκύπτει και από τους αιτιολογικούς λόγους 3 και 14, αποτελεί σηµαντικό εργαλείο για τη συµµόρφωση µε τις δεσµεύσεις του Πρωτοκόλλου του Κιότο, καθώς η προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας µπορεί να συµβάλει καταλυτικά στην κατεύθυνση αυτή 8. Η πιο σηµαντική κανονιστική ρύθµιση της οδηγίας έγκειται στη θέσπιση της υποχρέωσης των κρατών- µελών να θεσπίσουν ενδεικτικούς εθνικούς στόχους για το ποσοστό του ηλεκτρισµού που θα παράγεται από ΑΠΕ έως το 2010 και να υποβάλλουν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τις σχετικές αναφορές (άρθρο 3 παρ. 2). Ειδικότερα στο Παράρτηµα ορίζεται ότι οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας πρέπει να αποτελούν το 12% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας και το 22% της ηλεκτρικής ενέργειας έως το Επιπρόσθετα, προβλέπεται ότι το 14% της ηλεκτρικής ενέργειας, που προέρχεται από τις ανανεώσιµες πηγές, δεν θα πρέπει να παρέχεται από µεγάλα ηδροηλεκτρικά έργα. Παρότι -όπως έχει ήδη επισηµανθεί- οι στόχοι αυτοί είναι ενδεικτικοί, η συστηµατική ερµηνεία του κανονιστικού περιεχοµένου της οδηγίας και των στόχων που εµπεριέχει µε το πλέγµα των υπόλοιπων ρυθµίσεων για την εκπλήρωση των δεσµεύσεων του Πρωτοκόλλου του Κιότο έχει ως αποτέλεσµα οι στόχοι να αποκτούν ολοένα και µεγαλύτερη κανονιστική βαρύτητα. Η οδηγία, άλλωστε, ορίζει στην παρ. 4 του άρθρου 3 ότι η Επιτροπή θα παρακολουθεί την πρόοδο που θα έχουν επιτελέσει τα κράτη-µέλη όσον αφορά στην επίτευξη των στόχων και εφόσον κριθεί απαραίτητο µπορεί να προτείνει τη λήψη µίας σειράς µέτρων, µεταξύ των οποίων και η θέσπιση υποχρεωτικών στόχων όσον αφορά στην παραγωγή ανανεώσιµων πηγών στη συνολική ηλεκτροπαραγωγή κάθε κράτους-µέλους. Πρέπει εξάλλου να υπογραµµισθεί ότι η οδηγία αφήνει στη διακριτική ευχέρεια των κρατών-µελών να επιλέξουν τα µέτρα, που θα υιοθετήσουν για την επίτευξη των στόχων που θεσπίζει. Οι νοµοθετικές παρεµβάσεις των κρατών-µελών 9 θα πρέπει 8 Βλ. Η-J. Koch, Umweltrecht, 2002, σ. 392; Ν. Βασιλάκος, Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας. Προβλήµατα και προοπτικές, εκέµβριος 2003, σε: Αγορά και Ενέργεια, Τεύχος 1, σ Ένα πολύ σηµαντικό νοµοθετικό εργαλείο για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας που ανταποκρίνεται πλήρως στο γράµµα και το πνεύµα της οδηγίας κυρίως όσον την άρση των 5

6 ωστόσο να κινούνται στην κατεύθυνση της µείωσης ή και της άρσης των ρυθµιστικών-γραφειοκρατικών εµποδίων για την παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ, όπως προβλέπεται τόσο στον αιτιολογικό λόγο 20 όσο και στο άρθρο 6 της οδηγίας. Το περιθώριο διακριτικής ευχέρειας των κρατών-µελών περιορίζεται σηµαντικά όσον αφορά στη διασφάλιση της πρόσβασης των ηλεκτροπαραγωγών από ΑΠΕ στο δίκτυο διανοµής, καθώς η οδηγία προβλέπει την υποχρέωση των κρατών-µελών να θεσπίσουν τα κατάλληλα µέτρα, ώστε να διασφαλίζεται η απρόσκοπτη ή ακόµη και προνοµιακή πρόσβαση στο δίκτυο διανοµής ενέργειας του ρεύµατος, που παράγεται από ανανεώσιµες πηγές ενέργειας. Τα κράτη µέλη θα πρέπει επίσης να διασφαλίσουν µέσα στα δύο πρώτα χρόνια από την έναρξη εφαρµογής της οδηγίας ότι η παραγωγή ρεύµατος από ΑΠΕ θα γίνεται µε αντικειµενικά, διαφανή και µη διακριτικά κριτήρια, έτσι ώστε να αναπτυχθεί µια κοινή αγορά ρεύµατος από ανανεώσιµες πηγές στο πλαίσιο της ΕΕ, το οποίο θα διαθέτει και την κατάλληλη πιστοποίηση. 2. Η οδηγία για τη χρήση καυσίµων από βιοµάζα Η άλλη σηµαντική νοµοθετική πράξη της Ένωσης για την ενίσχυση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας είναι η οδηγία 2003/30 για την προώθηση των βιοκαυσίµων στον τοµέα των µεταφορών. Βασικός στόχος της οδηγίας είναι -όπως ορίζεται στο άρθρο 1- να συµβάλει στην εκπλήρωση των δεσµεύσεων του Πρωτοκόλλου του Κιότο για τη µείωση των εκποµπών στον κρίσιµο τοµέα των µεταφορών. Τα κράτη-µέλη θα πρέπει συνεπώς -σύµφωνα µε το άρθρο 3 της οδηγίας- να προβούν στη λήψη των κατάλληλων πολιτικών και µέτρων, ώστε η χρήση των βιοκαυσίµων να αποτελεί το 2% στο σύνολο των καυσίµων που χρησιµοποιούνται στις µεταφορές έως το 2005 και το 5, 75% έως το Η ειδική αναφορά για τις ανανεώσιµες πηγές στο Σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος Τέλος θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι ειδική µνεία για τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας γίνεται και στο Σχέδιο Ευρωπαϊκού Συντάγµατος (Τµήµα 10, Άρθρο ΙΙΙ- 157).Η διάταξη αυτή σε συνδυασµό µε την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης, την αρχή της ενσωµάτωσης, την αρχή της υψηλής περιβαλλοντικής προστασίας και των άλλων περιβαλλοντικών αρχών του κοινοτικού δικαίου, που κατοχυρώνονται εκεί, δηµιουργεί µια ισχυρή κανονιστική βάση για την προώθηση των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. ΙV. OΙ ΕΥΕΛΙΚΤΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΚΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΙΟΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 1. Η νέα κοινοτική οδηγία 2003/87 για το σύστηµα εµπορίας ρύπων Καθοριστικής σηµασίας για την ενεργειακή και περιβαλλοντική πολιτική των κρατών- µελών είναι η νέα οδηγία 2003/87, µε την οποία θεσπίζεται ένα κοινοτικό σύστηµα εµπορίας ρύπων. Με την οδηγία αυτή υιοθετείται στην κοινοτική έννοµη τάξη ένας από τους τρεις ευέλικτους µηχανισµούς του Πρωτοκόλλου του Κιότο δηλαδή το σύστηµα εµπορίας ρύπων, που θεσπίζεται στο άρθρο 17. Οι άλλοι δύο µηχανισµοί είναι ο µηχανισµός καθαρής ανάπτυξης (άρθρο 12 του Πρωτοκόλλου) και ο µηχανισµός κοινής εφαρµογής (άρθρο 6 του Πρωτοκόλλου του Κιότο) γραφειοκρατικών εµποδίων και τη διασφάλιση της απρόσκοπτης πρόσβασης στο δίκτυο είναι ο Γερµανικός Οµοσπονδιακός Νόµος για τις ανανεώσιµες πηγές (Erneubare Energie gesetz) 6

7 αα) Οι ρυθµίσεις της νέας κοινοτικής οδηγίας Η οδηγία 2003/87 10 θεσπίζει το πρώτο περιφερειακό σύστηµα εµπορίας ρύπων αποτελώντας υλοποίηση της απόφασης της ΕΕ να καταστεί το Πρωτόκολλο του Κιότο δεσµευτικό κείµενο για τα κοινοτικά όργανα και τα κράτη-µέλη παρότι δεν έχει τεθεί σε ισχύ διεθνώς. Βασικός στόχος της οδηγίας, όπως ορίζεται στο άρθρο 1, είναι η µείωση των εκποµπών του διοξειδίου του άνθρακα µε οικονοµικά αποδοτικό τρόπο µέσω της χρήσης του µηχανισµού της εµπορίας των ρύπων. Ειδικότερα το άρθρο 2 παρ. 1 παραπέµπει στο Παράρτηµα ΙΙ της οδηγίας, όπου και ορίζεται ότι για την περίοδο θα επιδιωχθεί η µείωση των εκποµπών του διοξειδίου του άνθρακα, που συνιστούν το 60-80% των συνολικών αερίων του θερµοκηπίου. Περαιτέρω στο άρθρο 2 παρ. 1 της οδηγίας ορίζεται ότι στο πεδίο εφαρµογής της εµπίπτουν οι δραστηριότητες που περιλαµβάνονται στο Παράρτηµα I της οδηγίας. Πρόκειται για ορισµένες ιδιαίτερα ενεργοβόρες βιοµηχανικές δραστηριότητες, ενώ θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι στο πεδίο εφαρµογής της οδηγίας δεν περιλαµβάνεται ο τοµέας των µεταφορών και η χηµική βιοµηχανία. Ειδικότερα οι δραστηριότητες που εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής της οδηγίας για το εµπόριο των ρύπων είναι οι ακόλουθες: οι µονάδες Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας ( ΕΗ), τα ϊυλιστήρια, η Χαλυβουργία, η Τσιµεντοβιοµηχανία, η Κεραµοποιία, οι µεταλλοβιοµηχανίες, οι βιοµηχανίες χάρτου και οι βιοµηχανίες µε µονάδες καύσης άνω των 20 ΚΜ. Ειδικά για τη χώρα µας υπολογίζεται ότι στο πεδίο εφαρµογής της οδηγίας εµπίπτουν περίπου 60 βιοµηχανικές εγκαταστάσεις. Όλες οι βιοµηχανικές εγκαταστάσεις και οι µονάδες παραγωγής ενέργειας οφείλουν σύµφωνα µε το άρθρο 4 της οδηγίας από να διαθέτουν άδεια, η οποία θα έχει εκδοθεί από τις αρµόδιες αρχές και θα περιλαµβάνει ορισµένο αριθµό δικαιωµάτων εκποµπών. Η κατανοµή των αδειών γίνεται µε βάση τις ρυθµίσεις του Εθνικού Σχεδίου Κατανοµής ρύπων (άρθρα 9, 11 και Παράρτηµα ΙΙΙ). Σε περίπτωση που οι ιδιοκτήτες των βιοµηχανικών εγκαταστάσεων δεν παραδίδουν αριθµό δικαιωµάτων ίσο προς τις επιτρεπόµενες εκποµπές των εγκαταστάσεών τους στη διάρκεια του έτους, τότε ή θα πρέπει να αγοράσουν επιπλέον άδειες από τις βιοµηχανίες, οι οποίες έχουν χαµηλότερες εκποµπές από το επιτρεπόµενο όριο και κατά συνέπεια διαθέτουν τις επιπλέον άδειές τους, ή θα πληρώσουν αυστηρά πρόστιµα σύµφωνα µε το άρθρο 16 της οδηγίας. Η κατάρτιση ενός Εθνικού Σχεδίου Κατανοµής ρύπων και η χορήγηση αδειών µε βάση τις ρυθµίσεις του δηµιουργεί νέα δεδοµένα για τις ενεργειακές πολιτικές των Κρατών- µελών, καθώς τόσο η χάραξη όσο και η υλοποίηση των εθνικών ενεργειακών και των οικονοµικών πολιτικών υπό ευρύτερη έννοια θα βρίσκεται πλέον υπό τη στενή παρακολούθηση της Επιτροπής. Κι αυτό γιατί το Εθνικό Σχέδιο Κατανοµής Ρύπων, στο οποίο πρέπει να περιγράφονται λεπτοµερώς τόσο οι πολιτικές και τα µέτρα για τη µείωση των εκποµπών µε στόχο την εκπλήρωση των υποχρεώσεων που πηγάζουν από το Πρωτόκολλο του Κιότο, όσο και η συνολική ποσότητα των εκποµπών που θα 10 Από την πλούσια ξενόγλωσση βιβλιογραφία για την οδηγία 2003/87 βλ. J. Schlüter, Emissionsrechtehandel ante portas, Neue Verwaltungszeitschrift (NVwZ), 2003, σ. 1213επ; L.O Michaelis/Ch. Holtwisch, Die deutsche Umsetzung der europäischen Emissionshandelrichtlinie, Neue Juristische Woche (NJW), 2004, σ. 2127επ; Ηοltwitch/Fajardo del Castilio/Ticha', Strengthening European Environmental Law in an enlarged Union, 2004, σ. 179επ. 7

8 κατανεµηθεί στη βιοµηχανία και στους παραγωγούς Ενέργειας µε άδειες, υπόκειται στην έγκριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σύµφωνα µε το άρθρο 9 παρ. 3 της οδηγίας. Θα πρέπει επίσης να υπογραµµισθεί ότι σε θεσµικό επίπεδο η οδηγία προβλέπει τη θέσπιση αρµόδιας αρχής (άρθρο18) η οποία θα είναι υπεύθυνη για τη συνολική λειτουργία του συστήµατος των αδειών εκποµπών συµπεριλαµβανοµένης και της χορήγησής του σύµφωνα πάντοτε µε τις ρυθµίσεις του Εθνικού Σχεδίου Κατανοµής ρύπων. ββ) Συµπέρασµα Συµπερασµατικά θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι -όπως καταδεικνύεται και από την παραπάνω παρουσίαση- η λειτουργία του συστήµατος εµπορίας ρύπων αφενός απαιτεί τη θέσπιση ενός ευρύτατου κανονιστικού και θεσµικού πλαισίου καθώς και µηχανισµών παρακολούθησης γεγονός που συνεπάγεται υψηλό διοικητικό κόστος και κόστος εφαρµογής (administrative-and implementation cost). Το κόστος αυτό θα πρέπει πάντοτε να συναρτάται µε τα επιδιωκόµενα οφέλη όσον αφορά στη µείωση των εκποµπών. Αφετέρου είναι αξιοσηµείωτο ότι είναι αρκετά δύσκολη η θέσπιση ενός ποσοτικοποιηµένου περιγράµµατος όσον αφορά στους εθνικούς στόχους µείωσης των εκποµπών, οι οποίοι θα επιµεριστούν στους βιοµηχανικούς κλάδους που εντάσσονται στο σύστηµα. Περαιτέρω και ο καταµερισµός των δικαιωµάτων ρύπανσης ανά βιοµηχανικό κλάδο είναι µια ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία, η οποία απαιτεί µια διαδικασία διαβούλευσης για την εξασφάλιση συναίνεσης, ενώ ειδική πρόβλεψη θα πρέπει να γίνει και για να µην πριµοδοτηθούν όσον αφορά στις άδειες εκποµπών εταιρείες που δεν έχουν λάβει µέτρα µείωσης έναντι εταιρειών που έχουν µειώσει τις εκποµπές του µέσω αυτοδεσµεύσεων ή άλλων µέτρων. Τέλος δεδοµένης και της δυσλειτουργίας του εργαλείου όσον αφορά στη συγκέντρωση αδειών σε οικονοµικώς ισχυρά υποκείµενα και της δηµιουργίας εστιών ρύπανσης (hot spots) καθίσταται σαφές ότι το σύστηµα της εµπορίας ρύπων θα πρέπει να λειτουργεί συµπληρωµατικά σε σχέση µε τα άλλα εργαλεία κλιµατικής πολιτικής και µάλιστα στο πεδίο, όπου η χρήση του είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική δηλαδή στη µείωση των εκποµπών του θερµοκηπίου από ορισµένες στατικές πηγές ρυπάνσεις και εκεί µε την τήρηση συγκεκριµένων αυστηρών προϋποθέσεων. 2. Το σχέδιο οδηγίας για τη διεύρυνση της ευρωπαϊκής αγοράς ρύπανσης Όταν η Επιτροπή κατέθεσε την πρόταση για τη µετέπειτα οδηγία 87/2003, δεν είχαν ληφθεί οι Αποφάσεις των Συµβαλλοµένων Μερών της Σύµβασης-Πλαίσιο για τις κλιµατικές αλλαγές, γνωστές και ως Συµφωνίες του Μαρακές. Στις Συµφωνίες αυτές περιέχεται µια σειρά ρυθµίσεων για την επιχειρησιακή προώθηση των άλλων δύο µηχανισµών του Πρωτοκόλλου του Κιότο, δηλαδή του µηχανισµού της από Κοινού Εφαρµογής (Joint implementation Mechanism) και του Μηχανισµού της Kαθαρής Aνάπτυξης (Clean Development Mechanism). Kατά συνέπεια πριν από τη δηµοσίευση της οδηγίας 87/2003 στην Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, η Επιτροπή είχε ήδη καταθέσει πρόταση 11 τροποποίησης της στην οποία θεσπιζόταν η διεύρυνση της 11 Proposal for a Directive amending the Directive establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community, in respect of the Kyoto Protocol 's project mechanisms, Brussels , COM (2003), 403 final. 8

9 αγοράς ρύπανσης µέσω της υιοθέτησης των δύο άλλων ευέλικτων µηχανισµών στην ευρωπαϊκή έννοµη τάξη. Kεντρικό ζητούµενο του σχεδίου οδηγίας είναι να τεθούν σε λειτουργία οι µηχανισµοί αυτοί και να αναγνωρισθούν οι πιστωτικές µονάδες ρύπανσης που προέρχονται από αυτούς ως ισοδύναµες µε τις µονάδες ρύπων που προέρχονται από το µηχανισµό του συστήµατος εµπορίας ρύπων. Ειδικότερα ο Μηχανισµός "Κοινής Εφαρµογής" που θεσπίζεται στο άρθρο 6 του Πρωτοκόλλου, αφορά sτην υλοποίηση µιας επενδυτικής δράσης για την αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών µεταξύ των χωρών του Παραρτήµατος 3 του Πρωτοκόλου, που υπόκεινται σε συγκεκριµένους περιορισµούς των εκποµπών τους. Πρόκειται δηλαδή είτε για αναπτυγµένες χώρες ή για χώρες που η οικονοµία τους είναι στο στάδιο της µετάβασης. Η πραγµατοποίηση του επιχειρηµατικού αυτού σχεδίου χορηγεί αφενός στη χώρα που το υλοποιεί πιστοποιηµένες µονάδες εκποµπών τις οποίες µπορεί να χρησιµοποιήσει για την επίτευξη του δικού της εθνικού στόχου και αφετέρου η χώρα στην οποία υλοποιείται (host country) απολαµβάνει όλα τα οφέλη της επένδυσης, όπως η χρήση νέων τεχνολογιών και η ύπαρξη λιγότερων ρύπων εξαιτίας της χρήσης τους. Η διαφορά του µηχανισµού της "Κοινής Εφαρµογής" µε το µηχανισµό της "Καθαρής Ανάπτυξης" που θεσπίζεται στο άρθρο 12 του Πρωτοκόλλου είναι ότι ο τελευταίος αφορά στην υλοποίηση επενδυτικών προγραµµάτων από τα βιοµηχανικά συµβαλλόµενα µέρη στις αναπτυσσόµενες χώρες µε στόχο την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης. Και στην περίπτωση αυτή τα βιοµηχανικά κράτη κερδίζουν Πιστοποιηµένες µονάδες εκποµπών για την εκπλήρωση του εθνικού τους στόχου, ενώ τα αναπτυσσόµενα κράτη απολαµβάνουν τα πλεονεκτήµατα της πραγµατοποιούµενης επένδυσης. Η λειτουργία των δύο µηχανισµών αυτών στο πλαίσιο µιας διευρυµένης ευρωπαϊκής αγοράς ρύπων αποσκοπεί στην επίτευξη του στόχου µείωσης των εκποµπών µε οικονοµικά αποδοτικό τρόπο, χωρίς ωστόσο να θίγεται στο ακέραιο η περιβαλλοντική ακεραιότητα του όλου συστήµατος 12. Από την άλλη πλευρά στην πρόταση της οδηγίας υποστηρίζεται ότι οι πιστοποιηµένες µονάδες εκποµπών που θα προέρχονται από τους δύο αυτούς µηχανισµούς θα αποτελούν την πλειονότητα των πιστωτικών µορίων στο πλαίσιο του κοινοτικού συστήµατος 13. ιαφαίνεται συνεπώς µια έµφαση στην υλοποίηση οικονοµικά αποτελεσµατικών πολιτικών, χωρίς πάντοτε να διασφαλίζεται κατάλληλα και η περιβαλλοντική συµβατότητα. Αυτό ενισχύεται επίσης και από το γεγονός ότι η πρόταση της Επιτροπής αποφεύγει τουλάχιστον στην παρούσα φάση να ορίσει "οροφή ρύπανσης" δηλαδή ποσοτικοποίηση των δικαιωµάτων ρύπανσης που θα επιτρέπεται να εκπορεύονται από τους δύο αυτούς µηχανισµούς. V. EΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η Ευρωπαϊκή Πολιτική για τις κλιµατικές αλλαγές αποτελεί το πιο συνεκτικό κανονιστικό πλαίσιο σε περιφερειακό αλλά και σε παγκόσµιο επίπεδο όσον αφορά στην αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών. Θα πρέπει επίσης να υπογραµµισθεί ότι έχει τόσο µια εσωτερική όσο και µια εξωτερική διάσταση µε την έννοια ότι αφενός επιδιώκει να πετύχει τις δεσµεύσεις του Πρωτοκόλλου του Κιότο σε επίπεδο ευρωπαϊκής έννοµης τάξης, ενώ αφετέρου επιδιώκει σταθερά να θέσει την κύρωση του και συνακόλουθα την εφαρµογή του στο επίκεντρο της διεθνούς περιβαλλοντικής ατζέντας. 12 Βλ. COM (2003), όπ.π (σηµ. 17), σ Βλ. COM (2003), όπ.π (σηµ. 17), σ.6. 9

10 Υπό το πρίσµα συνεπώς µιας συνολικής θεώρησης, η ευρωπαϊκή πολιτική για τις κλιµατικές αλλαγές κρίνεται ικανοποιητική και εν µέρει πρωτοποριακή. Ο δρόµος ωστόσο για τη χάραξη και υλοποίησης µιας σχετικά περιβαλλοντικά δίκαιης κλιµατικής πολιτικής που θα συνδυάζεται µε την οικονοµική αποδοτικότητα είναι ακόµη αρκετά µακρύς, καθώς υπερισχύει ειδικά στην κλιµατική πολιτική η οικονοµική αποδοτικότητα της περιβαλλοντικής αποτελεσµατικότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπερασπιζόµενη το µοντέλο του κοινωνικού κράτους δικαίου οφείλει συνεπώς να συµβάλει µε συγκεκριµένα µέτρα και πολιτικές στην σύζευξη της περιβαλλοντικής δικαιοσύνης (fairness) µε την οικονοµική αποδοτικότητα στο συνολικό φάσµα των πολιτικών της για την αειφόρο ανάπτυξη, καθώς και αυτών για την κλιµατική αλλαγή. Όσον αφορά στη χώρα µας θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι είναι απαραίτητο να γίνουν πολλά και σηµαντικά βήµατα στην κατεύθυνση της συγκρότησης µιας συνεκτικής και περιβαλλοντικά αποτελεσµατικής πολιτικής για τις κλιµατικές αλλαγές. Ειδικότερα όσον αφορά στην προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας -παρά την ύπαρξη ενός σχετικά ικανοποιητικού θεσµικού πλαισίου( Ν. 2244/1994, Ν. 2773/1999 για την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και Ν. 2941/2001 για την απλοποίηση ίδρυσης ΑΕ, αδειοδότηση ανανεώσιµων πηγών ενέργειας) η προώθησή τους παρακωλύεται σηµαντικά τόσο εξαιτίας των γραφειοκρατικών διαδικασιών όσο και εξαιτίας της απουσίας ενός ειδικού χωροταξικού σχεδιασµού για τη χωροθέτηση των αιολικών πάρκων. Επίσης απουσιάζουν τα απαραίτητα κίνητρα στη νοµοθεσία για την προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (π.χ φοροαπαλλαγές για την αγορά και εγκατάσταση ηλιακών θερµοσιφώνων). Περαιτέρω θα πρέπει να επισηµανθεί ότι παρατηρείται µια αργοπορία της χώρας µας να ενσωµατώσει την κοινοτική νοµοθεσία για τις κλιµατικές αλλαγές, έχοντας ως χαρακτηριστικό παράδειγµα την οδηγία 2003/87, όπου ούτε έχουµε αποστείλει στην Επιτροπή το Εθνικό Σχέδιο Κατανοµής ρύπων ούτε έχουµε προετοιµάσει το σχετικό νοµοθετικό πλαίσιο. Η θέσπιση του κατάλληλου νοµοθετικού πλαισίου για την ενσωµάτωση της κοινοτικής νοµοθεσίας σε συνδυασµό µε την αναθεώρηση του Εθνικού Προγράµµατος για την αντιµετώπιση των κλιµατικών αλλαγών, ώστε να περιλαµβάνει µια σειρά συγκεκριµένων ποσοτικοποιηµένων στόχων για τους διάφορους τοµείς, (ενέργεια, µεταφορές) αλλά και πολιτικών και µέτρων θα πρέπει να αποτελεί εθνική προτεραιότητα, καθώς οι κλιµατικές αλλαγές -εάν δεν αντιµετωπισθούν αποτελεσµατικά- θα έχουν σηµαντικές επιπτώσεις στο πολύτιµο φυσικό κεφάλαιο της χώρας ως βάση της οικονοµικής και κοινωνικής µας ανάπτυξης. ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - United Nations Development Programme, World Energy Assessment: Energy and the Challenge of Sustainability, S.Οberthör/H.Ott, The Kyoto Protocol - International climate policy for the 21 st century, Springer Publications, Berlin Ch.Theobald/C. Theobald, Grundzüge des Energiewirtschaftsrechts, München

11 - Κ. Κατσιµπάρδης, Το ιεθνές ίκαιο για τις κλιµατικές αλλαγές, Βιβλιοθήκη περιβαλλοντικού ικαίου 9, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα T. Wälde, EU Energy Law and Policy, Bundesministerium für Umweltschutz, Climate Change Policy in Germany as of October 2003, Thematic Paper ( - Bundesministerium für Umweltschutz, Renewable Energy, Current German and European legislation and more, Thematic Paper ( - IUCN, Adrian Bradbrook/Richard Ottinger (Eds.) Energy law and sustainable development, Environmental Policy and Law Paper No. 47, Ελληνικό Γραφείο της Greenpeace, Στέλιος Ψωµάς, Αιολική ενέργεια ή κλιµατικές αλλαγές, Β έκδοση, Απρίλιος Ν. Βασιλάκος, Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας. Προβλήµατα και προοπτικές, εκέµβριος 2003, σε: Αγορά και Ενέργεια, Τεύχος 1, σ Conference Issue Paper, Renewables 2004, International Conference for Renewable Energy Sources, Federal Ministry for Economic Cooperation and Development and Ministry for Environment, Nature and Nuclear Energy (2004). - Janet Sawin, National Policy Instruments, Thematic Background Paper prepared for the International Conference for Renewable Energy Sources, Bonn Josi Goldemberg, Rationale for Renewable Energies, Thematic Background Paper prepared for the International Conference for Renewable Energy Sources, Bonn A. Steiner/Th.Wild/A.Bradbook, International Government Arrangements, Thematic Background Paper prepared for the International Conference for Renewable Energy Sources, Bonn J. Kruger/W.Pizer, The EU Emissions Trading Directive: Opportunities and potential pitfalls, Discussion paper, April W. Hyll/A.Köppl/St. Schleicher, Implementing the EU Emissions Trading Directive, WIFO-Policy letter, 4/2004 ( - Cl. Stewing, Emissionshandel in der Europäischen Union, Berlin-New York (Heymanns Verlag), K. Mehrbrey/A. Reuter, Europäischer Emissionshandel, Nomos Verlag, Baden- Baden, Dezember Emissionshandel in Deutchland, Zeitschrift für Europäisches Umwelt- und Planungsrecht ( Februar 2004, σ Κ. Κατσιµπάρδης, Ενεργειακός σχεδιασµός και κλιµατικές αλλαγές: µια σηµαντική νοµολογιακή εξέλιξη, σε: Γνώµες (Φεβρουάριος 2004). - Απ. Παπακωνσταντίνου, Νοµολογία του ΣτΕ για το Περιβάλλον (2004/I), σε: Άρθρα (Φεβρουάριος 2004). - EU, European Commission, IP/04/322, Climate Change: All provisions of the Kyoto Protocol now legally binding in the EU (March 2004). 11