ΙΙ. Το δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης., σελ. 13. α. Φορείς. β. ιαστάσεις.

Transcript

1 ΕΥΣΤΑΘΙΑ Π. ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΜΕ ΘΕΜΑ «ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ» ΑΘΗΝΑ

2 ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ «ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ» Α Γενικό µέρος Ι. Η θρησκευτική συνάθροιση. Το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης, σελ α. Η θρησκευτική συνάθροιση. Έννοια αυτής., σελ. 1. β. Το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης σύµφωνα µε το άρθρο 13 του Συντάγµατος., σελ γ. Το συνταγµατικό δικαίωµα της εν γένει συνάθροισης σύµφωνα µε το άρθρο 11 του Συντάγµατος., σελ ΙΙ. Το δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης., σελ. 13. α. Φορείς. β. ιαστάσεις. ΙΙΙ. Το δικαίωµα του συνέρχεσθαι., σελ α. Το δικαίωµα του συνέρχεσθαι. Η έκτασή του, σελ β. Προϋποθέσεις στην άσκηση του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι», σελ IV. Η θεσµική εφαρµογή της θρησκευτικής ελευθερίας και των θρησκευτικών πεποιθήσεων, σελ V. Γενικές οριοθετήσεις που προβλέπονται ρητά από το Σύνταγµα., σελ α. Η τήρηση της δηµόσιας τάξης. β. Η µη προσβολή των χρηστών ηθών. Β Ειδικό µέρος I. Ειδικές µορφές συγκεντρώσεων διακήρυξης των θρησκευτικών πεποιθήσεων (λατρευτικού και µη χαρακτήρα)., σελ II. Ειδική οριοθέτηση που προβλέπεται από το Σύνταγµα., σελ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ, σελ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ, σελ. 24 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, σελ I. Ελληνική Βιβλιογραφία.,σελ II. Ξένη Βιβλιογραφία.,σελ. 25 SUMMARY, page 25-1-

3 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ Α Γενικό µέρος Ι. Η θρησκευτική συνάθροιση. Το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης α. Η θρησκευτική συνάθροιση. Έννοια αυτής. Θρησκευτική συνάθροιση επί λατρεία είναι η συνάθροιση των οπαδών µιας θρησκείας προς θρησκευτική κατάνυξη για δοξολογία και προσευχή προς το Θεό, η οποία πραγµατοποιείται σύµφωνα µε τους τύπους και τα έθιµα της εν λόγω θρησκείας. Θρησκευτική δε συνάθροιση µε τελετουργικό χαρακτήρα είναι εκείνη η οποία µπορεί να γίνεται προς τιµήν των Αγίων ή για την ικανοποίηση ατοµικών θρησκευτικών αναγκών όπως π.χ. το βάπτισµα, ο γάµος, η κηδεία κ.λπ. Η θρησκευτική συνάθροιση προστατεύεται ανεξαρτήτως του τόπου στον οποίο αυτή λαµβάνει χώρα. Κι αυτό γιατί η διατάραξη δεν διαφέρει καθόλου από την ιεροτελεστία που τελείται µέσα στο ναό, από τη διατάραξη της βάπτισης ή του γάµου που τελείται στο σπίτι ή της λιτανείας που τελείται στο δρόµο. Αξιόποινη θεωρείται επίσης και η διατάραξη από πρόθεση της θρησκευτικής συνάθροισης. Αυτή δε υπάρχει όταν µε όχληση ή µ οποιονδήποτε άλλο τρόπο παρενοχλείται η οµαλή διεξαγωγή του σκοπού της συνάθροισης, δηλαδή η λατρεία ή η τελετή. Επί του προκείµενου απαιτείται να έχει πραγµατοποιηθεί διατάραξη και όχι απλή προσπάθεια διατάραξης. Καθόλου δεν απαιτείται ο δράστης της διατάραξης να ενεργεί στο τόπο της θρησκευτικής συνάθροισης, αρκεί µόνο το αποτέλεσµα της ενέργειάς του να διαταράσσει την τελούµενη λατρεία ή τελετή. 1 1 Άρθρο 200 του Π.Κ. - 2-

4 β. Το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης σύµφωνα µε το άρθρο 13 του Συντάγµατος. Από το άρθρο 3 1 και το άρθρο 13 1 και 2, από τα οποία κατοχυρώνεται το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας και για τους οπαδούς της επικρατούσας θρησκείας, απαγορεύοντας κάθε ενέργεια της Πολιτείας µε την οποία θα παραβιαζόταν η ελευθερία της θρησκευτικής τους συνείδησης ή η ελευθερία της λατρείας τους, σαφώς συνάγεται ότι στην Ελλάδα κατοχυρώνονται και οι Ιεροί Κανόνες οι οποίοι διέπουν την ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας και οι ιερές παραδόσεις, αλλ αυτή η συνταγµατική κατοχύρωση δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι επεκτείνεται και στους Κανόνες ή στις Παραδόσεις οι οποίες αναφέρονται σε ζητήµατα αποκλειστικά διοικητικής φύσης, τα οποία όχι µόνο δεν µπορούν να έχουν την εσωτερική σηµασία των δογµατικών, αλλά ρυθµίζεται και από τη φύση τους, ως επί το πλείστον, σύµφωνα µε τις ανάγκες και περιστάσεις της κοινωνίας. Από το άρθρο 13 κατοχυρώνεται το ατοµικό δικαίωµα της ελεύθερης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας, τόσο της ιδιωτικής, όσο και της δηµόσιας, παρά τους οπαδούς των διαφόρων θρησκειών και δογµάτων, σύµφωνα µε την έννοια των σχετικών συνταγµατικών διατάξεων, µε την προϋπόθεση του χαρακτήρα της θρησκείας ως γνωστής και όχι κρυφής, της µη προσβολής της δηµόσιας τάξης ή των χρηστών ηθών και της µη διενέργειας θρησκευτικού προσηλυτισµού, η οποιαδήποτε άλλη επέµβαση κατά της επικρατούσας θρησκείας. 2 Από τις παραγράφους 1, 2 και 4 του άρθρου 13 προκύπτει ότι απ αυτές κατοχυρώνεται ναι µεν στην Ελλάδα το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, αφετέρου δε οι εκδηλώσεις αυτού, δηλαδή, τόσο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης όσο και της ελευθερίας της λατρείας, πλην όµως η άσκηση του δικαιώµατος αυτού τελεί υπό τον όρο της τήρησης των γενικών νόµων του κράτους, της µη προσβολής στην 2 Η τελευταία αυτή σκέψη της απόφασης δεν είναι ακριβής, γιατί το άρθρ. 13 απαγορεύει γενικά τον προσηλυτισµό, όχι δε µόνο κατά της επικρατούσας θρησκείας, όπως όριζε το 16ε

5 Ελλάδα της δηµόσιας τάξης και των χρηστών ηθών και της εκπλήρωσης των καθηκόντων τους προς το κράτος. Παρατηρήσεις Με το άρθρ. 13 προστατεύεται το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας που περιλαµβάνει, ειδικότερα, την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης 3 (παράγραφος 1) και την ελευθερία της λατρείας (παράγρ. 2). Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αναλύεται στα 18 εξής επί µέρους δικαιώµατα του ατόµου. 4 α. Στην ελευθερία να πρεσβεύει τη θρησκεία της αρεσκείας του και όχι την υποχρεωτική κατά το άρθρ. 3 παράγρ. 1 επικρατούσα στην Ελλάδα θρησκεία. β. Στην ελευθερία να µην πιστεύει σε θρησκεία, δηλ. να είναι άθρησκος ή ακόµη και άθεος. γ. Στο δικαίωµα του καθενός να τηρεί µυστικές τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις άλλά και να τις εκδηλώνει όταν αυτός θέλει. Συνεπώς κανένας δε µπορεί να υποχρεωθεί από την πολιτεία να δηλώσει σε τι πιστεύει. 5 δ. Στο δικαίωµα του καθενός να µεταβάλλει, και µάλιστα κατ επανάληψη, θρήσκευµα ή και ν αποβάλλει απλώς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. ε. Η απόλαυση των αναγνωριζοµένων δικαιωµάτων υπέρ του ατόµου από την έννοµη τάξη δεν επιτρέπεται να εξαρτάται από τις οποιεσδήποτε θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Αυτό ορίζεται και στο άρθρ. 5 2 ( = αδιακρίτως θρησκευτικών πεποιθήσεων), αλλά κυρίως µε τη νέα διάταξη του εδ. Β της 1, που ορίζει ότι: η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές 3 Υποστηρίζεται από τον Ανδρ. Γαζή, η επίδραση του Συντ. Επί του αστικού δικαίου, στα ηµοσιεύµατα του Ελλ. Ινστ. ιεθνούς και Αλλοδ. ικαίου Νο9 (Η επίδραση του Συντ. του 1975 ), 1976, σελ. 21 σηµ Βλ. περισσότερα στον Αν. Μαρίνο, σελ. 102 επ. και Αρ. Μάνεση σελ. 251 επ. 5 Βλ. εξαιρέσεις του τελευταίου αυτού κανόνος εις Αν. Μαρίνον σελ

6 κρυφά. 8 Το Σ., όµως, θέτει και επιπλέον περιορισµούς στην άσκηση της πεποιθήσεις του καθενός. Προφανώς και η απόλαυση των κοινωνικών, των αστικών κλπ. δικαιωµάτων δεν είναι δυνατόν να εξαρτηθεί από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός. 6 Το εδ. Β της 1 είναι διατυπωµένο περιληπτικά, άλλωστε η ξερή γραµµατική ερµηνεία του δεν θα έχει λογική θεµελίωση. Ελευθερία της λατρείας σηµαίνει τη δυνατότητα του ατόµου να εξωτερικεύει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις και ν ασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα, άρα προϋποθέτει άτοµο θρησκευόµενο µε τη γενική έννοια του όρου. Όπως τονίζεται χαρακτηριστικά, η λατρεία προϋποθέτει τη θρησκευτική συνείδηση και µάλιστα θετική και εντεταγµένη σε ορισµένο θρήσκευµα ή δόγµα, του οποίου και αποτελεί εκδήλωση. 7 Η ελεύθερη όµως άσκηση της λατρείας προϋποθέτει, κατά την 2, θρησκεία γνωστή, δηλ. που έχει φανερές δοξασίες και δόγµατα όχι λατρείας, ορίζοντας ότι τα άτοµα, κατά τις λατρευτικές τους εκδηλώσεις, δεν επιτρέπεται να προσβάλλουν τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη ή να διεξάγουν προσηλυτισµό. 9 Τα δικαιώµατα της συνάθροισης και της ένωσης για θρησκευτικούς σκοπούς είναι απόρροια της ελευθερίας της άσκησης της θρησκείας, και όχι της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, συνάθροισης ή ένωσης και κατοχυρώνονται από την ειδική διάταξη του άρθρ και όχι από τις γενικές διατάξεις των άρθρων 11 και 12. Η διαφορετική νοµική θεµελίωση έχει ως κύρια συνέπεια ότι η συνταγµατική προστασία των δικαιωµάτων αυτών, εφόσον ασκούνται για θρησκευτικούς σκοπούς, δεν περιορίζεται στους Έλληνες πολίτες, όπως κατά τα άρθρ. 11 και 12, αλλά αναφέρεται και στους αλλοδαπούς και ηµεδαπούς. Ουσιώδες για κάθε θρησκεία είναι και το δικαίωµα της συνάθροισης. Στο µέτρο που οι συναθροίσεις αυτές γίνονται στο πλαίσιο 6 Βλ. οµοίως Αρ. Μάνεση σελ. 2525, Γ. Βλάχου, το Σύνταγµα της Ελλάδος, 1979, σελ. 57 σηµ. 14, Ανδρ. Γαζή, ευθ ανωτ, σελ. 21/22. 7 Οµοίως ο Αρ. Μάνεσης, σελ Αρ. Μάνεσης σελ Βλ. Άρθρ του Σ. - 5-

7 της λατρείας (π.χ. για την τέλεση θείας λειτουργίας ή µιας λιτανείας) προστατεύονται από την κατοχύρωση της ελευθερίας της λατρείας που αναπτύχθηκε πιο πάνω. Άλλες συναθροίσεις θρησκευτικού χαρακτήρα προστατεύονται από την γενική κατοχύρωση της ελευθερίας της άσκησης της θρησκείας. Και στις δύο περιπτώσεις είναι εφαρµοστέες για την θρησκεία οι ειδικές διατάξεις του άρθρ και όχι οι γενικές διατάξεις του άρθρ. 11 του Συντ. Και εδώ η πρακτική διαφορά συνίσταται κυρίως στο ότι το δικαίωµα του συναθροίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς δεν ανήκει µόνο στους Έλληνες πολίτες, όπως το δικαίωµα του άρθρ. 11, αλλά και στους αλλοδαπούς και τους ηµεδαπούς. 10 γ. Το συνταγµατικό δικαίωµα της εν γένει συνάθροισης σύµφωνα µε το άρθρο 11 του Συντάγµατος. Οι διατάξεις του άρθρ. 11 του Συντάγµατος, όπως καταρχήν και όλες οι άλλες διατάξεις του περί των θεµελιωδών δικαιωµάτων 11, είναι επιτακτικές και ισχύουν αµέσως. 12 Οι διατάξεις αυτές κατοχυρώνουν µόνο το δικαίωµα συνάθροισης και δεν περιέχουν οποιαδήποτε θεσµική εγγύηση. 13 Στη γερµανική επιστήµη αµφισβητείται το ζήτηµα αν οι αντίστοιχες διατάξεις του άρθρ. 8 του θεµελιώδους Νόµου της Βόννης περιέχουν και µια θεσµική εγγύηση από την παραδοσιακή έννοιά της («Institutsgarantie» ή «Institutionelle Garantie»). Την καταφατική λύση του ζητήµατος αυτού φαίνεται να υποστηρίζει ο R. W. Füsslein Υποστηρίζεται από τον αγιόγλου, Στα δικαιώµατα της συνάθροισης και της ένωσης για θρησκευτικούς σκοπούς, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, σελ Βλ. Α. Ράικου, Παραδόσεις Συνταγµ. ικαίου, τ. Β, τεύχος Α, σ. 104 επ. 12 Έτσι και ο I. von Münch (στο «Bonner Kommentar» άρθρ. 8, Zweitbearbeitung, σ. 7, αριθ.. περιθ. 10) προκειµένου για τις διατάξεις του άρθρ. 8 του Θεµελιώδους Νόµου της υτ. Γερµανίας. 13 Βλ. περί των θεσµικών εγγυήσεων γενικά στο ίδιο έργο, σ. 79 επ. 14 Vereins-und Versammlungsfreiheit, εις Neumenn Nipperdey Scheuner, Die Grundrechte, r. II, 1954, σ. 443: «Daneben wird in Atr.8 GG auch das Institut der Versamlung als eine Für die Demokratie unentbehrliche Form Πρβλ. v. Mangoldt Klein, op. cit., r. I, σ

8 Το δικαίωµα συνάθροισης είναι αναµφίβολα ένα θεµελιώδες δικαίωµα (Grundrecht). Αµφίβολη είναι µόνο η ειδικότερη φύση αυτού. Συγκεκριµένα, είναι αµφίβολο αν το δικαίωµα είναι πολιτικό ή ατοµικό. Η πολιτική φύση του δικαιώµατος (status activus) υποστηρίχθηκε στην παλαιότερη ελληνική επιστήµη της κρατικής εξουσίας. Ειδικότερα, ο Ν.Ν. Σαρίπολος 15 υποστήριξε ότι «το δικαίωµα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι για πολιτικούς σκοπούς θεωρείται ως πολιτικό δικαίωµα» και ότι τα δικαιώµατα αυτά «δεν θεωρούνται ως καθαρά ατοµική δικαιώµατα» αλλά ως µικτής φύσης. Εξάλλου, ο Αλέξανδρος Σβώλος 16 επαίνεσε τη µεγάλη πολιτική σηµασία του δικαιώµατος. Η πολιτική φύση του δικαιώµατος υποστηρίζεται και στη γερµανική επιστήµη. Συγκεκριµένα, αυτό χαρακτηρίζεται ως ένα ενεργητικό («aktives Statusrecht») 17 ως ένα «πολιτικό» ή «δηµοκρατικό θεµελιώδες δικαίωµα» («politisches» ή «demokratisches Grundrecht»). 18 Άλλη γνώµη, η οποία επικράτησε στην επιστήµη, 19 θεωρεί το δικαίωµα ως ένα ατοµικό δικαίωµα (status negativus ή status libertatis, negatices Statusrecht) και του κλασικού καταλόγου. Τη γνώµη αυτή υιοθέτησε και η νοµολογία Op. cit., r. Γ, σ.162, 164, σηµ Α. Σβώλου, οι στην ύπαιθρο συναθροίσεις κατά το Ελληνικό ηµόσιο ίκαιο και η νοµοθετική τους ρύθµιση (1916) που αναδηµοσιεύτηκε στη συλλογή του ίδιου. 17 Βλ. Dietel Gintzel, op. cit., σ. 1 K. Doehring, Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, εκδ. 2 η, 1980, σ. 322, όπου ο περιορισµός της συνταγµατικής κατοχύρωσης του δικαιώµατος υπέρ των Γερµανών δικαιολογείται πλήρως από το επιχείρηµα ότι αυτό θεωρήθηκε ως ένα «typisch politisches Recht, Teil also den sog. Status activus des Staatsburgers». 18 Βλ. Herzog. εις Maunr Dürig Herzog, op. cit., r. I, άρθρ. 8, σ. 1 επ, όπου όµως επικρίνεται η γνώµη αυτή. 19 Α. Μάνεση, Ατοµικές Ελευθερίες, α, 1981, σ. 20 Α. Ράικου, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τ. Β, τεύχ. Α, σ. 17Α. Σβώλου Γ. Βλάχου, op. cit., r. Β, α. 206 Fusslein Vereins und Versammlundsfreiheit, εις Neumann Nipperdey Scheuner, op. cit. R. II, σ. 443 v. Mangoldt Klein, op. cit., r. I, σελ 301, αρ. 3 v. Münch, στο «Bonner Kommentar», άρθρ. 8 Zweitbearbeitung, σ. 7 επ, αρ, περιθ Βλ. τις αποφ. 580/1972 της Ολοµ. Του ΣτΕ (ΝοΒ.20, σ. 824) και 782/1979 του. Τµήµ. Του Α.Π. που κατατάσσει το δικαίωµα «µεταξύ των ατοµικών δικαιωµάτων», καθώς και την απόφ /1976 του Μονοµ. Πληµ. Αθηνών (ΝοΒ 24, σ.819). Βλ. επίσης των αριθ. 28/ , επίσηµη γνωµοδότηση του Αντεισαγγελέα του Α.Π. Λ. Γιδόπουλου (Θέµις, 1934, σ. 719) και την εισήγηση του Σ. Πλασκοβίτη στην αρ. 207/1967 απόφ. Της Ολοµ. του Σ.τ.Ε. (ΝοΒ, 15, σ. 251_. Η απόφ. Του δυτικογερµανικού Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου, που παρατέθηκε πιο πάνω (σηµ. 16), χαρακτηρίζει επίσης το δικαίωµα ως «ατοµικό δικαίωµα» («Freiheitsrecht»). - 7-

9 Η γνώµη αυτή είναι ορθότερη. Η πολιτική σηµασία του δικαιώµατος που επαινεί η αντίθετη γνώµη, είναι βέβαια αναµφίβολη. Πράγµατι, το δικαίωµα είναι απόλυτα αναγκαίο για τη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, συµβάλλοντας στο σχηµατισµό της πολιτικής γνώµης και θέλησης. Εντούτοις, ο πολιτικός αυτός σκοπός του δικαιώµατος δεν είναι ο αποκλειστικός σκοπός του. όπως προκύπτει σαφώς από τη διατύπωση και τη συνταγµατική θέση των διατάξεων του άρθρ. 11 του Συντάγµατος, το δικαίωµα κατοχυρώνεται από αυτές εξίσου και για την επίτευξη µη πολιτικών σκοπών. Με άλλα λόγια, η συνταγµατική κατοχύρωση του δικαιώµατος αποβλέπει στην πραγµατοποίηση οποιουδήποτε σκοπού (πολιτικού και µη πολιτικού), που τα άτοµα θεωρούν αναγκαίοι για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Το δικαίωµα είναι πάντοτε ατοµικό, ανεξάρτητα από το σκοπό που επιδιώκεται µε την άσκησή του. Το δικαίωµα συνάθροισης ως ατοµικό δικαίωµα είναι καταρχήν ένα αµυντικό δικαίωµα (Abwehrrecht) των ατόµων κατά των σχετικών επεµβάσεων του κράτους. Στη συνέχεια, το δικαίωµα κατοχυρώνει µια ορισµένη δράση των ατόµων (Handlungs grundrecht), δηλαδή τη συνάθροισή τους. 21 Ειδικότερα, το δικαίωµα µπορεί να ασκείται µόνο µε τη συνεργασία πολλών ατόµων και έτσι κατοχυρώνει µια συλλογική ή οµαδική δράση. Για το λόγο αυτό το δικαίωµα, χαρακτηρίζεται ως ένα δικαίωµα οµαδικής δράσης ή κίνησης. 22 Πάντως, παρά τη δυνατότητα µόνο της συλλογικής άσκησής του εξακολουθεί να είναι ένα προσωπικό δικαίωµα (Individualrecht, individuelles Freiheitsrecht). Με άλλα λόγια, το δικαίωµα ανήκει στα άτοµα και δεν έχει κανένα συλλογικό φορέα. Παρατηρήσεις. Με το άρθρ. 11 καθιερώνεται το δικαίωµα του συνέρχεσθαι ή η ελευθερία των συναθροίσεων. 21 Βλ. D. Merten, Handlungsgrundrechte als Verhaltensgarantien-Zugleich ein Beitrag zur Funktion der Grundrechte, στο Verwaltungs-Archiv, 73, 1982, σ. 103 επ. 22 Βλ. Α. Σβώλου Γ. Βλάχου, op. cit., τ. Β, σ

10 Συνάθροιση είναι η συγκέντρωση στο ίδιο τόπο πολλών ατόµων, κατόπιν προηγούµενης συνεννόησης, για να λάβουν αποφάσεις σε κοινό ζήτηµα. Η συνάθροιση διακρίνεται σε ιδιωτική ή δηµόσια. Βάσει του ορισµού, που δόθηκε από τον νοµοθέτη, για να έχουµε συνάθροιση πρέπει: (1) Να έχουµε συγκέντρωση πολλών. (2) Η συγκέντρωση να γίνει για τον ίδιο σκοπό. (3) Να γίνεται η συγκέντρωση κατόπιν προηγούµενης συνεννόησης. (4) Για λήψη κοινής απόφασης. (5) Να γίνεται µε σκοπό κοινής ενέργειας. Για δεύτερη φορά, η έννοια της συνάθροισης και µάλιστα της δηµόσιας δόθηκε από τον νοµοθέτη µε το αρ. 1 2 του Ν.. 794/1970 «Περί δηµοσίων συναθροίσεων». Έτσι «δηµόσια συνάθροιση θεωρείται αυτή που διοργανώνεται από πριν και αποσκοπεί στην από κοινού εκδήλωση του φρονήµατος ή της γνώµης των προσώπων που µετέχουν ή στην παρακολούθηση διαλέξεων ή στην προβολή των κοινών αιτηµάτων τους». Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα επίσηµα πρακτικά συνεδριάσεων της Βουλής των Ελλήνων, επί των συζητήσεων του Συντάγµατος Κατά Ηλ. Γ. Κυριακόπουλο, όταν λέµε συνάθροιση στη νοµική σηµασία του όρου, εννοούµε την µετά από προηγούµενη συνεννόηση, συγκέντρωση πολλών ατόµων, για σύσκεψη ή για ν ακούσουν κάποιο ρήτορα ή για να λάβουν αποφάσεις από κοινού. Την έννοια της συνάθροισης κατά το άρθρ. 11 του Συντ. της Ελλάδας παρέχει το άρθρ του Κανονισµού Υπηρεσίας Χωροφυλακής, όπως αυτό αναπτύχθηκε διεξοδικά πιο πάνω και τα Επίσηµα Πρακτικά συνεδριάσεων της Βουλής των Ελλήνων, επί των συζητήσεων του Συντ Στο από το άρθρ. 11 του Συντ. της Ελλάδας προστατευόµενο ατοµικό δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» δεν υπάγονται οι συγκεντρώσεις που πραγµατοποιούνται αποκλειστικά για τέλεση θρησκευτικών τελετών ή - 9-

11 για συµµετοχή στη θεία λατρεία ή για εκπλήρωση εµπορικών ή ψυχαγωγικών γενικά σκοπών ή για παρακολούθηση δηµοσίων θεαµάτων ή αθλητικών ή άλλων γενικά αγώνων. Επίσης την πιο πάνω συνταγµατική διάταξη δεν υπάγονται οι συγκεντρώσεις που πραγµατοποιούνται τυχαία και χωρίς προπαρασκευή. Οι συγκεντρώσεις κατά την πιο πάνω έννοια δεν τυγχάνουν συνταγµατικής προστασίας. Γι αυτές εφαρµόζονται οι ειδικές γι αυτές διατάξεις. Η απαγόρευση και η διάλυση των συγκεντρώσεων που αναφέρθηκαν πιο πριν, ενεργείται κατά την ελεύθερη κρίση της αστυνοµικής αρχής και βάση πάντοτε των ειδικών διατάξεων γι αυτές. Ο σκοπός της συνάθροισης δεν έχει καµµία ιδιαίτερη νοµική σηµασία, αρκεί η συνάθροιση να είναι, σύµφωνα µε το Σύνταγµα, ήσυχη. Η εκφώνηση λόγων δεν είναι νοµικά απαραίτητο στοιχείο, γιατί η έννοια της συνάθροισης πληρούται και µε συµβολικές παραστάσεις ή γραπτά συνθήµατα, αρκεί να υπάρχει συνεννόηση µεταξύ αυτών που συναθροίζονται και εκδήλωση γνώµης, φρονήµατος ή αιτήµατος. Κατά τη νοµολογία των Γερµανικών δικαστηρίων θεωρήθηκε, ότι υπήρξε συνάθροιση µολονότι δεν ακούστηκε ούτε λέξη, αλλά είχε αναγραφεί στον πίνακα το κείµενο προτεινόµενης απόφασης, οι δε συναθροισθέντες κλήθηκαν να ψηφίσουν εγγράφως µε τη διανοµή σχετικών εντύπων. Για το λόγο αυτό µπορεί να υπάρξει νοµικά και συνάθροιση κωφαλάλων, αρκεί να µπορούν να συνεννοούνται µεταξύ τους. Ο αριθµός των προσώπων που συµµετέχουν στη συνάθροιση, δεν αποτελεί κρίσιµο στοιχείο της έννοιας της συνάθροισης. Τόσο το Σύνταγµα, όσο και οι σχετικοί νόµοι δεν καθορίζουν τον αριθµό των προσώπων που απαιτούνται για την συγκρότηση συνάθροισης. Η επιστήµη δέχεται ότι περισσότερα από τρία πρόσωπα συγκροτούν συνάθροιση. Αλλά ο αριθµός αυτός δεν αποδίδει τη πραγµατική έννοια. Για να υπάρχει συνάθροιση, πρέπει να ληφθεί υπόψη η επικρατούσα κοινή αντίληψη για τον όρο αυτό, κατά την οποία πρέπει να συνυπάρχουν πολλοί άνθρωποι ή αξιόλογος αριθµός προσώπων

12 Η συνάθροιση διακρίνεται σε ιδιωτική και δηµόσια. Η ιδιωτική συνάθροιση πραγµατοποιείται κατ οίκον ή σε κλειστό γενικά χώρο που δεν είναι προσιτός στον καθένα, αλλά στον οποίο προσέρχονται µόνο εκείνοι που έχουν ειδικές ατοµικές προσκλήσεις. Οι ιδιωτικές συναθροίσεις είναι απολύτως ελεύθερες και δεν υπόκεινται σε περιορισµούς 23 ούτε και µπορεί να παραυρίσκεται σ αυτές η αστυνοµία. Οι δηµόσιες συναθροίσεις διακρίνονται σ αυτές που πραγµατοποιούνται σε κλειστό χώρο, αλλ όπου ο καθένας µπορεί να περάσει καταβάλλοντας και ορισµένο εισιτήριο και σ αυτές που πραγµατοποιούνται στην ύπαιθρο. Το νέο Συντ. σε αντίθεση µε του 1952, εξοµοιώνει τη δηµόσια συνάθροιση σε κλειστό χώρο µε την ιδιωτική συνάθροιση, µε δεδοµένο ότι την προστατεύει απόλυτα, ενώ µε το Σ επιτρεπόταν η παρουσία της αστυνοµίας στις δηµόσιες συναθροίσεις σε κλειστό χώρο, για τον οποίο λόγο έπρεπε να είχε ειδοποιηθεί προηγουµένως. Με το νέο Σ., η αστυνοµία µπορεί να παραυρίσκεται µόνο στις δηµόσιες συναθροίσεις στην ύπαιθρο, που πραγµατοποιούνται, όπως γίνεται δεκτό, σε χώρο που δεν είναι περιτοιχισµένος και προσιτός στον καθένα. 24 ηλαδή υπάρχει η δυνατότητα ν παρίσταται η αστυνοµία, όχι ότι υποχρεωτικά πρέπει να παρίσταται αυτή. Είναι σωστή η παρατήρηση ότι στην περίπτωση αυτή τα αστυνοµικά όργανα θα πρέπει να παραυρίσκονται µε στολή, ώστε να ελέγχεται η παρουσία τους απ αυτούς που συµµετέχουν στη συνάθροισης. 25 Ειδική µορφή των συναθροίσεων στην ύπαιθρο αποτελούν οι λεγόµενες κινητές συναθροίσεις, όπως διαδηλώσεις, πορείες, ποµπές κλπ. Οι θρησκευτικές λιτανείες, κηδείες, περιφορές εικόνων κλπ. στους δρόµους θεωρούνται πράξεις λατρείας και όχι συναθροίσεις. Το Σύνταγµα, όµως, θέτει, και άλλους περιορισµούς στην ελευθερία των δηµοσίων συναθροίσεων. Αυτές είναι δυνατόν να 23 Βλ. Χρ. Σγουρίτσα, σελ. 133/ Βλ. Χρ. Σγουρίτσα, σελ. 134/ Βλ. Γ. Μαύρου, εις Πρακτ. (Γ), σελ. 731/

13 απαγορευθούν µε αιτιολογηµένη απόφαση της αστυνοµικής αρχής σε δύο περιπτώσεις: α) καθολική απαγόρευση κατά τον προγραµµατισµένο χρόνο αν επίκειται απ αυτές σοβαρός κίνδυνος για τη δηµόσια ασφάλεια και β) ειδικώς στον καθορισµένο τόπο από τους οργανωτές ή στον τόπο που έχει οριστεί από την αστυνοµία, οπότε σε κάθε άλλο χώρο είναι δυνατή η πραγµατοποίηση της συνάθροισης στο χρόνο που έχει προγραµµατιστεί «αν απειλείται σοβαρά η διαταραχή της κοινωνικοοικονοµικής ζωής». Η τελευταία φράση, καθώς και η απαίτηση αιτιολογηµένης απόφασης της αστυνοµικής αρχής, τίθεται πρώρα στο Σ (περιορισµένη απαγόρευση). Αιτιολογηµένη απόφαση υπάρχει όταν εκτίθενται σ αυτή προφανώς όχι οι αόριστες έννοιες που χρησιµοποιεί το Σύνταγµα, αλλά οι ειδικοί λόγοι που συντρέχουν κάθε φορά και είναι τέτοιας φύσης, ώστε να δηµιουργούν κατά κοινή πεποίθηση, σοβαρό κίνδυνο για τη δηµόσια ασφάλεια, ή απειλή σοβαρής διαταραχής της κοινωνικοοικονοµικής ζωής, δηλ. η απλή ανωµαλία στις συγκοινωνίες της πόλης για ορισµένο διάστηµα της ηµέρας, δεν δικαιολογεί, κατ αρχήν, την απαγόρευση της συνάθροισης. Κοινός περιορισµός τόσο για τις ιδιωτικές όσο και για τις δηµόσιες συναθροίσεις εισάγεται µε τη διάταξη της 1 που αποτελεί επανάληψη του άρθρ. 10 του Σ. 1952: το δικαίωµα αυτό πρέπει να ασκείται «ήσυχα και χωρίς όπλα». Το άρθρ. 11 ισχύει µόνο για τους Έλληνες, αλλά καλύπτονται και οι αλλοδαποί εν όψει του άρθρ. 11 Σ Α, 26 υπόκειται δε σε αναστολή κατά την εφαρµογή του άρθρ Βλ. Χρ. Σγουρίτσα, σελ. 132 και Κ. Παπαρρηγόπουλο, Πρακτ (Γ), σελ

14 Γραµµική παράσταση της διάκρισης των συναθροίσεων ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ (Άρθρο 294 Καν. Υπηρεσίας ηµόσιες συναθροίσεις Ιδιωτικές συναθροίσεις Από απόψεως δηµόσιας τάξης σε: 1. Ήσυχες 2. Ταραχώδεις 3. Άοπλες 4. Ένοπλες 5. Νόµιµες 6. Παράνοµες Από απόψεως σκοπού σε: 1. Θρησκευτικές 2. Επιστηµονικές 3. Επαγγελµατικές 4. Εργατικές 5. Φοιτητικές 6. Πολιτικές κλπ. ηµόσιες στο ύπαιθρο ηµόσιες σε κλειστό χώρο Κινητές συναθροίσεις - 13-

15 ΙΙ. Το δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης. α. Φορείς. β. ιαστάσεις. ΙΙΙ. Το δικαίωµα του συνέρχεσθαι. α. Το δικαίωµα του συνέρχεσθαι. Η έκτασή του Για πρώτη φορά στο Συνταγµατικό κείµενο τέθηκε ρητή διάταξη, που ρύθµιζε τα του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι». Στα επόµενα του έτους 1864 Ελληνικά Συντάγµατα τέθηκε ρητή διάταξη περί του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι». Το δικαίωµα αυτό είναι θεµελιώδες και ανήκει στις ατοµικές ελευθερίες ή στα λεγόµενα ατοµικά δικαιώµατα. Επίσης το ίδιο δικαίωµα υπάγεται στην ελευθερία της οµαδικής πνευµατικής κίνησης. Το δικαίωµα ή την ελευθερία του «συνέρχεσθαι» αργότερα αναγνώρισαν τα περισσότερα των Ευρωπαϊκών Συνταγµάτων, αρχής γενοµένης από του Σύντ. Του Βελγίου του Από την Οικουµενική διακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου (Ο...Α.) το 1948 αναγνωρίσθηκε το δικαίωµα ή η ελευθερία του «συνέρχεσθαι» σαν ατοµικό δικαίωµα ή ελευθερία και µάλιστα µε το άρθρ. 20 αυτής. Η ίδια αναγνώριση έγινε µε το άρθρο 11 της Σύµβασης της Ρώµης. Το δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» κατά τα Συντάγµατα των άλλων κρατών. Το δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» προστατεύεται στην Ολλανδία από το άρθρο 9 του Συντάγµατός της, στο Βέλγιο από το άρθρ. 19, στη υτ. Γερµανία από το άρθρ. 8, στη ανία από τα άρθρα 79 και 80, στην Ιταλία από το άρθρ. 17, στη Νορβηγία από το άρθρ. 92, στην Αλβανία από το άρθρ. 53, στην Ε.Σ.Σ.. από το άρθρ. 125 και στην Κίνα από το άρθρ. 28 του Συντάγµατός της. Η έκταση του δικαιώµατος. Το άρθρ. 11 του ισχύοντος Συντάγµατος της Ελλάδας αναφέρει: «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωµα όπως συνέρχονται ήσυχα και άοπλα». Από την διατύπωση αυτή του Συντ. προκύπτει, ότι το ατοµικό δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» για πολιτικούς σκοπούς διασφαλίζεται υπέρ µόνον των Ελλήνων και όχι υπέρ όλων των προσώπων. Το δικαίωµα όµως του «συνέρχεσθαι» δεν ασκείται µόνο για πολιτικούς σκοπούς, αλλά γι άλλους - 14-

16 τοιούτους, όπως π.χ. θρησκευτικούς, εκπαιδευτικούς, φιλολογικούς, γυµναστικούς κλπ. Το δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» για σκοπούς µη πολιτικούς διασφαλίζεται και υπέρ των αλλοδαπών, βάσει του άρθρ. 11 της Σύµβασης της Ρώµης. Το άρθρ. 11 της Σύµβασης αυτής αναφέρει: 1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στην ελευθερία του συνέρχεσθαι ειρηνικά και στην ελευθερία του συνεταιρισµού, συµπεριλαµβανοµένου του δικαιώµατος ιδρύσεως µετ άλλων συνδικάτων και προσχωρήσεως σε συνδικάτα µε σκοπό προάσπισης των συµφερόντων του. 2. Η άσκηση των δικαιωµάτων αυτών δεν επιτρέπεται να υπαχθεί σ άλλους περιορισµούς, πέραν αυτών που προβλέπονται από τον νόµο και αποτελούν αναγκαία µέτρα, σε δηµοκρατική κοινωνία, για την εθνική ασφάλεια, τη δηµόσια ασφάλεια, την προάσπιση της τάξης και πρόληψη του εγκλήµατος, την προστασία της υγείας και της ηθικής ή την προστασία των δικαιωµάτων και ελευθεριών τρίτων. Το παρόν άρθρο δεν απαγορεύει την επιβολή νοµίµων περιορισµών στην άσκηση των δικαιωµάτων αυτών από µελών των ενόπλων δυνάµεων της αστυνοµίας ή των διοικητικών υπηρεσιών του κράτους». Συνεπώς συνταγµατική διασφάλιση του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι» υπέρ των αλλοδαπών για πολιτικούς λόγους δεν υφίσταται. Οι αλλοδαποί για σκοπούς µη πολιτικούς δεν στερούνται του δικαιώµατος αυτού και προστατεύονται από το ανωτέρω άρθρο της Σύµβασης της Ρώµης. β. Προϋποθέσεις στην άσκηση του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι» Το δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» επιτρέπεται µε δύο θεµελιώδεις προϋποθέσεις. Η µία προϋπόθεση ορίζεται ρητά από το άρθρ. 11 του ισχύοντος Συντάγµατος, ως ακολούθως: «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωµα, όπως συνέρχονται «ησύχως και αόπλως». Στην έννοια του όρου «ησύχως» νοούνται οι ειρηνικές συναθροίσεις. Όταν λέµε «ησύχως» εννοούµε, ότι επιτρέπονται οι συναθροίσεις, που δεν έχουν εγκληµατικούς και επαναστατικούς εν γένει σκοπούς. Η συνάθροιση η οποία είναι θορυβώδης, λόγω χειροκροτηµάτων, ζητωκραυγών κλπ. δεν απαγορεύεται κατά το Σύντ. και είναι ήσυχος κατ αυτό. Σαν έννοια του - 15-

17 όρου «αόπλως» νοούνται επίσης οι ειρηνικές συναθροίσεις, δηλ. αυτές που πραγµατοποιούνται χωρίς χρήση όπλων. Η δεύτερη προϋπόθεση δεν έχει διατυπωθεί στο άρθρ. 11 του ισχύοντος Συντ., αλλά στο άρθρ. 12 αυτού και θεωρήθηκε, ότι ισχύει επί του δικαιώµατος του «συνέρχεσθαι». Βάσει του άρθρ. 12 του Συντ. οι Έλληνες έχουν το δικαίωµα του «συνέρχεσθαι» τηρούντες τους νόµους, οι οποίοι όµως ουδέποτε δύναται να υπαγάγουν την άσκηση του δικαιώµατος αυτού σε προηγούµενη άδεια. 27 IV. Η θεσµική εφαρµογή της θρησκευτικής ελευθερίας και των θρησκευτικών πεποιθήσεων Το περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας. Το σαφές περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας µπορεί να είναι καθορισµένο µέσω µιας προσεκτικής µελέτης του πρακτικού δικαίου και µ ένα συγκεκριµένο τρόπο από τ άρθρα 19,20, 8 και 3 υπογραµµίζεται από το ισχύον Σύντ. της Ιταλίας. Από αντίθετες διατάξεις επισηµαίνεται ότι είναι διασφαλισµένο σε όλα τα ζώντα άτοµα που βρίσκονται κάτω από τη δικαιοδοσία του Ιταλικού κράτους 28 : 1) Το δικαίωµα να εκδηλώσει κανείς ελεύθερα, µε κάθε µέσο διάδοσης, τη δική του σκέψη σε θέµατα θρησκευτική. 2) Το δικαίωµα της ελεύθερης πίστης, δηλ. το δικαίωµα να σχηµατίζει και να διατηρεί κανείς οποιαδήποτε θρησκευτική πεποίθηση και σχέση προς το θείο επιθυµεί libertas confiteri. 3) Το δικαίωµα να συστήσει οργανώσεις µε θρησκευτικό και λατρευτικό χαρακτήρα. 4) Το δικαίωµα να εκδηλώσει κανείς τη θρησκευτική του λατρεία είτε σε δηµόσιο είτε σε ιδιωτικό χώρο και 5) Το δικαίωµα να συστήσει οργανώσεις µε θρησκευτικό και λατρευτικό χαρακτήρα. 27 Βλ. Πιτσογιάννη, Συναθροίσεις Συγκεντρώσεις, σελ Come si rileva dal testo dell art, 19 Cost, le norme sulla liberta religiosa non riguardano i cittadini, ma tutti gli individui viventi sotto la sorranita dello stato; cio èconforme alla tradizione guiridica della nostra Nazione che, ad es., ancor prima che fosse varato il nuovo ordinamento istituzionale, garantiva con apposite norme della legge penale militare di guerra, art

18 Είναι δύσκολο να προστατευτούν εκείνοι «κοινωνικοί σχηµατισµοί», όπου το άτοµο εκφράζει τα θρησκευτικά του πιστεύω. Ως µέγιστη εγγύηση έχει θεσπίσει ότι ο θρησκευτικός ή λατρευτικός χαρακτήρας µιας οργάνωσης δεν µπορεί ν αποτελεί αιτία ειδικών νοµοθετικών περιορισµών. 29 Συµπεραίνεται από τον ισχύοντα ιταλικό ποινικό κώδικα ότι η ελευθερία να προπαγανδίζει κανείς υπέρ της δικής του πίστης, πρέπει να εκτυλίσσεται µε τρόπο έτσι ώστε να µην προσβάλλει τα θρησκευτικά πιστεύω των άλλων, δηλ. να λέει χωρίς να δίνει έδαφος σε βίαιες πράξεις. 30 Οι ειδικοί κανόνες που αφορούν την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας είναι βασισµένοι στις βασικές αρχές των άρθρων 2, 18 και 21 του Ιταλικού Συντάγµατος: το πρώτο από τα οποία ενισχύει την αναγνώριση των «ειρηνικών δικαιωµάτων του ανθρώπου». 31 Το δεύτερο που παραχωρεί και εγγυάται στους πολίτες την ελευθερία του συνέρχεσθαι για την επιδίωξη κοινών σκοπών. Το τρίτο που κατοχυρώνει σε κάθε περίπτωση την ελευθερία της εκδήλωσης και της διάδοσης της σκέψης. V. Γενικές οριοθετήσεις που προβλέπονται ρητά από το Σύνταγµα. α. Η τήρηση της δηµόσιας τάξης. β. Η µη προσβολή των χρηστών ηθών. Η άσκηση της λατρείας των γνωστών θρησκειών, δεν επιτρέπεται, είτε συνολικά είτε µερικά, προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Το ότι δηλαδή µια θρησκεία είναι γνωστή δεν σηµαίνει ότι οι λειτουργοί ή οι πιστοί της έχουν τη δυνατότητα να προβαίνουν σε τελετουργικές πράξεις που αντίκεινται στα χρηστά ήθη ή στη δηµόσια τάξη. Η άσκηση του δικαιώµατος αυτού δεν επιτρέπεται να υπαχθεί σε περιορισµούς, πέρα των υπό του νόµου προβλεπόµενων και αποτελούντων αναγκαία µέτρα, 29 In merito alle garanzie date alle «formazioni sociali», dove il singolo esplica attività religiosa, occorre tenere presente l esatto ammonimento del BERTOLA. 30 C.f.r. retro. p C.f.r. retro, nota 151 e MAGNI, op ult cit, p

19 σε δηµοκρατική κοινωνία, για την εθνική ασφάλεια, τη δηµόσια ασφάλεια, την προάσπιση της υγείας και την ηθικής ή την προστασία των δικαιωµάτων και ελευθεριών των τρίτων. Καταρχήν τα χρηστά ήθη αποτελούν γενική οριοθέτηση. εν αποτελεί µια συντηρητικού τύπου προσέγγιση περί ηθικής αλλά µια σχέση εµπιστοσύνης και αλληλοκατανόησης. Τα χρηστά ήθη δεν προσεγγίζονται ηθικολογικά. Σε τελική ανάλυση τα χρηστά ήθη είναι η κρατούσα περί δικαίου αντίληψη της κοινωνίας, δηλ. η αντίληψη ενός µέσου συνετού ανθρώπου περί της ηθικής. 32 Β Ειδικό µέρος I. Ειδικές µορφές συγκεντρώσεων διακήρυξης των θρησκευτικών πεποιθήσεων (λατρευτικού και µη χαρακτήρα). Το δικαίωµα του καθενός να διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις (libertas profiteri). Η διακήρυξη αυτή είναι δυνατόν να έχει είτε το χαρακτήρα απλής οµολογίας γύρω από το πιστεύω αυτού που διακηρύσσει, είτε το χαρακτήρα διδασκαλίας που αποσκοπεί στη δηµιουργία οπαδών οµοφρονούντων προς το διδάσκοντα. Για οποιαδήποτε των δύο από τις παραπάνω εκδοχές η διακήρυξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων του καθενός µε την επιφύλαξη πάντοτε για τη διάταξη σχετικά µε τον προσηλυτισµό, είναι καταρχήν ελεύθερη. Κατ αυτό το τρόπο µπορεί να διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις είτε σε ιδιωτικό είτε σε δηµόσιο τόπο (κλειστό ή ανοικτό). Μπορεί κάποιος να µοιράζει φυλλάδια του δόγµατος ή του θρησκεύµατος στο οποίο ανήκει, ή προς συγκεκριµένους παραλήπτες ή προς αόριστο και ανώνυµο αριθµό παραληπτών. Σε κάθε περίπτωση όµως, το πιο πάνω δικαίωµα µπορεί να µπει κάτω από ορισµένους περιορισµούς. Προς αναλυτικότερη αντιµετώπιση του ζητήµατος πρέπει να διακρίνουµε την περίπτωση κατά την οποία η διακήρυξη γίνεται από ένα 32 Βλ. Χρ. Σγουρίτσα, Η ελευθερία της λατρείας και οι συνταγµατικοί περιορισµοί της, ΕΕΝ 21, σελ

20 χωριστά άτοµο ή την περίπτωση κατά την οποία η διακήρυξη γίνεται σε συγκέντρωση θρησκευτικού περιεχοµένου. α. ιακήρυξη θρησκευτικών πεποιθήσεων (πιστεύω) από ένα µόνο άτοµο. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει απόλυτη ελευθερία. Κάθε ένας µπορεί οποιαδήποτε στιγµή και σ οποιονδήποτε χώρο να διαλαλεί ελεύθερα τα θρησκευτικά του πιστεύω. Έτσι µπορούν να χρησιµοποιηθούν γι αυτόν το σκοπό οι δρόµοι, οι πλατείες, τα δηµόσια πάρκα και όλοι γενικά οι χώροι, οι οποίοι κατά το άρθρ. 267 Α.Κ. αποτελούν κοινόχρηστους χώρους. Σ αυτή την περίπτωση το κράτος δεν µπορεί να βάλει πολλούς περιορισµούς σ εκείνους οι οποίοι έχοντας γενικό και απρόσωπο χαρακτήρα, αποβλέπουν στην κατοχύρωση της δηµόσιας τάξης και ασφάλειας ή στην περιφρούρηση της κοινής ησυχίας και ειρήνης. 33 Εννοείται πάντως ότι δεν είναι σύµφωνη προς το Σύνταγµα η απαγόρευση όταν αυτή επιβάλλεται µε το αιτιολογικό ότι τις συγκεκριµένες θρησκευτικές δοξασίες δεν εγκρίνουν ένας, ή περισσότεροι από τους παρευρισκόµενους ή το αστυνοµικό όργανο. Είναι σύµφωνη µε το Σύνταγµα και η διακήρυξη απαγόρευσης θρησκευτικών πεποιθήσεων από κάποιο άτοµο, εφόσον αυτή γίνεται κατά τρόπο που προκαλεί ανωµαλίες γενικά και κινδύνους ή στους περισσότερους πολίτες ή σ αυτόν τον ίδιο που διακηρύσσει όπως π.χ. αυτός που διακηρύσσει τις πεποιθήσεις που επιλέγει γι αυτόν το σκοπό τα καταστρώµατα των δρόµων, εµποδίζοντας την κυκλοφορία των οχηµάτων. Σύµφωνη µε το Σύνταγµα είναι και η απαγόρευση διακηρύξεων θρησκευτικών πεποιθήσεων σε χώρους που είναι αφιερωµένοι στην λατρεία άλλης θρησκείας ή σε κοινόχρηστους χώρους οι οποίοι χρησιµοποιούνται την ώρα αυτή για να τελεστούν λατρευτικές πράξεις π.χ. λιτανεία ή για θρησκευτική συγκέντρωση άλλης θρησκείας. Στις περιπτώσεις αυτές ως αιτιολογία της απαγόρευσης προβάλλεται ο σεβασµός τον οποίο οφείλει να έχει η Πολιτεία απέναντι σε 33 Βλ. Αναστ. Μαρίνο, Η θρησκευτική ελευθερία, σελ

21 κάθε θρησκεία και στην φροντίδα την οποία πρέπει να παίρνει για να προφταίνει βίαια επεισόδια µεταξύ των πολιτών. Όποιες φορές η απαγόρευση δεν οφείλεται στο περιεχόµενο των θρησκευτικών πιστεύω ή στο πρόσωπο αυτού που διακηρύσσει αλλά στο ακατάλληλο του τόπου ή του χρόνου, η απαγόρευση αυτή παύει να ισχύει από τη στιγµή που η διακήρυξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων επιχειρηθεί σε ακατάλληλο τόπο και χρόνο. β. ιακήρυξη θρησκευτικών πεποιθήσεων σε θρησκευτική συγκέντρωση. Η διακήρυξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων µπορεί να γίνει και από πολλούς µαζί σε θρησκευτική συγκέντρωση. Η διακήρυξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων αποτελεί συνάθροιση σύµφωνα µε την έννοια του άρθρ του Συντ. µε την προϋπόθεση ότι η συγκέντρωση δεν θα έχει λατρευτικό χαρακτήρα, γιατί την τελευταία αυτή περίπτωση, αν και δια της λατρείας διακηρύσσει κάποιος, τις θρησκευτικής του πεποιθήσεις, εν τούτοις σκοπός της συγκέντρωσης δεν είναι η διακήρυξη των πεποιθήσεων αυτών, αλλά η λατρεία του Θεού. Έτσι, µόνον οι συγκεντρώσεις οι µη λατρευτικού χαρακτήρα αποτελούν συναθροίσεις σύµφωνα µε την έννοια του άρθρ. 1 1 του Συντ. και προκύπτει το θέµα αν η συνταγµατική αυτή διάταξη ρυθµίζει και συναθροίσεις τέτοιου είδους. Κατά κάποια άλλη γνώµη οι θρησκευτικές συναθροίσεις κατά την διάρκεια των οποίων γίνονται πράξεις και ενέργειες µη λατρευτικές (κηρύγµατα, διαλέξεις) διέπονται υπό των διατάξεων περί συνάθροισης του Συντ. του άρθρου 11. Εναντίον της άποψης αυτής θα ήταν δυνατόν να προβληθούν βάσιµες αντιρρήσεις. Το άρθρ. 11 του Συντ. έχει σκοπό να προστατεύσει κάθε είδους συγκέντρωση, οι οποίες δεν προστατεύονται από άλλες συνταγµατικές διατάξεις. Εφόσον λοιπόν, όταν πρόκειται για το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, στο οποίο περιλαµβάνεται και το δικαίωµα της διακήρυξης σε συναθροίσεις των θρησκευτικών πεποιθήσεων καθενός και γενικά το να συνέρχεται κάποιος για - 20-

22 θρησκευτικούς σκοπούς, υπάρχει ειδική διάταξη η οποία κατοχυρώνει αυτό, δεν είναι αναγκαίο ν ανατρέξουµε στις διατάξεις περί συναθροίσεων του Συντ. για να συµπεριλάβουµε σ αυτές και τις θρησκευτικές συγκεντρώσεις. Η σχετική διάταξη του άρθρ. 13 του Συντ. για την θρησκευτική ελευθερία, ως ειδική, πρέπει να υπερισχύει. Πέρα από τα ανωτέρω, το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας όταν ασκείται όπως πρέπει και δια της εκδηλώσεως σε συγκεντρώσεις των θρησκευτικών πεποιθήσεων, υπήρξε πολύ πριν ιστορικώς, τόσο στην Ελλάδα, όσο και διεθνώς, του ατοµικού δικαιώµατος των συγκεντρώσεων και έτσι, δεν είναι λογικά αποδεκτό ότι καταλήφτηκε ως προς τη ρύθµισή του από το δικαίωµα το οποίο δηµιουργήθηκε αργότερα της συνάθροισης, το οποίο αποτελεί δηµιούργηµα και συνέπεια της θρησκευτικής ελευθερίας. 34 II. Ειδική οριοθέτηση που προβλέπεται από το Σύνταγµα. Η απαγόρευση του προσηλυτισµού. Προσηλυτισµός είναι η προσπάθεια µε αθέµιτα µέσα διείσδυσης στην θρησκευτική συνείδηση του άλλου. Κατά το Σύντ. ο προσηλυτισµός απαγορεύεται: α. Με τον όρο «προσηλυτισµός» χαρακτηρίζεται η ανθρώπινη συµπεριφορά η οποία έχει σκοπό την µεταβολή του θρησκευτικού πιστεύω που άλλου. Ο προσηλυτισµός αποτελεί µορφή θρησκευτικής δράσης, που κατατείνει συνήθως στον προσεταιρισµό του προσηλυτιζο- µένου σε άλλο θρησκευτικό δόγµα. Είναι εποµένως δράση αφενός µεν εναντίον κάποιου θρησκευτικούς δόγµατος, αφετέρου δε δράση υπέρ κάποιου άλλου θρησκευτικού δόγµατος. εν παύει πάντως να αποτελεί προσηλυτισµό η δράση η οποία απλά και µόνον στρέφεται εναντίον συγκεκριµένου δόγµατος χωρίς να εµφανίζεται και ότι είναι δράση υπέρ κάποιου άλλου. Ο προσηλυτισµός είναι εποµένως δράση µε θρησκευτικό προσηλυτισµό, ανθρώπινη δράση µε θρησκευτικούς σκοπούς και επιδιώξεις. 34 Βλ. Αναστ. Μαρίνο, Η θρησκευτική ελευθερία, σελ

23 β. Για να χαρακτηρισθεί η ανθρώπινη συµπεριφορά ως προσηλυτισµός, θα πρέπει να χρησιµοποιεί αθέµιτα µέσα. Το στοιχείο ακριβώς αυτό διακρίνει τον προσηλυτισµό, ως παράνοµη συµπεριφορά, από τον νόµιµο θρησκευτικό προσεταιρισµό, ο οποίος αποτελεί προσπάθεια µε νόµιµα µέσα µεταβολής του δόγµατος των άλλων. Είναι σαφές ότι κατά το σύνταγµα δεν απαγορεύεται η µεταβολή του θρησκευτικού πιστεύω εφόσον γίνεται µέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης ανταλλαγής γνωµών και επιχειρηµάτων. Η εξωτερίκευση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και η χρησιµοποίηση του θρησκευτικού λόγου όχι µόνον για να διακηρυχθεί η θρησκευτική ταυτότητα του δηλούντος αλλά και για θρησκευτικούς σκοπούς, για να µεταπεισθούν δηλ. αλλόθρησκοι, αλλόδοξοι ή άθρησκοι, κατοχυρώνεται συνταγµατικά εφόσον εµπίπτει στο περιεχόµενο της θρησκευτικής συνείδησης. Αθέµιτη είναι η προσέγγιση, εποµένως πρόκειται για προσηλυτισµό, εφόσον για την µεταβολή της θρησκευτικής συνείδησης χρησιµοποιούνται διάφορες παροχές ή υποσχέσεις για παροχές υλικές ή ηθικές. Αθέµιτη είναι επίσης η κατάχρηση της απειρίας ή της εµπιστοσύνης ή η εκµετάλλευση της ανάγκης, της πνευµατικής αδυναµίας ή της κουφότητας του άλλου. 35 Αθέµιτα είναι τα µέσα, τα οποία θα συνιστούσαν εκβίαση ή απάτη αν µε αυτά επεδιώκετο παράνοµο περιουσιακό όφελος. 36 γ. Όπως προκύπτει από την συνταγµατική διάταξη ο προσηλυτισµός απαγορεύεται γενικά. Απαγορεύεται ο προσηλυτισµός υπέρ οποιασδήποτε θρησκείας εποµένως και υπέρ της επικρατούσας θρησκείας. Με άλλη έκφραση, από προσηλυτιστική δράση προστατεύεται όχι µόνον η επικρατούσα θρησκεία, αλλά και όλες οι άλλες θρησκείες Βλ. άρθρ. 2 α.ν.1672/ Βλ. ΠΚ άρθρ. 385 και Στο σηµείο αυτό βρίσκεται η σηµαντική διαφορά της ισχύουσας από τις προηγούµενες συνταγµατικές ρυθµίσεις. Παλαιότερα ο προσηλυτισµός απαγορευόταν µόνον εφόσον διενεργείτο κατά της επικρατούσας θρησκείας. Η απάλειψη της φράσης αυτής από το συνταγµατικό κείµενο διηύρυνε το προστατευτικό πεδίο της διάταξης. Βλ. και ΑΠ997/

24 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 271/32, ΑΠ (Τµ. Β ), Θέµις (1933) σ.19 Φλογερή οµιλία οπαδού Ευαγγελιστών. Η προσβαλλόµενη απόφαση δέχεται ότι η αναιρεσιούσα αίρεση των Ευαγγελιστών, προσπάθησε µε αθέµιτα µέσα να διαδώσει και να καταστήσει επικρατούσα τη θρησκευτική της δοξασία, κηρύττοντας δηµόσια κατά της Ορθόδοξης θρησκείας. Ο οπαδός αυτός των Ευαγγελιστών τα όσα υποστήριξε δηµόσια δεν αποτελούσαν απλή εκδήλωση γνώµης σχετικά µε θρησκευτικά αντικείµενα, όπου το Συντ. επιτρέπει µε το άρθρ. 1 ως θεµελιώδη αρχή το απαραβίαστο δικαίωµα της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, αλλά είναι µέσα αθέµιτα και αντίθετα µε τα χρηστά ήθη. Θεωρεί αυτή την πράξη αξιόποινη σύµφωνα µε το άρθρ. 198 του Π.Κ. και το λόγο αναιρέσεως ως ψευδή ερµηνεία του νόµου και τον απορρίπτει. 4635/77, ΣτΕ (Τµ. ), το Σ του 1978, σελ. 173 και ΝοΒ 1978, σελ. 423, Συγκέντρωση Μαρτύρων του Ιεχωβά Μαγνησίας. Ζητείται, εµπροθέσµως, η ακύρωση της υπ αριθµ. 6423/1-6 ιθ/ απόφασης του ιοικητική της ιοίκησης Χωροφυλακής Μαγνησίας, µέσω της οποίας, απαγορεύτηκε η γνωστοποιηµένη συνάθροιση, από τον πρώτο από τους αιτούντες των οπαδών της θρησκευτικής αίρεσης Μαρτύρων του Ιεχωβά, η οποία επρόκειτο να πραγµατοποιηθεί κατά το χρονικό διάστηµα Επειδή το άρθρο 11 του Σ. ορίζει ότι η απαγόρευση των δηµοσίων συναθροίσεων µπορεί να αναγγέλλεται µόνο ενόψει ορισµένων κατά χρόνο συναθροίσεων και πρέπει να περιορίζεται σε ορισµένο εκάστοτε χρόνο. Εποµένως δεν είναι ανεκτές συνταγµατικά οι απαγορεύσεις των δηµόσιων συναθροίσεων στην ύπαιθρο, οι οποίες απαγγέλλονται για αόριστο χρόνο και, ως εκ τούτου, συνιστούν πράγµατι ανεπίτρεπτη αναστολή του συνταγµατικά κατοχυρωµένου, δικαιώµατος του συνέρχεσθαι

25 Επειδή στην προκείµενη περίπτωση η απόφαση του ιοικητή Χωροφυλακής Μαγνησίας, που επιβλήθηκε, παρατάθηκε από τις ώρας της και γι αόριστο χρόνο. Αλλά και λαµβάνοντας υπόψη την εκδοχή, ότι η ανωτέρα συνάθροιση που απαγορεύτηκε ήταν δηµόσια στην ύπαιθρο, η προσβαλλόµενη απόφαση, ελέγχεται, ως µη νόµιµη, ως αντικειµενική, στις διατάξεις του αρ. 11 του Σ., για το λόγο αυτό, αυτεπαγγέλτως εξεταζόµενο, ως αναγόµενο στην ορθή εφαρµογή του Σ., η απόφαση αυτή πρέπει ν ακυρωθεί, η δε προς κρίση αίτηση, να περιοριστεί, να γίνει δεκτή. 11/ , Α.Π, Θέµις 15 σελ. 575, Γνωµοδότηση αντεισαγγελέως Α.Π, θρησκευτική ελευθερία. Κατάχρηση θρησκευτικής συνάθροισης. 756/52, ΣτΕ (Ολοµ.), Θέµις 1952 σ. 265, Ο Ευαγγελικός ευκτήριος οίκος της Καλλιθέας. 2276/53 ΣτΕ (Ολοµ.), Θέµις 1954 σ. 398, Ναός Ευαγγελικών άνδρο προσηλυτισµού. 788/1966 Βουλ. ιάρκ. Στρατοδ. Ιωαννίνων, Ποιν. Χρ. 1967, σελ. 249, ιατάραξη προσευχής στρατιωτών. 1640/1974 ΣτΕ (Ολοµ.), Υπόθεση της ιεθνούς εκκλησίας του Χριστιανικού όγµατος της Εκκλησίας του Χριστού. 13/1977 Γνωµοδ. Εφετείου Λαρίσης, Ποιν. Χρ. 1978, σελ. 170, ιάλυση συνάθροισης. 1351/1979 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση ευκτήριου οίκου της Εκκλησίας της Πεντηκοστής στην Καβάλα. 2484/1980 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση ευκτήριου οίκου µαρτύρων του Ιεχωβά. 4/1983 Εφ. Κερκύρας, Χριστιανός 22/1983 σ. 158 επ, Υπόθεση περιφοράς του επιταφίου. 4284/1983 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση ευκτήριου οίκου Αποστολικής εκκλησίας της Πεντηκοστής. 4260/1985 ΣτΕ (Τµ. ), ΝοΒ 1986, σ. 604, Υπόθεση Ναού µαρτύρων Ιεχωβά. 1121/1987 ΣτΕ (Τµ. ), Χορήγηση άδειας ίδρυσης ευκτήριου οίκου. 510/1988 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση της ελεύθερης Ευαγγελικής εκκλησίας στο άσος Χαϊδαρίου. 2036/1988 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση ευκτήριου οίκου ελεύθερης Ευαγγελικής Εκκλησίας στην Αγία Βαρβάρα Αττικής. 3805/1989 ΣτΕ (Τµ. ), Ανέγερση ναού Παλαιοηµερολογιτών. 2350/1990 ΣτΕ (Τµ. ), Υπόθεση του ευκτήριου οίκου της Ελεύθερης Ευαγγελικής Εκκλησίας στο Αγρίνιο. 421/1991 Α.Π - 24-

26 (Τµ. ΣΤ ), ΝοΒ 1991 σ.421 Ελλ. ικ σ. 1549, Υπόθεση του παράνοµου ναού των Χιλιαστών στο Ηράκλειο. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το άρθρο 13 της 2 του Σ. ορίζει τα της άσκησης της λατρείας. Συγκεκριµένα, τίθεται το ζήτηµα αν οι θρησκευτικές συναθροίσεις, διέπονται από τη διάταξη του άρθρ ή αντίθετα από αυτή του άρθρ. 11 του Σ. Γίνεται δεκτό ότι, αν η θρησκευτική συνάθροιση έχει λατρευτικό χαρακτήρα, τότε εφαρµόζεται ως ειδική η διάταξη του άρθρ του Σ. Η εφαρµογή των διατάξεων του άρθρ. 11 πρέπει να αποκλειστεί, γιατί διαφορετικά θα περιοριζόταν ανεπίτρεπτα το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας ενόψει των διαφορετικών όρων και περιορισµών άσκησής του. Η συνάθροιση όµως θρησκευτικού σκοπού, που γίνεται πέρα από τις πράξεις λατρείας (π.χ. θρησκευτική διάλεξη, θρησκευτική διαµαρτυρία, θρησκευτικό συνέδριο) διέπεται από τις περί συναθροίσεων διατάξεις του Σ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ I. Ελληνική Βιβλιογραφία. αγτόγλου, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, Κώνστας Γεωρ., Νεώτερον λεξικόν νοµικής.- Μαρίνος Αναστ., Η θρησκευτική ελευθερία, Παραράς Πέτρ., Σύνταγµα 1975 Corpus τόµος I, Πιτσογιάννης Π., Συναθροίσεις Συγκεντρώσεις, Σβώλος Βλάχος, Το σύνταγµα της Ελλάδος, Σβώλος Αλ., Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις κατά το δηµόσιο ηµών δίκαιον και η νοµοθετική ρύθµισις αυτών, Τσίρης Παναγιώτης Β., Η συνταγµατική κατοχύρωση του δικαιώµατος της συνάθροισης, II. Ξένη Βιβλιογραφία. Catalano Gaetano, Il diritto di liberta religiosa,

27 «ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΕΙΣ» ΠΕΡΙΛΗΨΗ Όταν η θρησκευτική συνάθροιση έχει ως σκοπό πράξεις µη λατρευτικού χαρακτήρα όπως π.χ. το κήρυγµα, τότε αυτή υπάγεται στις διατάξεις του Σ. περί συγκεντρώσεων, ενώ αν έχει ως σκοπό την τέλεση λατρείας, υπάγεται στις διατάξεις περί θρησκευτικής ελευθερίας. Είναι αναγκαίο να τονιστεί, ότι δεν υπάρχει αντικειµενικό κριτήριο µεταξύ πράξεων λατρείας και πράξεων µη λατρευτικών, έτσι ώστε να είναι αναµφίβολο ποια από τις συνταγµατικέ διατάξεις πρέπει να εφαρµοσθεί. Λαµβάνοντας υπ όψιν το γεγονός ότι η θρησκευτική συνάθροιση αποτελεί ενέργεια η οποία εξωτερικεύεται σ εκτεταµένη κλίµακα, πρέπει να γίνει δεκτό ότι οι διατάξεις του Σ. περί συναθροίσεων άρθρ. 11, εφαρµόζονται µερικώς µόνο, αναλογικώς έτσι ώστε να µην περιορίζουν το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, το οποίο κατοχυρώνεται µε το άρθρ. 13 του Σ. Η άποψη αυτή έχει τις εξής συνέπειες: α) ικαίωµα για θρησκευτική συγκέντρωση έχουν όλοι και όχι µόνο οι Έλληνες και β) Η απαγόρευση θρησκευτικής συγκέντρωσης είναι σύµφωνη προς το Σύνταγµα, εφόσον υπάρχει σαφής και άµεσος κίνδυνος διατάραξης της τάξης και αντιβαίνει στα χρηστά ήθη. «RELIGIOUS REUNIONS» SUMMARY When the religious reunion has a purpose acts that they don t have a devotional character as for example the sermon, then that is involved at the provisions relative with the religious liberty

28 It s necessary be emphasized, that there is no objective criterion between acts adoration and acts non devotional, so that there is no doubt about which of the constitutional provisions must be applied. Considering the fact that the religious reunion includes energy that is expressed at a large scale, must be acceptable that the provisions of the Constitution about the reunions article 11, are applied only partially, proportionally so that they don t limit the rights of the individual of the religious liberty, which is secured with the article 13 of the Constitution. That opinion has the following consequences: a) Right for religious reunion have all and not only the Greeks. b) The prohibition religious reunion is agreeable to the Constitution, as there is clear and direct danger riotous behavior and it s against the virtuous morals