«Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Το Οικολογικό Αποτύπωμα Σχολείων»

Transcript

1 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» «Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Το Οικολογικό Αποτύπωμα Σχολείων» Ιωάννης Καραβασίλης 1, Ιωάννης Πούλιος 2,, Κώστας Ζαφειρόπουλος 3, Βασιλική Βράνα 4, Στέργιος Δομουχτσής 5 1 Med, Διευθυντής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών karavasil@sch.gr 2 Δάσκαλος, Υπεύθυνος Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών ioapoulios@sch.gr 3 Δρ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας kz@uom.gr 4 Δρ, Σχολική Σύμβουλος Πληροφορικής Ν. Σερρών, Ν. Κιλκίς και Ν. Πιερίας vasvrana@sch.gr 5 Δάσκαλος, Προϊστάμενος Εκπαιδευτικών Θεμάτων Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών stdomus@sch.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η δημόσια διοίκηση χρησιμοποιεί την ηλεκτρονική διακυβέρνηση τόσο για την πληροφόρηση των πολιτών, όσο και για την πραγματοποίηση των λειτουργικών της διαδικασιών. Η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών εκμεταλλευόμενη των πρακτικών της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και με άξονα την ανάπτυξη της περιβαλλοντικής συνείδησης εκπαιδευτικών και μαθητών, σχεδίασε και υλοποίησε έναν δικτυακό τόπο για την εύρεση του ενεργειακού αποτυπώματος των σχολείων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Ελλάδας. Σκοπός της δράσης ήταν η παροχή στη διοίκηση τόσο των σχολικών μονάδων όσο και των εμπλεκομένων κρατικών φορέων επιστημονικά τεκμηριωμένων πληροφοριών οι οποίες θα μπορούν να αξιοποιηθούν ώστε να δρομολογηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στις υποδομές των σχολείων και σε πιθανές μελλοντικές παρεμβάσεις του Υπουργείου Παιδείας, Δια βίου μάθησης και Θρησκευμάτων μέσω του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων είτε στην ανέγερση οικολογικών σχολείων είτε στην προμήθεια κατάλληλων μηχανημάτων που χορηγούνται στις σχολικές μονάδες. Η δράση σχεδιάστηκε με βάση τις λειτουργίες της σύγχρονης Διοίκησης σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, το Υπουργείο Δια βίου μάθησης και Θρησκευμάτων, το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Σερρών και το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Μέσα από τον δικτυακό αυτό τόπο τα σχολεία έχουν την δυνατότητα να υπολογίζουν το ενεργειακό τους αποτύπωμα δηλαδή την κατανάλωση ενέργειας και των εκπομπών CO2 που αντιστοιχούν σε αυτή. Η ανατροφοδότηση της Διοίκησης οδηγεί την [1470]

2 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών στην επέκταση και ολοκλήρωση της δράσης για τον υπολογισμό του οικολογικού αποτυπώματος των Σχολείων. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ενεργειακό Αποτύπωμα, Οικολογικό αποτύπωμα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η υιοθέτηση των τεχνολογιών του διαδικτύου για την παροχή υπηρεσιών από τους κυβερνητικούς οργανισμούς έχει γίνει μια διεθνής τάση της δημόσιας διοίκησης. Στη δεκαετία του '90 υπήρξε μια παγκόσμια πίεση για την εισαγωγή στο δημόσιο τομέα τεχνικών οργάνωσης και διοίκησης οι οποίες προέρχονταν από τον ιδιωτικό τομέα με σκοπό την καλύτερη παροχή υπηρεσιών στους πολίτες. Με τον ίδιο τρόπο σήμερα η παγκοσμιοποίηση με την προσφορά του διαλογικού περιβάλλοντος του διαδικτύου πιέζει τους δημόσιους γραφειοκρατικούς οργανισμούς να αλλάξουν τις διαδικασίες τους στο επίπεδο που αφορά τους πολίτες (Torres et al., 2005). Η δημόσια διοίκηση χρησιμοποιεί τις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) τόσο για την πληροφόρηση των πολιτών, όσο και για την πραγματοποίηση των λειτουργικών της διαδικασιών. Σκοπός των κυβερνητικών οργανισμών που επανασχεδιάζουν τις οργανωτικές και διοικητικές λειτουργίες τους είναι η καθιέρωση της πολιτο-κεντρικής διοίκησης (Ho, 2002). Ετσι, η ηλεκτρονική διακυβέρνηση, σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό της ΕΕ, είναι «η προώθηση της εκτεταμένης χρήσης των ΤΠΕ στη δημόσια διοίκηση, σε συνδυασμό με οργανωτικές αλλαγές και νέες δεξιότητες, με σκοπό τη βελτίωση της εξυπηρέτησης του κοινού, την ενδυνάμωση της δημοκρατίας και την υποστήριξη των δημόσιων πολιτικών» (Commision of the European Communities, 2003). Δικτυακοί τόποι όπως του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου, του Υπουργείου Παιδείας, των Περιφερειακών Δ/σεων Εκπαίδευσης, των Δ/σεων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, του ηλεκτρονικού οικολογικού αποτυπώματος αποτελούν δικτυακούς τόπους ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στην εκπαίδευση (Karavasilis et al., 2009). Το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας Δια βίου μάθησης και Θρησκευμάτων έχει τα τελευταία χρόνια αναδείξει την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση σε βασικό άξονα των δράσεών του με στόχο την ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης στη νέα γενιά. Στα πλαίσια των ίδιων προτεραιοτήτων, η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Νομού Σερρών σχεδίασε τη δημιουργία ενός πανελλήνιας εμβέλειας δικτυακού τόπου που απευθύνεται σε όλα τα σχολεία της χώρας, Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ο στόχος της δράσης είναι διττός. Από την άποψη της παιδαγωγικής να αποτελέσει ένα μέσο από όπου οι μαθητές των σχολείων της χώρας μας θα μπορούν να βρίσκουν το ενεργειακό και οικολογικό αποτύπωμα του σχολείου τους, δηλαδή την ποσότητα του διοξειδίου του άνθρακα που εκλύεται στην ατμόσφαιρα λόγω των καταναλωτικών τους συνηθειών. Στη συνέχεια θα καλούνται να προχωρήσουν σε συγκεκριμένες δράσεις για να βελτιώσουν το οικολογικό τους αποτύπωμα. [1471]

3 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» Από την άποψη της διοίκησης να παρέχει επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες προς τη Διεύθυνση της σχολικής μονάδας, οι οποίες θα μπορούν να αξιοποιηθούν ώστε να δρομολογηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στις υποδομές του σχολείου. Να συγκεντρώνει επίσης ανά σχολικό έτος στοιχεία για το συνολικό οικολογικό αποτύπωμα των σχολικών μονάδων της χώρας και τη παροχή αυτών των πληροφοριών προς το Υπουργείο αποσκοπώντας στην ενημέρωσή του ώστε να παρεμβαίνει μέσω του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων είτε στην ανέγερση οικολογικών σχολείων είτε στην προμήθεια κατάλληλων μηχανημάτων που χορηγούνται στις σχολικές μονάδες. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Ο όρος «διακυβέρνηση» αναφέρεται στην ικανότητα της κυβέρνησης για ισότιμη πολιτική και δημόσια επίλυση προβλημάτων σε ένα σύνθετο πλαίσιο (Pierre, 2000). Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι η χρήση των ηλεκτρονικών μέσων για την διευκόλυνση των δημόσιων οργανισμών να παρέχουν με τρόπο γρήγορο, επαρκή και διαφανή, πληροφορίες και για να υλοποιούν δράσεις δημόσιας διοίκησης (Misuraca, 2006, p.210). Η ύπαρξη του όρου διακυβέρνηση και μόνο δηλώνει ότι υπάρχει ισχυρή δικτύωση ανάμεσα σε κυβέρνηση και πολίτες (Stoker, 1998). Η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης είναι θέμα πολιτικής βούλησης (Vrana et al., 2007) και αποτελεί την μετάβαση από την παθητική παροχή υπηρεσιών στην ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην διαδικασία λήψης αποφάσεων (UNESCO, 2007) και την μετάβαση από τον συμβατικό τρόπο διοίκησης οπου η κυβέρνηση είναι ο κινητήριος μοχλός και ο πολίτης αυτός που αντιδρά, στην αλληλεπίδραση κυβέρνησης και πολίτη (Majumdar, 2006). Η αλληλεπίδραση που προσφέρει το διαδίκτυο αποτελεί σημαντικό μέσο ανταπόκρισης από πλευράς της κυβέρνησης για παροχή υπηρεσιών προς τους πολίτες. Με τον τρόπο αυτό ενδυναμώνεται η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση και βελτιώνεται η λειτουργία της διακυβέρνησης (Markoff, 2000; Raney, 2000). Ο δημόσιος τομέας μετασχηματίζεται (Schware and Deane, 2003), οι κυβερνήσεις επανασχεδιάζουν τις δημοκρατικές διαδικασίες και προσεγγίζουν εκ νέου τις δομές και διαδικασίες της δημόσιας διοίκησης με σκοπό την καλύτερη εξυπηρέτηση του πολίτη (Kachnowski, 2003). Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Όταν στην παγκόσμια συνδιάσκεψη του Ρίο διατυπώθηκε το κεφάλαιο 36 της Agenda 21 που αφορούσε την εκπαίδευση, θεωρήθηκε αρχικά σημαντικό μεν αλλά ακίνδυνο για τις απρόθυμες να ενεργοποιηθούν κυβερνήσεις (Smyth et al, 1997). Ακολούθησαν όμως τα επόμενα χρόνια έντονες συζητήσεις για τη βιώσιμη ανάπτυξη (Bonnet 2002) που όπως ήταν φυσικό συμπεριέλαβαν το πολύ σημαντικό θέμα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και τον αναπροσανατολισμό της προς την Αειφορία (Jickling 1992, Huckle 1998, Smyth 1998). Αυτός ο αναπροσανατολισμός προκάλεσε νέες συζητήσεις και [1472]

4 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ προβληματισμούς γι αυτό και στα βασικά κείμενα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Χάρτα του Βελιγραδίου, Διακήρυξη της Τιφλίδας) το ενδιαφέρον επικεντρώνεται (Mckeown & Hopkins 2003) στην ανθρωπογενή πίεση στο φυσικό περιβάλλον. Εντοπίζεται επίσης μια μετατόπιση ενδιαφέροντος «προς την κοινωνία» (Φλογαΐτη, 2006) με την έννοια ότι ακόμη και στα συνήθη περιβαλλοντικά προγράμματα των σχολείων (ανακύκλωση, διαχείριση απορριμάτων κλπ) σημαντική θέση έχουν οι κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές διαστάσεις του ζητήματος εκτός από τις περιβαλλοντικές. Στη γνωστή αναφορά Our Common Future της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (WCED 1987, σ. xiv) διατυπώνεται η άποψη ότι «οι εκπαιδευτικοί παγκόσμια έχουν να παίξουν έναν ουσιώδη ρόλο» βοηθώντας στο να «συντελεστούν οι εκτεταμένες κοινωνικές αλλαγές» οι οποίες απαιτούνται για τη μετάβαση σ ένα βιώσιμο μέλλον. Εκτός από την επιμόρφωση πρέπει να δεσμευτούν στις αρχές της εκπαίδευσης για την αειφορία (Fien & Maclean 2000). Τον προσανατολισμό της εκπαιδευτικής πραγματικότητας προς την εκπαίδευση για την Αειφορία διερευνούν στην Ελλάδα λίγες έρευνες (Βυρώζη & Χατζηλεοντιάδου 2005α, 2005β, Karameris et al. 2006; Παπαντώνης 2005) που επικεντρώνονται κυρίως στη θέση αυτών των νέων εννοιών στα σχολικά εγχειρίδια, στα υπάρχοντα δίκτυα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Παπαντώνης 2005) και στις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Karameris et al 2006). Οι έρευνες επίσης καταγράφουν την απουσία αναφορών στην κοινωνική δικαιοσύνη από τη στοχοθεσία των προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Γι αυτό και πολλοί ερευνητές προτείνουν την ενασχόληση με την έννοια του «οικολογικού» και ειδικότερα του «ενεργειακού» αποτυπώματος. Το οικολογικό αποτύπωμα ορίζεται ως «το μέτρο της κατανάλωσης των ανανεώσιμων φυσικών πόρων από κάποιο ανθρώπινο πληθυσμό. Το οικολογικό αποτύπωμα ενός ανθρώπινου πληθυσμού είναι η συνολική έκταση παραγωγικής γης ή θάλασσας, η οποία απαιτείται για την παραγωγή φυτικής προέλευσης τροφής, κρέατος, θαλασσινών και υφαντικών ινών, τα οποία καταναλώνει. Επίσης η ίδια έκταση του παρέχει τον αναγκαίο χώρο για την ανάπτυξη υποδομών» (Australian Government-Department of Environment and Heritage, 2005). Η μέτρηση του οικολογικού αποτυπώματος προσφέρει μια συντηρητική εκτίμηση για την πίεση που ασκεί η ανθρωπότητα στα οικοσυστήματα και μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα άτομο, μια οικογένεια, ένα σχολείο, μια χώρα κλπ. Είναι από τις βασικές έννοιες και θέματα της εκπαίδευσης για την αειφορία που στην οικολογική της διάσταση μπορεί να συνδεθεί με την κοινωνική, οικονομική, πολιτική διάσταση της βιωσιμότητας και με έννοιες όπως η «ισότητα μεταξύ των γενεών» και η «κοινωνική δικαιοσύνη», η «οικονομική ανάπτυξη» και η λήψη αποφάσεων. Κομμάτι του οικολογικού αποτυπώματος είναι το «ενεργειακό αποτύπωμα» δηλαδή η ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα που εκλύεται στην ατμόσφαιρα εξαιτίας των ενεργειακών συνηθειών ενός ατόμου, μιας οικογένειας, ενός σχολείου ή μια ολόκληρης χώρας. [1473]

5 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ Η κοινωνία της γνώσης προσκαλεί και προκαλεί τα στελέχη της διοίκησης της εκπαίδευσης να επιφορτιστούν με νέους ρόλους στη διαχείριση των εκπαιδευτικών αλλαγών, στην οργάνωση και την αποτελεσματικότητα των εκπαιδευτικών οργανισμών, κυρίως όμως προσκαλεί και προκαλεί κάθε εκπαιδευτικό να μεταξελιχθεί από τυπικό μετωπικό διδάσκοντα σε εμψυχωτή συντονιστή, διοργανωτή της γνώσης (Καραβασίλης, 2004). Η υλοποίηση της δράσης ολοκληρώθηκε με βάση τα ανωτέρω και ειδικότερα στο θέμα της διοίκησης τις λειτουργίες αυτής: Σχεδιασμός, Οργάνωση, Διεύθυνση, Έλεγχος και Ανασκόπηση και τροποποίηση (Κουτούζης, 1999). Σχεδιασμός: Από την άποψη της παιδαγωγικής να αποτελέσει ένα μέσο από όπου οι μαθητές των σχολείων της χώρας μας θα μπορούν να βρίσκουν το ενεργειακό και οικολογικό αποτύπωμα του σχολείου τους, δηλαδή την ποσότητα του διοξειδίου του άνθρακα που εκλύεται στην ατμόσφαιρα λόγω των καταναλωτικών τους συνηθειών. Στη συνέχεια θα καλούνται να προχωρήσουν σε συγκεκριμένες δράσεις για να βελτιώσουν το οικολογικό τους αποτύπωμα. Από την άποψη της διοίκησης να παρέχει επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες προς τη Διεύθυνση της σχολικής μονάδας, οι οποίες θα μπορούν να αξιοποιηθούν ώστε να δρομολογηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στις υποδομές του σχολείου. Να συγκεντρώνει επίσης ανά σχολικό έτος στοιχεία για το συνολικό οικολογικό αποτύπωμα των σχολικών μονάδων της χώρας και τη παροχή αυτών των πληροφοριών προς το Υπουργείο αποσκοπώντας στην ενημέρωσή του ώστε να παρεμβαίνει μέσω του ΟΣΚ είτε στην ανέγερση οικολογικών σχολείων είτε στην προμήθεια κατάλληλων μηχανημάτων που χορηγούνται στις σχολικές μονάδες Οργάνωση: Για την υλοποίηση της δράσης συνεργάστηκαν η Δ/νση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών, το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) με την παροχή επιστημονικών συμβουλών. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο το οποίο ενέκρινε την δράση και έδωσε οδηγίες για την βελτίωση της αρχικής πρότασης, το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Σερρών που ανέλαβε τον σχεδιασμό, και υλοποίηση του δικτυακού τόπου και το Υπουργείο Περιβάλλοντος που χρηματοδότησε την υλοποίηση της δράσης και τις εκδηλώσεις διάχυσης των αποτελεσμάτων. Διεύθυνση: Η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευση Ν. Σερρών είχε τον συντονισμό όλων των εμπλεκομένων φορέων για την επίτευξη των στόχων της δράσης. Ελεγχος: Η αξιολόγηση της δράσης επιτυγχάνεται με την καταγραφή του ποσοστού των σχολικών μονάδων που συμμετέχουν ανά νομό αλλά και σε ολόκληρη την επικράτεια. Ανασκόπηση και τροποποίηση : Η αξιολόγηση της δράσης οδήγησε την Δ/νση Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Ν. Σερρών στην διεύρυνση της [1474]

6 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ δράσης και την επέκταση του ενεργειακού αποτυπώματος των Σχολείων στο οικολογικό αποτύπωμα των Σχολείων. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Οι ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου που εκλύονται στην ατμόσφαιρα έχουν αυξηθεί ανησυχητικά τις τελευταίες δεκαετίες λόγω των εντεινόμενων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων παγκοσμίως (Greenpeace., 2001). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να παγιδεύεται στην ατμόσφαιρα θερμότητα, η οποία αλλιώς εκλύεται στο διάστημα, oπότε ενισχύεται το "φαινόμενο του θερμοκηπίου" ή αλλιώς υπερθέρμανση του πλανήτη. Το κλίμα της γης διαμορφώνεται από μια συνεχή ροή ενέργειας από τον ήλιο. Θερμική ενέργεια, η οποία προέρχεται από τις ακτίνες του ήλιου, διέρχεται μέσα από την ατμόσφαιρα και θερμαίνει την επιφάνεια της γης. Με αυτόν τον τρόπο οι άνθρωποι λαμβάνουμε θερμότητα από τον ήλιο, που είναι απαραίτητη για να επιβιώνουμε στη γη. Καθώς αυξάνεται η θερμοκρασία, η γη εκπέμπει τη θερμική ενέργεια (υπέρυθρη ακτινοβολία) πίσω στην ατμόσφαιρα. Ένα ποσοστό αυτής της θερμότητας απορροφάται από αέρια, όπως το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το μεθάνιο (CH4), το υποξείδιο του αζώτου (N2O), το όζον (O3) και οι υδρατμοί. Τα αέρια αυτά είναι γνωστά και ως αέρια του θερμοκηπίου. Αυτά τα αέρια που ούτως ή άλλως βρίσκονται σε φυσικές συγκεντρώσεις στην ατμόσφαιρα, λειτουργούν ως κουβέρτα ή ως θερμοκήπιο και εγκλωβίζουν τη θερμότητα στην ατμόσφαιρα, αποτρέποντας την αντανάκλασή της πολύ μακριά από τη γη. Διατηρούν έτσι τη μέση θερμοκρασία της γης στους 15 C περίπου: αυτή η θερμοκρασία είναι επαρκής για τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη μας. Χωρίς αυτά τα αέρια, η μέση θερμοκρασία της γης θα ήταν περίπου - 18 C, θερμοκρασία που είναι πολύ χαμηλή για τη διατήρηση ζωής. Αυτό το φυσικό φαινόμενο θέρμανσης είναι γνωστό και ως «φαινόμενο του θερμοκηπίου». ΔΙΟΞΕΙΔΙΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ (CO2) Το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) είναι το πιο σημαντικό από τα αέρια που διατηρούν ζεστή την ατμόσφαιρά μας. Τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια πριν, η συγκέντρωσή του στην ατμόσφαιρα ήταν πολύ υψηλότερη σε σχέση με σήμερα (80% σε σχέση με τη συγκέντρωση του 0,03 % που παρατηρείται σήμερα). Όμως, μέσω της φωτοσύνθεσης το ποσοστό της συγκέντρωσής του στην ατμόσφαιρα κατά τη διάρκεια του χρόνου ελαττώθηκε κατά πολύ. Όλη αυτή η ποσότητα του διοξειδίου του άνθρακα εγκλωβίστηκε μέσα σε οργανισμούς, που στη συνέχεια σχημάτισαν ορυκτά, όπως οι γαιάνθρακες και το πετρέλαιο, στο στερεό φλοιό της γης. Ο ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΞΕΙΔΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Κατά τη διάρκεια του φυσικού κύκλου του διοξειδίου του άνθρακα, η ποσότητα CO2 στην ατμόσφαιρά διατηρείται σε ισορροπία. Μέσω της αναπνοής και της αποσύνθεσης των φυτών αλλά και των ηφαιστειακών εκρήξεων, απελευθερώνεται φυσικό CO2 στην ατμόσφαιρα, όπου παραμένει για 100 περίπου χρόνια. Απομακρύνεται πάλι από την ατμόσφαιρα, μέσω της φωτοσύνθεσης των φυτών και μέσω της διάλυσης του στο νερό (για [1475]

7 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» παράδειγμα, στους ωκεανούς). Η ποσότητα του φυσικά παραγόμενου CO2 εξισορροπείται σχεδόν απόλυτα από την ποσότητα που αφαιρείται με φυσικό τρόπο. Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, όμως, έχουν επίδραση σε αυτό το ισοζύγιο, και είναι αυτές που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για την υπερθέρμανση του πλανήτη. Η ΑΝΑΓΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ Η αλλαγή του κλίματος είναι παγκόσμιο πρόβλημα (Climate change, 2007). Όμως μικρές αλλαγές στη συμπεριφορά των ανθρώπων μπορούν να συμβάλλουν στην αποτροπή εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, χωρίς να επηρεάζεται αρνητικά η ποιότητα ζωής. Η προσπάθεια για να είμαστε πιο αποτελεσματικοί ενεργειακά μπορεί να γίνει τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Η κατάσταση απαιτεί από τον καθένα μας: τη συνειδητοποίηση την απόκτηση δεξιοτήτων για να κατανοήσουμε μέσω της ορθής πληροφόρησης και να δράσουμε την εμπλοκή των νέων στη δράση Θα πρέπει τέλος να τονιστεί ότι η έγκυρη και έγκαιρη περιβαλλοντική πληροφόρηση των παιδιών δεν επαρκεί για την επίτευξη της γόνιμης συμμετοχικής τους σε διαδικασίες και κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα. Θα πρέπει να πληρούνται και κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις όπως: το ίδιο το παιδί να έχει συναίσθηση των αυξημένων ευθυνών του ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου, αλλά ταυτόχρονα να αισθάνεται και ότι η συμμετοχή του μπορεί ουσιαστικά να αλλάξει τα δεδομένα ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ Με την συνεργασία όλων των παραπάνω οργανισμών σχεδιάστηκε ο δικτυακός τόπος του οικολογικού αποτυπώματος που βρίσκεται στην διεύθυνση: Για την χρήση του δικτυακού τόπου και τον υπολογισμό ενός σχολείου του ενεργειακού του αποτυπώματος ακολουθείται η διαδικασία: Γίνεται εγγραφή των σχολείων στο πρόγραμμα από το Διευθυντή της σχολικής μονάδας, καθώς απαιτούνται πληροφορίες που συνήθως δε διαθέτει το εκπαιδευτικό προσωπικό Το σύστημα δεν αποδέχεται μια εγγραφή αν δεν συμπεριλαμβάνεται στα καταχωρημένα στοιχεία ο επίσημος κωδικός της σχολικής μονάδας που έχει αποκτηθεί συνήθως από την ίδρυση-λειτουργία της (οι κωδικοί όλων των σχολικών μονάδων βρίσκονται στην ιστοσελίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Η επιτυχής ολοκλήρωση του προγράμματος προϋποθέτει χρήση πληροφοριών από επίσημα οικονομικά έγγραφα του σχολείου (λογαριασμοί ρεύματος, πετρελαίου, φυσικού αερίου κλπ) Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται η αξιοπιστία των πληροφοριών που το σύστημα παρέχει στη Διοίκηση. [1476]

8 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ Οι βασικές αρχές για τον υπολογισμό το ενεργειακό ηλεκτρονικό αποτύπωμα ενός σχολείου, δηλαδή η κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών CO2 που αντιστοιχούν σε αυτή, είναι: Η εκτίμηση του ενεργειακού αποτυπώματος δεν αποσκοπεί να υπολογίσει σε ποιο βαθμό είναι ο μαθητής υπεύθυνος για το CO2 που συγκεντρώνεται στην ατμόσφαιρα, ούτε να δώσει με απόλυτη επιστημονική εγκυρότητα την ενέργεια που καταναλώνει και την ποσότητα των εκπομπών CO2 που προέρχονται από τις ενεργειακές του συνήθειες. Πρόκειται για ένα παιχνίδι που έχει στόχο να μας κάνει όλους να σκεφτούμε πόσο οι συνήθειές μας επηρεάζουν το κλίμα του πλανήτη, αλλά και πως μπορούμε να συμβάλλουμε στην επίλυση του προβλήματος κάνοντας μικρές αλλαγές στην καθημερινότητά μας. Για το λόγο αυτό, η επιλογή των συσκευών και οι τιμές που λαμβάνονται υπόψη είναι ενδεικτικές και βασίζονται σε μέσες τιμές. Το αποτύπωμα υπολογίζεται σε επίπεδο σχολείου και όχι τάξης ή μαθητή. Το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι η ενεργειακή κατανάλωση του κάθε σχολείου κατά προσέγγιση και οι αντίστοιχες εκπομπές του, ανάλογα με τις γενικές απαντήσεις που δίνει ο μαθητής. Η μέθοδος αυτή, αν και έχει κάποιους περιορισμούς καθώς βασίζεται σε παραδοχές που προκύπτουν από γενικευμένες μέσες τιμές, μπορεί να δώσει μια πρώτη προσεγγιστική εικόνα για το ενεργειακό αποτύπωμά σας. Το ηλεκτρονικό αυτό παιχνίδι λαμβάνει υπόψη του και υπολογίζει - άμεσες εκπομπές CO2 που σχετίζονται με την κατανάλωση ενέργειας στο σχολείου (θέρμανση χώρου και νερού και οικιακές συσκευές). Αντίθετα, δεν περιλαμβάνει έμμεσες εκπομπές CO2, όπως εκπομπές από την απόρριψη σκουπιδιών ή εκπομπές που σχετίζονται με την παραγωγή των προϊόντων που καταναλώνουμε κτλ. Τα στοιχεία για τις μέσες και ενδεικτικές τιμές κατανάλωσης των συσκευών που χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση του αποτυπώματος προήλθαν από διάφορες πηγές. Για τα πλυντήρια, το ψυγείο και τη κουζίνα, τα στοιχεία προήλθαν από προσωπική επικοινωνία με ειδικούς του Κέντρου Ανανεώσιμων Ενέργειας (ΚΑΠΕ) καθώς και από τον δικτυακό του τόπο Τα στοιχεία για την ενδεικτική τιμή κατανάλωσης φυσικού αερίου ή πετρελαίου προήλθαν από το δικτυακό τόπο της εταιρείας Φυσικού Αερίου Αττικής ( Oι ενδεικτικές μέσες τιμές για συσκευές όπως η τηλεόραση, το dvd και το στερεοφωνικό προήλθαν από τον δικτυακό τόπο της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού ( Τέλος, για τον εξοπλισμό γραφείου, όπως οι υπολογιστές και ο εκτυπωτής, οι τιμές κατανάλωσης ενέργειας προήλθαν από τον δικτυακό τόπο του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Energy Star σχετικά με την ενεργειακή απόδοση του εξοπλισμού γραφείου( [1477]

9 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» Η ενεργειακή σήμανση παρέχει στους καταναλωτές πληροφορίες σχετικά με την κατανάλωση ενέργειας των ηλεκτρικών συσκευών. Τα ψυγεία, τα κλιματιστικά, οι ηλεκτρικές κουζίνες, οι λάμπες και τα πλυντήρια πιάτων και ρούχων πρέπει να συνοδεύονται από την ετικέτα ενεργειακής σήμανσης, που τις κατατάσσει σε κατηγορίες από το Α (αποδοτικότερη λιγότερη κατανάλωση ενέργειας) έως το G (μη αποδοτική περισσότερη κατανάλωση ενέργειας). Είναι, λοιπόν, σημαντικό να επιλέγει κανείς τις ενεργειακά πιο αποδοτικές ηλεκτρικές συσκευές κατηγορίας Α, γιατί αυτό επηρεάζει την ενεργειακή κατανάλωση στο σχολείο. Για το λόγο αυτό, η ενεργειακή κατηγορία των συσκευών του μαθητή/σχολείου λαμβάνεται υπόψη κατά τους υπολογισμούς του ενεργειακού του αποτυπώματος. Για την απλοποίηση των υπολογισμών, δεν χρησιμοποιούνται ενδεικτικές τιμές για όλες τις ενεργειακές κατηγορίες. Στην περίπτωση που η απάντηση στην ερώτηση για το αν η συσκευή είναι ενεργειακής κατηγορίας (κλάσης) Α, είναι αρνητική, τότε η συσκευή θεωρείται αυτόματα ενεργειακής κλάσης C, η οποία σύμφωνα με τη γνώμη των ειδικών είναι μια από τις επικρατέστερες ενεργειακές κλάσεις στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, και στην περίπτωση που ο μαθητής/σχολείο απαντήσει ότι δε γνωρίζει την ενεργειακή κατηγορία της συσκευής του, για τους υπολογισμούς επιλέγεται αυτόματα η ενδεικτική τιμή που αντιστοιχεί σε συσκευές ενεργειακής κατηγορίας C. Όσον αφορά το φωτισμό, ο μαθητής καλείται να συμπληρώσει τον αριθμό των κοινών λαμπτήρων και των λαμπτήρων εξοικονόμησης ενέργειας που έχει στο σχολείο του. Στη συνέχεια η κατανάλωση εκτιμάται με βάση την υπόθεση ότι το σύνολο των λαμπτήρων του σχολείου είναι αναμμένοι για τουλάχιστον 1,5 ώρα/ημέρα. Οι διαφορετικές κατηγορίες ισχύος των κοινών λαμπτήρων αλλά και των λαμπτήρων εξοικονόμησης ενέργειας λαμβάνονται υπόψη στους υπολογισμούς με τη μορφή ποσοστών επί του συνόλου των λαμπτήρων, όπως αυτά διαμορφώνονται από τη μελέτη του Ευρωπαϊκού προγράμματος «Enduse metering campaign in 400 households of the European Community Assessment of the Potential Electricity Savings (EURECO)» σχετικά με το θέμα του φωτισμού. Sidler O. End-use metering campaign in 400 households of four European countries. The SAVE-project EURECO, Ο μαθητής καλείται να συμπληρώσει τη συνολική ποσότητα του φυσικού αερίου ή του πετρελαίου που καταναλώνει σε ετήσια βάση, που συνήθως χρησιμοποιείται για θέρμανση. Η χρήση του φυσικού αερίου ή του πετρελαίου λαμβάνεται υπόψη μόνο σε ότι αφορά την επίδρασή τους στην τελική έκλυση των εκπομπών CO2 και δεν προσμετρούνται στην τελική κατανάλωση ενέργειας του σχολείου. Οι συντελεστές μετατροπής των κυβικών μέτρων του φυσικού αερίου και των λίτρων του πετρελαίου σε εκπομπές CO2 βασίζονται στις τιμές που δίνει το Υπουργείο Ανάπτυξης και ισούνται με 2 kg CO2/m3 και 2,6 kg CO2/λίτρο αντίστοιχα. [1478]

10 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ Στην περίπτωση των κλιματιστικών, ως ενδεικτικά κλιματιστικά θεωρήθηκαν αυτά των 9000btu (british thermal unit) για μια μέση περίοδο χρήσης διάρκειας 6 μηνών/χρόνο για θέρμανση το χειμώνα και για μια μέση περίοδο χρήσης διάρκειας 1 μήνα/χρόνο για ψύξη το καλοκαίρι (οι σχολικές μονάδες κλείνουν το αργότερο στις αρχές Ιουλίου). Επίσης, για τους υπολογισμούς σχετικά με τα κλιματιστικά ενεργειακής κατηγορίας Α θεωρήθηκαν συντελεστές απόδοσης για ψύξη (EER) και για θέρμανση (COP) 3,22 και 3,62 αντίστοιχα. Για τα κλιματιστικά ενεργειακής κατηγορίας C, χρησιμοποιήθηκαν οι συντελεστές 2,81 και 3,21, αντίστοιχα. Η κατανάλωση ενέργειας από μικροσυσκευές (σίδερο, σκούπα, πιστολάκι μαλλιών κτλ) δεν υπολογίζεται ξεχωριστά αλλά θεωρείται ότι αποτελεί το 10% της ενεργειακής κατανάλωσης ενός σχολείου. Αυτό προέκυψε από ένα αντίστοιχο υπολογιστικό εργαλείο της Ελβετίας Όταν οι τιμές που εισάγονται ως απαντήσεις στις ερωτήσεις του παιχνιδιού δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, δεν λαμβάνονται υπόψη στους υπολογισμούς της τελικής κατανάλωσης ενέργειας Η τιμή του συντελεστή μετατροπής της κιλοβατώρας σε εκπομπές CO2 που χρησιμοποιήθηκε ισούται με 0,814 κιλά CO2/KWh. Πηγή: CO2 emissions from purchased electricity. Η τιμή για το κόστος ηλεκτρικής ενέργειας συμπεριλαμβανομένου και του ΦΠΑ που χρησιμοποιήθηκε ισούται με 0,1 /KWh. Πηγή: Η μέση τιμή των εκπομπών CO2 από την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας που παραθέτουμε έχει εκτιμηθεί με βάση μια μέση τιμή κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας μιας κατοικίας που ισούται με 4570 kwh/έτος. Η τιμή αυτή προέκυψε από ενδεικτικές μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος «End-use metering campaign in 400 households of the European Community Assessment of the Potential Electricity Savings (EURECO)». Πηγή: «EURECO», Γιώργος Μαρκογιαννάκης, ΚΑΠΕ, Τομέας Ανάλυσης Ενεργειακής Πολιτικής. Τα δεδομένα για τις καταναλώσεις ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού που χρησιμοποιήθηκαν στους υπολογισμούς, προέκυψαν από ενδεικτικές μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο υλοποίησης Ευρωπαϊκών έργων στα οποία συμμετείχε το ΚΑΠΕ με το Τμήμα Ανάλυσης Ενεργειακής Πολιτικής. Συγκεκριμένα τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν βασίστηκαν στα ακόλουθα δύο έργα: -«End use metering campaign in 400 households of the European Community (EURECO)» και -«Residential Monitoring to Decrease Energy Use and Carbon Emissions in Europe (REMODECE)». Και τα δύο αυτά έργα υλοποιήθηκαν με τη συγχρηματοδότηση του ευρωπαϊκού προγράμματος Intelligent Energy for Europe (IEE). [1479]

11 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος η Διοίκηση μπορεί να χρησιμοποιήσει : Τις ενεργειακές συνήθειες κάθε σχολικής μονάδας (εκπαιδευτικού προσωπικού, διοικητικού προσωπικού, μαθητών) Τις οικονομικές επιπτώσεις αυτών των ενεργειακών συνηθειών (οικονομικό κόστος, ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας) Τον εξοπλισμό κάθε σχολικής μονάδας (κάθε είδους συσκευή που λειτουργεί με ηλεκτρική ενέργεια) Την επιφάνεια κάθε σχολικής μονάδας (έκταση, χώροι κλπ) Και να αξιοποιήσει τις πληροφορίες αυτές ώστε να δρομολογηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στις υποδομές του σχολείου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Δ/νση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών λαμβάνοντας υπόψη τις νέες τάσεις της διοίκησης για ηλεκτρονική διακυβέρνηση και την ανάγκη για έγκυρη και έγκαιρη περιβαλλοντική πληροφόρηση των παιδιών και την επίτευξη γόνιμης συμμετοχικής τους διαδικασίας σε κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα, σχεδίασε και υλοποίησε έναν δικτυακό τόπο συνάντησης όλων των Σχολικών Μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας για την παροχή επιστημονικών οδηγιών για την βελτίωση του ενεργειακού αποτυπώματος των σχολείων. Οι πληροφορίες αυτές, αν αξιοποιηθούν κατάλληλα μπορούν να οδηγήσουν σε υιοθέτηση μέτρων όπως: Τη δρομολόγηση κατασκευής βιοκλιματικών σχολικών μονάδων Τη σύνταξη μελετών για τροποποιήσεις στις υποδομές των υπαρχόντων σχολικών κτιρίων (μελέτες που θα υπολογίζουν την απόσβεση του κόστους τροποποίησης σε εύλογο χρονικό διάστημα εξαιτίας της εξοικονόμησης ενέργειας) Τη συνεργασία με τους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης στα πλαίσια τοπικών δράσεων βελτίωσης του ενεργειακού αποτυπώματος των σχολικών μονάδων Τη συνεργασία με τη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού στην κατεύθυνση της συμβολής της στην επιμόρφωση του εκπαιδευτικού προσωπικού (υιοθέτηση μιας υπεύθυνης ενεργειακής συμπεριφοράς) Τη δημιουργία λίστας τεχνικών προδιαγραφών για μια σειρά ηλεκτρικών συσκευών που είναι απαραίτητες στις σχολικές μονάδες Τη θέσπιση οικονομικών αντικινήτρων για όποιες σχολικές μονάδες παρουσιάζουν ιδιαίτερα και αδικαιολόγητα μεγάλη κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος, πετρελαίου κλπ Η ευρεία αποδοχή της δράσης τόσο από την σχολική κοινότητα όσο και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης οδηγούν μελλοντικά την Διεύθυνση στην διεύρυνση της δράσης με την εύρεση του οικολογικό αποτυπώματος των σχολείων. [1480]

12 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Australian Government-Department of Environment and Heritagek (2005), Educating for a Sustainable Future. A National Environmental Education Statement for Australian Schools, 2. Bonnet, M. (2002), Education for Sustainability as a Frame of Mind. Environmental Education Research, 8(1), Βυρώζη Β. & Χατζηλεοντιάδου Σ. (2005α), Συμβολή στη διαθεματική προσέγγιση της θεμελιώδους έννοιας «Αειφορική ανάπτυξη» με ανάλυση του περιεχομένου σχολικών εγχειριδίων του Γυμνασίου, Πρακτικά Συμποσίου «Έμπνευση, στοχασμός και φαντασία στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Ελληνική Εταιρεία & Πανεπιστήμιο Πειραιά, Πανεπιστήμιο Πειραιά, 1-3 Απριλίου Βυρώζη Β. & Χατζηλεοντιάδου Σ. (2005β), Συμβολή στην εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη με ανάλυση σχολικών εγχειριδίων του Γυμνασίου, Πρακτικά 2ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας της Ένωσης Ελλήνων Χημικών, Θεσσαλονίκη, Λιμάνι, Αποθήκη Δ, 8-12 Οκτωβρίου Climate Change 2007, Climate Change Impacts, Adaptation and Vulnerability, IPCC WGII Fourth Assessment Report, 6. Commision of the European Communities (2003), Communication from the commission to the council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. The Role of egovernment for Europe's Future. {SEC(2003) 1038 } 7. Greenpeace (2001), Υπάρχει μια ορατή ανθρώπινη επίδραση στο κλίμα του πλανήτη, ( 5.pdf) 8. Ho, A.T.-K. (2002), Reinventing local governments and the E- government initiative. Public Administration Review, 62(4), Huckle J. (1998), Environmental Education between modern capitalism and postmodern socialism a reply to Lucie Sauve. Environmental Learning and Sustainability Online Colloquium, Οκτωβρίου 1998, m 10. Jickling, B. (1992), Why I don t want my children to be educated for sustainable development, Journal of Enviromental Education, 23(4) Kachnowski, S., (2003), Healthcare e-governance in Post 9/11 America. Promises of e-governance. Operational Challenges, Power Grid Corporation of India Limited. 12. Karameris A., Ragkou P. & Papanikolaou A. (2006), Study of Primary and Secondary School Environmental Educators Understandings of [1481]

13 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» Sustainable Development, Education for Sustainable Development and its relation with Environmental Education. Proceedings of the 2006 Naxos International Conference on Sustainable Management and Development of Mountainous and Island Areas, Thessaloniki 13. Καραβασίλης, Ι. (2004), Περιφέρεια και επαγγελματική εξέλιξη των εκπαιδευτικών. Πρακτικά Πανελλήνιου επιστημονικού συνεδρίου Εκπαίδευση και Ανάπτυξη. Σελ Λαμία, 9-11 Ιανουαρίου Karavasilis, I., Zafiropoulos, K., and Vrana, V.(2009), Investigating total quality management through e-governance practices. The case of regional primary and secondary education administrations. 12th ICQSS Conference Programm (Joint conference of QMOD & Toulon Verona Conferences) Verona, August 2009\ 15. Κουτούζης, Μ. (1999), Γενικές αρχές μάνατζεμεντ, Τόμος Α, Πάτρα: ΕΑΠ. 16. Mckeown R. and Hopkins C. (2003), EE#ESD: defusing the worry, Environmental Education Research, 9(1), McCarthy, M. (2006), Παγκόσμια Περιβαλλοντική κρίση: ήρθε το τέλος; Εφημερίδα,The Independent (16 Ιανουαρίου 2006), απόδοση Τσιπουρίδης Ιωάννης / gaias _theory.pdf 18. Majumdar, K. (2006), e-governance and ITS QMS Markoff, J. (2000), A Newer, Lonelier Crowd Emerges in Internet Study. New York Times, February 16, A Misuraca, G. (2006), e-governance in Africa, from theory to action:a practical-oriented research and case studies on ICTs for local governance, Proceedings of the 2006 international conference on Digital government research, 151, Παπαντώνης Μ. (2005), Διαστάσεις των στόχων των Δικτύων Π.Ε. Πρακτικά 1ου Συνεδρίου Σχολικών Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Ισθμός Κορίνθου, σ , Σεπτεμβρίου Pierre, J. (2000), Introduction: understanding governance, in J. Pierre (ed.) Debating Governance. Oxford: Oxford University Press. 23. Raney, R. (2000), Study Finds Internet of Social Benefit to Users. New York Times, May 11, E Schware, R. & Deane, A.,(2003), Deploying e-government programs: the strategic importance of I before E, Into, 5(4), Smyth J. (1998), A Future for Education Consistent with Agenda 21? Environmental Learning and Sustainability Online Colloquium, Οκτωβρίου 1998, m 26. Smyth J. (1997), Education for sustainability at the United Nations:making progress? The Environmentalist 17, Stoker, G. (1998), Governance as theory: five propositions. International Social Science Journal, 50 (1), [1482]

14 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ 28. Torres, L., Pina, V. & Royo, S. (2005), E-government and the transformation of public administrations in EU countries: Beyond NPM or just a second wave of reforms? Documento de Trabajo Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales Universidad de Zaragoza UNESCO (2007), E-governance capacity building. webworld/e-governance 30. Φλογαΐτη, Ε. (2006), Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 31. Vrana, V., Zafiropoulos, K. And Karavasilis, I. (2007), Quality Evaluation of local government website. A case of a primary education administration. 10th Toulon-Verona conference, 3-4 September 2007 Thessaloniki 32. W.C.E.D. (1987), Our Common Future, Oxford University Press, Oxford [1483]