ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΛΤΑ ΤΟΥ Π. ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ - ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ

Transcript

1 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΛΤΑ ΤΟΥ Π. ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ - ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Ευθυµίου Γ. 1, Μερτζάνης Α. 2, Σαπουντζής Μ. 3, Ζακυνθινός Γ. 4 1 Εθνικό Ίδρυµα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε), Ινστιτούτο ασικών Ερευνών, 57006, Βασιλικά, Θεσσαλονίκη. gefthimiou@fri.gr 2 Τ.Ε.Ι. Λαµίας, Παράρτηµα Καρπενησίου, Tµήµα ασοπονίας, 36100, Καρπενήσι. 3 Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Τµήµα Γεωπονίας Ζωικής Παραγωγής και Υδάτινου Περιβάλλοντος, 38446, Ν. Ιωνία Μαγνησίας 4 Τ.Ε.Ι. Καλαµάτας, Τµήµα Γεωπονίας, 24100, Καλαµάτα. KEYWORDS: έλτα ποταµών, Σπερχειός, Ανθρωπογενείς επεµβάσεις, Παράκτιες ζώνες, Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις, Φυσικά οικοσυστήµατα. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα ελταϊκά οικοσυστήµατα, παρουσιάζουν αυξηµένη παραγωγικότητα, λόγω των ιδιαίτερων γεωλογικών, υδρογεωµορφολογικών και εδαφολογικών χαρακτηριστικών τους και για το λόγο αυτό συγκεντρώνουν έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα (γεωργία, κλπ). Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι δραστηριότητες αυτές αναπτύσσονται µε πληµµελή σχεδιασµό (χρήση λιπασµάτων, φυτοφαρµάκων, κλπ) και προκαλούν αυξηµένες πιέσεις στα ευαίσθητα ελταϊκά οικοσυστήµατα. Στα πλαίσια της παρούσας έρευνας αποτυπώνονται οι χρήσεις γης που απαντώνται στο έλτα του Σπερχειού και γίνεται προσπάθεια για τον εντοπισµό των κυριότερων προβληµάτων και των κινδύνων, που απειλούν τα οικοσυστήµατα της περιοχής. Τέλος, διατυπώνονται σειρά µέτρων και προτάσεων για την ορθολογική χρήση, διαχείριση, προστασία και ανάδειξη των φυσικών οικοσυστηµάτων του έλτα του ποταµού Σπερχειού. ANTHROPOGENIC EFFECTS ON SPERCHEIOS RIVER DELTA - ACTIONS FOR PROTECTION, RESTORATION AND MANAGEMENT OF NATURAL ECOSYSTEMS Efthimiou G. 1, Mertzanis A. 2, Sapountzis M. 3, Zakynthinos G. 4 1 National Agricultural Research Foundation (NAGREF), Forest Research Institute, 57006, Vasilika, Thessaloniki,Greece. gefthimiou@fri.gr 2 Technological Educational Institute of Lamia / Annex of Karpenisi / Department of Forestry, Karpenisi, Greece. 3 University of Thessaly, Department of Agriculture Animal Production and Aquatic Environment, 38446, N. Ionia Magnisias, Greece. 4 Technological Educational Institute of Kalamata, Department of Agriculture Products Technology, Lab of Horticulture, 24100, Kalamata, Greece. 1

2 ABSTRACT The ecosystems located at river Deltas show increased productivity due to the special geological, hydrogeomorphological, and pedological traits and for this reason intense human activity (agriculture, etc) are developed at these areas. At the majority of those cases the activities are developed with faulty planning (use of fertilizers, pesticides etc) and cause increased pressure at the sensitive ecosystems of the river deltas. At the following research the land uses at the Spercheios river delta are listed and also we try to locate the major problems and dangers that threaten this area. Finally we formulate a list of actions and suggestions for the rational use, management and promotion of the natural ecosystems located at the Delta of river Spercheios. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Οι παραποτάµιες και οι δελταϊκές περιοχές µεγάλων ποταµών, αποτέλεσαν ήδη από την αρχαιότητα, χώρους ελκυστικούς για την ανάπτυξη µεγάλων πόλεων και πολιτισµών, µε χαρακτηριστικά τα παραδείγµατα των ποταµών Νείλου, Τίβερη, Νέστου, κλπ. Αυτό αποδίδεται στην ιδανική θέση τους, λόγω της εύκολης πρόσβασης για την ανάπτυξη εµπορίου και ιδιαίτερα των θαλάσσιων διαδροµών. Η συσσώρευση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στους χώρους αυτούς, είχε ως συνέπεια την άσκηση πιέσεων στα φυσικά οικοσυστήµατα, σε έκταση και βαθµό, ανάλογο µε το µέγεθος της επέµβασης. Μεταξύ των ποταµών που συγκέντρωσαν ανθρώπινες δραστηριότητες, τόσο κατά το παρελθόν, όσο και κατά τη σύγχρονη εποχή, περιλαµβάνεται και ο π. Σπερχειός, ο οποίος παρουσιάζει σηµαντικό ενδιαφέρον ως προς την παρουσία και ανάπτυξη φυσικών οικοσυστηµάτων. H εντατικοποίηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, µετά τη δεκαετία του 50 και ειδικότερα, η διευθέτηση και µετατόπιση της κύριας κοίτης του π. Σπερχειού, η διάνοιξη δρόµων, η δηµιουργία αρδευτικών και στραγγιστικών δικτύων, η ανεξέλεγκτη διάθεση αστικών λυµάτων, υγρών και στερεών αποβλήτωναπορριµµάτων καθώς και οι αµµοληψίες στην κοίτη του, επηρεάζουν την ισορροπία των φυσικών οικοσυστηµάτων του δέλτα. Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι, να περιγραφούν τα φυσικά οικοσυστήµατα του έλτα του ποταµού Σπερχειού, να καταγραφούν οι χρήσεις γης, να εντοπιστούν οι κύριες πιέσεις και τα προβλήµατα και να διατυπωθούν προτάσεις για την προστασία, διατήρηση και ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος της περιοχής. Τα ευαίσθητα αυτά οικοσυστήµατα της παράκτιας περιοχής του έλτα του Σπερχειού, στα οποία σήµερα, έχει αναπτυχθεί έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα, δέχονται την επίδραση φυσικών διεργασιών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων, που αναπτύσσονται στην λεκάνη απορροής, ανάντη καθώς και στην παράκτια και θαλάσσια ζώνη, κατάντη και για το λόγο αυτό απαιτούν επιµεληµένη διαχείριση. 2. ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 2.1 Θέση - Μορφολογία Ο ποταµός Σπερχειός, έχει µήκος 85 Km και συνολική έκταση λεκάνη απορροής 1.907,2 Km 2 [9]. Πηγάζει από τον Τυµφρηστό (2.312 m), τα Βαρδούσια, την Όρθρυ, την Οίτη και το Καλλίδροµο και εκβάλει στον Μαλιακό κόλπο, όπου σχηµατίζει το δέλτα του. Στο χώρο της εκβολής του, η κεντρική του κοίτη διασπάται σε τρεις νέες κοίτες, την παλιά κοίτη του ποταµού, τη νεώτερη και την κοίτη εκτροπής. Στη λεκάνη απορροής επικρατούν έντονες κλίσεις και για το σύνολο της η µέση κλίση είναι ίση µε 33%. Η κεντρική κοίτη του ρεύµατος έχει συνολικό µήκος 80 km ενώ η 2

3 µέση κλίση της κυµαίνεται από 0,5% στην περιοχή του έλτα έως και 13% στο ορεινό τµήµα της λεκάνης απορροής. Το έλτα του π. Σπερχειού καταλαµβάνει έκταση 196 Km 2, στις συντεταγµένες 23 ο 30 γεωγραφικό µήκος και 38 ο 50 γεωγραφικό πλάτος (Σχήµα 1). Εκτείνεται περί τα 4 Km ανατολικά του οικισµού της Ανθήλης και νοτιοανατολικά της πόλης της Λαµίας. Αποτελεί το 4 ο σε µέγεθος δέλτα, στις ακτές του Αιγαίου και το 6 ο σε µέγεθος, στον ελλαδικό χώρο, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει σηµαντικό ενδιαφέρον ως προς την παρουσία και ανάπτυξη φυσικών οικοσυστηµάτων και έχει ενταχθεί στο δίκτυο ΦΥΣΗ 2000, µε τον κωδικό GR [13,7]. Σχήµα 1. Γεωγραφική τοποθέτηση της υδρολογικής λεκάνης και του έλτα του π. Σπερχειού. 2.2 Κλίµα Το κλίµα στην περιοχή της λεκάνης απορροής του Σπερχειού ανήκει στην υποτροπική µεσογειακή ζώνη µε καλοκαίρι θερµό και ξηρό και χειµώνα ήπιο και υγρό. Μία επιπλέον διάκριση στο χώρο του ποταµού είναι η εξής: στον Μαλιακό κόλπο το κλίµα χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακό, ενώ στο εσωτερικό είναι πεδινό ηπειρωτικό στην κοιλάδα του Σπερχειού και ορεινό ηπειρωτικό µε ψυχρό και δριµύ χειµώνα σε περιοχές µε υψόµετρο πάνω από 500 m. Σε ότι αφορά στις βροχοπτώσεις, σύµφωνα µε στοιχεία από τον µετεωρολογικό σταθµό της Λαµίας που εποπτεύεται από την Ε.Μ.Υ και για καταγραφές από το , προκύπτει ότι το µέσο ετήσιο ύψος βροχής ανέρχεται σε 640 mm. Η περιοχή εµφανίζει έντονες βροχοπτώσεις αποτέλεσµα των οποίων είναι τα συχνά πληµµυρικά γεγονότα τα οποία καταγράφονται µε συχνότητα εµφάνισης περίπου 1 φορά κάθε 3 χρόνια. Η µέση ετήσια θερµοκρασία αέρα σε 16,45 ο C (Μ.Σ. Λαµίας). 2.3 Φυσικά οικοσυστήµατα δέλτα Σπερχειού - Χλωρίδα - Πανίδα 3

4 Κατά µήκος της κοίτης και στο δέλτα του π. Σπερχειού, αναπτύσσονται εναλλαγές φυσικών οικοσυστηµάτων, κυριότερα από τα οποία είναι, το "παρόχθιο δάσος", οι "γεωργικές καλλιέργειες", οι "ταµαρικώνες", τα "υγρά λιβάδια" και οι "καλαµιώνες": Η "παρόχθια δεντρώδης βλάστηση" αποτελείται από ιτιές, ασπρόλευκες, πλατάνια, σκλήθρα, κατά µήκος κυρίως της όχθης του ποταµού, σε µεικτές και αµιγείς συστάδες. Το πλάτος του παρόχθιου δάσους στο επάνω τµήµα του δέλτα καταλαµβάνει εκτεταµένες επιφάνειες µε πλάτος που ποικίλει από λίγα έως αρκετές δεκάδες µέτρα. Το µεγαλύτερο τµήµα του παρόχθιου δάσους απαντάται στο ανάντη τµήµα του ποταµού (από Μακρακώµη έως Μεσσοποταµία). Το αµιγές δάσος πλατάνου (Platanus orientalis) καταλαµβάνει έκταση 714,30 Ha, ενώ απαντώνται παράλληλα 249,28 Ha µεικτών παρόχθιων δασών [14]. Τα κυριότερα δενδρώδη είδη από τα οποία αποτελούνται τα παρόχθια δάση είναι είδη πλατάνου (Platanus orientalis), λεύκης (Populus alba), ιτιάς (Salix sp.), σκλήθρου (Alnus glutinosa) και από τα µη δενδρώδη είδη κυριαρχούν τα :Atriplex sp., Lolium sp., Scirpus sp., Plantago sp. κ.α. Oι "γεωργικές καλλιέργειες" καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο τµήµα των εκτάσεων του δέλτα. Οι καλλιέργειες αποτελούνται από καλαµπόκι, βαµβάκι, σιτηρά ενώ το µεγαλύτερο τµήµα των εκτάσεων του δέλτα καταλαµβάνουν καλλιέργειες ρυζιού. Στις εκβολές του ποταµού σχηµατίζεται µια µικρή "λιµνοθάλασσα", το Λιβάρι, έκτασης 500 εκταρίων. Τα οικοσυστήµατα αυτά είναι µεγάλης οικολογικής σηµασίας κυρίως για την ιχθυοπανίδα. Από την βιβλιογραφία είναι γνωστό ότι τα 2/3 περίπου των ψαριών αναπαράγονται στα δελταϊκά οικοσυστήµατα των εκβολών των ποταµών. Τα "υγρά λιβάδια" (αλµυρά έλη και λιβάδια) καταλαµβάνουν µια έκταση περισσότερο από 1100 εκτάρια, µε κυρίαρχα είδη τα: Juncus maritimus, Salicornia patula, Scirpus sp., Hordeum sp., Limonium sp. κ.α. Χαρακτηριστικό οικοσύστηµα είναι αυτό των "Ταµαρικώνων" ή "αρµυρικώνων". Απαντώνται κυρίως στις κατώτερες επίπεδες επιφάνειες του δέλτα, µε κυρίαρχη εµφάνιση των Tamarix sp. Άλλα είδη τα οποία συνθέτουν την βλάστηση είναι τα : Paliurus spina-christi, Rubus sp., Spartium junceum, Onobrychis sp. κ.α. Οι "καλαµιώνες" εκτείνονται σε µια έκταση µεγαλύτερη από 160 εκτάρια, µε κυρίαρχα είδη τα Typha sp. Phragmites sp., Juncus sp., κ.α. Απαντώνται στο κατάντες τµήµα του ποταµού κατά µήκος της κοίτης, των καναλιών, ακόµη και ανάµεσα στους ορυζώνες. Αποτελούν καταφύγιο κυρίως για την ορνιθοπανίδα της περιοχής. Τα οικοσυστήµατα του δελταϊκού συστήµατος του Σπερχειού στηρίζουν πλούσια πανίδα από θηλαστικά, επρετά, αρπακτικά, ενώ µεγάλος πληθυσµός της ορνιθοπανίδας (περίπου 179 είδη, βρίσκουν καταφύγιο στις εκβολές του ποταµού. Ιδιαίτερη οικολογική αξία έχει η λιµνοθάλασσα, για την αναπαραγωγή και την ανάπτυξη των ιχθυδίων του Μαλιακού κόλπου. Ιδιαίτερη οικολογική σηµασία αποκτά η περιοχή από την αποκλειστική εµφάνιση σε αυτή ορισµένων ειδών ψαριών όπως για παράδειγµα το ενδηµικό είδος Pungitius hellenicus (ελληνοπυγόστεος) στις καρστικές πηγές της Αγίας Παρασκευής, και το αφρικάνικο είδος Tilapia nilotica που απαντάται στις θερµές πηγές των Θερµοπυλών. 2.4 Γεωλογία - Έδαφος - Γεωµορφολογία 4

5 Το δέλτα και η πεδινή προσχωµατική περιοχή του π. Σπερχειού, συνίστανται γεωλογικά από Τεταρτογενείς αποθέσεις και ειδικότερα αργίλλους, άµµους, χαλίκια και κροκάλες, που εµφανίζονται και συνθέτουν το ήπιο έως επίπεδο ανάγλυφο (κλίση 0-15%), επί του οποίου διαµορφώνονται οι καλλιεργούµενες γεωργικές εκτάσεις καθώς και τα αναχώµατα των διακλαδιζόµενων κοιτών, µαιανδρισµοί, βραχίονες, ενεργές και αδρανείς κοίτες ροής, δελταϊκά έλη, και παλιρροιακές επιφάνειες. Στοιχεία ερευνητικών γεωτρήσεων που έχουν εκτελεστεί από το ΙΓΜΕ, στη δελταϊκή περιοχή, εντοπίζουν εναλλαγές άµµων, αµµούχων αργίλων, ιλυοαργίλων και αργίλων, µέχρι το βάθος των 306 m, ενώ το συνολικό πάχος των ιζηµάτων, εκτιµάται ότι ανέρχεται στα m [11]. Τα εδάφη, στις περιοχές µεταξύ της παλαιάς κοίτης και της νέας, είναι αργιλλο-ιλυώδη, βαρειάς σύστασης, πλούσια σε ασβέστιο και µαγνήσιο, µέτριο εφοδιασµένα σε κάλιο, µε ph 7,5-7,9. Τα εδάφη που βρίσκονται κοντά στις κοίτες του ποταµού, παρουσιάζουν σύσταση µε αναλογίες των διαφόρων κοκκοµετρικών διαβαθµίσεων που ανέρχονται σε ποσοστό αργίλου (30%), ιλύος (30%) και άµµου (30%), ενώ τα εδάφη της περιοχής των εκβολών, είναι αλατούχα και αλατούχα αλκαλιωµένα [8]. Οι πεδινές εκτάσεις του δέλτα και κυρίως αυτές που εκτείνονται ανατολικά της εθνικής οδού Αθηνών-Λαµίας, έχουν δηµιουργηθεί από τη µεταφορά και απόθεση φερτών υλών από το ποτάµι. Γεωµορφολογικά, το δέλτα του π. Σπερχειού, κατατάσσεται στα "πελµατοειδούς" τύπου δέλτα και εκβάλλει στον χαµηλής ενέργειας, Μαλιακό κόλπο, που είναι σχετικά κλειστός, µε έναν εσωτερικό λοβό, µέγιστου βάθους 27 m, και ένα εξωτερικό τµήµα, µε βάθη που ξεπερνούν τα 50 m. Η επικοινωνία το κόλπου, µε το Αιγαίο πέλαγος, γίνεται µέσω του διαύλου Ωρεών και µε τον Βόρειο Ευβοϊκό µέσω του διαύλου Κνηµίδος. Σηµαντικό στοιχείο για τη διαµόρφωση της πεδινής-δελταϊκής περιοχής, αποτελούν, η λεκάνη απορροής και το υδρογραφικό δίκτυο του π. Σπερχειού, που την τροφοδοτούν µε νερά και φερτές ύλες. Συχνά, ο ποταµός Σπερχειός υπερχειλίζει στο έλτα και αλλάζει κατ αυτό τον τρόπο την κύρια κοίτη ροής του, παραµένει όµως στο νότιο τµήµα του βυθίσµατος της κοιλάδας του π. Σπερχειού. Το 1889 επήλθε µετά από ρήξη του φυσικού αναχώµατος η τελευταία εκτροπή της ροής του π. Σπερχειού. Επίσης, µετά το 1957 αρχίζει η πρόσχωση εκτεταµένου αβαθούς τµήµατος, βόρεια της σηµερινής κοίτης, λόγω της διάνοιξης αύλακος υπερχείλισης. Ήδη από την αρχαιότητα (480 π. Χ.), η µετατόπιση της ακτογραµµής και του δέλτα, από τους προς τα ανατολικά, ανέρχεται στα 8-10 Km, ενώ είναι γνωστό το ιστορικό «στενό των Θερµοπυλών», όπου σύµφωνα µε αναφορές, η θάλασσα έφτανε µέχρι το σηµερινό µνηµείο του Λεωνίδα, στην εθνική οδό Αθηνών- Λαµίας [1,11]. Ο π. Σπερχειός, εµφανίζει έντονο χειµαρρικό χαρακτήρα µε έντονη στερεοµεταφορική δράση. Η κεντρική κοίτη του ρεύµατος τροφοδοτείται από 63 κλάδους χειµαρρικών ρευµάτων, µε σηµαντικότερα, από άποψη µεγέθους λεκάνης απορροής και στερεοµεταφορικής δράσης, τα εξής: Ανατολική Βίστριζα, υτική Βίστριζα, Ρουστιανίτης, Λουγγιές, Κατής, Ασωπός, Παλαιοκάστρου, Γοργοπόταµος και Υπάτης. Ο Κωτούλας (1988) µελέτησε την εξέλιξη του δέλτα του ποταµού κατά την περίοδο και κατέληξε στο γεγονός ότι η συνολική έκταση του δέλτα αυξήθηκε µέσα σε αυτά τα 28 χρόνια κατά 6,62 Km 2, που αντιστοιχεί σε 0,236 Km 2 /έτος. Ειδικά δε στην κοίτη εκτροπής του ποταµού, το δέλτα αυξήθηκε κατά 4,0 Km 2, που αντιστοιχεί σε 0,33 Km 2 /έτος. Το γεγονός δείχνει σαφώς την έντονη µεταφορά φερτών υλών στον Σπερχειό και την απόθεση τους, στον δελταϊκό και παράκτιο χώρο. Επίσης ενδεικτικό της µεταφορικής δράσης του π. Σπερχειού, είναι ότι κατά την περίοδο , σε διάστηµα 12 ετών, αποτέθηκαν µόνο στην κεντρική κοίτη εκτροπής του ποταµού m 3 υλικών [10]. Κατά το ίδιο χρονικό διάστηµα το δέλτα του ποταµού στην περιοχή της κοίτης εκτροπής επεκτάθηκε στο θαλάσσιο χώρο κατά 2 Km (ταχύτητα 5

6 160 m/έτος), ενώ το βάθος της θάλασσας σε απόσταση m από το δέλτα περιορίστηκε µόνο στα 0,80 m. Η επίδραση της στερεοµεταφοράς του ρεύµατος συνίσταται στην παράσυρση και αποµάκρυνση παραγωγικού εδάφους µε αποτέλεσµα την υποβάθµιση του χώρου των ορεινών λεκανών απορροής. Τα υλικά αυτά στη συνέχεια µεταφέρονται δια µέσου των κοιτών των υδατορευµάτων προσχώνουν την τεχνητή κοίτη, µειώνουν τις παροχετευτικές διαστάσεις και σε πολλές περιπτώσεις δηµιουργούν πληµµυρικά φαινόµενα. Παράλληλα αποτελούν αξιόλογο πόρο εµπλουτισµού, µε θρεπτικά συστατικά και οργανισµούς, των δέλτα τα οποία είναι συστήµατα µε πολύπλοκη και λεπτή ισορροπία. Οι βενθικοί οργανισµοί µεταφέρουν ενέργεια από το ίζηµα και τους παραγωγούς στους ανώτερους καταναλωτές (ψάρια, πουλιά) και συµβάλλουν, µε αυτό τον τρόπο, σηµαντικά στο τροφικό πλέγµα και στην υψηλή παραγωγικότητα του οικοσυστήµατος. 2.5 Υδατικοί πόροι (επιφανειακά και υπόγεια ύδατα) Ο π. Σπερχειός, είναι εποχιακός µε υψηλή στάθµη ύδατος τον χειµώνα και χαµηλή το θέρος, συχνές πληµµύρες και πολύ ευµετάβλητη στερεοπαροχή. Οι κύριοι κλάδοι που συνθέτουν το υδρογραφικό δίκτυο (Ανατολική και υτική Βίστριζα, Ρουστιανίτης, Λουγγιές, Κατής, Ασωπός, Παλαιοκάστρου, Γοργοπόταµος και Υπάτης), κατέρχονται από τους ορεινούς όγκους Τυµφρηστό, Βαρδούσια, Όρθρυ, Οίτη και το Καλλίδροµο, συµβάλουν και διαµορφώνουν τον π. Σπερχειό και εκφορτίζονται στον Μαλιακό κόλπο, όπου σχηµατίζεται και το οµώνυµο δέλτα του. Οι παροχές του π. Σπερχειού, στη γέφυρα Κοµποτάδων, κατά τους θερινούς µήνες κατέρχονται και κάτω από 10 m 3 /sec, ενώ οι πληµµυρικές παροχές στην κύρια κοίτη, ξεπερνούν σε πολλές περιπτώσεις τα m 3 /sec. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η πληµµυρική παροχή, συχνότητας 1:50, του π. Σπερχειού, ανάντη του Μεριστή, εκτιµήθηκε σε m 3 /sec [5]. Η υπόγεια υδροφορία στην ορεινή λεκάνη εντοπίζεται στους ανθρακικούς σχηµατισµούς της Όρθρυος, του Καλλιδρόµου και της Οίτης, οι οποίοι είναι έντονα τεκτονισµένοι, κατακερµατισµένοι και αποκαρστωµένοι µε αυξηµένο δευτερογενές πορώδες και διαπερατότητα. Αξιόλογες είναι και οι πηγαίες αναβλύσεις κυρίως στην επαφή των διαρηγµένων ασβεστόλιθων µε σηµαντικότερες τις πηγές Μαυρονέρια Βαρδατών (1.600 m 3 /h), Αγ. Παρασκευής (1.160 m 3 /h) Κεφαλόβρυσο Μεξιατών (960 m 3 /h), Κεφαλόβρυσο Μαυρίλου (330 m 3 /h) και Μύλων (600 m 3 /h). Η περιοχή είναι πλούσια και σε ιαµατικές θερµές πηγές, µε σηµαντικότερες τις πηγές Υπάτης (Τ = 32 o C), Αρχανίου (Τ = 27 o C), Θερµοπυλών, Ψωρονερίων και Πλατυστόµου. Οι υδροφόροι ορίζοντες στη δελταϊκή περιοχή, είναι: α. Ένας ελεύθερος υδροφόρος σε βάθη από 8,5 µέχρι 12,10 m. και β. ύο αρτεσιανοί υδροφόροι σε βάθη από 53 µέχρι 71 m και από 280 µέχρι 292 m [11]. Στα υπόγεια ύδατα του ανατολικού και του δελταϊκού τµήµατος του Σπερχειού, παρουσιάζονται έντονα φαινόµενα υφαλµύρινσης, που οφείλονται τόσο στην είσοδο της θάλασσας, λόγω υπερανλήσεων, όσο και στις διηθήσεις και πλευρικές µεταγγίσεις των θερµοµεταλλικών υδάτων των πηγών Θερµοπυλών και Ψωρονερίων [2]. 3. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ 3.1 Ανθρωπογενείς Επεµβάσεις H εντατικοποίηση των ανθρωπογενών επεµβάσεων, στην έκταση του δέλτα, ιδιαίτερα µετά τη δεκαετία του 50, έχουν επηρεάσει τα φυσικά οικοσυστήµατά του, σε διαφορετικό βαθµό, το καθένα, ανάλογα µε το είδος, το µέγεθος και τη θέση της παρέµβασης. Οι κυριότερες από τις ανθρωπογενείς επεµβάσεις αυτές είναι: 6

7 Οι "γεωργικές καλλιέργειες" που έχουν επεκταθεί εις βάρος της φυσικής παρόχθιας βλάστησης. Στα περισσότερα τµήµατα, της παρόχθιας ζώνης, η βλάστηση, έχει εξαφανιστεί τελείως ή έχει περιοριστεί σε στενή λωρίδα βλάστησης κατά µήκος της κοίτης του ποταµού, γνωστό ως "δάσος γαλαρία". Συνέπεια της καταστροφής της παρόχθιας βλάστησης είναι η µείωση της βιοποικιλότητας των οικοσυστηµάτων, ενώ παράλληλα περιορίζονται οι έµµεσες ωφέλειες, από την ύπαρξή τους. Η συνεχώς αυξανόµενη "εντατικοποίηση των γεωργικών καλλιεργειών", η "χρήση φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων", η "υπεράντληση των υπόγειων υδάτων" από τις γεωτρήσεις και οι "αλόγιστες αρδεύσεις", που επιβαρύνουν σωρευτικά τα φυσικά οικοσυστήµατα της περιοχής, θέτουν σε κίνδυνο την πανίδα και την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Από τα συνολικά ετήσια κατακρηµνίσµατα της κοιλάδας του Σπερχειού µόνο το 5,8% χρησιµοποιείται στην άρδευση των καλλιεργειών, ενώ περίπου το 40% της αρδευόµενης έκτασης, ποτίζεται µε επιφανειακά και το 60% µε υπόγεια [3]. Η "διευθέτηση και µετατόπιση της κύριας κοίτης" του ποταµού, κατόπιν της οποίας δραστηριοποιήθηκε ο µηχανισµός άµυνας του, µε συνέπεια τη δηµιουργία παρόχθιων οικοσυστηµάτων στη νέα κοίτη ενώ στην περιοχή της παλιάς "ανενεργής" πλέον κοίτης, εγκαταστάθηκαν νέα είδη. Οι "απολήψεις λεπτόκοκκου και χοντρόκοκκου υλικού (αµµοληψίες)" από την κοίτη του ποταµού, που επηρεάζουν ανάλογα τα ύδατα της περιοχής, την υδραυλική του ποταµού καθώς και τη δίαιτα των ιζηµάτων του παράκτιου χώρου, µε αποτέλεσµα την εµφάνιση τοπικών φαινοµένων οπισθοδρόµησης της ακτογραµµής, στα ανατολικότερα τµήµατα. Η "διάνοιξη δρόµων", σε συνδυασµό µε την κατασκευή "αρδευτικών και στραγγιστικών δικτύων" και "αναχωµάτων", που δηµιούργησε µια χαρακτηριστική ενότητα περιβάλλοντος, η οποία εκτείνεται και καταλαµβάνει σηµαντικά τµήµατα του δέλτα. Η "ανεξέλεγκτη διάθεση αστικών λυµάτων και οικιακών απορριµµάτων" των οικισµών, καθώς και των υγρών και στερεών βιοµηχανικών αποβλήτων, που επιβαρύνουν την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. 3.2 Χρήσεις Γης Στο χώρο που καταλαµβάνει η λεκάνη του π. Σπερχειού, της οποίας η έκταση ανέρχεται σε Km 2, καταγράφονται διάφορες χρήσεις οι οποίες αποτυπώνονται στη συνέχεια (Πίνακας 1), σύµφωνα µε την έκταση στην οποία αναπτύσσονται και την ποσοστιαία κατανοµή χρήσεων γης [3]. ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Χρήσεις γης στην κοιλάδα του Σπερχειού ποταµού. Χρήσεις γης Έκταση (στρέµµατα) Ποσοστό (%) Γεωργική γη ,4 Βοσκότοποι ,1 άση ,8 Λοιπές εκτάσεις ,7 ΣΥΝΟΛΟ ,0 4. ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΕΛΤΑ 7

8 Προϋπόθεση για την αντιµετώπιση των επιπτώσεων και τη σταδιακή επαναφορά της διαταραγµένης ισορροπίας των φυσικών οικοσυστηµάτων της περιοχής του έλτα Σπερχειού, είναι η εφαρµογή εξειδικευµένων µέτρων προστασίας καθώς και η διαφύλαξη των ορίων των ζωνών προστασίας, σύµφωνα µε όσα προβλέπονται στην Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη [4]. Τα κυριότερα µέτρα προστασίας αναφέρονται στη συνέχεια και είναι [6, 12, 4]: " ιατήρηση τουλάχιστον της σηµερινής έκτασης των φυσικών οικοτόπων και των φυσικών λειτουργιών" της περιοχής [4]. "Επαναφορά της παρόχθιας βλάστησης" στις δηµόσιες εκτάσεις κατά µήκος της κοίτης του π. Σπερχειού, από τις οποίες αποµακρύνθηκε. Το µέτρο αυτό, θα επαναφέρει την ισορροπία στο οικοσύστηµα, εµπλουτίζοντας και στηρίζοντας παράλληλα µια πλούσια πανίδα στην περιοχή, ενώ θα συντελέσει στον περιορισµό των φερτών υλών και στη βελτίωση της ποιότητας των υδάτων. "Περιορισµός της σπατάλης των υδατικών πόρων" και "ορθολογική αξιοποίηση των υδάτων", µέσω της επανεξέτασης περιοριστικών µέτρων για τις ανορύξεις γεωτρήσεων και τις αντλήσεις υδάτων από τις γεωτρήσεις και την κοίτη του π. Σπερχειού, της ολοκλήρωσης των αρδευτικών έργων και της αξιοποίησης των απορροών της οµβροφόρου περιόδου στην ευρύτερη περιοχή, καθώς και της εφαρµογής µεθόδων τεχνητού εµπλουτισµού των υπόγειων υδροφορέων, όπου αυτό είναι εφικτό. Συµπληρωµατικά απαιτείται η ενηµέρωση και επιµόρφωση των αγροτών για τις ανάγκες των καλλιεργειών τους, σε νερό, ώστε να περιοριστεί η σπατάλη και να εφαρµοστεί ορθολογική χρήση των υδάτων [3]. " ιατήρηση της κοίτης και των µαιανδρισµών" του π. Σπερχειού, στη σηµερινή τους κατάσταση, διανοίγοντας και διαπλατύνοντας µόνο τις υπάρχουσες τάφρους Λαµίας και υπερχείλισης. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται φυσικός εµπλουτισµός του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα [11]. "Περιορισµός της χρήσης των φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων", µε παράλληλη ενίσχυση και επέκταση των βιολογικών καλλιεργειών, κυρίως στους ορυζώνες. Με την εφαρµογή του µέτρου αυτού, αναµένεται να ελαχιστοποιηθεί η επιβάρυνση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων από τη συσσώρευση χηµικών στοιχείων ( τόννοι λιπάσµατα, 306 τόννοι φυτοφάρµακα). Παράλληλα θα βελτιωθούν οι θέσεις αναπαραγωγής της ιχθυοπανίδας µέσω της ποιοτικής αναβάθµισης των υδάτων. "Βιολογική καταπολέµηση των κουνουπιών" και εγκατάλειψη των αεροψεκασµών, οι οποίοι εγκυµονούν προβλήµατα και για τη δηµόσια υγεία, ενώ ταυτόχρονα θα περιοριστεί σηµαντικά η επιβάρυνση των οικοσυστηµάτων του δέλτα. "Σταδιακή µετατροπή της κτηνοτροφίας" από ελεύθερη σε ενσταυλισµένη, µε εξαίρεση τις περιοχές και τις υποζώνες, στις οποίες απαγορεύται η χρήση χώρου για κτηνοτροφικές δραστηριότητες, σύµφωνα µε όσα προβλέπονται στην Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη [4]. Παράλληλα απαιτείται ενίσχυση του ζωικού κεφαλαίου, µε βοοειδή και κυρίως βουβάλια, τα οποία προκαλούν τη µικρότερη ζηµιά στη φυσική παρόχθια βλάστηση. Ήδη την τελευταία 2ετία έχει εγκατασταθεί το πρώτο, για το Σπερχειό, κοπάδι βουβαλιών στην περιοχή της Μακρακώµης. "Ανάδειξη της περιοχής", η οποία προτείνεται να γίνει µε την οργάνωση και λειτουργία Κέντρου Ενηµέρωσης και Υποδοχής των επισκεπτών, την έκδοση έντυπου και ψηφιακού υλικού, δηµιουργία ιστοσελίδας και την προβολή της µέσα από τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης. 8

9 "Κατασκευή κατάλληλων έργων ορεινής υδρονοµίας", µετά από εµπεριστατωµένη διερεύνηση της φύσης και θέσης χωροθέτησης των έργων αυτών, στην ευρύτερη περιοχή της λεκάνης απορροής και στο υδρογραφικό δίκτυο του π. Σπερχειού. Η "εγκατάσταση δασικής βλάστησης", σε συνδυασµό µε τα προαναφερόµενα έργα, προβλέπεται να διασφαλίσουν συνθήκες ισορροπίας του υδρολογικού ισοζυγίου, αντιδιαβρωτικής προστασίας της λεκάνης και περιορισµό της υπερπαραγωγής φερτών υλικών. Κρίνεται σκόπιµη η εφαρµογή κατάλληλων µεθόδων σύµφωνα µε τις οποίες επιτυγχάνεται η συγκράτηση των µεταφεροµένων υλικών µε διαλογή (συστήµατα διαλογικής διευθέτησης). Πρόκειται για την κατασκευή κατάλληλων φραγµάτων που συγκρατούν κάθε φορά, από τα ανάντη προς τα κατάντη, υλικά συγκεκριµένων διαστάσεων, έτσι ώστε κατά την έξοδό του, ο ποταµός να µεταφέρει µόνο τις απαραίτητες ποσότητες φερτών υλικών για την υγιή λειτουργία του συστήµατος του δέλτα. 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο π. Σπερχειός, παρουσιάζει σηµαντικό ενδιαφέρον ως προς την παρουσία και ανάπτυξη φυσικών οικοσυστηµάτων, ενώ το χαµηλό µορφολογικά τµήµα της λεκάνης του, κατατάσσεται µεταξύ των περιοχών που συγκέντρωσαν ανθρώπινες δραστηριότητες, τόσο κατά το παρελθόν, όσο και κατά τη σύγχρονη εποχή. H εντατικοποίηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, µετά τη δεκαετία του 50 και ειδικότερα, η διευθέτηση και µετατόπιση της κύριας κοίτης του π. Σπερχειού, η διάνοιξη δρόµων, η δηµιουργία αρδευτικών και στραγγιστικών δικτύων, η ανεξέλεγκτη διάθεση αστικών λυµάτων, υγρών και στερεών αποβλήτων-απορριµµάτων καθώς και οι αµµοληψίες στην κοίτη του, έχουν επηρεάσει σηµαντικά την ισορροπία των φυσικών οικοσυστηµάτων του δέλτα. Η διασφάλιση της ισορροπίας του υδρολογικού ισοζυγίου σε συνδυασµό µε την αντιδιαβρωτική προστασία της λεκάνης και τον περιορισµό της υπερ-παραγωγής φερτών υλών, αποτελούν τη βάση για την ορθολογικά σχεδιασµένη αντιµετώπιση της υποβάθµισης του δελταϊκού χώρου. Ο ορθός σχεδιασµός και η εφαρµογή µεθόδων και τεχνικών διαχείρισης των ευαίσθητων φυσικών οικοσυστηµάτων αποτελεί τη βάση για τη διατήρηση της ισορροπίας των φυσικών εξελικτικών διεργασιών, της δυνατότητας ανανέωσης των φυσικών πόρων και γενικότερα της προστασίας του περιβάλλοντος. Προϋπόθεση για την αντιµετώπιση των επιπτώσεων και τη σταδιακή επαναφορά της διαταραγµένης ισορροπίας των φυσικών οικοσυστηµάτων της περιοχής έλτα Σπερχειού, είναι η εφαρµογή µέτρων και µεθόδων "φιλικών" στο περιβάλλον, που θα επαναφέρουν κατά το δυνατό την φυσική λειτουργία και τη δυναµική στα οικοσυστήµατα αυτά, σύµφωνα µε τους προτεινόµενους άξονες διαχείρισης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αναγνώστου Χ., Τζιαβός Χ., (1977). Οι γεωλογικές διεργασίες στο σχηµατισµό του Μαλιακού κόλπου και η σηµερινή δυναµική του, Ηµερίδα «Περιβαλλοντικά προβλήµατα Μαλιακού κόλπου και δυνατότητες ανάπτυξης της περιοχής», Λαµία. 2. Βαλαδάκη Α., Αλεξιάδου Χ., Παναγόπουλος Α., Περλέρος Β., Πλέσσας Σ., Ζαµπετάκης., Καββαδάς Μ., Μαρίνος Π., (1995). Ανάπτυξη γεωγραφικού συστήµατος υδρογεωλογικών πληροφοριών στη λεκάνη του Σπερχειού ποταµού, Ηµερίδα «Σπερχειός Περιβάλλον & Ανάπτυξη», Λαµία, 4 Μαΐου, Γεωργίου Κ., (1995). Σπερχειός, Οικολογική και γεωργική θεώρηση, Ηµερίδα «Σπερχειός Περιβάλλον & Ανάπτυξη», Λαµία, 4 Μαΐου,

10 4. Γεωργίου Κ., Γουδέλης Γ., Αδαµογιάννης Ε., Κόντος Κ., Αποστολάκης Α., Γρηγοριάδης Φ., Νικολάου Λ. Τσίτση Μ.., (1998). Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη, Κοιλάδα και εκβολές Σπερχειού-Μαλιακός κόλπος (GR ) ΥΠΕΧΩ Ε/Γενική ιεύθυνση Περιβάλλοντος σελ. 44 +παράρτηµα. 5. άουλας Ε., (1995). Τα αντιπληµµυρικά έργα στον ποταµό Σπερχειό, Ηµερίδα «Σπερχειός Περιβάλλον & Ανάπτυξη», Λαµία, 4 Μαΐου, Ευθυµίου Γ., Μερτζάνης Α., Εµµανουλούδης., Τσιούκας Α., (2003). "Μέθοδοι και τεχνικές αντιµετώπισης των ανθρωπογενών επιπτώσεων στα οικοσυστήµατα της λεκάνης του ποταµού Νέστου", 4 η ιεθνής Έκθεση και Συνέδριο για την Τεχνολογία Περιβάλλοντος - «Heleco 03», Αθήνα, 30 Ιανουαρίου - 1 Φεβρουαρίου, Ζαλίδης Χ.Γ., Ματζαβέλας Α.Λ., (1994). Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων ως Φυσικών Πόρων, Ε.Κ.Β.Υ.-XVII, 587 σ. 8. Κάπος., Μάρης Γ., Μάρης Θ., Παπαδόπουλος Ν., Κυροδήµος Η., Κασπίρης Π., Βασιλείου Θ., (1996). Μελέτη Καθορισµός χρήσεων γης κατά µήκος της παραλίας Μαλιακού κόλπου στην περιοχή των όρµων Σπηλίδι και Κακολάσπη Α Φάση. Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φθιώτιδας. Λαµία. 9. Κουτσογιάννης., Τσακαλίας Γ., (1995). Υδρολογικά χαρακτηριστικά της λεκάνης Σπερχειού, Ηµερίδα «Σπερχειός Περιβάλλον & Ανάπτυξη», Λαµία, 4 Μαΐου, Κωτούλας., (1988). Νερά και φερτά υλικά στην περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας- Συνέπειες- Προοπτικές. 1 ο Αναπτυξιακό Συνέδριο «Σπερχειός Βοιωτικός Κηφισός», Λαµία, 30 Μαρτίου, Μαρουκιάν Χ., Παυλόπουλος Κ., (1995). Γεωλογία και γεωµορφολογία της λεκάνης απορροής του Σπερχειού ποταµού, Ηµερίδα «Σπερχειός Περιβάλλον & Ανάπτυξη», Λαµία, 4 Μαίου, Μποναζούντας Μ., Καλλιδροµίτου., Ζαχαρίας Ι., Περγαντής Φ., Βασιλείου Π., (1996). Ολοκληρωµένη διαχείριση ποτάµιου οικοσυστήµατος Σπερχειού. Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, LIFE 92-2/gr/004, B4-3200, E.E, Γ /11, Ε.Μ.Π., Αθήνα. 13. Ντάφης Σ., Παπαστεργιάδου Ε., Γεωργίου Κ., Μπαµπαλώνας., Γεωργιάδης Θ., Παπαγεωργίου Μ., Λαζαρίδου Θ., Τσιαούση Β., (1997). Οδηγία 92/43/ΕΟΚ Το έργο των οικοτόπων στην Ελλάδα: ίκτυο Φύση 2000 Συµβ. Β4-3200/84/756, Γενική ιεύθυνση XI Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Ε.Κ.Β.Υ. 932 σ. 14. Ξηρογιάννης Α., (2003). ιαχειριστική έκθεση πλατανοδάσους ποταµού Σπερχειού, ασαρχείο Σπερχειάδος, Σπερχειάδα, σελ παράρτηµα. 10