Αρχές Προβλήματα Αποδόσεις των Μηχανών Συγκομιδής Καπνών και Επιλογή των Βέλτιστων Συνδυασμών των Επιμέρους Μηχανισμών

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Αρχές Προβλήματα Αποδόσεις των Μηχανών Συγκομιδής Καπνών και Επιλογή των Βέλτιστων Συνδυασμών των Επιμέρους Μηχανισμών ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Τζήμκας Νικόλαος Γεωπόνος ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Κωνσταντίνος Τσατσαρέλης, Καθηγητής Α.Π.Θ. Δέσποινα Παπακώστα, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Σταύρος Βουγιούκας, Επ. Καθηγητής Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 Περίληψη Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν οι μηχανές συγκομιδής καπνού για τους τύπους καπνών Virginia, Burley και Maryland. Ειδικότερα, η μελέτη αφορούσε τις αρχές λειτουργίας των μηχανών, τους επιμέρους μηχανισμούς αυτών και τα προβλήματα που παρουσιάζουν. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο χωριό Δαμιανό της περιοχής Γιαννιτσών του νομού Θεσσαλονίκης, σε καλλιέργεια καπνού τύπου Virginia και έκτασης 70 στρεμμάτων. Αρχικά έγινε, για κάθε επιμέρους μηχανισμό των μηχανών συγκομιδής του κάθε τύπου καπνού, ανάλυση των διαφορετικών ειδών που έχουν κατασκευαστεί. Έγινε σύγκριση και επιλογή του καταλληλότερου, ώστε να δίνει ικανοποιητικά αποτελέσματα στην ποιότητα των φύλλων, την αποτελεσματική συλλογή και την ταχύτητα εργασίας, με όσο το δυνατό απλοποιημένο και οικονομικό τρόπο. Για την έρευνα χρησιμοποιήθηκε το μοντέλο RA2FTS της ιταλικής εταιρείας SPAPPERI, μία αυτοκινούμενη μηχανή που συγκομίζει δύο σειρές χρησιμοποιώντας περιστροφικούς αποφυλλωτές. Η μηχανή αποδείχτηκε πολύ αξιόπιστη, μια και μετά από χρήση τεσσάρων ετών δεν παρουσίασε οποιαδήποτε σημαντική βλάβη. Είναι πολύ εύκολη στη χρήση, με ελάχιστα χειριστήρια και όλους τους μηχανισμούς να ρυθμίζονται υδραυλικά. Για μία καλλιεργητική περίοδο, το ετήσιο σταθερό κόστος της μηχανής ανερχόταν σε 15269,58. Το ετήσιο μεταβλητό κόστος ήταν 3469,5, χωρίς να έχει μεγάλη απόκλιση από αυτό της χειροσυλλογής (2568,5 ). Οι νεκροί χρόνοι της μηχανής συγκομιδής κατά την εργασία στο χωράφι ήταν 37,5 min κατά τη διάρκεια μίας ημέρας εργασίας (περίπου 3 h), επομένως ο βαθμός απόδοσης έφτανε σε ένα επίπεδο 79,2 %. 2

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου κ. Κωνσταντίνο Τσατσαρέλη για την πολύτιμη καθοδήγηση, με την οποία ολοκληρώθηκε η μεταπτυχιακή μου διατριβή. Επίσης ευχαριστώ την οικογένειά μου και όλους όσοι με στήριξαν ψυχολογικά, ώστε να φέρω σε πέρας το έργο μου. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 Ι. ΓΕΝΙΚΑ Καταγωγή και εξάπλωση του καπνού Η καπνοκαλλιέργεια στην Ελλάδα α) Εξέλιξη της καλλιέργειας β) Οικονομική και κοινωνική σημασία Ταξινόμηση και ποικιλίες α) Καλλιεργούμενα είδη β) Ταξινόμηση των καλλιεργούμενων τύπων καπνού γ) Καλλιεργούμενοι τύποι και ποικιλίες στην Ελλάδα Συγκομιδή του καπνού α) Ανατολικά β) Virginia γ) Burley δ) Λοιποί τύποι ε) Προβλήματα συγκομιδής στ) Σκοπός της εργασίας ΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ Μηχανές συγκομιδής για καπνά ανατολικού τύπου Μηχανές συγκομιδής για καπνά Virginia Μηχανές συγκομιδής για καπνά Burley και Maryland ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Ι. Η ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΕΙΔΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΞΗΡΑΝΣΗ Καπνά Virginia Καπνά Burley και Maryland

5 II. ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ Καπνά Virginia α) Μηχανισμός αποφύλλωσης β) Μηχανισμός μεταφοράς και αποθήκευσης γ) Αποφύλλωση με εργάτες Καπνά Burley και Maryland α) Μηχανισμός κοπής β) Μηχανισμός μεταφοράς και αποθήκευσης Βοηθητικοί μηχανισμοί α) Σύστημα ευθυγράμμισης β) Σύστημα κορυφολογήματος ΙΙΙ. ΟΙ ΜΗΧΑΝΕΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΚΑΠΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γενικά Έρευνα Παράγοντες που επηρεάζουν την καλλιέργεια Κόστος Αποδοτικότητα Απώλειες Διαχείριση των φύλλων μετά τη συγκομιδή Εργονομία Σύνοψη ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ α) Καπνά Virginia β) Αεροαποξηραινόμενα καπνά ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι. ΓΕΝΙΚΑ 1. Καταγωγή και εξάπλωση του καπνού Ο καπνός είναι ένα από τα λίγα φυτά, των οποίων το χρήσιμο τμήμα είναι τα ξηρανθέντα φύλλα. Καταναλίσκεται για ευχαρίστηση, σε αέρια μορφή με το κάπνισμα των προϊόντων του. Η επιμονή στη συνήθεια του καπνίσματος οφείλεται τόσο στις φυσιολογικές επιδράσεις της νικοτίνης, όσο και σε ψυχολογικούς λόγους. Η νικοτίνη προκαλεί στον εθισμένο καπνιστή ένα ευχάριστο φυσιολογικό αίσθημα τόσο διεγερτικό όσο και κατευναστικό, καθώς επηρεάζει το νευρικό σύστημα (Σφήκας 1984). Παρά τις κατά καιρούς αντικαπνιστικές εκστρατείες, η σημασία του καπνού σε όλο τον κόσμο παραμένει μεγάλη. Από το σπόρο μέχρι το κάπνισμα η καλλιέργεια, η βιομηχανοποίηση και η χρήση του καπνού συνεπάγονται μία συνεχή αλυσίδα δραστηριοτήτων. Εάν παρουσιαστεί πρόβλημα σε κάποιον κρίκο της αλυσίδας, υποβαθμίζεται η ποιότητα, ενώ αν κάποιος κρίκος σπάσει ή παραλειφθεί, παράγεται προϊόν που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί (Tso 1990). Διαφορές στα βοτανικά, φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά του φύλλου του καπνού καθορίζουν το βαθμό καυσιμότητας, τη σύνθεση του καπνού τη γεύση και το άρωμα και τελικά την αποδοχή του προϊόντος. Η διαδικασία της παραγωγής του καπνού από το σπόρο μέχρι το βιομηχανοποιημένο προϊόν (τσιγάρο, καπνός πίπας κλπ.) είναι τόσο 6

7 επιστήμη όσο και τέχνη. Ο καπνός είναι ένα από τα κυριότερα φυτά (αν όχι το κυριότερο) που έχουν μελετηθεί εκτεταμένα σε πολλούς τομείς της επιστήμης (φυσιολογία, βιολογία, φυσική, χημεία, γενετική μηχανική, τεχνολογία). Τόπος καταγωγής του καπνού και της συνήθειας του καπνίσματος είναι η Κεντρική Αμερική. Το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος ταυτόχρονα με την Αμερική ανακάλυψε και τον καπνό. Η χρήση του ήταν πολύ διαδεδομένη σε θρησκευτικές τελετές και στη θεραπεία ασθενειών και πληγών. Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, ο καπνός είχε διαδοθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Αρχικά απέκτησε θρησκευτική σημασία, ύστερα θεωρήθηκε ως φαρμακευτικό φυτό (με το χρόνο όμως αμφισβητήθηκε η θεραπευτική του ικανότητα) και τελικά κατηγορήθηκε ως επιβλαβές για την υγεία των καπνιστών και πολεμήθηκε από τη θρησκεία (Χριστιανισμό και Μωαμεθανισμό) και από τις διάφορες κυβερνήσεις. Ετυμολογικές ερμηνείες της ευρωπαϊκής ονομασίας tobacco, που δόθηκε στο νεόφερτο φυτό, υπήρξαν πολλές. Οι επικρατέστερες είναι δύο. Η πρώτη παραπέμπει στο όνομα του νησιού των Αντιλλών Ταμπάγκο (Γιακουμάκη 1997) και η δεύτερη στο όνομα του σωλήνα ή της πίπας όπου καπνίζονταν τα ξηρά φύλλα από τους ιθαγενείς της Αμερικής, τους οποίους συνάντησε ο Κολόμβος (Tso 1990). Παρότι ο καπνός κατάγεται από τις θερμές χώρες, η καλλιέργειά του έφθασε ως 60 ο Β (Σουηδία, Φινλανδία) και 45 ο Ν (Ν. Αυστραλία). Ελάχιστες είναι οι χώρες στον κόσμο που δεν καλλιεργούν καπνό. Ο καλλιεργούμενος καπνός κατατάσσεται παγκοσμίως σε διάφορες κλάσεις (τύπους), οι κυριότερες των οποίων είναι τα Virginia, Burley, Ανατολικά, Maryland, καπνά πούρων (εσωτερικού και εξωτερικού περιτυλίγματος). Τοπικής και μικρής οικονομικής σημασίας είναι διάφοροι 7

8 άλλοι τύποι όπως τα Perique, Amarello, Tennessee Kentucky κ.α.. Η παγκόσμια παραγωγή καπνού κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών παρουσίασε μία αύξηση 20% για να φθάσει σήμερα τους 7,5 εκατομμύρια τόνους μη επεξεργασμένου καπνού. Η κατανομή κατά κλάσεις είναι η εξής: Virginia 64 %, Burley 12,5 %, Ανατολικά 8 % και διάφορα 15,5 %. Παλαιότερα η κατανομή αυτή ήταν πολύ διαφορετική γιατί οι καταναλωτές προτιμούσαν περισσότερο άλλα καπνιστικά προϊόντα σε σχέση με τα τσιγάρα. Τη μεγαλύτερη παραγωγή έχει η Κίνα και ακολουθούν οι Η.Π.Α., Ινδία, Βραζιλία, Τουρκία, Ζιμπάμπουε, Ινδονησία, Ιταλία, Ελλάδα. Στις βαλκανικές χώρες, εκτός από την Ελλάδα, σημαντική ποσότητα καπνού παράγεται στη Βουλγαρία και σε μικρότερη έκταση στις δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Οι πρώτες χώρες στην παραγωγή καπνών Virginia είναι οι Η.Π.Α., Κίνα, Βραζιλία και Ζιμπάμπουε, ενώ καπνών Burley οι Η.Π.Α., Βραζιλία, Κίνα και Ιταλία. Οι χώρες που παράγουν τα παραδοσιακά ανατολικά καπνά είναι οι Ελλάδα, Τουρκία και δευτερευόντως οι Ρωσία, Βουλγαρία και οι χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Από τις χώρες της Ε.Ε. ανατολικά καπνά εκτός από την Ελλάδα παράγονται και στην Ιταλία. Οι διάφορες χώρες προσπαθούν να είναι αυτάρκεις σε καπνό και μόνο το 25 % της παγκόσμιας παραγωγής εισέρχεται στο διεθνές εμπόριο. Οι μεγαλύτερες χώρες εξαγωγής είναι οι Βραζιλία, Η.Π.Α., Ζιμπάμπουε, Τουρκία, Ελλάδα, Ιταλία και Μαλάουι. Οι κυριότερες χώρες εισαγωγής είναι οι Η.Π.Α., Γερμανία, Ρωσία, Ιαπωνία, Μεγάλη Βρετανία και οι Κάτω Χώρες. Ακόμη και εξαγωγικές χώρες όπως οι Η.Π.Α., κάνουν εισαγωγή ορισμένων τύπων καπνού (κυρίως ανατολικά), που τα χρειάζονται για τα μίγματά τους (χαρμάνια), επειδή οι κλιματικές συνθήκες της χώρας δεν επιτρέπουν την παραγωγή αυτών των τύπων. 8

9 Ορισμένες χώρες που παράγουν ειδικούς τύπους καπνών με εξαιρετική ποιότητα, εξάγουν το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους. Για παράδειγμα η Κούβα η οποία παράγει υψηλής ποιότητας καπνό πούρων, η Ελλάδα και η Τουρκία που παράγουν εξαιρετικά ποιοτικώς ανατολικά καπνά. Ο καπνός είναι μία από τις πιο δυναμικές καλλιέργειες και ο ρόλος του στην παγκόσμια οικονομία είναι σημαντικός. Επίσης το διεθνές εμπόριο καπνού σε φύλλα και καπνιστικά προϊόντα (τσιγάρα, πουρά, καπνός πίπας κλπ.) ανθίζει παντού. Στην οικογενειακή εκμετάλλευση, η καπνοκαλλιέργεια σε όλες τις χώρες απασχολεί υψηλό εργατικό δυναμικό. Τέλος οι δασμοί των εισαγόμενων προϊόντων και η φορολογία κατανάλωσης αποτελούν σημαντικό και εύκολο έσοδο για τα δημόσια ταμεία σε όλα τα κράτη. Η Ε.Ε. κάνει μεγάλες προσπάθειες για τον περιορισμό του καπνίσματος. Τα προϊόντα του καπνού προσφέρονται στην αγορά με βάση κάποια όρια ηλικίας. Από το 2004, ξεκίνησε από την Ιρλανδία η απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς δημόσιους χώρους και ακολούθησε η υπόλοιπη Μεγάλη Βρετανία. Τώρα πλέον, η απαγόρευση ισχύει σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ ορισμένες χώρες - µέλη της Ε.Ε. όπως το Βέλγιο, η Λιθουανία, η Ισπανία, η Κύπρος, η Σλοβενία και οι Κάτω Χώρες, προωθούν µεν την αντικαπνιστική εκστρατεία αλλά προβλέπουν και εξαιρέσεις σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και καφετέριες. Στην Ελλάδα ακόμη δεν έχει εφαρμοστεί το συγκεκριμένο απαγορευτικό μέτρο. 9

10 2. Η καπνοκαλλιέργεια στην Ελλάδα α) Εξέλιξη της καλλιέργειας Σύμφωνα με το σύγγραμμα του Pouqueville «Περιηγήσεις στην Ελλάδα» (1820), ως εισαγωγείς του καπνού φέρονται δύο Γάλλοι που μεταξύ του 1573 και 1589 καλλιεργούσαν καπνό στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Κατά τη σύσταση του Ελληνικού Βασιλείου, σύμφωνα με σύγγραμμα του Βαυαρού πρόξενου Strong, που εκδόθηκε το 1842, η καλλιέργεια του καπνού στην Παλαιά Ελλάδα περιοριζόταν στις περιφέρειες Λιβαδειάς, Άργους και Καλαμών. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως ο καπνός ήρθε στην Κεντρική Μακεδονία από τον Εύξεινο Πόντο (ποικιλία Σαμψούς) και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (ποικιλία Μπασμάς) από τα παράλια της Μικράς Ασίας, στις αρχές του 18ου αιώνα. Για πολλά χρόνια ο καπνός καλλιεργήθηκε στην Κρήτη, σε πολλά νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου, στην Εύβοια και τη Σάμο (Βασιλειάδης και Λόλας, 1996). Επίσημα στοιχεία παραγωγής καπνού στην Ελλάδα τηρούνται από το Οι τρεις τύποι καπνού που καλλιεργούνται σήμερα στη χώρα μας σε εμπορική κλίμακα είναι τα Ανατολικά, τα Virginia και τα Burley. Οι δύο τελευταίοι τύποι ονομάζονται ξενικά καπνά. Μέχρι το 1960 καλλιεργούνταν αποκλειστικά τα Ανατολικά καπνά. Η πρώτη προσπάθεια για την καλλιέργεια των Virginia σε εμπορική κλίμακα έγινε την περίοδο σε περιοχές της Κομοτηνής, Ξάνθης και Δράμας από ξένες εταιρείες, όμως δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα κυρίως λόγω ποιότητας και τιμών του προϊόντος και εγκαταλείφθηκε. Επίσης και οι νέες προσπάθειες 10

11 που έγιναν από τον Εθνικό Οργανισμό Καπνού (ΕΟΚ) την περίοδο στις περιοχές της Χρυσούπολης, Δράμας Λαγκαδά και Λάρισας απέτυχαν κυρίως λόγω τιμής του προϊόντος. Η καλλιέργεια των Virginia ξεκίνησε το αρχικά στο Αγρίνιο, την Τιθορέα και στην περιοχή του Λιανοκλαδίου με καινούρια προσπάθεια του ΕΟΚ και με την οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), η οποία πριμοδότησε τόσο τους κλιβάνους αποξήρανσης, μέχρι 60 %, όσο και την τιμή του καπνού, μέχρι 95 %. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις και η παραγωγή, σχεδόν κάθε χρόνο διπλασιάζονταν μέχρι 1992 (παραγωγή t), οπότε η καλλιέργεια του καπνού έπαψε να είναι ελεύθερη και μπήκε στο καθεστώς των ποσοστώσεων που καθορίζει η Ε.Ε. Ο τύπος Burley πρωτοκαλλιεργήθηκε δοκιμαστικά το Οι αποδόσεις και η ποιότητα του καπνού που παραγόταν ήταν τόσο ικανοποιητικές, ώστε η καλλιέργειά του διαδόθηκε πολύ γρήγορα και το 1985 έφτασε ετήσια παραγωγή t. Ακολούθησε μια απότομη πτώση της παραγωγής λόγω μείωσης των τιμών. Από το 1992 με την αύξηση της οικονομικής ενίσχυσης από την Ε.Ε. η παραγωγή αυξήθηκε εκ νέου και σταθεροποιήθηκε στην επιτρεπόμενη ποσόστωση. Τα καπνά πούρων δοκιμάστηκαν πειραματικά στο Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος (ΚΙΕ) από τα τέλη του Εμπορικά καλλιεργήθηκαν μόνο περιστασιακά για λίγα χρόνια ( ) από ιδιωτική εταιρεία. Η καλλιέργεια του καπνού στη χώρα μας υπόκειται στο καθεστώς των ποσοστώσεων της Ε.Ε., δηλαδή τη μέγιστη ποσότητα καπνού που μπορεί να παραχθεί σε κάθε ένα από τα μέλη της, ώστε να μπορεί να μετέχει στο καθεστώς πριμοδοτήσεων και γενικότερα της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς (ΚΟΑ). Η ποσόστωση σταθεροποιήθηκε τα τελευταία χρόνια και για το 2001 καθορίστηκε συνολικά σε t με την εξής κατανομή στους διάφορους τύπους: Ανατολικά t (65 %), Virginia t (25 %) και 11

12 Burley t (10 %). Η έκταση που απαιτείται για την παραπάνω παραγωγή είναι περίπου στρ. τα οποία κατανέμονται 79 % στην καλλιέργεια Ανατολικών καπνών, 16 % Virginia και 5 % Burley (στοιχεία από τον ΕΟΚ). Η παραγωγή της Ελλάδας στο τέλος της δεκαετίας του 1990 έφτανε το 2 % της παγκόσμιας παραγωγής καπνού και ήταν η 10 η σε σειρά χώρα σε παραγωγή και η 5 η σε εξαγωγές. Το καθεστώς των ποσοστώσεων ίσχυε μέχρι την καλλιεργητική περίοδο Ανάλογα με την ποικιλία που καλλιεργούσε ο κάθε παραγωγός, η πριμοδότηση κυμαινόταν από 2 έως 3 ευρώ ανά κιλό. Από το 2005 έγινε ολική αποδέσμευση της παραγωγής από την επιδότηση, δηλαδή ο παραγωγός εισπράττει την επιδότηση ακόμη και αν δεν καλλιεργεί καπνό. Αυτός ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που μειώθηκε κατά πολύ η καλλιέργεια του καπνού. Το ύψος της επιδότησης αυτής υπολογίστηκε με βάση το μέσο όρο της παραγωγής των ετών 2000, 2001 και Η πριμοδότηση θα δίνεται μέχρι το 2013, με μείωση στο 50 % από το Σύμφωνα με κανονισμό της Ε.Ε. έχουν θεσπιστεί και στη χώρα μας αναγνωρισμένες ζώνες καλλιέργειας ανά ομάδα ποικιλιών. Τα ανατολικού τύπου καπνά καλλιεργούνται σχεδόν σε όλες τις περιοχές της χώρας όπου ασκείται καπνοκαλλιέργεια, με μεγαλύτερη έκταση στους νομούς Πιερίας, Αιτωλοακαρνανίας, Ροδόπης, Σερρών, Ξάνθης, Λάρισας, Κιλκίς, Θες/νίκης, Πέλλας και Κοζάνης. Τα Virginia καλλιεργούνται κυρίως στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Καρδίτσας, Κιλκίς, Θες/νίκης, Τρικάλων και Βοιωτίας, ενώ τα Burley σχεδόν αποκλειστικά στους νομούς Πέλλας, Καρδίτσας και Ημαθίας. Το 78 % της παραγόμενης ποσότητας στη χώρα μας εξάγεται (στοιχεία του ΕΟΚ 1998). Κυριότερες χώρες της Ε.Ε. όπου γίνονται εξαγωγές είναι οι Γερμανία, Κάτω Χώρες, Γαλλία, Ιταλία και Αγγλία, ενώ 12

13 σημαντικές εξαγωγές γίνονται στις Η.Π.Α., στην Α. Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Η εμπορική και βιομηχανική επεξεργασία του καπνού ήταν έντονα συγκεντρωμένες χωρικά στις κύριες καπνοπαραγωγικές περιοχές της χώρας. Αρχικά στα μεγάλα λιμάνια της νότιας Ελλάδας (Βόλο, Ναύπλιο, Μεσολόγγι, Πειραιά) καθόσον το προϊόν κυρίως εξαγόταν και το οδικό δίκτυο ήταν υπανάπτυκτο. Αργότερα με την επέκταση της καπνοκαλλιέργειας στη Μακεδονία και τη Θράκη, οι καπνεμπορικές επιχειρήσεις επέκτειναν τις δραστηριότητές τους εκεί και σύντομα δημιουργήθηκαν σημαντικά κέντρα επεξεργασίας, «καπνουπόλεις» (Καβάλα, Θεσσαλονίκη, Ξάνθη, Δράμα, Σέρρες, Κατερίνη). Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 η Κ. και Δ. Μακεδονία ξεπέρασαν σε σημασία την καπνοκαλλιέργεια της Α. Μακεδονίας και Θράκης, γεγονός που συνετέλεσε στην παρακμή των «καπνουπόλεων» Καβάλας, Ξάνθης, Σερρών και Δράμας και στην ανάδειξη της Θεσσαλονίκης, η οποία σήμερα συγκεντρώνει τις 24 από τις 31 καπνεμπορικές επιχειρήσεις της χώρας (Λαμπριανίδης, 1997). Η καπνοκαλλιέργεια και η εμπορία του καπνού ασκούνται με την επιμέλεια του Ελληνικού Κράτους. Με νομοθετικό διάταγμα του 1925, δημιουργήθηκαν αρχικά τα Γραφεία Προστασίας Καπνού στις πόλεις Καβάλα, Θεσσαλονίκη και Βόλος και το 1938 στο Αγρίνιο. Αργότερα τα γραφεία αυτά μετατράπηκαν σε Αυτόνομο Οργανισμό Ελληνικού Καπνού (ΑΟΕΚ), ο οποίος το 1957 μετονομάστηκε σε Εθνικό Οργανισμό Καπνού (ΕΟΚ). Μέχρι το 1985 ο ΕΟΚ υπαγόταν διοικητικά στο Υπουργείο Εμπορίου και στη συνέχεια εποπτευόταν από το Υπουργείο Γεωργίας. Με το νόμο του 1998, ο ΕΟΚ όπως και άλλοι οργανισμοί καταργήθηκαν και οι αρμοδιότητές του μεταβιβάστηκαν σε άλλους κρατικούς φορείς. 13

14 β) Οικονομική και κοινωνική σημασία Ο καπνός αξιοποιεί περίπου το 2,4 % της καλλιεργούμενης γεωργικής έκτασης της χώρας μας και συνεισφέρει το 7 % του ακαθάριστου εθνικού γεωργικού προϊόντος. Αποτελεί την κύρια καλλιέργεια και διασφαλίζει το εισόδημα περίπου οικογενειών. Επιπλέον περίπου 1400 άτομα απασχολούνται με τη μεταποίηση του καπνού σαν κύρια εργασία και περίπου άτομα έχουν δραστηριότητες που σχετίζονται με τον καπνό π.χ. πρατηριούχοι. Δίνει το υψηλότερο ακαθάριστο εισόδημα ανά στρέμμα, αξιοποιώντας την εργασία των μελών της οικογένειας. Τα Virginia και σε μικρότερο βαθμό τα Burley και από τα ανατολικά, τα Κατερίνης, αφήνουν και καθαρό κέρδος, ώστε να μπορούν να καλλιεργούνται όχι μόνο ως οικογενειακή εκμετάλλευση αλλά και ως εμπορική επιχείρηση (Κιτσοπανίδης, 1994). Η καλλιέργεια του ανατολικού τύπου καπνού συγκράτησε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των ορεινών και ημιορεινών περιοχών της χώρας μας, γιατί αξιοποιεί φτωχά, μη αρδευόμενα εδάφη και μικρό κλήρο, εξασφαλίζοντας ικανοποιητικό εισόδημα στους κατοίκους των περιοχών αυτών. Ο καπνός ήταν το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν της χώρας μας και αποφέρει περίπου το 12 % της αξίας των εξαγωγών του συνόλου των γεωργικών προϊόντων. Σημαντικές είναι και οι εισροές (170 δις δρχ. το 1998) από την Ε.Ε. με τη μορφή στήριξης των τιμών (πριμ). Η παραγωγή και η κατανάλωση καπνού ήταν πάντοτε σημαντική πηγή εσόδων για το κράτος. Το 1998 τα έσοδα του κρατικού προϋπολογισμού από τη φορολογία κατανάλωσης καπνού, ήταν πάνω από 600 δισεκατομμύρια δραχμές (περίπου το 10 % των έμμεσων φόρων). 14

15 Στόχος της ελληνικής πολιτικής για τον καπνό στο τέλος της δεκαετίας του 1990 ήταν η προσπάθεια ενίσχυσης των μικρών καπνοπαραγωγών και η διατήρηση και κατά το δυνατό η αύξηση της ποσόστωσης για τη χώρα μας. Μείωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων με καπνό και απόδοσή τους στην καλλιέργεια άλλων φυτών θα οδηγήσει σε αύξηση της ανεργίας και μείωση του εθνικού εισοδήματος (Μάττας κ.α., 1997). Από το 1999 κυρίως και έπειτα, εξαπλώθηκε η μηχανική συγκομιδή στη χώρας μας όσον αφορά τα καπνά Virginia. Ήταν αρκετά αποδοτική για κάποια χρόνια και καλύτερη συγκριτικά με τη συγκομιδή με το χέρι. Κατά την περίοδο όμως , σταμάτησε η καλλιέργεια του καπνού. Σύμφωνα με στοιχεία παραγωγών, το συνολικό κόστος παραγωγής ήταν 1,50 /κιλό, ενώ η τιμή πώλησης 1,30 /κιλό. 3. Ταξινόμηση και ποικιλίες α) Καλλιεργούμενα είδη Ο καλλιεργούμενος καπνός ανήκει στο γένος Nicotiana της οικογένειας Solanaceae. Το γένος αυτό παρουσιάζει μεγάλη πολυμορφία χαρακτήρων και περιλαμβάνει πάνω από 64 μελετηθέντα είδη με φυτά ετήσια, ποώδη ή πολυετή με βλαστό ημιξυλώδη. Κατά καιρούς από τους ερευνητές έγιναν διάφορες ταξινομήσεις του γένους σε υπογένη και ομάδες (Tso, 1990). Το κυρίως καλλιεργούμενο είδος είναι το Nicotiana tabacum L. Στη Ρωσία, Πολωνία και ορισμένες χώρες της Ασίας και Αφρικής καλλιεργείται σε μικρή έκταση και το είδος N. Rustica L. που παράγει τα πλούσια σε 15

16 νικοτίνη καπνά Makhorka, που χρησιμοποιούνται κυρίως για παρασκευή τσιγάρων και για την εξαγωγή νικοτίνης. Παλαιότερα στην περιοχή Ναυπλίου καλλιεργούνταν σε μικρή έκταση η ποικιλία Τουμπεκί (Σφήκας, 1984). Λίγα είδη όπως η N. alata (Link και Otto) και η N. Sylvestris (Speggazzini και Comes) καλλιεργούνται ως διακοσμητικά. Αυτοφυής στην Ελλάδα είναι η N. Glauca (Graham), που είναι υπεύθυνη για τις πρώτες προσβολές των καπνών από τον περονόσπορο. Στην N. Glauca διαχειμάζει και διαιωνίζεται ο περονόσπορος υπό μορφή κονιδίων. Ορισμένα είδη [π.χ. N. debneyi (Domin), N. longiflora (Cavanilles)] χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά αντοχής σε διάφορες ασθένειες στον καλλιεργούμενο καπνό (N. tabacum). Η N. tabacum είναι αμφιπλοειδές (αλλοτετραπλοειδές) είδος με απλοειδή χρωμοσωμικό αριθμό n = 24 και προήλθε από είδη με n = 12. Γενετικές και κυτολογικές μελέτες έδειξαν ότι η N. tabacum προήλθε από διασταύρωση μεταξύ της N. sylvestris (μητέρα) με ένα από τα είδη της ομάδας Tomentosae, με μεγάλη πιθανότητα το N. tomentosiformis (πηγή της γύρης). Υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες για τα γενετικά χαρακτηριστικά των πρώτων πληθυσμών της N. tabacum και για το πώς ο καπνός εξελίχθηκε από μία διασταύρωση μεταξύ δύο ειδών σε ένα είδος με πολύ μεγάλη διαφοροποίηση. Η σημερινή N. tabacum αντιπροσωπεύεται από ένα ευρύτατο και συνεχώς μεταβαλλόμενο υλικό, από το οποίο με διασταυρώσεις και επιλογές δημιουργήθηκαν πολυάριθμοι τύποι, προσαρμοζόμενοι στα ποικίλα περιβάλλοντα καλλιέργειάς τους σε παγκόσμια κλίμακα. 16

17 β) Ταξινόμηση των καλλιεργούμενων τύπων καπνού Ο καλλιεργούμενος καπνός κατατάσσεται σε κλάσεις και η κάθε κλάση σε τύπους με βάση διάφορα κριτήρια, τα σπουδαιότερα από τα οποία είναι ο τρόπος αποξήρανσης, η βιομηχανική χρήση και η περιοχή στην οποία παράγεται. Η ταξινόμηση με βάση τον τρόπο αποξήρανσης είναι η πιο γνωστή και η πλέον περιεκτική δεδομένου ότι προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό την ομάδα ποικιλιών, τις συνθήκες παραγωγής, τη χημική σύσταση και τον προορισμό. Οι συνθήκες και η τεχνική καλλιέργειας επηρεάζουν σε διάφορο βαθμό την ανάπτυξη και το προϊόν των καλλιεργούμενων ποικιλιών καπνού. Το τελικό προϊόν είναι αποτέλεσμα του τρίπτυχου ποικιλία, περιβάλλον καλλιέργειας και τρόπος αποξήρανσης των φύλλων. Για παράδειγμα εάν μία ποικιλία ανατολικού τύπου τη μεταχειριστούμε σαν Burley ή αν μία Burley την αποξηράνουμε στον ήλιο, το προϊόν που θα προκύψει δεν θα ανήκει πουθενά και θα είναι άχρηστο για τη βιομηχανία. Στον πίνακα 1.1 δίνεται η ταξινόμηση των καπνών σε κλάσεις με βάση τον τρόπο αποξήρανσης. Τα ηλιοαποξηραινόμενα καπνά αποξηραίνονται με απευθείας έκθεση στον ήλιο και υποδιαιρούνται σε ανοικτά (light sun-cured) και σκούρα (dark sun-cured). Είναι κυρίως αρωματικές ή ημιαρωματικές ποικιλίες και κατά βάση χρησιμοποιούνται για την παρασκευή τσιγάρων. Τα θερμοαποξηραινόμενα αποξηραίνονται σε ειδικούς κλιβάνους (φούρνους) με ρυθμιζόμενη θερμοκρασία και υγρασία για κατάλληλη γρήγορη ξήρανση. Θερμοαποξηραινόμενα είναι κυρίως τα καπνά Virginia, το προϊόν των οποίων αποτελεί τη βάση για το μείγμα των περισσότερων διεθνών σημάτων τσιγάρων. Η ξήρανση των αεροαποξηραινόμενων γίνεται βραδέως σε κλειστούς χώρους (ξηραντήρια) με ρύθμιση κυρίως του αερισμού και της υγρασίας. Σπάνια (εάν επικρατεί 17

18 κρύο και υψηλή υγρασία) μπορεί να χρησιμοποιηθεί συμπληρωματική θέρμανση. Τα αεροαποξηραινόμενα υποδιαιρούνται σε ανοικτά (light aircured) όπου ανήκουν τα Burley και Maryland και σε σκούρα (dark aircured) όπου κυρίως ανήκουν τα καπνά πούρων. Τα πηροξηραινόμενα τοποθετούνται σε ειδικούς κλιβάνους όπου επηρεάζονται από τον καπνό καιόμενου ξύλου ορισμένων δέντρων. Αποτελούν πολύ μικρή αναλογία (1-2 %) στο σύνολο της παγκόσμιας παραγωγής. Πίνακας 1.1 Κυριότερες κλάσεις και τύποι καπνών με τις σπουδαιότερες χρήσεις. Κλάσεις Τύπος Χρήση 1. Ηλιοαποξηραινόμενα (Sun-cured) Ανατολικά Τσιγάρα και καπνός πίπας Virginia 2. Θερμοαποξηραινόμενα (Flue-cured) Virginia Τσιγάρα και καπνός πίπας Amarello 3. Αεροαποξηραινόμενα (Air-cured) Burley Τσιγάρα, πούρα, καπνός Maryland πίπας και μασήματος Πουρων 4. Πυροαποξηραινόμενα (Fire-cured) Καπνός πίπας, μασήματος Virginia και πρέζας Με κριτήριο την κύρια χρησιμοποίησή τους, τα καπνά κατατάσσονται σε διάφορες κατηγορίες όπως καπνά τσιγάρων (κυρίως τα ανατολικά, τα Burley και τα Virginia), καπνά πούρων (περιτυλίγματος και γεμίσματος) και πίπας (από διάφορους τύπους και ποικιλίες Virginia και ανατολικών). Ο ίδιος καπνός μπορεί να έχει περισσότερες χρήσεις και έτσι δεν μπορεί να γίνει σαφής διαχωρισμός σε κατηγορίες. 18

19 γ) Καλλιεργούμενοι τύποι και ποικιλίες στην Ελλάδα Στη χώρα μας καλλιεργούνταν οι τύποι Ανατολικά, Virginia και Burley. Σε κάθε τύπο και ιδίως στα Ανατολικά, εχουν δημιουργηθεί πολλές ποικιλίες οι οποίες διαφέρουν μεταξύ τους στα μορφολογικά χαρακτηριστικά, στις εδαφοκλιματικές απαιτήσεις, στις καλλιεργητικές φροντίδες και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες καπνού είναι κυρίως καθαρές σειρές (ο καπνός είναι αυτογονιμοποιούμενο φυτό). Η βελτίωση για τη δημιουργία υβριδίων (κυρίως διειδικών) είναι σχετικά περιορισμένη. Τα υβρίδια παρουσιάζουν μικρό ποσοστό ετέρωσης. Η προσφορά των υβρριδίων συνίσταται κυρίως στην απόκτηση αντοχής σε ασθένειες που μεταφέρθηκαν στη N. tabacum από μη καλλιεργούμενα συγγενή είδη του γένους Nicotiana. Όλες σχεδόν οι ποικιλίες Ανατολικού τύπου είναι δημιουργία του ΚΙΕ. Αντιθέτως όλες οι ποικιλίες Virginia είναι ξενικής προέλευσης, κυρίως από Αμερική. Κάθε ποικιλία ξενικής προέλευσης, πριν δοθεί για καλλιέργεια στους παραγωγούς, αξιολογείται επί σειρά ετών σε πειράματα που γίνονται από το ΚΙΕ και τους Καπνικούς Σταθμούς Έρευνας (Γαλόπουλος, 1996). Η ταξινόμηση των ελληνικών ανατολικών ποικιλιών καπνού έγινε από τον Αργυρούδη το 1957 με βάση βοτανικά κριτήρια και από το Σφήκα το 1971 με βάση εμπορικά κριτήρια και τον προορισμό των καπνών για την παρασκευή των τσιγάρων (Σφήκας, 1984). Η βοτανική ταξινόμηση έγινε με βάση την ύπαρξη ή όχι μίσχου στα φύλλα (άμισχοι, έμμισχοι τύποι), το ύψος των φυτών (υψηλόσωμα, χαμηλόσωμα) και το μέγεθος των φύλλων (μικρόφυλλα, μετριόφυλλα, μεγαλόφυλλα). 19

20 Σύμφωνα με την εμπορική ταξινόμηση γίνεται ο εξής διαχωρισμός: 1. Αρωματικά. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι το έντονο, ευχάριστο άρωμα το οποίο δίνουν στο τσιγάρο και συμβάλλουν στην καλύτερη γεύση του. Έχουν σχετικά υψηλή περιεκτικότητα σε νικοτίνη. 2. Ουδέτερα ή γεμίσματος. Τα καπνά αυτά χωρίς άρωμα και γεύση με σχεικά χαμηλή περιεκτικότητα σε νικοτίνη, προστίθενται στο μίγμα καπνού τσιγάρων σε διάφορες αναλογίες, με σκοπό να μετριάσουν χωρίς να αλλοιώσουν τον χαρακτήρα του βασικού καπνού. 3. Βασικά ή γεύσεως. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η ειδική ευχάριστη γεύση και το πολύ ελαφρύ άρωμά τους. Η περιεκτικότητά τους σε νικοτίνη είναι ενδιάμεση. Αποτελούν τη βάση του μίγματος του τσιγάρου στο οποίο προσδίδουν τη γεύση ή επηρεάζουν το χαρακτήρα. Πρέπει να γίνει σαφές ότι η ιδιαίτερη χαρακτηριστική ποιότητα του ξηρού προϊόντος που αποδίδει κάθε ποικιλία, επηρεάζεται πάρα πολύ, τόσο από τη μεταχείρισή της στα στάδια παραγωγής (σπορείο, χωράφι, ξηραντήριο, αποθήκη) όσο και από τις εδαφοκλιματικές συνθήκες της περιοχής της καλλιέργειάς της. Τα κριτήρια που θα λάβει υπόψη του ο παραγωγός για την επιλογή μιας ποικιλίας (αφορά κυρίως τα Virginia και λιγότερο τα Burley, ενώ για τα ανατολικά οι διαθέσιμες ποικιλίες για κάθε περιοχή είναι περιορισμένες) είναι η απόδοση, η ποιότητα του ξηρού προϊόντος, η ανοχή σε ασθένειες και έντομα και διάφορα αγροκομικά χαρακτηριστικά (πρωιμότητα, ύψος, αριθμός και μέγεθος φύλλων, πρόωρη άνθιση κ.α.). Επειδή όλα τα επιθυμητά χαρακτηριστικά δεν μπορούν να συγκεντρωθούν σε μια ποικιλία, ο παραγωγός θα λάβει υπόψη του κατά την επιλογή της ποικιλίας τα προβλήματα που υπάρχουν στην περιοχή του. 20

21 4. Συγκομιδή του καπνού Οι μεταβολικές δραστηριότητες στα φύλλα του καπνού κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, της ωρίμανσης και του γηρασμού είναι μία συνεχής πορεία και οι μεταβολές γίνονται βαθμιαία από το ένα στάδιο στο άλλο. Οι μεταβολές αφορούν τόσο τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του φύλλου όσο και τη χημική του σύσταση. Είναι προφανές λοιπόν ότι η ποιότητα του καπνού και η καταλληλότητά του για την παραγωγή συγκεκριμένων καπνιστικών προϊόντων, επηρεάζεται σημαντικά από το χρόνο (βαθμός ωρίμανσης) και τον τρόπο συγκομιδής (συλλογής) των φύλλων. Ο επιθυμητός βαθμός ωρίμανσης δεν συμπίπτει στους διάφορους τύπους καπνού και ο κάθε τύπος έχει ειδικές απαιτήσεις όσον αφορά τον τρόπο συλλογής. Η συγκομιδή του καπνού γίνεται παραδοσιακά με το χέρι (εικ ). Η συγκομιδή του καπνού έχει άμεση σχέση με την ωρίμανση των φύλλων του φυτού. Στον καπνό είναι σκόπιμο να γίνει διαχωρισμός μεταξύ της «βοτανικής ωρίμανσης» και της «ωριμότητας συλλογής». Η βοτανική (φυσιολογική) ωρίμανση αναφέρεται στο στάδιο εκείνο κατά το οποίο το φύλλο ολοκλήρωσε το μέγεθός του, πέτυχε το μέγιστο της λειτουργίας του 21

22 Εικ Συγκομιδή καπνού με το χέρι. ως φυτικού οργάνου και οδεύει προς το γηρασμό. Η ωριμότητα για συλλογή αναφέρεται στη φυσιολογική κατάσταση του φύλλου στην οποία, όταν συγκομισθεί για αποξήρανση, θα δώσει το επιθυμητό για τον ορισμένο τύπο προϊόν. Εάν η συγκομιδή καθυστερήσει, τότε τα επίπεδα νικοτίνης στα φύλλα θα μειωθούν. Η διαδικασία της ωρίμανσης αρχίζει σταδιακά από τα φύλλα της βάσης που εκπτύσσονται πρώτα και προχωρεί προς τα φύλλα της κορυφής. Την πορεία της ωρίμανσης πρέπει να ακολουθεί και η συλλογή των φύλλων, δηλαδή τα φύλλα να συλλέγονται τμηματικά σε ομάδες («χέρια»), ανάλογα με το βαθμό ωρίμανσης, ώστε το ξηρό προϊόν να έχει ανώτερη ποιότητα. Τα φυτά αρχίζουν σταδιακά να κιτρινίζουν λόγω της διάσπασης της χλωροφύλλης, που στην πραγματικότητα είναι ο φυσικός τρόπος των φυτών να παρουσιάζουν την ωρίμανσή τους. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται όταν συγκομίζεται καλλιέργεια, η οποία έχει καταπονηθεί από ξηρασία. Τα φύλλα, λόγω χρώματος, θα φαίνονται ώριμα αλλά στην ουσία δεν θα έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο ωρίμανσης. Έτσι κατά την ξήρανση θα πρέπει τα επίπεδα υγρασίας στους φούρνους να είναι υψηλά και 22

23 η θερμοκρασία λίγο πάνω από την εξωτερική θερμοκρασία. Όταν το φύλλο κιτρινίσει, η θερμοκρασία αυξάνεται γρήγορα για να πραγματοποιηθεί η ξήρανση. Εκτός από το γενότυπο (τύπος καπνού, ποικιλία), ο χρόνος εμφάνισης του κατάλληλου βαθμού ωρίμανσης για συλλογή επηρεάζεται από τις εδαφοκλιματικές συνθήκες και την τεχνική καλλιέργειας. Η αζωτούχος λίπανση οψιμίζει την ωρίμανση, ενώ η φωσφορική την πρωιμίζει. Επάρκεια υγρασίας στο έδαφος και σχετικά υψηλές θερμοκρασίες κατά την περίοδο της συλλογής, βοηθούν τα φύλλα να ωριμάσουν νωρίτερα. Με την ωρίμανση αυξάνεται η γωνία που σχηματίζουν τα φύλλα με το βλαστό (κλείνουν προς το έδαφος). Η απόσπαση τους είναι σχετικά εύκολη με ελαφρά πίεση του μίσχου από την πάνω πλευρά, επειδή προφανώς με την πάροδο του χρόνου εμφανίζεται αφοριστικός ιστός. α) Ανατολικά Τα φύλλα των ανατολικών ποικιλιών καπνού συλλέγονται σταδιακά από τη βάση του φυτού προς την κορυφή κατά ομάδες ή «χέρια» συλλογής ακολουθώντας την πορεία της ωρίμανσης. Ο συνολικός αριθμός φύλλων που συλλέγονται από ένα στρέμμα φυτείας για τους διάφορους τύπους καπνού παρουσιάζεται στον πίνακα 1.2 και το ποσοστό της συμμετοχής των φύλλων της κάθε συλλογής στην απόδοση ανάλογα με την ποικιλία του καπνού και τον αριθμό των συλλογών στον πίνακα 1.3. Ο αριθμός των «χεριών» συλλογής εξαρτάται από την πορεία της ωρίμανσης των φύλλων πάνω στο φυτό αλλά και από τον αριθμό των χεριών που επιθυμεί να συγκομίσει ο παραγωγός. Ο βαθμός ωριμότητας των φύλλων πρέπει να είναι περίπου ο ίδιος για όλα τα φύλλα της ομάδας. 23

24 Συνεπώς περισσότερα «χέρια» συλλογής σημαίνει και καλύτερη ποιότητα, γιατί ο βαθμός ωριμότητας των φύλλων είναι πιο ομοιόμορφος. Πειράματα του ΚΙΕ (Τσοτσόλης, 1996) έδειξαν ότι όταν τα φύλλα συλλέγονται σε 5 6 «χέρια» με 2 5 φύλλα σε κάθε «χέρι» επιτυγχάνεται η άριστη ποιότητα. Η συλλογή σε τέσσερα «χέρια» έχει μικρές επιπτώσεις στην ποιότητα και την ποσότητα του προϊόντος. Παρόλα όμως αυτά τα αποτελέσματα, επιδίωξη των παραγωγών πρέπει να παραμείνει η συλλογή των φύλλων σε όσο το δυνατόν περισσότερα «χέρια». Οι παραγωγοί στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια συλλέγουν συνήθως σε τέσσερα «χέρια» με περισσότερα από 5 φύλλα σε κάθε «χέρι». Πίνακας 1.2 Αριθμός συγκομιζόμενων φύλλων για τους διάφορους τύπους καπνού (Πασχαλίδης, 1983α). Τύπος καπνού Φυτά / στρ. Αριθμός φύλλων / στρέμμα 1 Ανατολικά Αρωματικά Γεύσεως Ουδέτερα Virginia Burley Μέσος όρος αντιπροσωπευτικών ποικιλιών 24

25 Πίνακας 1.3 Ποσοστό συμμετοχής των φύλλων κάθε «χεριού» στην παραγωγή, ανάλογα με την ποικιλία του καπνού και των αριθμό των «χεριών» συλλογής (Πασχαλίδης, 1983α). «Χέρι» συλλογής Αρωματικά % Ουδέτερα % 1 ο 15,5 1 17,5 2 16,5 1 18,0 2 2 ο 20,0 22,0 24,0 26,5 3 ο 20,5 23,0 20,5 23,0 4 ο 17,5 19,5 16,5 18,0 5 ο 16,5 18,0 13,0 14,5 6 ο 10,0 9,5 Σύνολο Έξι «χέρια» συλλογής Πέντε «χέρια» συλλογής Ο αριθμός των φύλλων διαφέρει σε κάθε συλλογή και επίσης ο αριθμός των φύλλων που συλλέγονται από κάθε φυτό σε κάθε «χέρι» δεν είναι ο ίδιος. Εξαρτάται από το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από τη συλλογή του προηγούμενου «χεριού», τις καιρικές συνθήκες της περιόδου συλλογής, την ομοιομορφία της φυτείας και την ατομικότητα του κάθε φυτού. Τα ουδέτερα ανατολικά καπνά συλλέγονται σε ενδιάμεσο στάδιο ωρίμανσης γιατί κυρίως επιδιώκεται η απόκτηση φύλλων με καλές φυσικές ιδιότητες (ελαστικότητα, λεπτότητα κλπ.). Τα υπόλοιπα ανατολικά και κυρίως τα αρωματικά, συλλέγονται σε προχωρημένο στάδιο ωρίμανσης ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη αναλογία υδατανθράκων προς αζωτούχες ουσίες και να βοηθηθεί η γρήγορη και πιο ομοιόμορφη αποξήρανσή τους (Σφήκας, 1984). Συνήθως η συλλογή του 1ου «χεριού» αρχίζει περίπου όταν 25

26 εμφανίζεται το πρώτο άνθος στην ταξιανθία και του τελευταίου «χεριού» τελειώνει όταν ορισμένες κάψες αρχίζουν να ξηραίνονται. Ανάλογα με την περίοδο συλλογής, δηλαδή το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την ωρίμανση των κατώτερων φύλλων μέχρι την ωρίμανση και των τελευταίων (ανώτερων), οι ποικιλίες διακρίνονται σε πρώιμες και όψιμες. Οι πρώιμες είναι κατάλληλες για περιοχές με μικρή βλαστική περίοδο και οι όψιμες για τις υπόλοιπες. Η περίοδος συλλογής για τα ανατολικά καπνά αρχίζει συνήθως ημέρες από τη μεταφύτευση και διαρκεί για ημέρες. Στις νότιες περιοχές αρχίζει στα μέσα Ιουνίου και τελειώνει το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου, ενώ στις βόρειες από τα μέσα Ιουλίου έως το τέλος του Σεπτεμβρίου. Η συλλογή διακόπτεται οριστικά με τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές και την πτώση της θερμοκρασίας (εμφάνιση πάχνης). Τα φύλλα συλλέγονται με το χέρι και δεδομένου ότι ο αριθμός τους είναι πολύ μεγάλος (πίνακας 1.2), απαιτείται πολύ εργασία εκ μέρους του παραγωγού και της οικογένειάς του. Κατά τη συλλογή (το «σπάσιμο» όπως λένε οι παραγωγοί) τα καπνόφυλλα πρέπει να βρίσκονται σε σπαργή (ευκολότερη η απόσπασή τους από το βλαστό), οπότε κατάλληλες ώρες είναι οι πρωινές. Συμπληρωματική συλλογή, εφόσον υπάρχει διαθέσιμος χρόνος, μπορεί να γίνει και αργά το απόγευμα. Τα φύλλα αποσπώνται από το βλαστό με ελαφριά πίεση στο σημείο πρόσφυσής τους με το καπνοστέλεχος και τοποθετούνται σε κοφίνια για να μεταφερθούν στον τόπο αρμαθιάσματος (στην άκρη του χωραφιού ή στο σπίτι του παραγωγού). Δεν πρέπει να συλλέγονται τα 2 3 πρώτα φύλλα της βάσης, τα οποία κανονικά απορρίπτονται κατά το δεύτερο σκάλισμα ή λίγο πριν την έναρξη της συλλογής, ούτε φύλλα πλάγιων βλαστών (φυλλιζίων), τα οποία είναι πολύ όψιμα και δεν αποξηραίνονται κανονικά. 26

27 Ύστερα από βροχή ή άρδευση αποφεύγεται η συλλογή φύλλων για 3 έως 5 ημέρες, επειδή η μεγάλη περιεκτικότητα των φύλλων σε υγρασία δυσκολεύει την αποξήρανση. Μπορεί όμως να γίνει συλλογή αμέσως μετά τη βροχή πριν προλάβουν τα φύλλα να απορροφήσουν υγρασία. Επίσης να μην γίνονται ψεκασμοί 5 με 7 ημέρες πριν από τη συλλογή, ώστε τα φύλλα να έχουν χαμηλά επίπεδα υπολειμμάτων γεωργικών φαρμάκων. β) Virginia Ο πλέον συνήθης τρόπος συλλογής των Virginia γίνεται σταδιακά, ανάλογα με την ωρίμανση, όπως ακριβώς και στα ανατολικά. Ο αριθμός των συλλογών ποικίλει από χώρα σε χώρα, καθόσον εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα και το κόστος της εργασίας, το βαθμό μηχανοποίησης της καλλιέργειας και τις προτιμήσεις των αγοραστών. Στην πράξη έχει αποδειχθεί ότι η καλύτερη ποιότητα επιτυγχάνεται εφαρμόζοντας 5 6 συλλογές, με 2 4 φύλλα σε κάθε συλλογή, ανά 7 10 ημέρες. Η τάση παγκοσμίως είναι προς την κατεύθυνση μείωσης του αριθμού των συλλογών. Στις Η.Π.Α. π.χ. οι περισσότεροι παραγωγοί μείωσαν τον αριθμό των συλλογών σε τρεις από πέντε που εφαρμόζονταν παλαιότερα και ορισμένοι κάνουν μόνο δύο συλλογές. Τα αποτελέσματα των ερευνών που αναφέρονται στην επίδραση του αριθμού των συλλογών δε συμφωνούν μεταξύ τους. Ανάλογα με τις συνθήκες της καλλιέργειας και την ποικιλία (π.χ. την αντοχή της στην ωρίμανση), η μείωση του αριθμού των συλλογών μπορεί να μην έχει επίδραση στην απόδοση ή να προκληθεί μείωση μέχρι και 20 % (Peedin, 1999). Μεγαλύτερη μείωση (έως 38 %) αναφέρεται όταν γίνεται χαμηλό κορυφολόγημα και μηχανική συγκομιδή με ένα πέρασμα. 27

28 Η συλλογή γίνεται κυρίως με το χέρι, αλλά τα τελευταία χρόνια διαδίδεται και η μηχανική συλλογή σε αρκετές χώρες και κυρίως στις Η.Π.Α. Στη χώρα μας τα Virginia αρχίζουν να ωριμάζουν περίπου 70 ημέρες από τη μεταφύτευση. Σε καλά ανεπτυγμένες φυτείες τα κατώτερα 3 με 4 φύλλα συνήθως ωριμάζουν κατά την περίοδο του κορυφολογήματος. Συνιστάται η συλλογή των φύλλων σε προχωρημένο στάδιο ωρίμανσης (αφού κιτρινίσουν καλά τα φύλλα) ώστε να έχουν αυξημένη συγκέντρωση αμύλου σε σχέση με τις αζωτούχες ουσίες και για να μπορέσουν να αποξηρανθούν κανονικά. Εξαίρεση αποτελούν τα φύλλα της πρώτης συλλογής, τα οποία πρέπει να συλλέγονται μόλις ωριμάσουν γιατί στερούνται ύλης. Τα υπερώριμα φύλλα ξηραίνονται δύσκολα, δίνουν μικρότερη απόδοση και είναι κατώτερης ποιότητας. Κάτω από τις ξηροθερμικές συνθήκες που επικρατούν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού στη χώρα μας, τα μεσαία φύλλα και τα φύλλα της κορυφής τείνουν να χάσουν εύκολα το πράσινο χρώμα τους ιδίως όταν η διαχείριση της άρδευσης δεν είναι σωστή και η διαθεσιμότητα του αζώτου στο έδαφος είναι περιορισμένη. Σε αυτή την περίπτωση η ωριμότητα των φύλλων για συλλογή δεν πρέπει να καθορίζεται μόνο από την αλλαγή του χρώματος, αλλά θα πρέπει να αφήνονται τα φύλλα να ωριμάσουν πριν από τη συλλογή. Η εμφάνιση των φύλλων μετά την αποξήρανση δείχνει το στάδιο ωρίμανσης στο οποίο έγινε η συλλογή. Είναι απαραίτητο στο σημείο αυτό να τονιστεί η χρησιμοποίηση του αντιφυλλιζιακού σκευάσματος μαλεϊκή υδραζίνη, στη συνιστώμενη δόση. Χρήση μεγαλύτερης ποσότητας κιτρινίζει τα φύλλα, τα οποία δείχνουν σαν υπερώριμα, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι ακόμη ούτε ώριμα. Συλλογή των φύλλων μπορεί να γίνει όλες τις ώρες της ημέρας. Καλύτερα όμως ποιοτικά είναι τα φύλλα που συλλέγονται λίγο πριν το 28

29 μεσημέρι, γιατί περιέχουν υψηλότερη περιεκτικότητα σε άμυλο και χαμηλότερη σε αζωτούχες ουσίες. Τα φύλλα μετά τη συλλογή δεν πρέπει να μένουν στον ήλιο και σε μικρό χρονικό διάστημα (το πολύ 5 6 ώρες) να μπαίνουν στο ξηραντήριο. γ) Burley Τα καπνά Burley, ανάλογα με τη χώρα καλλιέργειας, συγκομίζονται με: 1) αφαίρεση των φύλλων σε διαδοχικές συλλογές (όπως τα ανατολικά και τα Virginia), 2) θερισμό ολόκληρων των φυτών από τη βάση τους, 3) συνδυασμό των δύο προηγούμενων τρόπων. Με τον τελευταίο τρόπο συλλέγονται τα φύλλα της βάσης σε 1 2 «χέρια» μόλις ωριμάσουν και γίνεται αργότερα ο θερισμός, όταν και τα ανώτερα φύλλα φτάσουν στον επιθυμητό βαθμό ωρίμανσης. Ο τρόπος που ακολουθείται εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα των εργατών, την καλλιεργητική πρακτική, τα διαθέσιμα μέτρα αποξήρανσης, τις συνθήκες αποξήρανσης και το είδος του καπνού που επιζητείται. Τα φύλλα που συλλέγονται, σε σύγκριση με τα θεριζόμενα, έχουν μεγαλύτερο ολικό και ειδικό βάρος, περισσότερο ολικό άζωτο και μεγαλύτερο ποσοστό αμμωνιακού αζώτου. Στη χώρα μας υπό κανονικές συνθήκες, τα Burley αρχίζουν να ωριμάζουν ημέρες από τη μεταφύτευση. Στην πράξη έχει αποδειχθεί ότι μαζεύοντας τα φύλλα σε 4 5 «χέρια» επιτυγχάνεται η καλύτερη απόδοση και ποιότητα με χαμηλό κόστος. Μεταξύ της συλλογής δύο «χεριών» συνήθως μεσολαβεί χρονικό διάστημα 2 3 εβδομάδων. Γενικά ο επιθυμητός βαθμός ωρίμανσης για συλλογή των φύλλων στα Burley είναι μικρότερος από εκείνον για τους άλλους τύπους καπνού (απαιτείται υψηλή 29

30 περιεκτικότητα σε αζωτούχες ουσίες). Υπερώριμα φύλλα είναι κατώτερης ποιότητας γιατί έχουν λίγη ύλη, ενώ ανώριμα διατηρούν τον πράσινο χρωματισμό κατά την αποξήρανση. Η συλλογή των φύλλων ή ο θερισμός των φυτών γίνεται νωρίς το πρωί. Όταν συλλέγονται φύλλα, αυτά θα πρέπει σύντομα να μεταφερθούν στο ξηραντήριο. Τα θερισμένα φυτά παραμένουν στον αγρό για 1 4 ημέρες (ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες) για μάρανση και στη συνέχεια μεταφέρονται στο ξηραντήριο. Η μάρανση αυτή διευκολύνει τη μεταφορά επειδή αποφεύγονται τραυματισμοί των φύλλων και μειώνεται ο όγκος και το βάρος των φυτών. Κατά τη διάρκεια όμως της μάρανσης είναι δυνατόν τα φυτά να υποστούν εγκαύματα από τον ήλιο και υποβάθμιση της ποιότητας από βροχόπτωση (απόθεση χώματος στα φύλλα, τραυματισμοί ώριμων φύλλων κ.α.). Μετά τη συλλογή ενός «χεριού» συνιστάται άρδευση της καλλιέργειας ώστε τα καπνόφυλλα του επόμενου «χεριού» να συλλεγούν με κανονική σπαργή για να εξασφαλιστεί καλή αποξήρανση στο ξηραντήριο. Πίνακας 1.4 Μέθοδοι συγκομιδής του κάθε είδους καπνού. Συγκομιδή με το χέρι Μηχανική συγκομιδή Ανατολικά 5-6 «χέρια» όχι Virginia 5-6 «χέρια» 4 περάσματα Burley 4 5 «χέρια» ή θερισμός του φυτού ή συνδυασμός των δύο θερισμός του φυτού και πέρασμα σε ράβδους από τη μηχανή 30

31 δ) Λοιποί τύποι Τα Maryland και τα καπνά γεμίσματος πούρων συλλέγονται όπως τα Burley, σε προγενέστερο στάδιο ωρίμανσης από τα Virginia, κυρίως με θερισμό των φυτών αλλά και με συλλογή των φύλλων με τα χέρια. Τα καπνά εξωτερικού περιτυλίγματος συλλέγονται πάντοτε κατά «χέρια», γιατί η σωστή ωρίμανση έχει μεγάλη σημασία για τη υφή, το σώμα, το χρώμα και την ελαστικότητα των αποξηραμένων φύλλων. Τα πηροξηραινόμενα καπνά συγκομίζονται πριν την πλήρη ωρίμανση, με κοπή των φυτών στη βάση και παραμένουν στον αγρό για ένα διάστημα, ώστε να μαραθούν πριν μπούνε στο ξηραντήριο. ε) Προβλήματα συγκομιδής Για τη σωστή καλλιέργεια του καπνού σε σχέση με τη μηχανοποιημένη συγκομιδή, είναι απαραίτητες ορισμένες προϋποθέσεις. Όσον αφορά την προετοιμασία του εδάφους, χρειάζονται βαθιά οργώματα, σβαρνίσματα και ισοπέδωση. Απαραίτητη είναι η μηχανική και χημική καταπολέμηση των ζιζανίων. Οι σπόροι που επιλέγονται θα πρέπει να έχουν κοτσάνια ανθεκτικά στις μηχανικές πιέσεις. Κατά τη μεταφύτευση, βοηθά η χρησιμοποίηση όσο το δυνατόν ομοιογενών φυτών για να υπάρχει ομοιομορφία στην ωρίμανση. Τα φυτά να καλλιεργούνται σε δίσκους με το σύστημα float system και οι μεταφυτευτές να είναι ακριβείας. Πριν από το 1950 οι περισσότερες ποικιλίες είχανε παρόμοιο φαινότυπο. Από τότε και ύστερα έχουν παραχθεί πολλές νέες ποικιλίες, οι οποίες παρουσιάζουν διαφορετικά θεμελιώδη χαρακτηριστικά όπως η γωνία έκφυσης των φύλλων από το βλαστό, το μήκος και το πλάτος των φύλλων 31

32 και τα μεσογονάτια διαστήματα. Επίσης ο καπνός ποικίλει σημαντικά όσον αφορά τα χαρακτηριστικά αντοχής του φύλλου και κάποιες ποικιλίες μάλιστα είναι επιρρεπείς στην «πτώση των φύλλων» όπου το φύλλο αποσπάται από το βλαστό λόγω του ίδιου του βάρους. Για το λόγο αυτό, οι ποικιλίες απαιτούν διαφορετικό ποσό ενέργειας για την αποκόλληση των φύλλων. Επίσης τα φύλλα της κορυφής γενικά έχουν μεγαλύτερη κλίση από εκείνα του χαμηλότερου μέρους του βλαστού. Από την άλλη πλευρά, εκτός από τα χαρακτηριστικά του φυτού, μεγάλη σημασία για τη μηχανή έχουν και τα χαρακτηριστικά του αγρού. Η διόρθωση αναπάντεχων προβλημάτων συχνά απαιτεί χρήση επιπλέον εργατών ή μηχανημάτων. Βελτιώσεις στην τεχνολογία δεν αντανακλούν πάντα τις καλύτερες μεθόδους γενικά για τη συγκομιδή επειδή οι μηχανές συλλογής κατασκευάζονται για συγκεκριμένες περιοχές, με αποτέλεσμα να μην λειτουργούν σε όλες τις συνθήκες. Οι μηχανές αυτές επικεντρώνονται σε μία συγκεκριμένη περιοχή, ώστε να μην χρειάζονται πολλές αλλαγές ρυθμίσεων και φυσικά να μειώνεται το κόστος κατασκευής. Από την άλλη όμως πλευρά, αυτό αποτελεί ένα πολύ μικρό πεδίο λειτουργίας. Για παράδειγμα, σε ένα πολύ υγρό έτος απαιτείται κίνηση στους τέσσερις τροχούς, για την συλλογή αρκετά ξηρών φύλλων χρειάζεται λιγότερο βίαιη επαφή με τα φύλλα. Παρόλο που οι υπάρχουσες μηχανές προσαρμόζονται αρκετά καλά στις περισσότερες καλλιέργειες και εποχές, υπάρχουν κάποιες καταστάσεις που δυσκολεύουν τις εργασίες της συγκομιδής: Σε ορισμένες καλλιέργειες, μέρος των φυτών ανθίζει νωρίτερα. Χρειάζεται έτσι επιπλέον εργατικό δυναμικό για το κορυφολόγημα των φυτών αυτών. Με την εργασία αυτή η συγκομιδή μπορεί να γίνει επιτυχώς, 32

33 όμως προκαλεί μεγάλη καταπόνηση στους αγρότες οι οποίοι δεν έχουν τη δυνατότητα μίσθωσης άλλων εργατών. Η μικρή γωνία που σχηματίζουν τα φύλλα με το βλαστό δυσκολεύει τη διαδικασία της αποφύλλωσης. Αν και αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό της ποικιλίας, γενικά τα φύλλα σε βαρείες καλλιέργειες έχουν την τάση να σχηματίζουν μεγαλύτερη γωνία. Οι μηχανές συγκομιδής πάντως μπορούν να ρυθμιστούν ώστε να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της συλλογής σε τέτοιου είδους καλλιέργειες. Αν και ο καλός χημικός έλεγχος των φυλλιζίων είναι διαθέσιμος, διάφορες συνθήκες όπως είναι οι καιρικές, αυξάνουν τη γονιμότητα και επιτρέπουν την ανάπτυξη παραφυάδων ιδιαίτερα κατά το τέλος της περιόδου συγκομιδής. Έτσι οι μηχανές μαζί με τα φύλλα του καπνού συγκομίζουν και ξένο υλικό, το οποίο κατά την αποξήρανση καταλαμβάνει πολύτιμο χώρο και προκαλεί σπατάλη καυσίμου. Προβλήματα με ζιζάνια που δυσχεραίνουν τη συγκομιδή καταπολεμούνται εύκολα με χημικό τρόπο. Υπάρχει επίσης μία ομάδα φυσικών προβλημάτων, που όμως μπορούν να ελεγχθούν από τον αγρότη, με την προϋπόθεση ότι εντοπίζει το πρόβλημα και λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα. Κατά περιόδους έντονων βροχοπτώσεων, το έδαφος γίνεται πολύ μαλακό για να αντέξει το βάρος της μηχανής. Καλή στράγγιση και προετοιμασία του εδάφους με ειδικά μηχανήματα ανάμεσα στις γραμμές μειώνει το πρόβλημα. Επίσης, ελαφρύτερες μηχανές, φαρδύτερα λάστιχα και κίνηση στους τέσσερις τροχούς βοηθούν στην καλύτερη πρόσφυση. Οι μηχανές συγκομιδής καπνού, λόγω του μεγάλου βάρους τους, εργάζονται δύσκολα και υπάρχει κίνδυνος ανατροπής σε μεγάλες κλίσεις του εδάφους. Επίσης, είναι δύσκολο να διατηρηθεί ευθυγραμμισμένος ο 33

34 μηχανισμός αποφύλλωσης με τις σειρές της καλλιέργειας όταν η μηχανή εργάζεται σε πλαγιά. Το μέγεθος του αγρού και το μήκος των σειρών επηρεάζουν την παραγωγικότητα της μηχανής μικρού μήκους σειρές αναγκάζουν τη μηχανή να σπαταλά πολύ χρόνο στις αναστροφές. Από την άλλη πλευρά, πολύ μεγάλες σειρές καλό θα είναι να αποφεύγονται, ώστε να μην γεμίζει ο κάδος αποθήκευσης των φύλλων πριν η μηχανή φτάσει στο τέλος της σειράς. Το ιδανικό μήκος είναι αυτό που επιτρέπει στη μηχανή να κάνει μία αναστροφή και να αδειάσει το κάδο αποθήκευσης στην αρχή της σειράς. Αυτό επιτρέπει στους μηχανισμούς μεταφοράς να εργάζονται από τη μία μόνο πλευρά του αγρού. Μεγάλη προσοχή πρέπει να δοθεί στις αποστάσεις μεταξύ των σειρών επειδή σε πολλές περιπτώσεις οι αποστάσεις αυτές δεν είναι ίδιες με εκείνες που χρησιμοποιούνται σε άλλες καλλιέργειες, με αποτέλεσμα οι καλλιεργητές, ψεκαστήρες κτλ. να μην μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς τη ρύθμιση του πλάτους της σειράς. στ) Σκοπός της εργασίας Στην παρούσα εργασία γίνεται ανάλυση των μηχανών συγκομιδής καπνού, από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκαν έως και σήμερα. Συγκεκριμένα για συγκομιδή που σχετίζεται με τους τύπους ανατολικών καπνών, Virginia, Burley και Maryland. Παρουσιάζεται μία αναλυτική περιγραφή των επιμέρους μηχανισμών κάθε μηχανής και οι αρχές λειτουργίας αυτών. Ο στόχος είναι, μετά από σύγκριση, να γίνει επιλογή των πιο αποδοτικών μηχανισμών, που θα δώσουν τη δυνατότητα στον παραγωγό να έχει μία παραγωγή υψηλής ποιότητας, με οικονομικό όφελος 34

35 και όσο το δυνατό πιο εύκολη εργασία. Γίνεται αναφορά στα διάφορα προβλήματα που παρουσιάζει η μηχανή, ελέγχεται η σοβαρότητά τους και προτείνονται τρόποι επίλυσης αυτών. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μία λεπτομερής μελέτη της μοναδικής μηχανής συγκομιδής που χρησιμοποιήθηκε στην Ελλάδα και αφορά καλλιέργειες καπνών τύπου Virginia. Αναλύεται η συμπεριφορά της μηχανής στο χωράφι και το κατά πόσο μπορεί να είναι εύκολος ο χειρισμός της από τον παραγωγό. Επίσης υπολογίζεται το κόστος της μηχανής, που αφορά τις σταθερές και μεταβλητές δαπάνες. Τέλος γίνεται ο υπολογισμός του βαθμού απόδοσης της μηχανής για τη συλλογή των φύλλων καπνού και εκθέτονται οι μετρήσεις των κάθε είδους απωλειών που παρουσιάζει κατά την εργασία της συγκομιδής. Στόχος όλων των παραπάνω είναι ουσιαστικά να φανεί εάν η μηχανική συγκομιδή έχει τη δυνατότητα να προσφέρει κέρδος στον παραγωγό. Επίσης, γίνεται σύγκριση σε σχέση με τη χειροσυλλογή, όσον αφορά το κόστος, το χρόνο και τις συνθήκες εργασίας. ΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΚΑΠΝΟΥ Η ανάπτυξη της μηχανικής συλλογής του καπνού ξεκίνησε το χειμώνα του 1954 στο πανεπιστήμιο της πολιτείας της North Carolina των ΗΠΑ με την εφεύρεση του σπειροειδούς πλαστικού αποφυλλωτή για τη συλλογή καπνών τύπου Virginia, και μέχρι το 1961, οι ερευνητές είχαν έναν επιτυχή χειρισμό της μηχανής. Παρόλα αυτά, οι περιορισμοί του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ για τα μη ευθυγραμμισμένα φύλλα στην αγορά, εμπόδισαν τους αγρότες από το να υιοθετήσουν τις μηχανές 35

36 συγκομιδής έως τις αρχές της δεκαετίας του Το 1972, οι μηχανές χρησιμοποιούνταν για τη συλλογή του 1% των θερμοαποξηραινόμενων καπνών στις πολιτείες Carolina, Virginia και Georgia. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, η αύξηση της καλλιεργούμενης επιφάνειας ανά παραγωγό και κάποιες αλλαγές σε νομοθετικούς ελέγχους σχετικά με την προετοιμασία των φύλλων για την αγορά, βοήθησαν στην επίσπευση της υιοθέτησης των μηχανών συγκομιδής. Για παράδειγμα, οι παροχές εκμίσθωσης και μεταφορών ενός ομοσπονδιακού προγράμματος καπνού επέτρεψε στους παραγωγούς να συσσωρεύσουν αρκετή έκταση για να δικαιολογήσουν την απόκτηση μηχανή συγκομιδής. Επίσης, η βιομηχανία καπνού αποφάσισε πως θα μπορούσε να δεχθεί και να επεξεργαστεί τα μη ευθυγραμμισμένα φύλλα και επομένως το αρμάθιασμα με τα χέρια σε μικρά δεμάτια καταργήθηκε. Η συλλογή με μηχανικά μέσα συνεχίστηκε και έτσι το 1978, το 39% περίπου των θερμοαποξηραινόμενων καπνών της North Carolina συγκομίσθηκε μηχανικά, ποσοστό που ήταν περίπου το ίδιο με το σύνολο των συγκομισθέντων καπνών με μηχανές σε όλες τις ΗΠΑ. Μέχρι το 1983 είχαν πουληθεί αρκετές μηχανές για τη συγκομιδή του 50% των καλλιεργειών της χώρας η χρήση των μηχανών συνέχισε να αυξάνεται στις επόμενες δεκαετίες. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 σχεδιάστηκαν και οι πρώτες μηχανές για τη συγκομιδή καπνών τύπου Burley και Maryland. Αποδείχτηκαν αξιόπιστες και με την πάροδο των ετών βελτιώθηκαν, ώστε να δίνουν πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα. 36