Σελ.9 προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή με δικαιώματα copyright Ευρώπη: η οδηγία 250/1991/ΕΟΚ για τα προγράμματα

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΙΚΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΙΚΟ ΙΙΔΡΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΔΙΙΟΙΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙΙ ΟΙΙΚΟΝΟΜΙΙΑΣ ΔΙΙΑΧΕΙΙΡΡΙΙΣΗ ΠΛΗΡΡΟΦΟΡΡΙΙΩΝ ΚΑΒΑΛΑΣ «ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΑΛΓΟΡΙΘΜΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Η/Υ» ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ : κ. Σιμιτσής Κων/νος ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ : Τασιούλα Αφροδίτη Μάιος 2006

2 Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1: Πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή και δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας 1.1 Πρόγραμμα Η/Υ και πνευματική ιδιοκτησία... Σελ Έννοια προγράμματος Η/Υ.. Σελ Έννοια αλγορίθμου.. Σελ Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία νομικής προστασίας Σελ.9 προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή με δικαιώματα copyright Ευρώπη: η οδηγία 250/1991/ΕΟΚ για τα προγράμματα Σελ.14 ηλεκτρονικών υπολογιστών. 1.6 Ο Ν. 2121/1993 και η προστασία προγραμμάτων ηλεκτρονικών Σελ.18 υπολογιστών στην Ελλάδα Αποζημίωση για προσβολή πνευματικής ιδιοκτησίας σε πρόγραμμα Σελ.22 Η/Υ-η Διάσταση της αρχής της απαγόρευσης του πλουτισμού Δύο αντίθετες ελληνικές αποφάσεις για τους περιορισμούς δικαιωμάτων χρήστη προγράμματος για εκπαιδευτικούς λόγους Σελ.24 Κεφάλαιο 2: Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σε πρόγραμμα Η/Υ 2.1 Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας-τα συστήματα γενικά Σελ Μερικές ιστορικές αναφορές στις ευρεσιτεχνίες. Σελ Νομικές εξελίξεις στην Ευρώπη και ευρεσιτεχνίες σε προγράμματα Σελ.35 Η/Υ... Κεφάλαιο 3: Γιατί όχι στις πατέντες λογισμικού (Διπλώματα ευρεσιτεχνίας) 3.1 Όχι στις πατέντες! Σελ Περνάει ο νόμος του ισχυρού.. Σελ Έρευνα αδύνατη... Σελ Η σκέψη είναι ελεύθερη!. Σελ Η «μαφία της πατέντας».. Σελ Κερδοσκοπία και εκμετάλλευση.. Σελ Ρίσκο στις επενδύσεις.. Σελ Ανανέωση. Σελ Σιγουριά και σταθερότητα της τεχνολογίας πληροφοριών.. Σελ Ελευθερία της πληροφόρησης.. Σελ.58 Κεφάλαιο 4: Οι πατέντες στην Ευρώπη 4.1 Πατέντες στην Ευρώπη Σελ Δελτίο τύπου Σελ.63 α.15 Δεκεμβρίου Σελ.63 β.11 Ιανουαρίου Σελ.64 γ.21 Ιανουαρίου Σελ.65 δ.24 Ιανουαρίου Σελ.67 2

3 ε.3 Φεβρουαρίου Σελ.68 στ.13 Φεβρουαρίου Σελ.70 ζ.29 Ιουνίου Σελ Αγορά εργασίας και οικονομία Σελ Η ΕΕ είπε όχι στις πατέντες λογισμικού!... Σελ.74 Συμπέρασμα. Σελ.75 Βιβλιογραφία Ελληνική.. Σελ.76 Ιστοσελίδες... Σελ.77 Εφημερίδες... Σελ.77 3

4 Ι. Πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή και δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας «Ο νομοθέτης, εις τον χώρον του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι κατ εξοχήν ηναγκασμένος να αναζητεί τον ορθόν συμβιβασμόν μεταξύ των συμφερόντων του πνευματικού δημιουργού και των συμφερόντων της ολότητος. Από της απόψεως αυτής, το δίκαιον της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι περισσότερον ίσως από άλλους κλάδους του δικαίου, το δίκαιον χρυσών τομών» Κουμάντος, Πνευματική Ιδιοκτησία, 34 4

5 1.1 Πρόγραμμα Η/Υ και Πνευματική Ιδιοκτησία Στη νομική προστασία προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή αναζητάται ουσιαστικά η πιο αποτελεσματική λύση στο πρόβλημα της προστασίας ενός συνόλου πληροφοριών, το οποίο, για τα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή, σημαίνει μια σειρά εντολών, «γραμμένων» από τον κατασκευαστή («συγγραφέα») του προγράμματος. Τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών ανάγονται πλέον σε «καθαρά βιομηχανικά, ωφελιμιστικά αγαθά» και το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας σε δίκαιο το οποίο προστατεύει πλέον και τεχνολογικά επιτεύγματα 1. Η εξέλιξη αυτή, που ήταν λογικά αναμενόμενη, έχει φτάσει σε βαθμό που κατακρίνεται από πολλούς ως ακραία. Γίνεται πολύ συζήτηση κατά του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας σε προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή, όπως άλλωστε και οι προβλέψεις για την προστασία μέσω δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας-copyright-έχουν επίσης υποστεί σοβαρή κριτική. Στην Ευρώπη και την Ελλάδα δεν έχει (ακόμη) καθιερωθεί νομική δυνατότητα προστασίας προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή μέσω ευρεσιτεχνίας, όπως προβλέπεται όμως από Σχέδιο Ευρωπαϊκής Οδηγίας. Συνεπώς, η κύρια ανάλυση του θέματος αφορά στην Ελλάδα καταρχήν την προστασία μέσω του νόμου 2121/1993, που περιέχει συγκεκριμένες προβλέψεις για δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, προβλέψεις που αποτελούν την εκτέλεση της αντίστοιχης Οδηγίας 251/1991. Η ύπαρξη αυτή τη στιγμή ενός (έστω) Σχεδίου Ευρωπαϊκής Οδηγίας σημαίνει ότι είναι πιθανή κάποια στιγμή η υιοθέτηση και της σχετικής Οδηγίας (αν και αυτή τη στιγμή συναντά σοβαρότατες αντιδράσεις στην Ευρώπη αυτή η προοπτική). 1.2 Έννοια Προγράμματος Η/Υ Η έννοια του προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή υπήρξε τόσο δυσχερής στον ορισμό της, ώστε στην Ευρωπαϊκή Οδηγία, για παράδειγμα, αποφεύγεται κάθε προσπάθεια έκφρασής της. Γενικά, πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι μία 1 Βλ. Μαρίνο, Προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών-κατευθυντήριες γραμμές προστασίας και η αφηρημένη αποζημίωση του αρ. 65 ν.2121/

6 σειρά εντολών ή οδηγιών οι οποίες χρησιμοποιούνται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή με σκοπό να επιτευχθεί ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Αυτός είναι και ο ορισμός του σχετικού νόμου προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας των ΗΠΑ Copyright Act 1976, 17 USC s Κατά τις τροποποιήσεις του νόμου αυτού, ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι ένα σύνολο οδηγιών ή εντολών, ώστε αυτές να χρησιμοποιηθούν άμεσα ή έμμεσα προς ένα ορισμένο αποτέλεσμα (τροποποιήσεις του 1980). Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι η επεξεργασία ενός κειμένου, η αυτόματη μετάφρασή του κλπ. Τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι γραμμένα σε τρία επίπεδα γλώσσας (κώδικα): στη γλώσσα προγραμματισμού (αποτελείται από σύνθετα συμβολικά ονόματα, σύμβολα και αριθμούς και ακολουθούν ειδικούς συντακτικούς κανόνες, π.χ. η Basic, η Fortran, η Pascal, η Cobol). Αυτή η γλώσσα είναι κατανοητή και εύκολη στην ανάγνωση: η εντολή, για παράδειγμα GO TO 40 σημαίνει ότι ο υπολογιστής θα παρακάμψει κάποια βήματα και θα «πάει» στη γραμμή 40 κατευθείαν. στον κώδικα πηγής (πηγιαίο κώδικα-source code), ο οποίος είναι γραμμένος με γράμματα όπως ADC, το οποίο σημαίνει «add with carry». Ο πηγιαίος κώδικας είναι ίσως ο πιο σημαντικός από τους κώδικες των προγραμμάτων, έτσι η κατοχή του από ένα φυσικό πρόσωπο μπορεί να είναι και πλήρης απόδειξη ότι αυτό το πρόσωπο είναι και ο δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας σε αυτό. στον κώδικα μηχανής (object code), ο οποίος είναι γραμμένος σε γλώσσα που χρησιμοποιεί μόνο δύο σύμβολα, το 0 και το 1 (έτσι, το μπορεί να σημαίνει «πρόσθεσε δύο αριθμούς και αποθήκευσε»). Ο «συγγραφεύς» του προγράμματος, ο προγραμματιστής βρίσκει έναν συγκεκριμένο αλγόριθμο (η έννοια του οποίου αναλύεται παρακάτω), με τον οποίο λύνει το πρόβλημα πως θα επιτύχει το πρόγραμμά του ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Το μη τυποποιημένο λογισμικό παραδίδεται από τον πωλητή στον αγοραστή του συνήθως σε κώδικα μηχανής (object code) και πηγιαίο κώδικα (source code), ενώ από το τυποποιημένο λογισμικό παραδίδεται μόνο ο κώδικας μηχανής του 2. Τα ερωτήματα που τίθενται εξ αρχής είναι, λοιπόν, εάν όλα τα παραπάνω μέρη του προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή μπορούν να προστατευθούν με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (ή και με δικαίωμα ευρεσιτεχνίας). Τα ερωτήματα ανέκυψαν, όπως είναι φυσικό, γιατί το μόνο σίγουρο είναι ότι οι 2 Καραγιάννη, Συμβάσεις Παροχής Λογισμικού (software) και Κανόνες Ανταγωνισμού, 2002, 66. 6

7 παραπάνω κώδικες, γλώσσες, αλγόριθμοι κλπ φαίνονται διαφορετικοί από το παραδοσιακό αντικείμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ένα πρωτότυπο έργο του ανθρωπίνου πνεύματος, αλλά και διαφορετικοί από εκείνο που συνήθως ονομάζεται κατά το δίκαιο «εφεύρεση» (διαδικασία/μηχανή νέα, πρωτότυπη, όχι αυτονόητη nonobvious- η οποία είναι επιδεκτή τεχνολογικής εφαρμογής και επιφέρει ένα τεχνολογικό αποτέλεσμα). Αντίθετα, οι κώδικες ίσως μοιάζουν περισσότερο με εκείνα τα οποία κατά παράδοση η πνευματική και η βιομηχανική ιδιοκτησία ήταν σε γενικές γραμμές αρνητική: ιδέες, διαδικασίες, αριθμοί, μαθηματικά αξιώματα/μέθοδοι και σχετικές έννοιες, οι οποίες ανήκαν πάντοτε στο κοινό κτήμα, ήταν ελεύθερες για όλους. Από την άλλη μεριά, εκείνο που είναι επιδεκτό δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας είναι όχι μια ιδέα, αλλά η έκφρασή της, όπως η έκφραση ενός αλγορίθμου. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας μπορεί να προστατεύσει την έκφραση μιας ιδέας, ακόμα και όταν αυτή έχει σχέση με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή και δεν είναι, συνεπώς, γραμμένη σαν ένα λογοτεχνικό έργο, αλλά με αριθμούς. Ειδικά όμως στα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι παραπάνω διακρίσεις (ιδέα/έκφραση, αλγόριθμος/έκφραση αλγορίθμου) έχουν συχνά χαρακτηρισθεί ως ιδιαίτερα επισφαλείς Έννοια Αλγορίθμου Ένας αλγόριθμος είναι ένα πεπερασμένο σύνολο οδηγιών για την εκπλήρωση ενός έργου, το οποίο δεδομένης μίας αρχικής κατάστασης θα οδηγήσει σε μια αναγνωρίσιμη τελική κατάσταση. Οι αλγόριθμοι μπορούν να υλοποιηθούν από προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, μολονότι συχνά σε περιορισμένες μορφές. Ένα λάθος στο σχεδιασμό ενός αλγορίθμου για την λύση ενός προβλήματος μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχίες/βλάβες στο εφαρμοσμένο πρόγραμμα. 3 Πρβλ. με Έκθεση της Επιτροπής για τα αποτελέσματα της Οδηγίας 91/250/ΕΚ, «σε σχέση όμως με την παρ. 2 του άρ. 1 της Οδηγίας, αμφισβητείται κατά πόσο οι κανόνες και οι αλγόριθμοι μπορούν να ενταχθούν στις «αρχές» ιδίως αν η έννοια των αρχών καλύπτει «τις διαδικασίες, τις μεθόδους λειτουργίας ή τις ίδιες τις μαθηματικές έννοιες»(σ.18). Αν αυτό αμφισβητείται, ίσως οι αλγόριθμοι δεν εντάσσονται στις αρχές, άρα δεν αποκλείονται εξ ορισμού από τη δυνατότητα προστασίας τους μέσω πνευματικών δικαιωμάτων; 7

8 Η έννοια του αλγόριθμου επεξηγείται συχνά με το παράδειγμα μιας συνταγής (παρόλο που πολλοί αλγόριθμοι είναι πολύ πιο πολύπλοκοι). Οι αλγόριθμοι συχνά έχουν βήματα τα οποία επαναλαμβάνουν ή απαιτούν αποφάσεις (όπως π.χ. από απλή εφαρμογή λογικών ή συγκριτικών τελεστών) μέχρις ότου να ολοκληρωθεί το έργο. Η σωστή εφαρμογή ενός αλγόριθμου δεν θα λύσει ένα πρόβλημα εάν ο αλγόριθμος είναι λανθασμένος ή μη κατάλληλος για το πρόβλημα. Για παράδειγμα, εφαρμόζοντας τον αλγόριθμο της μελιτζανοσαλάτας θα αποτύχει εάν δεν υπάρχουν μελιτζάνες ακόμη και αν όλες οι οδηγίες για την παρασκευή της ακολουθηθούν σαν να υπήρχαν οι μελιτζάνες. Διαφορετικοί αλγόριθμοι δύνανται να ολοκληρώσουν το ίδιο έργο με ένα διαφορετικό σύνολο οδηγιών σε περισσότερο ή λιγότερο (υπολογιστικό) χρόνο, χώρο, ή δύναμη από τους άλλους. Για παράδειγμα, δυο διαφορετικών συνταγών για την παρασκευή μελιτζανοσαλάτας, κατά τη μία θα μπορούσαμε να αποφλοιώσουμε τη μελιτζάνα πριν το ψήσιμο, ενώ κατά την άλλη μετά, και παρόλα αυτά και οι δύο συνταγές περιλαμβάνουν την αποφλοίωση σαν βασικό βήμα τους. Οι αλγόριθμοι είναι σημαντικοί γιατί σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο με τον οποίο οι υπολογιστές επεξεργάζονται πληροφορίες. Ένα πρόγραμμα υπολογιστών είναι ουσιαστικά ένας αλγόριθμος που λέει στον υπολογιστή ποια συγκεκριμένα βήματα να εκτελέσει (σε ποια συγκεκριμένη σειρά) προκειμένου να επιτευχθεί ένας συγκεκριμένος στόχος, όπως π.χ. ο υπολογισμός των μισθών των υπαλλήλων ή η εκτύπωση των ελέγχων των μαθητών. Κατά συνέπεια, ένας αλγόριθμος μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε ακολουθία εντολών που μπορεί να εκτελεσθεί από ένα πλήρες σύστημα. Δεν υλοποιούνται μόνο ως προγράμματα υπολογιστών, αλλά συχνά επίσης και με άλλα μέσα, όπως π.χ. σε ένα βιολογικό νευρικό δίκτυο, ή σε ένα ηλεκτρονικό κύκλωμα, ή σε μια μηχανική συσκευή. Η ανάλυση και η μελέτη των αλγορίθμων είναι ένας τομέας της επιστήμης της πληροφορικής και ασκείται συχνά αφαιρετικά (χωρίς τη χρήση μιας συγκεκριμένης γλώσσας προγραμματισμού ή άλλη εφαρμογή). Από αυτή την άποψη, μοιάζει με άλλους μαθηματικούς τομείς, συγκεκριμένα στο ότι η εστίαση της ανάλυσης είναι πάνω στις βασικές αρχές του αλγορίθμου και όχι σε οποιαδήποτε ιδιαίτερη εφαρμογή του 4. 4 Ανακτήθηκε από 8

9 1.4 Μια Μικρή Αναδρομή στην Ιστορία Νομικής Προστασίας Προγράμματος Ηλεκτρονικού Υπολογιστή με Δικαιώματα Copyright Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της νομικής προστασίας των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών βοηθά (όπως η ιστορία κάθε νομικού φαινομένου) στην κατανόηση της σύγχρονης νομικής πραγματικότητας. Τα προγράμματα για τους υπολογιστές στην αρχή ήταν ένα «εσωτερικό» ζήτημα, συναδελφικότητας για τους προγραμματιστές τους, οι οποίοι εργάζονταν συνήθως σε πανεπιστημιακούς χώρους και τα αντήλλασαν μεταξύ τους, μέσα σε μια επιστημονική ατμόσφαιρα ελεύθερης ανταλλαγής ιδεών. Στον εμπορικό τομέα, οι οδηγίες λειτουργίας του υπολογιστή εννοείται ότι πωλούνταν μαζί με τον ίδιο τον υπολογιστή, σαν μηχάνημα, όπως ένα ψυγείο και σήμερα δεν πωλείται ξεχωριστά από τις «εντολές λειτουργίας» του. Άλλωστε, στη δεκαετία του 1950, όταν συνέβαιναν όλα αυτά, οι μεγάλες και πανάκριβες μηχανές που ήταν ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τους οποίους πουλούσαν στις ΗΠΑ όχι περισσότεροι από 12 κατασκευαστές, δεν είχαν εντυπωσιάσει την μαζική αγορά, ούτε τότε μπορούσε κανείς να προβλέψει την εξέλιξή τους. Κανείς επίσης δεν ανησυχούσε για τη διασφάλιση πνευματικών δικαιωμάτων στις εντολές που τους επέτρεπαν να λειτουργούν. Όταν άρχισαν τα προγράμματα να μοιράζονται σε διάφορες εταιρίες, προφυλάσσονταν με αποκλειστικές συμβάσεις παροχής αδείας χρήσης, ενώ αποτελούσαν επιχειρηματικά μυστικά. Οι όροι τους αποτελούσαν αντικείμενο ατομικής διαπραγμάτευσης με εκείνους που τα είχαν παραγγείλει. Το 1964, το Γραφείο Πνευματικής Ιδιοκτησίας των ΗΠΑ άρχισε να δέχεται την εγγραφή και τη χορήγηση πνευματικών δικαιωμάτων σε προγράμματα, αλλά με την επιφύλαξη ότι η προστασία μπορούσε να αναιρεθεί από τις δικαστικές αρχές, σε περίπτωση αμφισβήτησης («rule of doubt»). Οι Αμερικανοί δικηγόροι, που θεωρούσαν ότι οι ευρεσιτεχνίες πιθανότατα θα ήταν ο καλύτερος τρόπος προστασίας των προγραμμάτων, ζήτησαν τη βοήθεια του Γραφείου Ευρεσιτεχνιών, το οποίο αρνήθηκε τις εγγραφές, πιθανότατα και λόγω του φόρτου διοικητικής εργασίας που θα ήταν το αποτέλεσμα μιας ευρείας αποδοχής της χορήγησης τέτοιων δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας σε προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Επειδή το Γραφείο Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Copyright Office) γενικά είχε μια στάση υπέρ της χορήγησης πνευματικών δικαιωμάτων, όταν ένα ελάχιστο πρωτοτυπίας μπορούσε να 9

10 δειχθεί, ήταν ανοικτό στη φιλοξενία και αιτήσεων προστασίας προγραμμάτων Η/Υ, όμως με επιφυλάξεις. Οι αμφιβολίες του Γραφείου Πνευματικής Ιδιοκτησίας βασίζονταν στο αποτέλεσμα μιας δικαστικής διαμάχης, στην υπόθεση White Smith Music Co. v. Apollo στην οποία το δικαστήριο αρνήθηκε την προστασία κατά την πνευματική ιδιοκτησία σε χαρτί μουσικής για «αυτόματο» πιάνο (piano roll), καθώς κρίθηκε ότι η αντιγραφή του δεν συνιστούσε παράνομο αντίγραφο μουσικής που προστατευόταν με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά μάλλον μέρος ενός μηχανήματος. Όπως το ρολό χαρτιού που «έκανε» το πιάνο να παίζει μόνο του, δεν μπορούσε κατά το δικαστήριο να αποτελέσει πρωτότυπο πνευματικό έργο ενός συγγραφέα, έτσι και οι εντολές προγραμμάτων Η/Υ θα μπορούσαν και αυτές να κριθούν ότι απλά έκαναν τον υπολογιστή να «παίζει», σαν το πιάνο. Έτσι κι αλλιώς, κατά τη δεκαετία και λίγο μετά, λίγες ήταν οι σχετικές αιτήσεις. Ένα πρόβλημα ήταν, ούτως ή άλλως, ότι η αίτηση έπρεπε να συνοδεύεται από όλο τον πηγιαίο κώδικα, έτσι ώστε να είναι προσιτός στο κοινό. Η «φιλοσοφία» της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσω του copyright ποτέ δεν ήταν, άλλωστε, η απόκρυψη του έργου από το κοινό. Το αντίθετο, η σχετική νομοθεσία πάντοτε επιδίωκε να διασφαλίσει τον δημιουργό, ώστε να μην «φοβηθεί» να παραδώσει το έργο του στον κόσμο. Στην περίπτωση των προγραμμάτων, οι δικαιούχοι και οι δικηγόροι τους είχαν μια τελείως διαφορετική φιλοσοφία: το ζητούμενο ήταν και η διασφάλιση, αλλά οπωσδήποτε και η μυστικότητα, ακριβώς έτσι ώστε να μην μπορεί κανείς να γνωρίζει τον κώδικα, αδιάφορο αν αυτό σήμαινε, βέβαια, ότι δεν θα μπορούσε και να τον εξελίξει σε κάτι καλύτερο, να χρησιμοποιήσει, γνωρίζοντάς την, την ιδέα πίσω από το πρόγραμμα, τις αρχές του, που εξ ορισμού κείνται εκτός πνευματικής ιδιοκτησίας και να κατασκευάσει ένα καλύτερο πρόγραμμα. Και το Γραφείο Πνευματικής Ιδιοκτησίας βοήθησε στη μυστικότητα αυτή, δεχόμενο ότι λόγω της νομοθεσίας για τα επιχειρηματικά απόρρητα, ο πηγιαίος κώδικας μπορούσε να μείνει εκτός κοινού και σε ορισμένες περιπτώσεις δεχόταν την εγγραφή της αίτησης χωρίς να συνοδεύεται αυτή καθόλου από την περιγραφή του 5. Πάντως, το 1980 το αμερικανικό κογκρέσο έλυσε τις διαφωνίες, αναγνωρίζοντας νομοθετικά τη δυνατότητα νομικής προστασίας προγραμμάτων 5 Το Γραφείο δέχθηκε να κατατίθενται αιτήσεις με «σβησμένα» σημεία του κώδικα πηγής, ώστε να μην αποκαλύπτονται επιχειρηματικά απόρρητα. 10

11 ηλεκτρονικών υπολογιστών μέσω δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright). Παράλληλα, το 1988, το Γραφείο Ευρεσιτεχνιών αποφάσισε ότι τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών δεν μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο δικαιώματος ευρεσιτεχνίας. Δεν ήσαν ούτε μηχανές ούτε κατασκευές ούτε συνθέσεις ύλης ούτε διαδικασίες, ώστε να επιδέχονται τέτοια προστασία και ακόμη και εάν μια διαδικασία μπορεί να εκφραστεί εγγράφως, αλλά βασικά υπάρχει στο μυαλό μας, δεν είναι δυνατόν να θεμελιωθεί δικαίωμα ευρεσιτεχνίας σε αυτή. Δύο αποφάσεις από το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ στήριζαν άλλωστε τη θέση ότι προστασία με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δεν μπορούσε να παρασχεθεί σε αλγόριθμους. Το Κογκρέσο, ακολουθώντας τις συστάσεις μιας επιτροπής που συστήθηκε ειδικά για να γνωμοδοτήσει ως προς τη δυνατότητα προστασίας μέσω πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright), της National Commission on Technological Uses of Copyrighted Works (γνωστή γενικά ως CONTU), αποφάσισε μέσω νομοθετικών τροποποιήσεων να θεσμοθετήσει τη δυνατότητα αυτή για τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η Επιτροπή είχε ερευνήσει την επιτυχία ή την αποτυχία της ίδια προστασίας σε άλλα προϊόντα, σχετικά με νέες, τότε, τεχνολογίες όπως τις φωτογραφίες, τις ταινίες κλπ και είχε καταλήξει στο ότι αυτή η προστασία ήταν ιδανική και για τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, ιδιαιτέρως σε σχέση με τις υπόλοιπες νομικές δυνατότητες, όπως η ευρεσιτεχνία, τα επιχειρηματικά απόρρητα κ.ά.. Βέβαια, το πόρισμα δεν ήταν ομόφωνο, υπήρξαν και ισχυρότατες διαφωνίες, που υποστήριζαν σε γενικές γραμμές ότι τα προγράμματα ήταν πολύ μηχανικά για να είναι επιδεκτά προστασίας με copyright και ότι ο ιστορικός ρόλος του copyright, σαν προστασία με σκοπό την προώθηση της μετάδοσης της γνώσης θα υπονομευόταν ιδιαίτερα στην περίπτωση των προγραμμάτων, αφού η παράλληλη ισχύς των επιχειρηματικών απορρήτων διασφάλιζε με επιτυχία την απόκρυψη του «έργου» από το κοινό, και επομένως, την αδυναμία εξέλιξης της γνώσης για το κοινό καλό. Πράγματι, το μέλλον έδειξε ότι οι κατασκευαστές προγραμμάτων ποτέ δεν παραιτήθηκαν από την προστασία μέσω των επιχειρηματικών απορρήτων, σε ό,τι είχε σχέση με προγράμματα Η/Υ. Μετά την απόφαση Diamond v. Diehr του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, που δέχθηκε τμήμα προγράμματος Η/Υ σαν επιδεκτό διπλώματος ευρεσιτεχνίας για πρώτη φορά, άλλαξε πολιτική στις ΗΠΑ και το Γραφείο Ευρεσιτεχνιών, ανοίγοντας την «πόρτα» και την προστασία μέσω του δικαίου για τις ευρεσιτεχνίες, εξαιρώντας μόνο τους μαθηματικούς αλγόριθμους σαν αφηρημένες έννοιες. 11

12 Και ενώ συνέβαιναν όλα αυτά, και η προστασία φαινόταν σαν να προχωρεί ίσως αργά, αλλά σταθερά, ενώ δεν υπήρχαν σοβαρές αμφισβητήσεις για το αν ο κώδικας πηγής και ο κώδικας μηχανήματος μπορούσε να τύχει δικαστικής προστασίας, ανέκυψαν δικαστικές αντιδικίες που δεν αφορούσαν ούτε τον κώδικα πηγής, ούτε τον κώδικα μηχανήματος, αλλά κάτι άλλο: τα συστήματα διασύνδεσης (interfaces) των προγραμμάτων Η/Υ, τις μικρές εικόνες, για παράδειγμα, που αντιστοιχούν στις εντολές «αποθήκευσε», «άνοιξε φάκελο», «τύπωσε» κλπ. Μετά τη συντριπτική εμπορική επιτυχία του γνωστού προγράμματος της Lotus, Lotus 1-2-3, πολλές πολύ μικρότερες εταιρίες ανέπτυξαν προγράμματα που διαφημίζονταν ως παρόμοια με το Lotus 1-2-3, αλλά ως κατά πολύ οικονομικότερα. Στην άμυνά τους, οι εταιρείες δήλωσαν ότι δεν είχαν αντιγράψει ούτε τον κώδικα μηχανής του ούτε τον κώδικα πηγής του, απλά είχαν χρησιμοποιήσει τα ίδια συστήματα διασύνδεσης, τα οποία είχαν ωφελιμιστικό σκοπό, βοηθούσαν στη χρήση τους χρήστες, όπως τα κλειδιά ενός πιάνου, τα οποία βεβαίως δεν είναι επιδεκτά δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας. Στην περίπτωση των συστημάτων διασύνδεσης των Η/Υ, υποστηρίχθηκε ότι το στοιχείο της ευχέρειας στη χρήση πρέπει να υπερισχύσει, για την προστασία ενός ανώτερου κοινού αγαθού. Όντως, είναι πολύ καλό για όλους μας, αν τα προγράμματα Η/Υ έχουν το πολύ ένα/δυο συστήματα διασύνδεσης, μπορούν κάλλιστα στην αγορά να επικρατήσουν τα πιο πετυχημένα. Ο επιστημονικός κόσμος δεν είδε την αγωγή της Lotus με καλό μάτι, αντίθετα, πολύ σημαντικά πρόσωπα του χώρου των Η/Υ, όπως ο Richard Stallman, διάσημος προγραμματιστής, οδήγησαν πολύ κόσμο στο δρόμο, κάτω από τα γραφεία της Lotus στο Cambridge της Μασαχουσέτης που διαμαρτυρόταν για την αγωγή αυτή με πλακάτ που έγραφαν: «Put your lawyers back to place, no one owns the interface» (βάλτε τους δικηγόρους σας στη θέση τους, σε κανέναν δεν ανήκουν τα συστήματα διασύνδεσης) 6. Η Lotus κέρδισε την αγωγή της. Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι σήμερα στις ΗΠΑ προστατεύονται σίγουρα με copyright ο κώδικας πηγής και ο κώδικας μηχανής και κάποια από τα συστήματα διασύνδεσης, όπως τα graphics σε παιχνίδια βίντεο, τα οποία είναι εύκολο να χαρακτηριστούν ως «έκφραση» και όχι ως ιδέα. Δεν είναι όμως σίγουρο πόσο από 6 Η αγωγή της Lotus χαρακτηρίστηκε επίσης σαν ό,τι χειρότερο έχει συμβεί για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές στην ιστορία τους. 12

13 αυτό που ονομάζεται «look and feel» 7, προστατευόμενη νομικά «όψη και αίσθηση» του προγράμματος προστατεύεται, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για μια «περίεργη» νομική κατάσταση, ή απλά, σε μια «συλλογική αταξία», με αποτέλεσμα την έκδοση αντιφατικών δικαστικών αποφάσεων, που συχνά προκαλούν σοβαρές συγχύσεις, σε ένα πεδίο, όπου, όπως σε όλα βέβαια, αλλά ίσως πιο σημαντικά, είναι ιδιαίτερα απαραίτητη (αλλά ίσως αδύνατη) μια ξεκάθαρη νομική θέση. Η σύγχυση δεν είναι το μοναδικό ανεπιθύμητο αποτέλεσμα, πολλοί μιλούν και για την αδικία μιας απόφασης κατά των εναγομένων εταιριών, για προσβολές πνευματικής ιδιοκτησίας, σε περιπτώσεις όπου απλά αναφέρονται κάποιες ουσιαστικές ομοιότητες σε προγράμματα Η/Υ, οι οποίες όμως δεν είναι παρά το φυσικό αποτέλεσμα παρόμοιων λειτουργιών δύο προγραμμάτων Η/Υ, ενώ τα στοιχεία που αποδεικνύουν την παράνομη αντιγραφή δεν είναι παρά σαν να έχουν δυο λογοτεχνικά έργα στο περιεχόμενό τους «διάλογο και κεραυνούς». Ο Phil Salin, πρόεδρος της American Information Exchange Corporation, σε επιχειρηματολογία του εναντίον των πατέντων λογισμικού αναφέρει σχετικά: «το βάρος της απόδειξης πρέπει πάντα να είναι στον κάτοχο πνευματικών δικαιωμάτων για να αποδείξει την ουσιαστική και λεπτομερή αντιγραφή ή την αντίστροφα εφαρμοσμένη μηχανική. Όπως οι συγγραφείς της λογοτεχνίας, οι συγγραφείς του λογισμικού δεν πρέπει να στέκονται συνεχώς επί ποδός από φόβο ότι κάποιος κάποια μέρα μπορεί να προσπαθήσει να τους μηνύσει λόγω των μερικών ή τυχαίων ομοιοτήτων με άλλες εργασίες. Οι ευρείες ερμηνείες των πνευματικών δικαιωμάτων από αυτή την άποψη είναι ακόμη χειρότερη από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, επειδή οι ισχυρισμοί της παράβασης πνευματικών δικαιωμάτων μπορούν να γίνουν από σχεδόν οποιοδήποτε συμβαλλόμενο μέλος, σε οποιοδήποτε τομέα, χωρίς σημαντικό χρονικό όριο και χωρίς οποιαδήποτε απαίτηση να δηλωθεί δημόσια εκ των προτέρων ποιες πτυχές της εργασίας κάποιου είναι αρκετά μοναδικές να αξίζουν την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Σαν αποτέλεσμα, η ιδέα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, όταν εφαρμόζεται συνεπής σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι της γραφής, γίνεται ασυνάρτητη και απαιτεί την de facto παντογνωσία εάν 7 Έκφραση που προέκυψε από την απόφαση Whelan Associates Inc. V. Jaslow Dental Laboratory Inc, 1987, FSR 1, που κρίθηκε ότι όσα μέρη του προγράμματος μπορούσαν να είχαν γραφτεί διαφορετικά ήσαν έκφραση που προστατευόταν κατά της αντιγραφής τους. Η ιδέα της «όψης και αίσθησης» του προγράμματος πάντως δεν έγινε δεκτή χωρίς επιφυλάξεις. Ούτε η αμερικανική νομολογία έχει καταλήξει σε συμφωνία με τις αρχές κρίσης αυτής της «όψης και αίσθησης» του προγράμματος. 13

14 εφαρμόζεται σε όλες τις πιθανές παραλλαγές σε όλα τα υπάρχοντα κομμάτια της γραφής 8». 1.5 Ευρώπη: η Οδηγία 250/1991/ΕΟΚ για τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών Το Δεκέμβριο του 1988, και ενώ υπήρχε σε γενικές γραμμές στην Ευρώπη ομοφωνία σχετικά με τη δυνατότητα νομικής προστασίας προγράμματος Η/Υ με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright), εκδόθηκε Σχέδιο Οδηγίας για την προστασία προγραμμάτων Η/Υ, με σκοπό την τελική ομοιογένεια της νομικής προστασίας στα κράτη-μέλη αλλά και την ενίσχυση της εσωτερικής αγοράς προγραμμάτων Η/Υ. Το Σχέδιο αυτό έγινε δεκτό με πολλές και σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των κρατών-μελών, αλλά επίσης χρησιμοποιήθηκε ως σημείο αναφοράς για αμερικανικές εταιρίες παραγωγής λογισμικού, που προωθούσαν την ιδέα μιας ισχυρής προστασίας λογισμικού. Ένα από τα προβλήματα ήταν κατά πόσο θα περιλάμβανε η Οδηγία την άδεια για την αποσυμπίληση (decompilation) του κωδικού του προγράμματος, αλλά και για το ποιο θα ήταν το πλαίσιο προστασίας των διαφόρων συστημάτων διασύνδεσης που περιλάμβαναν τα προγράμματα. Η Οδηγία που υιοθετήθηκε τελικά, η 91/250/ΕΟΚ, αναγνώρισε ότι τα προϊόντα λογισμικού αποτελούν τεχνολογία θεμελιώδους σημασίας για τη βιομηχανική ανάπτυξη της Κοινότητας, τονίζοντας το γνωστό πρόβλημα της εύκολης και ανέξοδης αντιγραφής τους. Αντικείμενο της προστασίας δεν είναι μόνο το πρόγραμμα, κατά την Οδηγία, αλλά και το προπαρασκευαστικό υλικό του, εφόσον όμως το υλικό είναι τέτοιο ώστε να μπορεί σε μεταγενέστερο στάδιο να προκύψει από αυτό το πρόγραμμα του ηλεκτρονικού υπολογιστή 9. Σημειώνεται στην Οδηγία, σαν αρχή, ότι ιδέες και αρχές των προγραμμάτων Η/Υ δεν προστατεύονται. Δεν εξαιρούνται ρητά, πάντως, κατά την Οδηγία, οι αλγόριθμοι, οι διαδικασίες, οι μέθοδοι λειτουργίας και τα συστήματα των Η/Υ, ούτε η λογική των συστημάτων (όπως γινόταν κατά ένα προγενέστερο σχέδιο της οδηγίας). Διευκρινίζεται μόνο ότι στο βαθμό που η λογική, οι αλγόριθμοι και οι γλώσσες προγραμματισμού περιλαμβάνουν 8 Βλ. Salin P., «Freedom of Speech in Software(1991)», 9 Προοίμιο της Οδηγίας 91/250/ΕΟΚ. 14

15 ιδέες και αρχές, αυτές οι ιδέες και οι αρχές δεν προστατεύονται. Η έκφραση του προγράμματος περιλαμβάνει τη δομή, τη διαδοχή και την οργάνωσή του, αν αυτά δεν υπαγορεύονται αναγκαστικά από τον σκοπό και τη λειτουργία του. Ο σκοπός και η λειτουργία του πάντως δεν προστατεύονται. Είναι αμέσως φανερή η ρευστότητα των παραπάνω διακρίσεων. Με την Οδηγία έγινε μάλλον προσπάθεια κάποιων διαχωρισμών, έτσι ώστε να διαφυλάσσονται οι γνωστές βασικές αρχές της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως η κλασική διάκριση μεταξύ της ιδέας (μη προστατευόμενης) και της έκφρασης (που προστατεύεται). Πιθανότατα, όμως, παρόμοιες διακρίσεις να μην χωρούν με την ίδια ευκολία εφαρμογής τους σε αντικείμενα πνευματικής ιδιοκτησίας όπως τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σχετικά με το σοβαρότατο ζήτημα της πρωτοτυπίας, ως προϋπόθεση προστασίας, η Οδηγία ορίζει ότι ένα πρόγραμμα θεωρείται πρωτότυπο, εάν είναι προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού του. Φαίνεται ότι η κοινοτική οδηγία εστιάζει στο έργο, κατά πόσο αυτό παρουσιάζει έναν ατομικό χαρακτήρα. Κανένα κριτήριο αξίας ή αισθητικής ποιότητας δεν εφαρμόζεται, προκειμένου να κριθεί αν ένα πρόγραμμα εμπίπτει στις διατάξεις της Οδηγίας και προστατεύεται (απ. 1 παρ. 3 εδ. β). Άρα, τονίζεται στην Οδηγία ότι η πρωτοτυπία, τελικά, ενός προγράμματος δεν πρέπει να είναι «σημαντική»-αρκεί να είναι αποτέλεσμα προσωπικής δημιουργίας. Πάντως, στο άρ. 1 παρ. 1 της Οδηγίας, ρητά εξομοιώνονται τα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή με τα λογοτεχνικά έργα, (όπως εξάλλου συσχέτισε και ο Salin λίγο νωρίτερα) κατά την έννοια της Σύμβασης της Βέρνης και αναθέτει στα κράτη-μέλη να παράσχουν στα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή την ίδια προστασία με τα λογοτεχνικά έργα. Με την παραπομπή αυτή σε ένα τόσο σημαντικό νομοθέτημα όσο η Διεθνής Σύμβαση της Βέρνης, η Οδηγία «γεφύρωσε την Κοινοτική με τη Διεθνή έννομη τάξη η κοινοτική έννομη τάξη συμβαδίζει με τη διεθνή» 10. Στο άρ. 4 της Οδηγίας ορίζονται οι εξουσίες του δικαιούχου του πνευματικού δικαιώματος σε πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο δικαιούχος έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να πραγματοποιεί ή να χορηγεί άδεια για την οριστική ή προσωρινή αναπαραγωγή του προγράμματος με κάθε μέσο και μορφή, εν όλω ή εν μέρει. Ως αναπαραγωγή προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή εννοείται και η 10 Παναγιωτίδου Ε., Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σε προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή,

16 στιγμιαία αναπαραγωγή. Αν η φόρτωση ή η εμφάνιση στην οθόνη ενός προγράμματος, η εκτέλεση, η οργάνωση ή η μεταβίβαση ή η αποθήκευση απαιτούν τέτοια αναπαραγωγή, οι πράξεις αυτές αποτελούν αναπαραγωγή, άρα προϋποθέτουν για τη νομιμότητά τους την άδεια του δικαιούχου του προγράμματος. Παρόμοια άδεια απαιτείται, κατά το άρ. 4β της Οδηγίας, για τη μετάφραση, προσαρμογή, διαρρύθμιση ή οποιαδήποτε άλλη μετατροπή του προγράμματος. Άδεια απαιτείται και για την οποιαδήποτε διανομή στο κοινό καθώς και για την εκμίσθωση του πρωτοτύπου προγράμματος του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Η πρώτη πώληση αντιγράφων ενός προγράμματος στην Κοινότητα από τον δημιουργό του ή με τη συγκατάθεσή του εξαντλεί το δικαίωμα διανομής (διάθεσης) του αντιτύπου αυτού μέσα στην Κοινότητα με εξαίρεση το δικαίωμα ελέγχου μεταγενέστερων εκμισθώσεων του προγράμματος που προστατεύεται ή αντιγράφου του. Το περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού προστατευόμενου προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογισμού περιορίζεται κατά την Οδηγία στις εξής περιπτώσεις: Πράξεις αναγκαίες για την κατά προορισμό χρήση του προγράμματος όπως αναπαραγωγή, μετάφραση, προσαρμογή, διασκευή ή άλλη μετατροπή-επιτρεπτές χωρίς αμοιβή και χωρίς άδεια δικαιούχου. Προβλέπεται και επιτρεπτή διόρθωση σφαλμάτων του προγράμματος 11. Επιτρέπεται εδώ όμως αντίθετη συμφωνία. Αντίθετα, αναπαραγωγή που είναι αναγκαία για τη φόρτωση του προγράμματος, την εμφάνιση στην οθόνη, την εκτέλεση, τη μεταβίβαση ή την αποθήκευση του προγράμματος, απαιτούν άδεια του δικαιούχου. Ο νόμιμος χρήστης μπορεί να παράγει ένα αντίγραφο του προγράμματος για ιδιωτική χρήση (back up copy), αν αυτό είναι πραγματικά απαραίτητο για τη χρήση αυτή. Η έννοια «εφεδρικό» αντίγραφο στην Οδηγία σημαίνει «για λόγους ασφαλείας». Εδώ αντίθετη συμφωνία δεν επιτρέπεται. Ο νόμιμος χρήστης δηλαδή δεν μπορεί συμβατικά να παραιτηθεί από το δικαίωμά του να κατασκευάσει ένα 11 «ο νόμιμος κτήτορας του προγράμματος έχει το δικαίωμα να προβεί σε πράξεις αναπαραγωγής, μετάφρασης ή άλλης τροποποίησης όταν αυτό είναι αναγκαίο για τη χρήση του προγράμματος σύμφωνα με τον αποβλεπόμενο σκοπό, συμπεριλαμβανομένης και της διόρθωσης σφαλμάτων. Η διάταξη αντισταθμίζει το γεγονός ότι λόγω του φαινομένου της ενδημικότητας λαθών του λογισμικού, αυτά συχνά δεν θα μπορούν να χαρακτηρίζονται ελαττώματα του λογισμικού και συνεπώς δεν θα είναι εύκολο να θεμελιωθεί δικαίωμα αναστροφής (ΑΚ 540), αποζημίωσης (ΑΚ 543) ή αντικατάστασης (ΑΚ ). Ωστόσο, τα σφάλματα αυτά δεν παύουν να μειώνουν ή ακόμη και να εκμηδενίζουν τη λειτουργική αξία του λογισμικού. Η περίπτωση της διόρθωσης των σφαλμάτων του λογισμικού (debugging) ενώ νομικά παρουσιάζεται εύλογη, διότι είναι συνεπακόλουθο της γενικής υποχρέωσης παροχής λογισμικού κατάλληλου για τη συμφωνημένη χρήση, τεχνικά δεν είναι ευχερής, οπότε δημιουργούνται και παρεπόμενα νομικά προβλήματα», βλ. Καραγιάννη, Συμβάσεις Παροχής Λογισμικού (software) και Κανόνες Ανταγωνισμού,

17 αντίγραφο του προγράμματος για ιδιωτική χρήση, για λόγους ασφαλείας. Πάντως, η τήρηση των αντιγράφων πρέπει να δικαιολογείται από τεχνικής απόψεως. Αυτό δεν θα συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν το πρόγραμμα αντιγράφεται στο σκληρό δίσκο του χρήστη ή το πρόγραμμα είναι σε τέτοιο φορέα που δεν κινδυνεύει να αλλοιωθεί (π.χ. CD-ROM). Ο νόμιμος χρήστης δικαιούται να παρακολουθεί, να μελετά ή να δοκιμάζει τη λειτουργία του προγράμματος, για να εξετάσει τις ιδέες και τις αρχές πάνω στις οποίες βασίστηκε η κατασκευή του, αν όμως αυτές οι πράξεις γίνονται κατά χρήση που είναι νόμιμη. Και εδώ αντίθετη συμφωνία δεν επιτρέπεται (ο νόμιμος χρήστης δεν μπορεί να παραιτηθεί συμβατικά από το δικαίωμά του ως προς τις παραπάνω πράξεις). Καμία αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση πλην ενός αντιγράφου κατά τα παραπάνω δεν επιτρέπεται. Η αποσυμπίληση 12 του προγράμματος επιτρέπεται στο νόμιμο χρήστη, εάν οι πληροφορίες που είναι αναγκαίες για τη διαλειτουργικότητα του συγκεκριμένου προγράμματος με άλλα προγράμματα να μην έχουν καταστεί εύκολα και γρήγορα προσιτές στο νόμιμο χρήστη και εφόσον οι πράξεις περιορίζονται στα μέρη του προγράμματος που είναι απαραίτητα για τη διασφάλιση αυτής της διαλειτουργικότητας 13. Το ζήτημα της αποσυμπίλησης έγινε έρεισμα σοβαρών διαφωνιών κατά τις συζητήσεις πριν την έκδοση της Οδηγίας. Η Οδηγία εφαρμόστηκε στα κράτη μέλη της Ένωσης μέσα σε διάστημα περίπου τριών ετών, ενώ μόνο τρία κράτη (Δανία, Ιταλία και Ηνωμένο Βασίλειο) τήρησαν την προθεσμία εφαρμογής της ( ). Όπως συνήθως, για να κριθεί η 12 Η αποσυμπίληση αναφέρεται παράλληλα με την αντιστροφή μεταγλώττιση του προγράμματος (decompilation/reverse engineering), βλ. Καλλινίκου, Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, 2000, σ.56 («το άρθρο 43 του Ν. 2121/1993 επιτρέπει το λεγόμενο «reverse engineering» ή κατά τη διατύπωση του νόμου αποσυμπίληση, decompilation, ή αντίστροφη μεταγλώττιση»). Πρβλ. και Καραγιάννη, Συμβάσεις Παροχής Λογισμικού (software) και Κανόνες Ανταγωνισμού, 2002, 66: ο όρος reverse engineering είναι ευρύτερος από τον όρο «αποσυμπίληση», καθώς με την αντίστροφη μεταγλώττιση, ο χρήστης προχωρά στη δημιουργία ενός εντελώς νέου προγράμματος. «Το reverse engineering δεν επιτρέπεται από την οδηγία υπό την έννοια ότι απαιτεί σε κάθε περίπτωση τη συναίνεση του δικαιούχου του δικαιώματος στο πρόγραμμα», ό.π., σ Πάντως, «θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η Οδηγία επιτρέπει το μη ανταγωνιστικό reverse engineering, δηλαδή την παραγωγή προγράμματος λειτουργικής σκοπιμότητας. Ωστόσο, η λειτουργική σκοπιμότητα δεν αποτελεί κριτήριο της απονομής της προστασίας δια του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας άλλοι θεωρούν ότι η Οδηγία επιτρέπει πλήρως το μη ανταγωνιστικό reverse engineering, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι τέτοια ερμηνεία πρέπει να αποκλειστεί», Καραγιάννης, ό.π., σ Επειδή δεν διευκρινίζεται εάν γίνεται λόγος για διαλειτουργικότητα on-line ή για άλλα προγράμματα που βρίσκονται ήδη εγκατεστημένα στον υπολογιστή του χρήστη, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι καλύπτονται και οι δύο περιπτώσεις, Καραγιάννης, ό.π., σ

18 επιτυχής ή όχι εφαρμογή της Οδηγίας, συντάχθηκε με τη θέσπισή της Έκθεση αποτελεσμάτων 14. Κατά την Έκθεση αυτή, η Οδηγία κρίθηκε επιτυχημένη, αφού αποδείχθηκε ότι η παραγωγή προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών στην Ευρώπη αυξήθηκε, ενώ μειώθηκε η παράνομη αντιγραφή τους. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή έκρινε ότι η έγκριση της Οδηγίας επενήργησε θετικά στον κλάδο παραγωγής προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών σε τέσσερα σημαντικά σημεία: μείωση της πειρατείας-πτώση σε όλη τη Δυτική Ευρώπη από 78% κατά μέσο όρο το 1990 σε 36% το 1998 (κατά BSA/SIIA Piracy Statistics 1998, SIIA Global Software Piracy Report 1999), αύξηση της απασχόλησης (η ευρωπαϊκή βιομηχανία λογισμικού αυξήθηκε από 19 δισεκ. ECU το 1992 σε 31 το 1997 (σύμφωνα με σχετική έκθεση της Waterhouse)), μετατόπιση προς ανοικτά συστήματα και εναρμόνιση, όσον αφορά τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών που δημιουργούνται από μισθωτούς 15. Στην Έκθεση αναφέρεται επίσης ότι η Οδηγία είχε αντίκτυπο και στη νομοθεσία τρίτων χωρών, όπως στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, καθώς και στο Χονγκ-Κονγκ, στις Φιλιππίνες και στην Αυστραλία. 1.6 Ο Ν. 2121/1993 και η Προστασία Προγραμμάτων Ηλεκτρονικών Υπολογιστών στην Ελλάδα Τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών προστατεύονταν με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ελλάδα ήδη πριν από την έκδοση της Οδηγίας, αρκεί να παρουσίαζαν πρωτοτυπία, σαν έργα. Έτσι, για παράδειγμα, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών με την υπ. αρ. 5235/1992 απόφασή του έκρινε ότι τα προγράμματα Η/Υ αποτελούν αντικείμενο προστασίας με βάση τον (τότε ισχύοντα) Ν. 2387/1920, με τη βασική σκέψη ότι αυτά εκτιμώνται ως γραπτά έργα, ανεξαρτήτως αν αυτά περιέχουν γραφική διατύπωση ή απεικονίσεις επιστημονικού ή τεχνικού χαρακτήρα. Το Δικαστήριο όμως τόνισε ότι για την προστασία τους, απαιτείται να ενέχουν πρωτοτυπία και προσωρινή πνευματική συμβολή του δημιουργού του προγράμματος και ένα στοιχείο δημιουργικού ύφους, που να 14 Έκθεση της Επιτροπής στο Συμβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στην Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή σχετικά με την εφαρμογή και τα αποτελέσματα της οδηγίας 91/250/ΕΟΚ για τη νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών (COM/2000/199 τελικό). 15 Έκθεση της Επιτροπής, βλ. παραπάνω σημείωση. 18

19 υπέρκειται ενός ελαχίστου ορίου και να διαστέλλεται από τα ήδη γνωστά έργα, με τη διαμόρφωση των σκέψεων και την ιδιαιτερότητα του τρόπου συλλογής, ταξινόμησης και διάταξης του υλικού. Τονίστηκε επίσης ότι η παρεχόμενη προστασία με βάση την πνευματική ιδιοκτησία παρέχεται όχι μόνο για το πρόγραμμα που έχει περατωθεί, αλλά και για καθένα από τα διαδοχικά στάδια μέχρι την ολοκλήρωσή του, όπως είναι η ανάλυση του προβλήματος, η επίλυση και η κωδικοποίησή του, που περιέχει τις εντολές για τον ηλεκτρονικό υπολογιστή 16. Ουσιαστικά, ως προς το κρίσιμο ζήτημα της πρωτοτυπίας εφαρμόζονταν και για τα προγράμματα Η/Υ τα ίδια κριτήρια, όπως ένα λογοτεχνικό έργο (στατιστική μοναδικότητα, δημιουργικό ύψος, ατομικότητα έργου κλπ). Αυτό που ενδιέφερε ήταν η ατομικότητα ή πρωτοτυπία στη συλλογή και διάρθρωση της ύλης για την κατασκευή του προγράμματος, στη διαρρύθμιση και τη διαπραγμάτευσή της έπρεπε να υπερβαίνει έστω και λίγο τη στάθμη της πληροφορικής τεχνικής 17. Παρόμοια είναι και η απόφαση 1571/1989 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, κατά την οποία τα προγράμματα εκτιμώνται, από την πλευρά της προστασίας τους μέσω πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως τα γραπτά έργα και προστατεύονται, αν ενέχουν πρωτοτυπία, όπως αυτά. Μέσα σε αυτό το νομικό πλαίσιο και χωρίς να έχει εκδοθεί κάποια δικαστική απόφαση που να αφορά σημαντική πειρατεία λογισμικού, αντιγραφή κλπ παρόμοια με τις αποφάσεις πολύ υψηλού οικονομικού αντικειμένου στις ΗΠΑ και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τροποποιήθηκε ο νόμος 2121/1993 για την πνευματική 16 «Η επισήμανση της αυτοτελούς για κάθε στάδιο προστασίας του διατηρεί την έννομη αξία της, για την περίπτωση της παραβάσεως ή αμφισβητήσεως που πλήττει μόνο ορισμένο μέρος του προγράμματος που είναι δημιουργία συγκεκριμένου προσώπου, ή στηρίζει την προβολή δικαιωμάτων από συνδημιουργούς που συνέπραξαν στην κατασκευή με διαφορετική το καθένα τους προσφορά», ΠολΠρΑΘ 5235/1992, Δ/νη 1992, Ενδείξεις για την πρωτοτυπία του προγράμματος αποτελούσαν η διαφοροποίηση που φέρει το πρόγραμμα σε σχέση με την ισχύουσα στάθμη της πληροφορικής τεχνικής, το περιθώριο απόκλισης που έχει ο προγραμματισμός, αν ο σκοπός του προγράμματος επιτυγχάνεται με τα συνηθισμένα για τον μέσο πληροφορικό μέσα ή ασυνήθιστες μεθόδους, αν υπάρχουν άλλα προγράμματα στην αγορά που επιτυγχάνουν το ίδιο αποτέλεσμα από άλλο δρόμο και με διαφορετική μέθοδο, η μοναδικότητα της επιτευχθείσας λύσης σε σχέση με το μέχρι σήμερα υφιστάμενο ύφος πληροφορικής στο συγκεκριμένο κλάδο προγραμμάτων, η εμπορική επιτυχία του προγράμματος, οι ευμενείς κρίσεις ειδικών κλπ, ΠολΠρΑΘ 5235/1992, ό.π. Βλ. και απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών 13760/1988, Δ/νη 1989, 371, όπου επίσης γίνεται δεκτή η προστασία με βάση κυρίως τον Ν. 2387/1920 για τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στην απόφαση αυτή έχει ενδιαφέρον ότι διαχωρίζονται τα επίδικα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών σε δύο κατηγορίες, άλλα προστατευόμενα ως πρωτότυπα και άλλα μη προστατευόμενα, ως μη πρωτότυπα. Συγκεκριμένα, το πρόγραμμα μετατροπής χαρακτήρων, συλλαβισμού ελληνικής γλώσσας και επεξεργασίας λεξικού και η δημιουργία πινάκων με συλλαβές κρίθηκαν ως μη προστατευόμενα, γιατί δεν παρουσίαζαν δημιουργικό ύφος, δεν αποτελούσαν, δηλαδή, πνευματικά δημιουργήματα (ανεξαρτήτως του ότι, προφανώς, κατασκευάστηκαν από κάποιο φυσικό, πρόσωπο). 19

20 ιδιοκτησία, λόγω της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την προστασία λογισμικού 91/250/ΕΟΚ. Οι τροποποιήσεις ακολούθησαν την Οδηγία σχεδόν κατά γράμμα. Ως προς το ζήτημα της πρωτοτυπίας του προγράμματος, σαν κλασική προϋπόθεση προστασίας μέσω πνευματικής ιδιοκτησίας, το αποτέλεσμα ήταν μια αποδυνάμωση της απαίτησης αυτής, σε σχέση με εκείνη που υπήρχε παλιά: τα προγράμματα θεωρούνται πρωτότυπα, εφόσον είναι προσωπικά πνευματικά δημιουργήματα του δημιουργού τους (άρ. 2 παρ. 3 Ν. 2121/1993). Η Οδηγία δεν εκφράζει την ίδια σκέψη ακριβώς έτσι: αναφέρεται στα προγράμματα σαν αποτελέσματα προσωπικής εργασίας των δημιουργών τους. Προφανώς, οι δύο έννοιες είναι παραπλήσιες, ή ίσως και ίδιες, πάντως υποστηρίζεται 18 ότι κατά την εθνική νομοθεσία, η πρωτοτυπία βασίζεται στην ατομικότητα του δημιουργού, ενώ κατά την Οδηγία, ουσιώδες κριτήριο είναι η ατομικότητα του έργου. Πιθανότατα πάντως να ισχύει και εδώ ότι στην πνευματική ιδιοκτησία, «αν βγάλεις την πρωτοτυπία από την πόρτα, θα μπει από το παράθυρο 19», αλλά, αμφισβητείται εάν αυτό ισχύει σήμερα στην πράξη. Είναι, για παράδειγμα, αναμφισβήτητο, ότι τα δικαστήρια μετά την παραπάνω τροποποίηση, απέκτησαν μια νέα ευχέρεια προστασίας προγραμμάτων, που μπορεί κατά το προγενέστερο δίκαιο να μην μπορούσαν να θεωρηθούν πρωτότυπα, με βάση τα κριτήρια της πρωτοτυπίας για ένα λογοτεχνικό έργο. Από τη στιγμή που ο δημιουργός ενός προγράμματος αποδεικνύει (πχ επειδή κατέχει 20 τον πηγιαίο κώδικα) ότι εκείνος κατασκεύασε το πρόγραμμα, ίσως δίδεται η ευχέρεια στο Δικαστήριο να καταλήξει ότι ταυτόχρονα, τεκμαίρεται ότι πρόκειται και για πρωτότυπο πρόγραμμα 21. Έτσι, με απόφασή του το 1996, το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών αναγνώρισε ότι πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή το οποίο ενσωμάτωνε παραδοσιακούς ρυθμούς μουσικής και εφαρμοζόταν σε μουσικά αρμόνια, ώστε ο χρήστης τους να συνοδεύεται από ρυθμούς μιας φανταστικής ορχήστρας, ήταν αρκετά πρωτότυπο ώστε να προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο 18 Καλλινίκου, παραπέμποντας όμως στον Κοτσίρη, ό.π., σ Κουμάντος, ό.π. 20 Βλ. ΜονΠρΑΘ 952/1994, «ο πρώτος καθού δημιουργός του προγράμματος δεν αποξενώθηκε από τα δικαιώματά του πνευματικής ιδιοκτησίας και για τον λόγο αυτόν κράτησε τον πηγιαίο κώδικα του προγράμματος και δεν τον παρέδωσε στην αιτούσα», υπόθεση που αφορούσε δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε πρόγραμμα broker για τον πελατειακό χώρο των χρηματιστηριακών εταιριών. 21 Πρβλ. και Καλλινίκου, ό.π., σ.52, «με τον τρόπο αυτόν, καθίσταται σαφές ότι δεν απαιτούνται αυστηρά κριτήρια για την αναγνώριση της πρωτοτυπίας». Αυτή ήταν η πολιτική της Οδηγίας, επομένως: ήταν σαφές προσανατολισμένη υπέρ της προστασίας των προγραμμάτων και όχι, αντίθετα, υπέρ της «δύσκολης» αναγνώρισης πνευματικών δικαιωμάτων σε προγράμματα. 20

21 τρόπος που διάλεξε ο προγραμματιστής να αποδώσει στο πρόγραμμα τον μουσικό παραδοσιακό ρυθμό κρίθηκε πρωτότυπος και, άρα, προστατευόμενος 22. Δύο πράγματα, όμως, πρέπει να σημειωθούν για την υπόθεση αυτή: ότι αφορούσε κανονική και ολοκληρωτική αντιγραφή και παράνομη πώληση των μουσικών καρτών στην αγορά, κατά τρόπο ώστε να μην υπάρχει καμία αμφισβήτηση ότι αυτή ήταν μια υπόθεση αθεμίτου ανταγωνισμού/αδικοπραξίας, στην οποία ο παραπονούμενος δημιουργός είχε δίκιο και ότι παραμένει το ερώτημα αν το τελικό αποτέλεσμα της συλλογιστικής της θα μπορούσε να είναι η αναγνώριση πνευματικών δικαιωμάτων στους ίδιους τους ρυθμούς, έστω έτσι όπως εκφράστηκαν. Αν αυτό μπορούσε να συμβεί, τότε όλοι οι επόμενοι προγραμματιστές που θα ενδιαφέρονταν να κατασκευάσουν παρόμοια προγράμματα για αρμόνια (πρακτική ιδιαίτερα ανεπτυγμένη), θα έπρεπε πρώτα να ασχοληθούν ιδιαίτερα ώστε οι δικοί τους ρυθμοί, εκτελούμενοι από τις δικές τους ιδεατές ορχήστρες, να μη μοιάζουν, ει δυνατόν, σε τίποτε με εκείνους του συγκεκριμένου (προγενέστερου) κατασκευαστή, ενώ ταυτόχρονα θα παρέμεναν αναγνωρίσιμοι τσάμικοι, καλαματιανοί, συρτοί κλπ με βάση εκτελέσεις από ίδια, ουσιαστικά, μουσικά όργανα. Δεν είναι βέβαιο ότι αυτό θα είχε τελικά επωφελή αποτελέσματα για την προώθηση της τέχνης και της δημιουργίας. Πάντως, αν δεν επρόκειτο για ολοκληρωτική αντιγραφή και για πώληση ίδιων καρτών, αλλά για μια παρόμοια έκφραση των ρυθμών για εφαρμογή ενός παρεμφερούς προγράμματος πάλι σε αρμόνιο, τότε δεν γνωρίζουμε αν το δικαστήριο θα κατέληγε στην ίδια θέση. Εκτός από τη σαφή αλλαγή (ουσιαστικά, τη χαλάρωση) των προϋποθέσεων της πρωτοτυπίας, σε σχέση με τις τροποποιήσεις του Ν. 2121/1993, πρέπει να παρατηρηθούν σε γενικές γραμμές τα εξής: ότι ο δημιουργός προγράμματος μπορεί να είναι μόνο φυσικό πρόσωπο (και όχι νομικό), ότι όταν μισθωτός κατασκευάζει πρόγραμμα σε εκτέλεση σύμβασης εργασίας, τότε το περιουσιακό δικαίωμα σε αυτό μεταβιβάζεται στον εργοδότη (εκτός αντιθέτου συμφωνίας) και ότι τεκμαίρεται δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας του προγράμματος το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που αναγράφεται στον υλικό φορέα που το ενσωματώνει (μαχητό 22 Η υπόθεση αφορούσε μουσική κάρτα πωλούμενη ως αυτόματα συνοδευτικά στυλ αρμονίων. Κρίθηκε ότι ενέπιπτε και στην κατηγορία μουσικού έργου εφαρμοσμένων τεχνών, αλλά και προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή ταυτόχρονα. Οι μουσικές κάρτες αντιγράφηκαν και πωλήθηκαν στο εμπόριο με σκοπό το κέρδος, χωρίς άδεια εκμετάλλευσης από τον δημιουργό. Διατάχθηκε η συντηρητική κατάσχεση των υλικών φορέων του ήχου. 21

22 τεκμήριο). Το περιεχόμενο του δικαιώματος είναι όπως περιγράφηκε παραπάνω, σε σχέση με την Οδηγία και το ίδιο ισχύει για τους περιορισμούς του (εφαρμογή άρθρων 5 και 6 της Οδηγίας). Η διάρκεια της προστασίας καλύπτει όλη τη ζωή του δημιουργού του προγράμματος συν 70 χρόνια μετά τον θάνατο του (άρ. 8 παρ. 8 Ν. 2557/1997, παλιότερη διάρκεια, ζωή δημιουργού συν 50 χρόνια μετά το θάνατό του). 1.7 Αποζημίωση για Προσβολή Πνευματικής Ιδιοκτησίας σε Πρόγραμμα Η/Υ - η Διάσταση της Αρχής της Απαγόρευσης του Πλουτισμού Βασική αρχή στο ελληνικό δίκαιο της αποζημίωσης είναι η αποκατάσταση της πραγματικής ζημίας (υλικής ή ηθικής) και η αντίστοιχη με αυτή, απαγόρευση επιδίκασης αποζημίωσης για ποσό πέραν της πραγματικής ζημίας. Οι κυρώσεις στην περίπτωση της προσβολής πνευματικής ιδιοκτησίας σε πρόγραμμα Η/Υ είναι κατά το Ν. 2121/1993 οι εξής: ο προσβολέας φέρει ποινικές ευθύνες (άρ. 66-οι ποινές διαφοροποιούνται ανάλογα με το μέγεθος του οφέλους που επιδιώχθηκε και φτάνουν μέχρι και στην κάθειρξη), ο προσβολέας φέρει αστικές ευθύνες αποκατάστασης της ζημίας που προξένησε. Ειδικά για τις αστικές ευθύνες, ο νόμος προβλέπει υπέρ του δικαιούχου ή του δημιουργού την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, αλλά και την αποζημίωσή τους. Αν η προσβολή του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας έγινε υπαίτια, τότε οφείλεται και χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης των δικαιούχων/δημιουργών. Η αποζημίωση (εκτός ικανοποίησης ηθικής βλάβης) δεν μπορεί να είναι κατώτερη από το διπλάσιο της αμοιβής που συνήθως ή κατά νόμο καταβάλλεται για το είδος της εκμετάλλευσης που έκανε χωρίς την άδεια ο υπόχρεος. Αν για παράδειγμα, γίνει παράνομη αναπαραγωγή προγράμματος Η/Υ, τότε θα οφείλεται ως αποζημίωση το διπλό από το ποσό από εκείνο που απαιτείται για την αγορά του, το διπλό από εκείνο το ποσό που απαιτείται για την κτήση μιας νόμιμης άδειας χρήσης (άρ. 65 παρ. 2). 22

23 Ο κανόνας της διπλής αυτής αποζημίωσης κάμπτεται στην περίπτωση που η προσβολή έγινε ανυπαίτια (χωρίς δόλο/αμέλεια), οπότε ο προσβολέας μπορεί να καταδικασθεί και πάλι στην επιστροφή του οφέλους που αποκόμισε επειδή έκανε χρήση χωρίς νόμιμη άδεια, ή στην καταβολή του κέρδους που αποκόμισε από την παράνομη χρήση του προγράμματος Η/Υ (άρ. 65 παρ. 3). Ο κανόνας της διπλής αποζημίωσης σε περίπτωση υπαίτιας παραβίασης δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας (και σε πρόγραμμα Η/Υ, σε βάσεις δεδομένων κλπ) υπενθυμίζει και κάποιες άλλες παρόμοιες «διασπάσεις», όπως π.χ. τη διάταξη του άρ. 23 παρ. 2 του Ν. 2472/1997, όπου ορίζεται το ποσό των δρχ (6.500 Ευρώ περίπου) ως ένα minimum ικανοποίησης ηθικής βλάβης, σε περίπτωση προσβολής προσωπικών δεδομένων. Παρόμοια «όρια» σε αποζημιώσεις, ξένα κατά κανόνα στο ελληνικό σύστημα, βρίσκουμε και σε άλλους νόμους, όπως στον Ν. 2328/1994 για την αστική ευθύνη του Τύπου (minimum Ευρώ αποζημίωση κατά τηλεοπτικούς σταθμούς εθνικής εμβέλειας κλπ). Αλλά και πολύ παλαιότερος νόμος, του 1930, ορίζει συγκεκριμένα ποσά αποζημίωσης σε περίπτωση απώλειας συστημένου γράμματος. Τα αρχαία ελληνικά δίκαια «γνώριζαν» την «τιμωρητική» αποζημίωση, επιβάλλοντας διπλή αποζημίωση (ένα μέρος στον πολίτη που εθίγη και ένα άλλο καταβλητέο στο δημόσιο ταμείο) 23. Η δυσκολία υπολογισμού της ζημίας στις περιπτώσεις προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ίσως ένας από τους λόγους της επιβολής του κανόνα αυτού 24. Αλλά το πιο προφανές είναι ότι ο νομοθέτης θέλησε να επιβάλλει έναν αποζημιωτικό κανόνα που θα ενεργούσε αποτροπτικά ως προς τις παραβάσεις στις οποίες αφορά. Θέλει να αφαιρέσει το κίνητρο της προσβολής. Γενική και ειδική πρόληψη είναι βέβαια έννοιες που στο ελληνικό δίκαιο απαντώνται στο ποινικό δίκαιο και όχι στο αστικό, η αστική αποκατάσταση σκοπεύει μόνο στην αποκατάσταση μιας ζημίας, ενώ παραδοσιακά, το είδος της υπαιτιότητας (δόλια ή αμελής πράξη) είναι αδιάφορο ως προς το ύψος της αποζημίωσης που θα 23 Βλ. Βελισσαροπούλου-Καρακώστα, Λόγοι Ευθύνης, Ιστορική γένεση και σύγχρονη αμφισβήτηση των πηγών της ενοχικής δεσμεύσεως, 1993, «Η διάταξη αυτή απαλλάσσει εν μέρει από το βάρος πλήρους προσδιορισμού της ζημίας. Θα πρέπει να θεωρηθεί ότι θα εφαρμοσθεί εκτενώς στην πράξη, αν λάβει κανείς υπόψη τις δυσκολίες του συγκεκριμένου υπολογισμού της ζημίας σε άυλα αγαθά, όσο και τα προβλήματα των δύο άλλων τρόπων αποζημίωσης που προβλέπει το άρ. 65 παρ. 2. Οι δυσκολίες είναι προφανείς και σχετίζονται με τη δυσχέρεια διαπίστωσης της προβολής και κύρια, της απόδειξης της ζημίας. Για να αντιμετωπιστούν αυτές οι δυσκολίες σε μια οικονομία που χαρακτηρίζεται από την αυξημένη σημασία των άυλων αγαθών, ο νομοθέτης και η νομολογία πολλών χωρών εισήγαγε εναλλακτικούς τρόπους υπολογισμού της ζημίας» Μαρίνος, Προγράμματα Η/Υ-Κατευθυντήριες γραμμές προστασίας και η αφηρημένη αποζημίωση του άρ. 65 Ν. 2121/1993,1996, σ.92,

24 επιδικασθεί. Οι βάσεις αυτές τώρα, μετά και τον Ν. 2121/1993, αν δεν υπόκεινται σε αμφισβήτηση, τουλάχιστον προξενούν κάποια ρήγματα στο σύστημα. Στο αμερικανικό δίκαιο, η επιδίκαση της ποινικής αποζημίωσης σε αστικές υποθέσεις είναι δεδομένη (αν και δεν φτάνει ποτέ στην πράξη στα επίπεδα τα οποία έχουν προβληθεί τόσο έντονα από τα μέσα ενημέρωσης) εδώ και πολλά χρόνια. Διαφορετικά, ο προσβολέας μπορεί να προβαίνει σε παραβιάσεις δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και να αναμένει ότι, στη χειρότερη περίπτωση που θα γίνει αντιληπτός, θα κληθεί να καταβάλλει μόνο ό,τι θα κατέβαλε ούτως ή άλλως, για να εξασφαλίσει μια νόμιμη άδεια χρήσης 25. Και ενώ είναι βέβαιο ότι νομοθετικά, ως προς την αποζημίωση, γίνεται μια ιδιαίτερη μεταχείριση στα οικονομικά άυλα αγαθά, προς το σκοπό της εκτενέστερης προστασίας τους, παραμένει για τον νομικό ένα ερώτημα για την ισότητα της μεταχείρισης εκείνων που προσβάλλουν άλλου είδους αγαθά και εκείνων που προσβάλλουν δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας-γιατί, δηλαδή, τελικά, οι ζημιωθέντες σε άλλα αγαθά δικαιούνται «λιγότερης» νομοθετικής προστασίας και με βάση ποια φιλοσοφική θέση αυτό θεωρείται ότι τηρεί τους κανόνες της δικαιοσύνης και της ισότητας Δύο Αντίθετες ελληνικές Αποφάσεις για τους Περιορισμούς Δικαιωμάτων Χρήστη Προγράμματος για Εκπαιδευτικούς Λόγους Είδαμε παραπάνω ότι η ελληνική νομολογία δεν είχε τις επιφυλάξεις της αμερικανικής 27 και ότι αναγνώρισε άμεσα και φυσικά πως ένα πρόγραμμα 25 Η διαδεδομένη πρακτική της αυτοεξυπηρέτησης, βλ. Μαρίνο, σ Πχ. αν τραυματίσω άλλον με δόλο, η αποζημίωση για υλική ζημία που του οφείλω ποτέ δεν είναι διπλή από την πραγματική. Αν όμως αντιγράψω με δόλο ένα πρόγραμμα Η/Υ που του ανήκει, τότε οφείλω τη διπλή αποζημίωση για την παράνομη χρήση αυτή. Δεν μπορεί παρά να συμπεράνει κανείς ότι το δίκαιο δείχνει ότι το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας (που σε ό,τι αφορά τα προγράμματα Η/Υ έχει χάσει πολύ από τον ευγενικό» χαρακτήρα του ηθικού στοιχείου του δικαιώματος-άλλωστε ρητά δεν ασχολείται ο Ν 2121/1993 με τα ηθικά δικαιώματα σε ό,τι αφορά προστασία προγραμμάτων Η/Υ, αλλά περιορίζεται στη ρύθμιση των περιουσιακών) έχει το προβάδισμα έναντι των δικαιωμάτωνεπίσης άυλων, αλλά, σημαντικό, όχι οικονομικών-στη σωματική ακεραιότητα και υγεία: ο νομοθέτης «ανησύχησε» τόσο πολύ, ώστε φρόντισε, για πρώτη ουσιαστικά φορά στα ελληνικά χρονικά, να ενσωματώσει στη νομοθεσία, πρακτικά, την αφαίρεση του κινήτρου της προσβολής άυλου οικονομικού δικαιώματος. Η θέση αυτή δεν φαίνεται ισορροπημένη μέσα στο σύστημα αστικής ευθύνης, κατά πάγια θέση της οποίας τα ηθικά αγαθά στη ζωή, σωματική ακεραιότητα κλπ έχουν (θεωρητική) το προβάδισμα έναντι των οικονομικών (βλ. ενδεικτικά, ανάμεσα σε άλλους, Σταθόπουλο, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, 1998). Περισσότερα για τη νομική φύση των σχετικών αγαθών βλ. Κανελλοπούλου-Μπότη, Η Προσβολή της πιθανότητας ως περιουσιακή ζημία ή ως ηθική βλάβησκέψεις με αφορμή υποθέσεις ιατρικής ευθύνης για απώλεια ευκαιρίας επιβίωσης ή αποφυγής σωματικής βλάβης, ΚριτΕ 2003, 2, σ Βλ. παραπάνω, σ