ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΣΛΑΒΟΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 11ΟΣ-15ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

Transcript

1 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΣΛΑΒΟΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 11ΟΣ-15ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Όταν η Α Βουλγαρική αυτοκρατορία του Σαµουήλ (1018) κατέρρευσε, η Βαλκανική χερσόνησος στο σύνολό της περιήλθε, ύστερα από τρεισήµισι αιώνες, στην κατοχή του Βυζαντίου. Αν και ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος ενέταξε τα εδάφη αυτά στα βυζαντινά θέµατα της Βουλγαρίας, της Σερβίας και της Δαλµατίας, το Βυζάντιο δεν κατόρθωσε να ελέγξει απόλυτα τις σλαβικές ηγεµονίες που εντάχθηκαν εκεί. Στο δυτικό µέρος της χερσονήσου διατηρήθηκαν οι παλαιότερες πολιτικές ενότητες τις οποίες διοικούσαν οι ηγεµόνες τους ως υποτελείς του Βυζαντίου: τα σερβικά κρατίδια της Ρασκίας, στην ορεινή περιοχή του ποταµού Δρίνου, η Ζέτα (ή Διόκλεια) στην παράκτια περιοχή της λίµνης του Σκούταρι, η Ζαχλουµία, στις όχθες του ποταµού Νερέτβα. Οι ηµιανεξάρτητες αυτές χώρες µε τις τοπικές τους δυναστείες ήταν αναµενόµενο να προσπαθήσουν να αποτινάξουν την κυριαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τις τάσεις ανεξαρτησίας των Σλάβων ενίσχυε η αίσθηση διάλυσης που ήταν διάχυτη στα Βαλκάνια, καθώς από τα µέσα του 11ου αιώνα και µετά είχαν πυκνώσει στην περιοχή οι επιδροµές των νοµαδικών λαών στις περιοχές του νότιου Αίµου. Πρόκειται για τις επιδροµές των Πατζινάκων, των Ούζων και λίγο αργότερα των Κουµάνων, τις οποίες οι διάδοχοι του Βασιλείου Β, απασχοληµένοι µε τα εσωτερικά του κράτους, δεν ήταν σε θέση να τις αντιµετωπίσουν αποτελεσµατικά. Ο αγώνας των Σλάβων κράτησε έως τα τέλη του 12ου αιώνα, το 1180, όταν οι Βυζαντινοί, µετά τον θάνατο του Μανουήλ Α Κοµνηνού ( ), παραιτήθηκαν από τις αξιώσεις τους για πλήρη έλεγχο της Βαλκανικής χερσονήσου. Οι επαναστάσεις των σλαβικών υποταγµένων κρατών τον 11ο αιώνα Η πρώτη αντίδραση κατά της βυζαντινής κυριαρχίας εκδηλώθηκε στη Ζέτα, το 1036, όταν ο πρίγκιπας Στέφανος Βοϊσθλάβος (περ ) επεχείρησε να ανεξαρτητο- Εγχάρακτος λίθος που χρησίµευε στην οριοθέτηση των Σλαβικό ψηφιδωτό του 1046, όπου απεικονίζεται ο Άγιος Γρη-

2 Η επανάσταση του Πέτρου Δελεάνου σύµφωνα µε τον Βυζαντινό ιστορικό Ιωάννη Ζωναρά Οι Βούλγαροι, όπως ήδη ανέφερα, είχαν νικηθεί από τον αυτοκράτορα Βασίλειο (τον Βουλγαροκτόνο) και η δυναστεία τους είχε εκλείψει οι βάρβαροι λοιπόν µέχρι κάποιο χρονικό διάστηµα ανεχόντουσαν τον ζυγό της δουλείας, στη συνέχεια όµως σκέφτηκαν να τον αποτινάξουν... τότε ένας άντρας ταπεινής καταγωγής που ονοµαζόταν Δολιάνος, άνθρωπος δόλιος και ύπουλος, αυτοανακηρύχθηκε γιος του Ααρών, ο οποίος ήταν αδελφός του άρχοντα Σαµουήλ αυτός, λοιπόν, λέγεται πως απέδρασε από το Βυζάντιο, και, πείθοντας τους οµοεθνείς του πως είναι γιος του Ααρών από παλλακίδα και όχι από νόµιµη σύζυγο εκλέχθηκε από τους βαρβάρους βασιλιάς. Τότε ξέσπασε φοβερή αποστασία και το βουλγαρικό έθνος επιδόθηκε σε ληστρικές επιδρο- µές λεηλατώντας τη χώρα των Ρωµαίων. Στάλθηκε λοιπόν κάποιος στρατηγός µε στρατό για να ανακόψει τις επιδροµές των ληστών. Επειδή όµως εκείνος κακοµεταχειρίστηκε τους άνδρες του, τους ανάγκασε να στραφούν εναντίον του και θα έχανε τη ζωή του, εάν δεν κατάφερνε να ξεφύγει µέσα στη νύχτα. Ο στρατός που ήταν κάτω από τις διαταγές του, από φόβο στασίασε και οι άνδρες αναγόρευσαν αρχηγό τους έναν απ αυτούς ονόµατι Τειχοµηρό, που καταγόταν από βουλγαρική οικογένεια, τον οποίο και ανακήρυξαν βασιλιά της Βουλγαρίας. Έτσι το κράτος των Βουλγάρων διχάστηκε αφού άλλοι πήγαν µε το µέρος του Δολιάνου και άλλοι µε τον Τειχοµηρό. Όµως ο Δολιάνος χρησιµοποίησε δόλο προκει- µένου να εξουδετερώσει τον αντίπαλο τον κάλεσε λοιπόν να µοιραστούν την εξουσία και τον πόλεµο µε τους Ρωµαίους και εκείνος πείστηκε. Όταν λοιπόν συναντήθηκαν οι δύο αρχηγοί και συγκεντρώθηκε το βουλγαρικό πλήθος, ο Δολιάνος δήλωσε στους παρευρισκόµενους πως όσο το έθνος τους κυβερνάται από δύο αρχηγούς δεν πρόκειται να σωθεί ποτέ, και πρόσθεσε: «Αν επιθυµείτε τη σωτηρία σας, να αποµακρύνετε τον ένα από µας. Εάν γνωρίζετε πως εγώ κατάγοµαι από τον Σαµουήλ, ξεφορτωθείτε τον Τειχοµηρό. Στην αντίθετη περίπτωση υπακούστε σ' εκείνον και βγάλτε εµένα από τη µέση»... Έτσι ο Δολιάνος έγινε απόλυτος κυρίαρχος, κατέλαβε το Δυρράχιο και προχώρησε εναντίον του ελλαδικού χώρου... Όταν έφτασε στον αυτοκράτορα (ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Δ ) η είδηση, εκείνος όρµησε να προλάβει τον αποστάτη λέγοντας πως θα ήταν δεινότατη πράξη, τη στιγµή που ο ίδιος δεν πρόσθεσε στο κράτος νέα εδάφη, να παραβλέψει την

3 απώλεια κάποιων από τα ήδη υπάρχοντα. Επειδή όµως είχε χάσει κάθε ελπίδα ανάρρωσης (γιατί ήδη τον είχε κυριεύσει υδρωπικία και το σώµα του είχε πρηστεί), οι συγγενείς του τον παρακάλεσαν να αποφύγει την εκστρατεία ενώ οι άρχοντες της Συγκλήτου την καταδίκαζαν. Εκείνος όµως µε ζήλο αντέτεινε στην αρρώστιά του την προθυµία να αγωνιστεί και εκστράτευσε εναντίον των Σκυθών. Η όλη προσπάθεια ήταν µάλιστα αξιοθαύµαστη τη νύχτα βασανιζόταν από την αρρώστια δίχως την ελπίδα να ξηµερωθεί, και µόλις έφεγγε τον έβλεπες έφιππο να προπορεύεται του στρατού. Μόλις λοιπόν έφθασε στα σύνορα των εν λόγω Σκυθών, ετοιµάστηκε να αντιπαραταχθεί. Οι στρατοί δεν είχαν ακόµη συγκρουστεί και ένα τυχαίο γεγονός χάρισε τη νίκη στον αυτοκράτορα... Ο γιος του Ααρών (του αδελφού του Σαµουήλ) ο πατρίκιος Αλουσιάνος, όταν ακόµη βρισκόταν στην παράταξη των Ρωµαίων είχε έρθει σε σύγκρουση µε τον βασιλιά, είχε καταδικαστεί σε παραµονή κατ οίκον και ήταν πολύ δυσαρεστηµένος. Μόλις όµως πληροφορήθηκε την αποστασία του βουλγαρικού έθνους δραπετεύει από το σπίτι του και µεταµφιεσµένος κατέληξε στη Βουλγαρία τότε πολλοί εγκατέλειψαν τον αµφισβητήσιµο αρχηγό (τον Δολιάνο) και προσκολλήθηκαν στον γνήσιο δηµιουργώντας έτσι τον διχασµό. Επειδή όµως δεν επρόκειτο να σταθεί ένα τέτοιο κράτος όσο οι αρχηγοί διαφωνούσαν µεταξύ τους εκείνοι ήρθαν σε συνεννόηση και συνθηκολόγησαν, στην πραγµατικότητα όµως έστηνε ο ένας παγίδες στον άλλον. Ο Αλουσιάνος αποδείχθηκε ικανότερος στις πλεκτάνες έτσι προσκάλεσε τον συνάρχοντά του Δολιάνο σε συµπόσιο που ετοίµασε και, αφού του επιτέθηκε την ώρα του συµποσίου, τον τύφλωσε οπότε η βασιλεία των Σκυθών περιήλθε σ' ένα µόνο πρόσωπο. Στη συνέχεια, στέλνει κρυφό µήνυµα στον αυτοκράτορα λέγοντας πως σκέφτεται να ταχθεί µε το µέρος του, αν τον υποδεχθεί µε ευµένεια και αν του δώσει τα ανάλογα δώρα. Εκείνος τότε δέχτηκε να τον συναντήσει και υποσχέθηκε να τον ανταµείψει κατάλληλα. Ο Αλουσιάνος παρουσιάστηκε αµέσως και έλαβε το αξίωµα του µαγίστρου. Ο αυτοκράτορας ευθύς εκστράτευσε κατά του έθνους των Βουλγάρων, το οποίο εξαιτίας της αναρχίας και της διάσπασης που επικρατούσε τους κόλπους του, νικήθηκε εύκολα και υπέκυψε ξανά στη ρωµαϊκή ηγεµονία ο αυτοκράτορας επέστρεψε στο Βυζάντιο, όπου κατήγαγε θρίαµβο σέρνοντας µαζί του πολλούς αιχµαλώτους και τον τυφλό Δολιάνο. Ιωάννης Ζωναράς, Επιτοµή Ιστοριών ΧVΙΙ.17. Εισαγωγή-µετάφραση-σχόλια Ι. Γρηγοριάδης [Κείµενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας-5, Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1998, τ. 3, σ ].

4 ποιηθεί. Ο Βοϊσθλάβος σύντοµα ανατράπηκε και οδηγήθηκε δέσµιος στην Κωνσταντινούπολη. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1040/41) και ενώ στη Μακεδονία ο Βούλγαρος Πέτρος Δελεάνος προσπαθούσε να ανασυστήσει το βουλγαρικό κράτος του Σαµουήλ, στη Ζέτα εκδηλώθηκε και πάλι εξέγερση της οποίας ηγήθηκε ο Στέφανος Βοϊσθλάβος που κατόρθωσε να δραπετεύσει από την Κωνσταντινούπολη. Οι Βυζαντινοί κατέστειλαν το κίνηµα του Βούλγαρου Πέτρου Δελεάνου, αλλά δεν µπόρεσαν να υποτάξουν ξανά το κρατίδιο της Ζέτας. Όταν, γύρω στο 1052, ο Στέφανος Βοϊσθλάβος πέθανε, την εξουσία της Ζέτας ανέλαβε ο γιος του Μιχαήλ ( ), ο οποίος αποκατέστησε τις σχέσεις του µε το Βυζάντιο, εντάχθηκε ξανά στη σφαίρα επιρροής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και έλαβε από τους Βυζαντινούς τον αυλικό τίτλο του πρωτοσπαθάριου. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα, το 1077, ο Μιχαήλ στράφηκε προς τον πάπα Γρηγόριο Ζ ( ) και έλαβε απ' αυτόν τον τίτλο του βασιλέως. Σε αντάλλαγµα ο Μιχαήλ επέτρεψε να ιδρυθεί στην Αντίβαρι µια λατινική αρχιεπισκοπή, ενταγµένη στην Εκκλησία της Ρώµης, η οποία έκτοτε αποτέλεσε και το κέντρο της Εκκλησίας της Ζέτας. Λίγα χρόνια αργότερα ο διάδοχος του Μιχαήλ, Κωνσταντίνος Βοδίνος ( ), κατόρθωσε να επεκτείνει πολύ την επικράτειά του, να περιλάβει σ' αυτήν και τις υπόλοιπες σερβικές χώρες (Βοσνία, Ρασκία) και να εγκαταστήσει εκεί διοικητές της αρεσκείας του. Το διευρυµένο κράτος Οι ηγεµόνες των Σέρβων (µέσα 11ου-12ος αιώνας) Ζέτα Στέφανος Βοϊσθλάβος: 1040-περ Μιχαήλ: περ Κωνσταντίνος Βοδίνος: Ρασκία Βουκάνος: (Η ανασύσταση του καταλόγου των µεγάλων ζουπάνων για το διάστηµα δεν είναι εφικτή) Στέφανος Νεµάνια: περ

5 που δηµιούργησε ο Βοδίνος δεν διατηρήθηκε για πολύ. Καθώς οι διάδοχοί του έριζαν για την εξουσία έδωσαν την ευκαιρία στη Ρασκία, στη Βοσνία και στη Ζαχλουµία να αποκτήσουν ξανά την ανεξαρτησία τους. Το σερβικό κράτος των διαδόχων του Βοδίνου περιορίστηκε τότε στη Ζέτα και στην Τερβουνία. Στην εποχή των Κοµνηνών οι Βυζαντινοί επέβαλαν και πάλι την κυριαρχία τους στα Βαλκάνια. Οι κληρονόµοι του Βοδίνου στο κράτος της Ζέτας αναγνώρισαν την επικυριαρχία της αυτοκρατορίας για να κατορθώσουν να διατηρήσουν έστω και σε κατάσταση υποτέλειας την εξουσία τους. Αντίθετα, οι ηγεµόνες της Ρασκίας προσπάθησαν ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα να αποτινάξουν τη βυζαντινή κυριαρχία µε συµµάχους τους Ούγγρους φρόντιζαν δηλαδή να επιτίθενται κατά της αυτοκρατορίας όποτε το Βυζάντιο βρισκόταν σε περίοδο πολέ- µου µε τους Ούγγρους. Από το τέλος του 11ου αιώνα έως το 1169, οπότε ο Στέφανος Νεµάνια ( ) απάλλαξε το κράτος της Ρασκίας από τη βυζαντινή κηδεµονία, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες αναγκάστηκαν πολλές φορές να αντιµετωπίσουν τους Σέρβους της Ρασκίας και να επέµβουν στα εσωτερικά του κράτους προωθώντας στην εξουσία ζουπάνους της αρεσκείας τους. Το κράτος του Νεµάνια (περ ) και οι σχέσεις του µε το Βυζάντιο (12ος αιώνας) Γύρω στο 1165 ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α Κοµνηνός ανέθεσε τη διοίκηση της Ρασκίας στον Στέφανο Νεµάνια και στον αδελφό του Τιχοµηρό. Ο Στέφανος σύντοµα παραµέρισε τον αδελφό του και ανακηρύχθηκε µέγας ζουπάνος της Ρασκίας (µεταξύ ). Στη συνέχεια υπέταξε πολλούς άλλους τοπικούς ηγεµόνες (ζουπάνους) και, παρότι ήταν υποτελής του Βυζαντινού αυτοκράτορα, κατόρθωσε να δηµιουργήσει ένα µεγάλο κράτος που εκτεινόταν από την Αδριατική θάλασσα έως τη Ναϊσσό. Τότε ο Νεµάνια προσπάθησε να απαλλαγεί από τη βυζαντινή κυριαρχία µε τη βοήθεια των Ούγγρων και των Βενετών. Η προσπάθειά του τελικά απέτυχε. Το 1172 ο Μανουήλ Α εισέβαλε στη Σερβία και ο Σέρβος ηγεµόνας αναγκάστηκε να δηλώσει για άλλη µια φορά υποτέλεια και να κοσµήσει τον θρίαµβο του αυτοκράτορα που γύρισε νικητής στην Κωνσταντινούπολη. Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Μανουήλ Α το 1180 η ισορροπία που είχε επιτευ-

6 χθεί στα Βαλκάνια διαταράχθηκε, καθώς οι βαλκανικοί λαοί εκµεταλλεύτηκαν το χάος που επικράτησε στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Το 1183 ο Στέφανος Νεµάνια µε σύµµαχο τον βασιλιά της Ουγγαρίας Βέλα Γ ( ) επιτέθηκε σε σηµαντικά αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας το Βελιγράδι, τη Ναϊσσό, τη Σόφια και τα λεηλάτησε. Μάλιστα διατήρησε τον έλεγχο της Ναϊσσού στην οποία υποδέχθηκε µε χαρά τους Σταυροφόρους της Γ Σταυροφορίας (1189). Ο Στέφανος επωφελήθηκε από τη διέλευση των Σταυροφόρων και την αποδιοργάνωση του βυζαντινού κράτους για να ενώσει ξανά τη Ρασκία µε τη Ζέτα και να επεκτείνει τα σύνορα του κράτους του από τον ποταµό Δρίνο µέχρι τον άνω ρου του Αξιού. Σ' αυτή την επεκτατική πορεία κατέλαβε βεβαίως και σηµαντικές βυζαντινές πόλεις. Σε µια προσπάθεια να κρατήσει τη Σερβία σε καθεστώς υποτέλειας, το 1190, ο αυτοκράτορας Ισαάκιος Β Άγγελος ( ) επιτέθηκε στον Στέφανο Νεµάνια, τον νίκησε σε µάχη στον ποταµό Μοράβα και τον υποχρέωσε να υπογράψει ειρήνη, η οποία προέβλεπε ότι ο Σέρβος ηγεµόνας θα επέστρεφε µέρος Ο Στέφανος Νεµάνια και η αναδιοργάνωση του σερβικού κράτους Ο Στέφανος Νεµάνια φρόντισε για την εσωτερική οργάνωση του κράτους του και της σερβικής Εκκλησίας. Η επέκταση του Νεµάνια προς τα δυτικά σήµανε την ένταξη καθολικών πληθυσµών της Σερβίας. Για να αποφύγει πιθανές αντιδράσεις στο εσωτερικό του κράτους του ο Σέρβος ηγεµόνας επέτρεψε στους καθολικούς να τελούν τη Θεία Λειτουργία σύµφωνα µε το τυπικό της Εκκλησίας της Ρώµης και όχι σύµφωνα µε εκείνο του Οικουµενικού Πατριαρχείου όπως οι υπόλοιποι ορθόδοξοι υπήκοοί του. Παράλληλα προσπάθησε να ξεριζώσει από το κράτος του την αίρεση των Βογοµίλων, που είχε εξαπλωθεί από τη Βουλγαρία σε όλα τα Βαλκάνια και εκείνο τον καιρό είχε πολλούς οπαδούς και στη σερβική επικράτεια, στις περιοχές της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Ο Νεµάνια ενδιαφέρθηκε επίσης για την πνευµατική ανάπτυξη της χώρας του. Ανοικοδόµησε εκκλησίες και µοναστήρια και κάλεσε Βυζαντινούς τεχνίτες να εργαστούν στη Σερβία. Το 1196 αποσύρθηκε από τα εγκόσµια σε µία µονή που ο ίδιος είχε ιδρύσει στη Στουντένιτσα (Studenica), ενώ λίγο αργότερα µετακόµισε στο Άγιον Όρος, όπου µόναζε ήδη ο γιος του Σάββας και ίδρυσε µαζί µε εκείνον τη µονή Χελανδαρίου. Ο Νεµάνια έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στο Άγιον Όρος. Οι Σέρβοι αδελφοί και ηγεµόνες της Ρασκίας Στέφανος και Τιχο- Άποψη της εσωτερικής αυλής της Μονής Χελανδαρίου του

7 από τα βυζαντινά εδάφη που είχε κατακτήσει τα τελευταία χρόνια. Η συνθήκη του 1190 επισφραγίστηκε µε γάµο ο γιος και διάδοχος του Νεµάνια, Στέφανος Α ( , και βασιλιάς από το 1217), παντρεύτηκε την Ευδοκία, ανιψιά του αυτοκράτορα Ισαάκιου Β και κόρη του Αλέξιου Γ Αγγέλου ( ) ο οποίος έγινε αυτοκράτορας αργότερα. Με την ευκαιρία του γάµου οι Βυζαντινοί απένειµαν στον Στέφανο τον τίτλο του σεβαστοκράτορα και έµµεσα αναγνώρισαν την ανεξαρτησία της Σερβίας. Έτσι, πριν τελειώσει ο 12ος αιώνας, οι Σέρβοι είχαν κερδίσει την αυτονοµία τους. Η πολιτειακή χειραφέτηση των Σέρβων στα χρόνια του Στέφανου Α ( ) Ο διάδοχος του Στέφανου Νεµάνια, Στέφανος Α ( ), συνέχισε µε επιτυχία το έργο του πατέρα του αν και όταν ανέλαβε την εξουσία είχε να αντιµετωπίσει διάφορα προβλήµατα. Καταρχάς έπρεπε να αντιµετωπίσει τον µεγάλο αδελφό του Βουκάνο, ο οποίος µε τη βοήθεια των Ούγγρων και του πάπα προσπαθούσε να τον αποµακρύνει από την ηγεσία της Σερβίας. Το Βυζάντιο δεν ήταν σε θέση εκείνη την εποχή να παρέµβει στη δυναστική διαµάχη και να βοηθήσει τον συγγενή και σύµµαχο της αυτοκρατορίας Στέφανο. Τοιχογραφία από τη µονή Στουντένιτσα της Σερβίας, στην Η αδυναµία των Βυζαντινών και η άδοξη κατάληξη του πρώτου σερβο-βυζαντινού γάµου Ο γάµος της Ευδοκίας µε τον Στέφανο Α της Σερβίας δεν πήγε πολύ καλά. Παρότι το ζευγάρι απέκτησε παιδιά ο γάµος διαλύθηκε. Αν και οι λόγοι διάλυσης του γάµου είναι πολιτικοί και σχετίζονται µε την αποµάκρυνση της Σερβίας από τη βυζαντινή σφαίρα επιρροής, οι βυζαντινές πηγές µας πληροφορούν ότι «ο Στέφανος κατηγορούσε τη γυναίκα του για µοιχεία και ακολασία και η Ευδοκία τον Στέφανο για µέθυσο». Χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Ακροπολίτης µας πληροφορεί πως «ο αυτοκράτορας Αλέξιος είχε παντρέψει την κόρη του πριν χρόνια µε τον κράλη της Σερβίας. Εκείνος όµως, όπως λένε, την έπιασε επ αυτοφώρω να κάνει κάτι κακό και την έστειλε πίσω στον πατέρα της». Το 1198, ο Στέφανος, ο οποίος εκείνο τον καιρό επιζητούσε τη συµµαχία των Δυτικών και του πάπα κι όχι των Βυζαντινών, πέταξε κυριολεκτικά τη γυναίκα του

8 στον δρόµο «µε ό,τι φορούσε». Τη Βυζαντινή πριγκίπισσα περιµάζεψε ο Βουκάνος, ο αδελφός του Στέφανου, προφανώς για να αντιταχθεί στον αδελφό του, και της έδωσε συνοδεία και εφόδια για το ταξίδι της µέχρι το Δυρράχιο. Από εκεί την παρέλαβε µια συνοδεία που έστειλε ο πατέρας της, ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ Άγγελος, από την Κωνσταντινούπολη. Μετά την επιστροφή της στην Κωνσταντινούπολη η Ευδοκία ξαναπαντρεύτηκε τον Αλέξιο Δούκα Μούρτζουφλο, τον µετέπειτα αυτοκράτορα Αλέξιο Ε (1204), ο οποίος µάλιστα χώρισε τη γυναίκα του για χάρη της, ενώ µετά τον θάνατο του Αλέξιου Ε παντρεύτηκε για τρίτη φορά τον Λέοντα Σγουρό, ηγεµόνα του Άργους, της Ναυπλίας και της Κορίνθου. Ο ρόλος του Σάββα του «πρωτόσεπτου» στην οργάνωση του σερβικού κράτους και της Εκκλησίας Ο Σάββας, ο επονοµαζόµενος «πρωτόσεπτος», ο νεότερος γιος του Στέφανου Νεµάνια έγινε από πολύ νωρίς µοναχός στο Άγιον Όρος, αρχικά στη µονή Παντελεήµονος και έπειτα στη µονή Βατοπεδίου. Το 1198 ο πατέρας του, που και ο ίδιος είχε γίνει Αθωνίτης µοναχός, τον απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη µε την εντολή να ζητήσει εξουσιοδότηση για την ίδρυση ενός µοναστηριού. Όταν ο Σάββας γύρισε από την Κωνσταντινούπολη στο Άγιον Όρος µε την έγκριση, µαζί µε τον πατέρα του Στέφανο ίδρυσε τη µονή Χιλανδαρίου. Μετά τη Δ Σταυροφορία και όταν ο Άθως πέρασε στα χέρια των Λατίνων (1206) ο Σάββας επέστρεψε στη Σερβία µαζί µε τα λείψανα του πατέρα του. Επιστρέφοντας προσπάθησε να τερµατίσει την εµφύλια διαµάχη ανάµεσα στους αδελφούς του, κάτι που εν µέρει κατόρθωσε. Το 1217 επέστρεψε στο Άγιον Όρος στην προσπάθειά του να διαµαρτυρηθεί για τη στέψη του αδελφού του από τον πάπα της Ρώµης. Το 1219 ταξίδεψε στη Νίκαια και χρίστηκε πρώτος αρχιεπίσκοπος της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Σερβίας, της αυτοκέφαλης επισκοπής Ιπεκίου (Πετς) από τον πατριάρχη Μανουήλ Α Σαραντηνό ( ). Ο Σάββας οργάνωσε την Εκκλησία της Σερβίας και υπερασπίστηκε την ανεξαρτησία που κινδύνευε από τον πάπα, από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Δηµήτριο Χωµατιανό και από τους Βογόµιλους της Βοσνίας. Η αναγνώριση της εκκλησιαστικής ανεξαρτησίας από το πατριαρχείο της Νίκαιας, που εκείνη την εποχή αντικαθιστούσε το Οικουµενικό

9 Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ήταν µεγάλο επίτευγµα για το νεοσύστατο σερβικό κράτος. Ο Σάββας, προσπαθώντας να δηµιουργήσει µια αποκλειστικά σερβική Εκκλησία αποµάκρυνε τους Έλληνες ιεράρχες από τη Σερβία και τους αντικατέστησε µε Σέρβους, οι οποίοι τέθηκαν επικεφαλής στις οκτώ επισκοπές της χώρας. Η στάση αυτή της σερβικής Εκκλησίας εξοµάλυνε τις σχέσεις της Σερβίας µε τον πάπα της Ρώµης και απέτρεψε τις αντιδράσεις της καθολικής Εκκλησίας. Ωστόσο, ο Σάββας δεν έκοψε ποτέ τους πνευµατικούς του δεσµούς µε το Οικουµενικό Πατριαρχείο, ενώ διατήρησε στη σερβική Εκκλησία το τυπικό της ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας µε µόνη διαφορά τη χρήση της σερβικής γλώσσας. Επιπλέον, για να δείξει την πίστη του στην Ορθόδοξη Εκκλησία έστεψε ο ίδιος βασιλέα τον αδελφό του σύµφωνα µε το ορθόδοξο τυπικό το Παράλληλα, µαζί µε τον αδερφό του Στέφανο φρόντισε ώστε και το κράτος της Σερβίας να οργανωθεί µε βάση τα βυζαντινά πρότυπα. Με αυτό τον σκοπό, το 1219, ο Σάββας µετέφρασε στα σλαβικά τον «Νοµοκάνονα» του Φωτίου, ο οποίος χρησιµοποιήθηκε ως βάση για το κανονικό και αστικό δίκαιο της Σερβίας. Τέλος, ο Σάββας, µαζί µε τον αδελφό του πάντα, υποστήριξε και την καλλιτεχνική ανάπτυξη της χώρας του. Τον 13ο αιώνα η βασιλική οικογένεια και η αριστοκρατία της Σερβίας ίδρυσε σηµαντικά µοναστήρια ιστορηµένα µε εξαίρετα δείγ- µατα ζωγραφικής, έργα της λεγόµενης σχολής της Ρασκίας µεγάλα µοναστήρια και ναοί, δωρεές των αρχόντων και των αριστοκρατών, χτίστηκαν στη Σερβία και τους επόµενους αιώνες (14ο και 15ο), οπότε άνθησε εκεί ο µοναχισµός. Στα χρόνια του Στέφανου και του Σάββα διαµορφώθηκαν στη Σερβία και οι πολιτικοί θεσµοί. Άλλωστε, η ιστορική συγκυρία ήταν ιδανική: η αναστάτωση την οποία είχε επιφέρει στα Βαλκάνια η κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Λατίνους της Δ Σταυροφορίας επέτρεπε στο νέο κράτος να αναπτυχθεί ανενόχλητα. Παρά τις δυσκολίες που πέρασε στην αρχή της βασιλείας του ο Στέφανος Α κατόρθωσε να εδραιώσει την εξουσία του στη Σερβία και να βελτιώσει τις σχέσεις του µε τους δυτικούς γείτονές του. Το 1207 οι εµφύλιες διαµάχες στη Σερβία καταλάγιασαν καθώς έφθασε εκεί, από το Άγιον Όρος όπου µόναζε, ο µικρότερος γιος του Νεµάνια, ο Σάββας µε τα λείψανα του πατέρα του. Έτσι, από το 1208 ο διάδοχος του Βουκάνου, Γεώργιος, υπό την εποπτεία του πατέρα του, κυβερνούσε την περιοχή της Ζέτας υπό

10 βενετική επικυριαρχία και ο Στέφανος την υπόλοιπη Σερβία. Οι προσπάθειες του Σάββα να επιβάλει την αγάπη ανάµεσα σε Βουκάνο και Στέφανο δεν είχαν µακροπρόθεσµα αποτελέσµατα και τελικά το 1216 ο Στέφανος Α κατόρθωσε να ανακαταλάβει από τον αδελφό του Βουκάνο σχεδόν όλα τα εδάφη που εκείνος όριζε και να αποτινάξει τη βενετική κυριαρχία. Την επόµενη χρονιά και εφόσον είχε έλθει σε συνεννόηση µε τον πάπα της Ρώµης Ονώριο Γ ( ) ο Στέφανος στέφθηκε βασιλιάς της Σερβίας από µια παπική αντιπροσωπεία που έφτασε από τη Ρώµη γι' αυτόν τον σκοπό. Οι Βούλγαροι στα Βαλκάνια και η ίδρυση της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας (12ος αιώνας) Την εποχή που η Σερβία αποκτούσε την ανεξαρτησία της και ενώ στο Βυζάντιο επικρατούσε εσωτερική αστάθεια και προβλήµατα στα σύνορα του κράτους (µε τους Ούγγρους και τους Νορµανδούς), στην περιοχή του Τιρνόβου, που εκείνη την εποχή συνέχιζε να είναι βυζαντινή επαρχία, ξέσπασε επανάσταση. Δύο Βούλγαροι αδελφοί, ο Θεόδωρος και ο Ασέν, ξεσήκωσαν τον αγανακτισµένο από τη φορολογία λαό και στασίασαν όταν το ο αυτοκράτορας Ισάακιος Β Άγγελος αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αίτησή τους να µπουν στον βυζαντινό στρατό και να λάβουν ένα χωριό ως «πρόνοια». Οι δύο άντρες φαίνεται πως γνώριζαν πόσο µεγάλη σηµασία είχε η θρησκεία για τη διαµόρφωση και την προβολή της πολιτικής ιδεολογίας και φρόντισαν να δώσουν στο κίνηµά τους έναν τέτοιο χαρακτήρα. Όπως χαρακτηριστικά σηµειώνει ο ιστοριογράφος Νικήτας Χωνιάτης, ενόσω προετοίµαζαν την αποστασία τους οι Θεόδωρος και Ασάν φρόντισαν να οικοδοµήσουν έναν µικρό ναό προς τιµήν του αγίου Δηµητρίου και να διαδώσουν ότι ο θεός των Βλάχων και Βουλγάρων επιθυµεί να τους απελευθερώσει από τον ζυγό των Ρωµαίων και ότι ο άγιος Δηµήτριος άφησε τη µητρόπολη και τον ναό του στη Θεσσαλονίκη για να έρθει να τους βοηθήσει. Ο Ισαάκιος Β, παρότι ανέλαβε επτά εκστρατείες εναντίον τους µέσα στα επόµενα εννιά χρόνια, δεν κατόρθωσε τελικά να τους υποτάξει καθώς τα προβλήµατα που είχε να αντιµετωπίσει ήταν ποικίλα. Καταρχάς ο στρατηγός Αλέξιος Βρανάς Κοµνηνός, ο νικητής των Νορµανδών, τον οποίο ο Αλέξιος έστειλε για να καταστείλει τη βουλγαρο-βλαχική επανάσταση, αντί να κινηθεί κατά των εχθρών κινήθηκε εναντίον της Κωνσταντινούπολης µε σκοπό να καταλάβει τον θρόνο. Απέτυχε, καθώς αντιµετωπίστηκε από τους Λατίνους και συγκεκριµένα από τον γαµπρό Φορητή εικόνα του Αγίου Δηµητρίου, ο οποίος, σύµφωνα µε

11 του αυτοκράτορα Ισαάκιου Β, Κορράδο Μοµφερατικό (1186), ο οποίος νίκησε τον Βρανά σε µάχη. Μετά την αντιµετώπιση του Βρανά ο Ισαάκιος κατόρθωσε να διαλύσει προσωρινά τους στασιαστές το καλοκαίρι του 1186 οι Θεόδωρος και Ασάν πέρασαν τον Δούναβη και κατέφυγαν στους Κουµάνους. Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, και καθώς ο αυτοκράτορας δεν είχε λάβει κανένα µέτρο για να προλάβει επανάληψη της στάσης, οι Βούλγαροι αδελφοί εµφανίστηκαν και πάλι µε ένα οπλισµένο πλήθος Κουµάνων και απελευθέρωσαν τη βόρεια Βουλγαρία, ενώ οι σύµµαχοί τους λεηλάτησαν τη Θράκη. Παρότι κάποια στιγµή ο αυτοκράτορας κατόρθωσε να συλλάβει τη γυναίκα και τον αδελφό του Ασάν (1188), το βουλγαρικό ζήτηµα δεν έκλεισε. Η παρουσία των Σταυροφόρων στα Βαλκάνια αλλά και τα προβλήµατα της αυτοκρατορίας µε τον Σέρβο Στέφανο Νεµάνια ανάγκασαν πιθανότατα τον Ισαάκιο σε συνθηκολόγηση. Τον Μάρτιο του 1190, µετά την αποχώρηση των Σταυροφόρων από τη Θράκη, οι Βούλγαροι µε τους συµµάχους τους Κουµάνους επανέλαβαν τις επιδροµές στη Θράκη και ανάγκασαν σε νέα εκστρατεία τους Βυζαντινούς που ηττήθηκαν στα στενά της Βερόης. Η ενίσχυση των φρουρίων της Βάρνας και της Αγχιάλου αλλά και οι νικηφόρες επιχειρήσεις εναντίον του Νεµάνια, που κατέληξαν, όπως ειπώθηκε, σε συνθήκη ειρήνης και επιγαµία ισχυροποίησαν για λίγο τη θέση του Βυζαντίου στη χερσόνησο του Αίµου. Το 1192 ο Βυζαντινός στρατός κινήθηκε µε επιτυχία κατά των Βουλγάρων στην περιοχή της Φιλιππούπολης υπό τις διαταγές του Κωνσταντίνου Αγγέλου, εξάδελφου του αυτοκράτορα. Αυτός, αφού περιόρισε τις επιθέσεις των Βλάχων και Βουλγάρων, επιχείρησε να στασιάσει κατά του Αλέξιου. Η στάση απέτυχε και ο Κωνσταντίνος Άγγελος αποµακρύνθηκε από το βουλγαρικό µέτωπο δίνοντας την ευκαιρία σε Βλαχοβουλγάρους και Κουµάνους να επιτεθούν και πάλι κατά της βυζαντινής επικράτειας. Η µεγάλη εκστρατεία κατά των Βουλγάρων, που ετοίµαζε µε συµµάχους τους Ούγγρους ο Ισάακιος Β το 1195, δεν έγινε ποτέ. Ο Ισαάκιος εκθρονίστηκε και τυφλώθηκε και την αυτοκρατορική εξουσία κατέλαβε ο αδελφός του Αλέξιος Γ Άγγελος, ο οποίος προτίµησε να αντιµετωπίσει τους Βουλγάρους µε ειρηνικούς τρόπους. Η προσπάθεια ειρηνικής διευθέτησης των πραγµάτων έληξε άδοξα τον Απρίλιο του 1195, καθώς οι Βούλγαροι πρόβαλαν προς το Βυζάντιο εξαιρετικές αξιώσεις. Ο Αλέξιος Γ απέστειλε τότε τον σεβαστοκράτορα Ισαάκιο µε στρατό να αντιµετωπίσει τους εχθρούς. Ο σεβαστοκράτορας ηττήθηκε στις Σέρρες και αιχµαλωτίστηκε. Βουλγάρικο ευχολόγιο γραµ- µένο σε σλαβική γλώσσα, το

12 Εν τω µεταξύ, έριδες για την εξουσία συγκλόνισαν το βουλγαρικό κράτος. Ο Ασάν δολοφονήθηκε από τον Ιβάγκο ο οποίος αφού κατέλαβε το Τίρνοβο σκόπευε να παρα- µερίσει και τον Θεόδωρο (Πέτρο). Για να πετύχει τον σκοπό του ο Ιβάγκος στράφηκε στον Αλέξιο Γ και ζήτησε τη βοήθειά του υποσχόµενος την παράδοση του Τιρνόβου. Η περιπέτεια µε τη Β Βουλγαρική αυτοκρατορία θα είχε σταµατήσει εκεί αν η βυζαντινή βοήθεια δεν καθυστερούσε να φτάσει. Μέχρι να κινηθούν οι Βυζαντινοί, ο Θεόδωρος (Πέτρος) κατέλαβε το Τίρνοβο και ο Ιβάγκος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ Κουµάνοι, Βλάχοι και Βούλγαροι λεηλατούσαν τη Μακεδονία και τη Θράκη. Το 1197 ο Θεόδωρος (Πέτρος) δολοφονήθηκε και την ηγεσία του βουλγαρικού κράτους ανέλαβε ο µικρός του αδελφός Ιωαννίτζης, γνωστός και ως Καλοϊωάννης, που πριν από δέκα χρόνια είχε βρεθεί όµηρος στην Κωνσταντινούπολη. Ο Καλοϊωάννης έµελλε να κυβερνήσει τη Βουλγαρία έως το Με την καθοδήγηση του Καλοϊωάννη ( ) οι Βούλγαροι συνέχισαν τις εκστρατείες τους ενάντια στην αυτοκρατορία. Συχνά στο πλευρό των Βουλγάρων κατά του Βυζαντίου τάχθηκαν και διάφοροι ανεξάρτητοι άρχοντες, Βυζαντινοί και µη, οι οποίοι είχαν αναλάβει τη διοίκηση µικρών επικρατειών ή πόλεων όπως ο Ιβάγκος ή ο Βλάχος Δοβροµηρός Χρυσός. Ο Καλοϊωάννης κατέλαβε την Κωνσταντία και τη Βάρνα στη Μαύρη θάλασσα, τις τελευταίες σηµαντικές αµυντικές θέσεις βόρεια της οροσειράς του Η οργάνωση της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας Γύρω στα 1187 οι Θεόδωρος και Ασάν άρχισαν να οργανώνουν το κράτος τους, τη Β Βουλγαρική αυτοκρατορία. Με τη βοήθεια του µητροπολίτη Βιδινίου και δύο ακόµη επισκόπων η νέα Βουλγαρία απέκτησε αρχιεπίσκοπο, κάποιον Βασίλειο, που είχε ως έδρα το Τίρνοβο, την πρωτεύουσα του κράτους. Η διοίκηση του κράτους διαµοιράστηκε ανάµεσα στα δύο αδέλφια, τον Ασάν, που θεωρήθηκε αργότερα και ο θεµελιωτής της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας, και τον Θεόδωρο, ο οποίος αν και έλαβε το όνοµα Πέτρος και τον τίτλο του βασιλιά, περιορίστηκε να διοικεί τη Μεγάλη Πρεσθλάβα και την ανατολική περιφέρεια του κράτους. Η διέλευση των Σταυροφόρων της Γ Σταυροφορίας από τα εδάφη των Βαλκανίων βοήθησε στη δηµιουργία του βουλγαρικού κράτους, καθώς απέσπασε για κάποιο χρονικό διάστηµα την προσοχή των Βυζαντινών.

13 Αίµου, καθώς και προσωρινά τη Ναϊσσό, το Βελιγράδι και ένα µεγάλο τµήµα της Μακεδονίας, οπότε το 1202 ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ αναγκάστηκε να συνάψει συνθήκη µαζί του. Τα Σκόπια, η Αχρίδα και η Βέροια απέκτησαν βουλγαρικές επισκοπές στη θέση των ελληνικών. Την ίδια εποχή ο πάπας Ιννοκέντιος Γ ( ) αναγνώρισε τη Βουλγαρία ως ανεξάρτητο κράτος. Ο Καλοϊωάννης ήρθε σε διαπραγµατεύσεις µε τον Ιννοκέντιο Γ υποσχόµενος να αναγνωρίσει την πνευµατική εξουσία της Εκκλησίας της Ρώµης, σε περίπτωση που ο πάπας δεχόταν να τον στέψει αυτοκράτορα και να αναγνωρίσει την Εκκλησία της Βουλγαρίας ως πατριαρχείο. Ο πάπας συµφώνησε να δώσει στον Καλοϊωάννη µόνο τον τίτλο του βασιλέα και όχι του αυτοκράτορα και να αναγνωρίσει στον προκαθήµενο της βουλγαρικής εκκλησίας τον τίτλο του πριµάτου Βουλγαρίας. Στις 8 Νοεµβρίου του 1204, ο εντεταλµένος του πάπα, καρδινάλιος Λέων, έστεψε τον Καλοϊωάννη βασιλιά στο Τίρνοβο µε το στέµµα που είχε φέρει από τη Ρώµη, ενώ στις 9 Νοεµβρίου ο αρχιεπίσκοπος Τιρνόβου ανακηρύχτηκε πριµάτος. Το Βυζάντιο δεν είχε ακόµη αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του βουλγαρικού κράτους και, όπως ήταν φυσικό, οι Λατίνοι κατακτητές της Κωνσταντινούπολης δέχτηκαν τη βυζαντινή άποψη ότι η Βουλγαρία ήταν απλώς µία επαρχία της αυτοκρατορίας που είχε στασιάσει. Όταν ο Καλοϊωάννης έστειλε αντιπροσωπεία στον Βαλδουίνο Α µε σκοπό να συνάψει συνθήκη µε τη Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, διατάχθηκε να καταθέσει τα όπλα και να εγκαταλείψει τον θρόνο του. Οι Λατίνοι, µάλιστα, τον απείλησαν ότι θα καταστρέψουν τη Μοισία, εφόσον ο Καλοϊωάννης δεν είχε κανένα δικαίωµα να κυβερνά µια περιοχή από την οποία είχε διώξει τους Ρωµαίους, δηλαδή τους Βυζαντινούς, τους νόµιµους κυβερνήτες της. Ο Καλοϊωάννης συµµάχησε τότε µε τους Βυζαντινούς της Θράκης και κατατρόπωσε τους Λατίνους. Την άνοιξη του 1205 ο Βαλδουίνος προσπάθησε να καταστείλει την εξέγερση και πολιόρκησε την Αδριανούπολη. Ο Καλοϊωάννης έσπευσε µε µεγάλο βουλγαρικό και κουµανικό στρατό να βοηθήσει την πόλη. Στις 14 Απριλίου 1205 οι Λατίνοι ηττήθηκαν και ο Βαλδουίνος µεταφέρθηκε αιχµάλωτος µαζί µε τους ιππότες του στο Τίρνοβο. Βούλγαροι και Κουµάνοι κατέκλυσαν τότε ολόκληρη τη χώρα έως την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο Καλοϊωάννης κατέλαβε τις Σέρρες και πολιόρκησε τη Θεσσαλονίκη. Ο Βονιφάτιος Μοµφερατικός κατόρθωσε να απωθήσει τους Βουλγάρους από τη Θεσσαλονίκη, αλλά όχι και από την υπόλοιπη Μακεδονία. Οι συµπλοκές ανάµεσα στους Βουλγάρους και τους Λατίνους συνεχίστηκαν Η Αχρίδα, στη διάρκεια της εξάπλωσης της Β Βουλγαρικής Τον Νοέµβριο του 1204 ο Βούλγαρος Καλοϊωάννης στέφθηκε

14 έως τον θάνατο του Καλοϊωάννη κατά τη διάρκεια µιας επίθεσης κατά της Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του Ύστερα από τον θάνατο του Καλοϊωάννη, η Βουλγαρία αντιµετώπισε µία σοβαρή εσωτερική κρίση. Ο διάδοχος του Καλοϊωάννη, ο ανιψιός του Βορίλος ( ), δεν ήταν αρεστός στο σύνολο της βουλγαρικής αριστοκρατίας και έτσι η ενθρόνισή του προκάλεσε διάσπαση της ενότητας του κράτους. Δύο συγγενείς του Βορίλου δηµιούργησαν τότε δικές τους ηγεµονίες ο δεσπότης Αλέξιος Σλάβος δηµιούργησε στο νότιο µέρος της χώρας µια αυτόνοµη επαρχία µε έδρα το Μελένικο, ενώ ο σεβαστοκράτορας Στρέζας µε τη βοήθεια των Νεµανιδών της Σερβίας δηµιούργησε ένα µικρό κρατίδιο στη Μακεδονία, γύρω από την περιοχή του κάτω Αξιού. Ο Βορίλος στην προσπάθειά του να επιβάλει την εξουσία του, κήρυξε πόλεµο ενάντια στους Λατίνους, ηττήθηκε όµως το 1208 κοντά στη Φιλιππούπολη. Τότε ο δεσπότης Αλέξιος Σλάβος για να επεκτείνει την εξουσία του εις βάρος του Βορίλου δήλωσε υποτέλεια στον νέο Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, Ερρίκο της Φλάνδρας ( ), παντρεύτηκε την κόρη του και απέσπασε την υπόσχεση ότι θα έχει τη βοήθεια των Λατίνων στον αγώνα του για την απόκτηση του βουλγαρικού θρόνου. Στη Μακεδονία το βουλγαρικό κράτος επίσης είχε χάσει τα εδάφη του, καθώς ο Στρέζας δολοφονήθηκε από τους στρατιώτες του, ενώ το µεγαλύτερο µέρος της επικράτειας που έλεγχε είχε περάσει στα χέρια των Βυζαντινών ηγεµόνων της Ηπείρου. Στην περιοχή του Δούναβη, η εξουσία του Βορίλου επίσης δεν ήταν εξασφαλισµένη καθώς στην περιοχή του Βιδινίου ξέσπασε µία ακόµη εξέγερση, η οποία αντιµετωπίστηκε τελικά το 1213 µε τη βοήθεια του Ούγγρου βασιλιά Ανδρέα Β ( ). Για να διατηρήσει την εξουσία του ο Βορίλος ήρθε σε επαφή µε τον πάπα Ιννοκέντιο Γ ο οποίος κατόρθωσε να τον φέρει σε επαφή µε τους Λατίνους της Κωνσταντινούπολης, µε τους οποίους τελικά συµµάχησε. Ο Βορίλος ακολούθησε τους Λατίνους σε µια αποτυχηµένη εκστρατεία κατά των Σέρβων, γεγονός που εξασθένησε ακόµα περισσότερο τη θέση του µέσα στο κράτος του. Τελικά, όταν πέθανε ο σύµµαχός του, ο Λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης Ερρίκος της Φλάνδρας (1216), και ενόσω ο άλλος σύµµαχός του, ο Ανδρέας της Ουγγαρίας, ήταν απασχοληµένος µε µια Σταυροφορία (1217), ο Βορίλος έχασε την εξουσία του καθώς ανατράπηκε από τον Ιωάννη Β Ασάν ( ).

15 Η ακµή ( ) της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας Ο Ιωάννης Β Ασάν ήταν ο πρωτότοκος γιος του Ασάν Α, που το 1207, όταν την εξουσία των Βουλγάρων κατέλαβε ο Βορίλος, είχε εξοριστεί στη Γαλικία. Όταν, το 1218, επέστρεψε στη Βουλγαρία έγινε δεκτός µε χαρά στο Τίρνοβο και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας. Η βασιλεία του Ιωάννη Ασάν έχει χαρακτηριστεί ως η λαµπρότερη εποχή της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας, αν και αυτός χρειάστηκε αρκετό καιρό για να καταστήσει ξανά τη χώρα του σηµαντική δύναµη στα Βαλκάνια, καθώς τον κύριο λόγο σε αυτή την περιοχή είχε πια αποκτήσει ο Βυζαντινός ηγεµόνας της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Κοµνηνός Δούκας ( ). Ο τελευταίος είχε κατορθώσει να διώξει τους Λατίνους από τις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη, τους Βυζαντινούς της Νίκαιας από την Αδριανούπολη, και να επεκτείνει τα σύνορά του έως τους πρόποδες του Αίµου και τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης, η οποία αποτελούσε άλλωστε και τον τελικό του προορισµό. Οι Λατίνοι της Κωνσταντινούπολης ζήτησαν τότε από τον Ιωάννη Ασάν την υποστήριξή του και ο Ασάν ανταποκρίθηκε δίνοντας, το 1228, όρκο υποτέλειας στον αυτοκράτορα Βαλδουίνο Β της Φλάνδρας ( ). Η συµµαχία του Ασάν µε τους Λατίνους οδήγησε τον Θεόδωρο της Ηπείρου στην απόφαση να κατακτήσει και τη Βουλγαρία στον δρόµο του για την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, την άνοιξη του 1230 ξεκίνησε από την Αδριανούπολη και ανεβαίνοντας τον ποταµό Μαρίτσα (Έβρο) εισέβαλε στη Βουλγαρία. Εκεί ηττήθηκε κατά κράτος από τα στρατεύµατα του Ιωάννη Ασάν στη φοβερή µάχη της Κλοκοτινίτζας. Ο ίδιος ο Θεόδωρος αιχµαλωτίστηκε, η δύναµη της Ηπείρου χάθηκε και η Βουλγαρία ανέλαβε ηγετικό ρόλο στα Βαλκάνια. Ο στρατός των Βουλγάρων διέσχισε τη Θράκη, τη Μακεδονία και την Αλβανία µέχρι το Δυρράχιο και ο Ιωάννης Ασάν εξέφραζε πια ξεκάθαρα την επιθυµία να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Η αύξηση της βουλγαρικής δύναµης µετά τη µάχη της Κλοκοτινίτζας άλλαξε ριζικά τις σχέσεις των Βουλγάρων µε τη Λατινική αυτοκρατορία. Οι βαρόνοι και ο κλήρος της Κωνσταντινούπολης, µε την υποστήριξη του πάπα, προσπαθούσαν τώρα πια να αποτρέψουν τον Ασάν από τις βλέψεις για τον έλεγχο της Κωνσταντινούπολης. Γι αυτό ζήτησαν από τον Ιωάννη της Brienne, τον πρώην ( ) Λατίνο βασιλιά της Ιερουσαλήµ, να προστατέψει την πόλη από τον Ασάν. Αυτός υποσχέθηκε να φέρει σε πέρας Ο 13ος αιώνας θεωρήθηκε για τη Β Βουλγαρική αυτοκρατο-

16 αυτή την αποστολή µε την προϋπόθεση όµως να στεφθεί αυτοκράτορας. Οι όροι αυτής της συµφωνίας οριστικοποιήθηκαν τον Απρίλιο του 1229 ο Ιωάννης της Brienne θα γινόταν αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και ο ήδη εστεµµένος Βαλδουίνος θα τον διαδεχόταν αν και όταν εκείνος πέθαινε. Ο Ιωάννης της Brienne, αφού εφοδιάστηκε από τους Βενετούς µε ό,τι χρειαζόταν για το ταξίδι του, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το φθινόπωρο του 1231 όπου στέφθηκε από τον Λατίνο πατριάρχη. Η µαρτυρία του Γεωργίου Ακροπολίτη για τη συµµαχία Βατάτζη και Ασάν Αφού όπως έχω ήδη αναφέρει, έγινε η συµφωνία µεταξύ του αυτοκράτορα Ιωάννη Δούκα και του άρχοντα των Βουλγάρων Ιωάννη Ασάν, ο αυτοκράτορας πήγε πρώτα στη Λάµψακο και από εκεί πέρασε µε τον στρατό στην Καλλιούπολη, όπου, αφού έστησε πολιορκητικές µηχανές, κατέλαβε πολύ γρήγορα την πόλη, διασώζοντάς την από τα χέρια των Βενετών. Ύστερα από αυτά έφθασε και ο Ασάν στην Καλλιούπολη µαζί µε την Ουγγαρέζα γυναίκα του, την Μαρία και την κόρη του Ελένη εκεί συναντήθηκε µε τον αυτοκράτορα και επικύρωσαν τη συµφωνία τους για φιλία του. Ο Ασάν δεν πέρασε τον Ελλήσποντο, αλλά παρέµεινε στην περιοχή της Καλλιούπολης, ενώ ο αυτοκράτορας Ιωάννης πήρε τη γυναίκα του Ασάν και την κόρη του Ελένη και πέρασε στη Λάµψακο. Εκεί βρισκόταν η βασίλισσα Ειρήνη και ο γάµος των παιδιών έγινε µε τις ευλογίες του πατριάρχη Γερµανού. Τότε ο αρχιεπίσκοπος Τιρνόβου, που υπαγόταν στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, µε βασιλική και συνοδική απόφαση, αναγνωρίστηκε ως αυτοκέφαλος και ανακηρύχθηκε πατριάρχης. Με αυτό τον τρόπο οι κυβερνώντες απόδωσαν χάριτας στον άρχοντα των Βουλγάρων Ασάν για τη συγγένεια και τη συµµαχία. Αφού λοιπόν έγιναν όσα σε τέτοιες περιστάσεις αρµόζουν η βασίλισσα Ειρήνη πήρε το γιο της και τη νύφη της και αναχώρησε προς τα ανατολικά µέρη, ενώ η γυναίκα του Ασάν επέστρεψε στην πατρίδα της. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης και ο Ασάν αφού πήραν τα στρατεύµατά τους επέδραµαν εναντίον των δυτικών περιοχών που ήταν υπόδουλες στους Λατίνους. Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή 33. Εισαγωγή-µετάφραση-σχόλια Α. Παναγιώτου [Κείµενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας-12, Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2003, σ ]. Ανάγλυφη πλάκα µε παράσταση δικέφαλου αετού, που βρέθηκε

17 Τότε ο Βούλγαρος Ιωάννης Ασάν πικραµένος αποκήρυξε τη σχέση του µε την Εκκλησία της Ρώµης και πρότεινε συµµαχία στον Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη ( ), τον αυτοκράτορα της Νίκαιας, για την αντιµετώπιση των Λατίνων της Κωνσταντινούπολης. Η πρόταση έγινε δεκτή από τον Βατάτζη και επισφραγίστηκε µε έναν γάµο. Η κόρη του Ιωάννη Β Ασάν παντρεύτηκε τον διάδοχο του θρόνου της Νίκαιας, Θεόδωρο Β Λάσκαρη. Ταυτόχρονα, µία Εκκλησιαστική Σύνοδος που συγκλήθηκε στην Καλλίπολη το 1235 αναγνώρισε τη βουλγαρική Εκκλησία ως ανεξάρτητο πατριαρχείο. Στρατεύµατα από τη Νίκαια και τη Βουλγαρία κινήθηκαν τότε κατά της Κωνσταντινούπολης και την πολιόρκησαν, χωρίς όµως να πετύχουν την κατάληψή της. Θορυβηµένος από τις εξελίξεις ο πάπας Γρηγόριος Θ ( ), για να προστατεύσει τη Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, κάλεσε σε βοήθεια τους Ούγγρους, ενώ ταυτόχρονα αφόρισε τον Ιωάννη Β Ασάν. Το 1237 ο Ιωάννης πρόδωσε τους Βυζαντινούς συµµάχους του και υπέγραψε µία ακόµα συµµαχία µε τους Λατίνους της Κωνσταντινούπολης. Η αστάθεια στις επιλογές του µπορεί να εξηγηθεί από την ιστορική συγκυρία. Την εποχή αυτή ο Ασάν αφενός αντιµετώπιζε προβλήµατα στα βόρεια σύνορά του (καθώς στη Ρωσία είχαν κυριαρχήσει οι Μογγόλοι που έσπρωχναν τους βόρειους γείτονές του Κουµάνους προς τα νότια), αφετέρου γνώριζε ότι η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης θα ωφελούσε τη Νίκαια κυρίως και όχι τον ίδιο. Πάντως, η συνθήκη αυτή δεν τηρήθηκε για πολύ καθώς πολύ σύντοµα ο Ασάν ζήτησε ξανά τη συµµαχία του Βατάτζη. Λίγο αργότερα, στην προσπάθειά του να έχει έναν ακόµα σύµµαχο, ο Ιωάννης Ασάν απελευθέρωσε τον Θεόδωρο Κοµνηνό Δούκα της Ηπείρου, τον οποίο από την εποχή της Κλοκοτινίτζας (1230) κρατούσε αιχµάλωτο, του επέτρεψε να γυρίσει στη Θεσσαλονίκη και επιπλέον παντρεύτηκε την κόρη του Ειρήνη. Ο θάνατος του Ιωάννη Β Ασάν (1241) σηµατοδότησε και την παρακµή της Β Βουλγαρικής αυτοκρατορίας, η οποία στα χρόνια των διαδόχων του κατακλύστηκε πραγµατικά από τα πλήθη των Κου- µάνων που έφταναν στα βουλγαρικά εδάφη νικηµένοι από τους Μογγόλους. Οι Βυζαντινοί και η Σερβία των Μιλούτιν και Ντετσάνσκι (µέσα 13ου- µέσα 14ου αιώνα) Οι µεγάλες αλλαγές που συντελέστηκαν στα Βαλκάνια στο τέλος του 12ου και στις αρχές του 13ου αιώνα δεν επέτρεψαν στο Βυζάντιο να επιβάλει ξανά τον έλεγχό του στη Νωπογραφία µε παράσταση του προφήτη Ηλία, χρονολογούµενη

18 Σερβία. Η ίδρυση της νέας Βουλγαρικής αυτοκρατορίας µείωσε σηµαντικά τη δύναµη του Βυζαντίου, προσθέτοντας στην πλευρά του έναν ιδιαίτερα επικίνδυνο εχθρό, και απέκοψε τη Σερβία από τα βυζαντινά σύνορα, που παλαιότερα την περιέβαλλαν από τρεις µεριές καθώς περνούσαν µέσα από το Βελιγράδι, τη Ναϊσσό, τα Σκόπια και την Πριζρένη. Οι δύο χώρες είχαν τώρα κοινά σύνορα µόνο στον νότο, στην περιοχή της Μακεδονίας και της Αλβανίας, και αυτό έως το 1204, οπότε η βυζαντινή επικράτεια έπαψε να υφίσταται. Ύστερα από την παλινόρθωση του 1261, η Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ήταν αρκετά ισχυρή για να επιβάλει την εξουσία της στη Σερβία αντίθετα, χάνοντας όλο και περισσότερα εδάφη, αναγκάστηκε να υιοθετήσει αµυντική στάση. Όταν το 1228 ο Στέφανος Α εγκατέλειψε τον θρόνο της Σερβίας και έγινε µοναχός στη Σερβία, η ανικανότητα των διαδόχων του Στεφάνου και η αύξηση της δύναµης των ευγενών προκάλεσαν µία περίοδο εσωτερικών ταραχών. Η σύγχυση που επικράτησε καταλάγιασε κάπως το 1243, όταν στον θρόνο ανέβηκε ο Στέφανος Ούρεσις Α ( ), και τερµατίστηκε το 1282, όταν στον θρόνο ανέβηκε ο Στέφανος Ούρεσις Β Μιλούτιν. Στα χρόνια των διαδόχων του Στέφανου, παρά τις δυσκολίες που αντιµετώπιζε εντός και εκτός των συνόρων της, η Σερβία διήνυε περίοδο ανάπτυξης. Όµως, ιδιαίτερα από το 1282 και µετά, η δύναµη της εδραιώθηκε και η κυριαρχία της επεκτάθηκε σε όλη τη χερσόνησο του Αίµου. Στην ανάπτυξη αυτή της Σερβίας βοήθησε η µεγάλη κρίση την οποία περνούσε εκείνη την εποχή το Βυζάντιο σε κάθε επίπεδο αλλά και η εξασθένηση του βουλγαρικού κράτους. Έτσι η Σερβία, στα τέλη του 13ου και κατά τον 14ο αιώνα, έγινε το ισχυρότερο κράτος στη Βαλκανική χερσόνησο. Ο ικανότερος βασιλιάς της αυτήν την περίοδο ήταν ο Στέφανος Ούρεσις Β Μιλούτιν ( ). Ο Μιλούτιν, δευτερότοκος γιος του Στέφανου Ούρεση Α, ανέβηκε στον θρόνο της Σερβίας το 1282, αφήνοντας τον ανίκανο αδελφό του Δραγούτιν που παραιτήθηκε από το βασιλικό αξίωµα να διοικεί το βορειοδυτικό τµήµα της χώρας. Ο Μιλούτιν, αν και συγγένευε µε τους Βυζαντινούς, καθώς είχε λάβει ως γυναίκα του σε πρώτο γάµο την κόρη του Ιωάννη Α Δούκα, ηµιανεξάρτητου ηγεµόνα της Θεσσαλίας, ακολούθησε αντιβυζαντινή πολιτική και µέσα σε λίγα χρόνια κατόρθωσε να προσαρτήσει στη Σερβία ολόκληρη τη βόρεια Μακεδονία, τα Σκόπια αλλά και το Δυρράχιο. Για µεγάλο χρονικό διάστηµα το Βυζάντιο αρνήθηκε να παραδεχτεί ότι είχε χάσει οριστικά αυτό το κοµµάτι της επικράτειάς του. Όταν όµως απέτυχαν και οι τελευταίες απόπειρες να αποµακρύ- Τα Εισόδια της Θεοτόκου τοιχογραφία ( ) από τον ναό

19 νει τους Σέρβους και ηττήθηκε επανειληµµένα, αναγκάστηκε να ζητήσει ειρήνη. Οι διαπραγµατεύσεις αλλά και η ίδια η ειρήνη φανέρωναν την αλλαγή στις σχέσεις των δύο χωρών και την ανατροπή των παραδοσιακών ισορροπιών στα Βαλκάνια. Ο απε- Ο Στέφανος Ούρεσις Α και η ανάπτυξη της Σερβίας Το 1243 ο γιος του Στέφανου Α, Ούρεσις Α, ανέλαβε την εξουσία της Σερβίας αντικαθιστώντας στον θρόνο τον αδελφό του Βλαδισλάβο ( ). Η περίοδος της βασιλείας του ήταν ταυτόχρονα εποχή ανάπτυξης αλλά και πολέµων και υποχωρήσεων. Το 1257 ο Σέρβος ηγεµόνας αναγκάστηκε να αντιµετωπίσει τους Βουλγάρους που απειλούσαν τα εδάφη του, ενώ στη συνέχεια υποχρεώθηκε να ενταχθεί στη συµµαχία του Μαµφρέδου της Σικελίας µε τον Μιχαήλ Β Άγγελο Κοµνηνό Δούκα, δεσπότη της Ηπείρου ( /8 ή 1271), κατά του αυτοκράτορα της Νίκαιας. Το 1258 τα στρατεύµατα του Ούρεση και των συµµάχων του εισέβαλαν στη Μακεδονία και κατέλαβαν τα Σκόπια και τον Πρίλαπο. Το 1259 οι συµµαχικές δυνάµεις ηττήθηκαν από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο στην Πελαγονία και ο Ούρεσις έχασε τα εδάφη που είχε κατακτήσει τα προηγούµενα χρόνια. Στον βορρά ο Σέρβος ηγεµόνας έπρεπε να αντιµετωπίσει τους Ούγγρους και το 1268, µετά από έναν αποτυχηµένο πόλεµο, αναγκάστηκε να συνάψει µε τους Ούγγρους συνθήκη ειρήνης η οποία επισφραγίστηκε µε µια επιγαµία: ο µεγαλύτερος γιος του Ούρεση, Δραγούτιν, παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Καταλίνα, κόρη του βασιλιά Στέφανου Ε ( ). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ούρεση Α η Σερβία ισχυροποιήθηκε οικονοµικά και έγινε µία σηµαντική δύναµη στα Βαλκάνια. Χρησιµοποιώντας Σάξονες µεταλλωρύχους ο Σέρβος ηγεµόνας άνοιξε πλούσια ορυχεία αργύρου, χρυσού, χαλκού και σιδήρου δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι ο Ούρεσις Α είναι ο πρώτος Σέρβος βασιλιάς που έκοψε ασηµένιο νόµισµα. Η ανάπτυξη της µεταλλουργίας ενίσχυσε το εµπόριο των παράλιων πόλεων της Σερβίας φέρνοντας µεγάλα κέρδη στο βασίλειο. Στο τέλος της βασιλείας του ο Ούρεσις ήρθε σε σύγκρουση µε τον γιο του ο οποίος ήθελε να αναµειχθεί ενεργά στη διακυβέρνηση του κράτους. Όταν ο Ούρεσις δεν δέχθηκε τις απαιτήσεις του Δραγούτιν, ο νέος στασίασε και µε τη βοήθεια του ουγγρικού στρατού συγκρούστηκε µε τον πατέρα του. Το 1276, και αφού ηττήθηκε, ο Ούρεσις Α παραιτήθηκε από τον θρόνο, ενώ την ίδια χρονιά πέθανε. Ο Άγιος Ιάκωβος ο Πέρσης τοιχογραφία, στον ναό του Αγίου

20 σταλµένος του Βυζαντίου Θεόδωρος Μετοχίτης αναγκάστηκε να έρθει πέντε φορές στη σερβική Αυλή για να πετύχει τη σύναψη της συνθήκης. Με τη συνθήκη αυτή ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος ( ) έδινε στον Μιλούτιν για γυναίκα την πεντάχρονη κόρη του Σιµωνίδα και του παραχωρούσε ως προίκα τις βυζαντινές πόλεις που αυτός είχε ήδη καταλάβει (1299). Για τα επόµενα είκοσι χρόνια η επιρροή του Βυζαντίου ήταν εµφανής στη Σερβία: η βυζαντινή τέχνη και η παιδεία διαδόθηκαν σε ολόκληρη τη χώρα ενώ οι διοικητικοί θεσµοί και η οργάνωση του κράτους ακολούθησαν σε µεγάλο βαθµό τα βυζαντινά πρότυπα. Ακολουθώντας το βυζαντινό παράδειγµα, ο Μιλούτιν βοήθησε την Εκκλησία της Σερβίας ιδρύοντας µονές και ναούς και κάνοντας δωρεές σε εκκλησιαστικά ιδρύµατα µέσα και έξω από την επικράτειά του. Με τη βοήθεια των Βυζαντινών ο Μιλούτιν αντιµετώπισε διάφορα δυναστικά προβλήµατα που του δηµιούργησαν ο αδελφός του Δραγούτιν και, το 1314, ο γιος του Στέφανος Ούρεσις ο Γ Ντετσάνσκι, που ως «µικρός Η Σιµωνίδα και το παρασκήνιο των γάµων µε τον Μιλούτιν (1299) Η Σιµωνίδα γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1294 και ήταν κόρη του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β Παλαιολόγου και της Ειρήνης Γιολάντας της Μοµφερατικής. Η απόφαση να δοθεί ως νύφη στον ενήλικα Μιλούτιν, που παντρευόταν για τέταρτη φορά, δεν έγινε µε ευχαρίστηση δεκτή από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος όµως ήταν σε δύσκολη θέση και αναγκάστηκε να ολοκληρώσει το συνοικέσιο. Η αρχική πρόθεση του αυτοκράτορα ήταν να δώσει για σύζυγο στον Μιλούτιν την αδελφή του Ευδοκία, χήρα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β Μεγαλοκοµνηνού της Τραπεζούντας, αλλά εκείνη αρνήθηκε κατηγορηµατικά και έτσι ο αυτοκράτορας δεν είχε άλλη επιλογή. Άλλωστε ο Μιλούτιν που θεωρούσε µεγάλη τιµή να παντρευτεί µία Βυζαντινή πορφυρογέννητη πριγκίπισσα είχε ήδη µπει στη διαδικασία να χωρίσει τη Βουλγάρα τρίτη σύζυγό του, την κόρη του Βούλγαρου βασιλιά Γεωργίου Τερτέρη, δηµιουργώντας πολιτικό πρόβληµα στη Σερβία. Ο γάµος έγινε στη Θεσσαλονίκη και τον Απρίλιο του 1299 η Σιµωνίδα έφυγε για τη Σερβία. Η Βυζαντινή πριγκίπισσα που, σύµφωνα µε τις πηγές, δεν έζησε πολύ ευχάριστες στιγµές στη Σερβία, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη µετά τον θάνατο του Μιλούτιν, το 1321, και έγινε µοναχή στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός της Αγίας Τριάδας στην Σοπότσανη απετέλεσε βασι-

21 βασιλεύς», διοικούσε τη Ζέτα. Ο Μιλούτιν µε τη βοήθεια των Βυζαντινών τον συνέλαβε, τον µισοτύφλωσε και τον έστειλε εξόριστο µαζί µε την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί έµεινε για επτά χρόνια κοντά στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο. Πριν ο Μιλούτιν πεθάνει του επέτρεψε να επιστρέψει στη Σερβία. Μετά τον θάνατο του Μιλούτιν, τον Οκτώβριο του 1321, στη Σερβία προέκυψε θέµα διαδοχής. Από τους τρεις διεκδικητές που οικειοποιήθηκαν τον βασιλικό τίτλο και έριζαν µεταξύ τους επικράτησε τελικά ο Στέφανος Γ Ούρεσις Ντετσάνσκι ( ), ο γιος του Μιλούτιν, µε το µέρος του οποίου είχαν ταχθεί οι περισσότεροι Σέρβοι ευγενείς. Ο Ούρεσις ανέτρεψε τον εξάδελφό του Βλαδίσλαο, αλλά και τον αδερφό του Κωνσταντίνο, τον οποίο ο πατέρας του είχε ονοµάσει διάδοχο πριν πεθάνει. Στη διάρκεια του εµφύλιου πολέµου που ξέσπασε λίγα χρόνια αργότερα στο Βυζάντιο ανάµεσα στους δύο Ανδρονίκους, ο Στέφανος τάχθηκε ενεργά στο πλευρό του γέρου αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β, τον οποίο γνώριζε καλά από τα χρόνια της εξορίας. Ταυτόχρονα βρήκε την ευκαιρία να επεκτείνει τα εδάφη του στη Μακεδονία καθώς ο αυτοκράτορας για να τον ευχαριστήσει για τη βοήθεια του έδωσε εδάφη κοντά στον Πρόσακο. Έτσι, όταν ο Ανδρόνικος Γ κέρδισε τελικά τον θρόνο του Βυζαντίου, συµµάχησε, το 1330, µε τον Βούλγαρο βασιλέα Μιχαήλ Γ Σισµάν ενάντια στη Σερβία. Ο Βούλγαρος ηγεµόνας άρχισε πρώτος τις εχθροπραξίες µε µία επιδροµή στη σερβική επικράτεια, όµως ο στρατός του ηττήθηκε. Ο Μιχαήλ σκοτώθηκε κατά την υποχώρηση και οι Βούλγαροι υποχρεώθηκαν να συνάψουν ειρήνη. Ύστερα από την ήττα, ο βυζαντινός στρατός, που στο µεταξύ είχε αρχίσει να εισδύει στη Σερβία από τον νότο µε αρχηγό τον ίδιο τον Ανδρόνικο Γ, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την προσπάθεια. Όµως ο Στέφανος δεν χάρηκε για πολύ καθώς οι ευγενείς, δυσαρεστηµένοι που ο βασιλιάς τους δεν είχε κατορθώσει να ωφεληθεί περισσότερο από τη µάχη συµµάχησαν µε τον γιο του Στέφανο Δουσάν και επαναστάτησαν εναντίον του. Ο Στέφανος Ούρεσις Γ Ντετσάνσκι εκθρονίστηκε και τον Δεκέµβριο του 1331 την εξουσία των Σέρβων ανέλαβε ο γιος του Στέφανος Ούρεσις Δ Δουσάν ( ). Η Βουλγαρική αυτοκρατορία σε παρακµή ( ) Την παρακµή της Βουλγαρίας µετά τον θάνατο του Ιωάννη Β Ασάν επιτάχυναν προβλήµατα εντός και εκτός των συνόρων. Η Βουλγαρία αναγκάστηκε να παραιτηθεί από Κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, παρά την αποκοπή Ανάγλυφη λεπτοµέρεια της Παρθένου µε τον Ιησού, από

22 τον ρόλο του διεκδικητή της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης και ταυτόχρονα κινδύνεψε να χάσει την ανεξαρτησία της. Ύστερα από την εισβολή των Μογγόλων, που πέρασαν τα σύνορα της Ουγγαρίας και σάρωσαν τη Βουλγαρία, η χώρα έγινε φόρου υποτελής στους Ασιάτες κατακτητές. Καθώς η Βουλγαρία βρισκόταν σε αδύναµη κατάσταση, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης της Νίκαιας βρήκε την ευκαιρία να κηρύξει τον πόλεµο ενάντια στον νεαρό Μιχαήλ Ασάν ( ) και να καταλάβει τις περιοχές γύρω από τις Σέρρες, το Μελένικο, την Αδριανούπολη, τη Ροδόπη και το τµήµα της Μακεδονίας που βρίσκεται ανατολικά από τον ποταµό Αξιό, ενώ οι Ηπειρώτες κατέλαβαν τη δυτική Μακεδονία και την Αλβανία. Έτσι χάθηκε το µεγαλύτερο µέρος από τα εδάφη που είχαν κερδίσει οι Βούλγαροι την εποχή του Ιωάννη Ασάν Β. Οι προσπάθειες των Βουλγάρων, µετά τον θάνατο του Βατάτζη (1254), να ανακτήσουν αυτές τις περιοχές κατέληξαν σε Οι Μογγόλοι στα Βαλκάνια και οι σχέσεις τους µε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία Οι Μουγούλιοι ή Τάταροι των βυζαντινών πηγών υπό την ηγεσία του Τζένγκις Χαν και των διαδόχων του δηµιούργησαν µία τεράστια αυτοκρατορία που ξεκινούσε από τη Βαλτική και έφθανε έως τον Ειρηνικό ωκεανό. Στα δυτικά αυτού του µεγάλου κράτους δύο τµήµατα ξεχώρισαν, εκείνο της λεγόµενης «Χρυσής Ορδής» µε κέντρο τον Βόλγα και η αυτοκρατορία των Ιλχανιδών στην περιοχή της Περσίας. Το 1223 οι Μογγόλοι νίκησαν τους Κουµάνους και τους ανάγκασαν να βρουν καταφύγιο στη Βαλκανική. Γύρω στο 1240 οι Μογγόλοι κατέκτησαν τη Ρωσία του Κιέβου και κατέβηκαν νοτιότερα στη Δοβρουτσά. Στα 1258 οι Μογγόλοι κατέλαβαν τη Βαγδάτη αλλά αναχαιτίστηκαν τελικά από τους Μαµελούκους το Στην Ανατολία η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας αναγκάστηκε να γίνει φόρου υποτελής τους. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας πολέµησε τους Μογγόλους σε συµµαχία µε τους Σελτζούκους Τούρκους του Ικονίου, αλλά µετά την ήττα των τελευταίων στο Κιοσέ Νταγ αναγκάστηκε να συνάψει µαζί τους φιλικές σχέσεις. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την ανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι Βυζαντινοί προσπαθούσαν να έχουν καλές σχέσεις µε τους Μογγόλους διάφορες Βυζαντινές πριγκίπισσες δόθηκαν ως νύφες σε Μογγόλους για να εξασφαλιστεί µια συµµαχία. Το 1265 Φορητή εικόνα του ύστερου 13ου αιώνα από τη Σερβία, µε