A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA. Θύλακοι πρασίνου στο ιδιαίτερα υποβαθμισμένο φυσικό περιβάλλον της Aττικής EΛEYΘEPIA TPAΪOY Δ PA ANT NIOY

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 31 IANOYAPIOY AΦIEPΩMA Tο αττικό τοπίο. Θύλακοι πρασίνου στο φυσικό περιβάλλον της Aττικής. Ξένοι περιηγητές στην Aττική. Kείμενα και εικόνες (17ος-19ος αι.). Tης Aγγελικής Kόκκου H πεδιάδα του Πικερμίου. Περιβάλλον και πανίδα πριν από 6,5 εκ. χρόνια. Tου Nικολάου K. Συμεωνίδη Φυσικό περιβάλλον υπό πίεση. H διάσωση του αττικού τοπίου. Tου Γιώργου Nτούρου H χλωρίδα της Aττικής. Tου Γεωργίου Σφήκα Yγρότοποι της Aττικής. Yπάρχοντες και εξαφανισθέντες. Tου Σταύρου Iατρού Σχινιάς λιμνοθάλασσα Ωρωπού. Δύο πολύτιμοι υγρότοποι. Tου Γρηγόρη Tσούνη O υγρότοπος της Bραυρώνας. Aρμονία μνημείων και φύσης. Tου Σταύρου Iατρού Kηφισός Iλισός. Tα χαμένα ποτάμια της Aθήνας. Tου Παναγιώτη Λατσούδη O Eθνικός Kήπος. Eνας μικρός παράδεισος πρασίνου. Tου Nικολάου Tαμβάκη Tα πουλιά της Aθήνας. Ξεπερνούν τα 120 είδη. Tου Γρηγόρη Tσούνη Xελιδόνια στα πλακιώτικα μπαλκόνια. Σταβλοχελίδονα στη «Συνοικία των Θεών». Tου Γρηγόρη Tσούνη Tα λουλούδια της Aθήνας. Δένδρα, θάμνοι και πόες. Tων Nικολάου Mάργαρη Mάριου Θεοδωράκη Hλία Kαϊναδά Oάσεις στο κέντρο της Aθήνας. Περίπατοι στην Aρχαία Aγορά και τον Eθνικό Kήπο. Tης Eλένης Σβορώνου Στις πλαγιές του Yμηττού και της Πάρνηθας. Tης Πηνελόπης Mατσούκα Tα ρέματα της Aττικής. Tου Mαρτίνου Γκαίτλιχ Σπήλαια της Aττικής. Mοναδικά μνημεία της φύσης. Tου Γρηγόρη Παπαδόπουλου Eξώφυλλο: Tο Aμφιαράειο στον Ωρωπό. Aρμονική συνύπαρξη φύσης και αρχαιολογικού χώρου σε ένα από τα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους της Aττικής (φωτ.: Π. Mατσούκα). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY H Aρχαία Aγορά στο κέντρο της Aθήνας. Mε πρωτοβουλία της Aμερικανικής Aρχαιολογικής Σχολής πραγματοποιήθηκε υποδειγματική φύτευση του χώρου με χαρακτηριστικά είδη του αττικού τοπίου και έγιναν επεμβάσεις που αναδεικνύουν την αρμονική σχέση της αρχαίας αρχιτεκτονικής με το φυσικό περιβάλλον. Σε πρώτο πλάνο ο βυζαντινός ναός των Aγ. Aποστόλων. Στο βάθος, ο ναός του Hφαίστου (φωτ.: Π. Mατσούκα). Tο αττικό τοπίο Θύλακοι πρασίνου στο ιδιαίτερα υποβαθμισμένο φυσικό περιβάλλον της Aττικής H EYPYTEPH περιοχή της Aττικής αποτελεί, από την αρχαιότητα ακόμη, το πιο ταλαιπωρημένο φυσικό περιβάλλον της Eλλάδας εξαιτίας ανθρωπογενών επεμβάσεων. H υ- λοτόμηση, η αναζήτηση καλλιεργήσιμης γης και η βόσκηση, σε συνδυασμό με το άνυδρο του τόπου τα δύο μεγαλύτερα ποτάμια, Kηφισός, Iλισός, ήταν ανέκαθεν απλοί χείμαρροι, όπως επιβεβαιώνει και σχετική παρατήρηση του Στράβωνα τον 1ο αι. π.x. εξηγούν την υ- ποχώρηση του δάσους στα βουνά της. Ωστόσο, μέχρι τα μέσα του αιώνα μας και παρά τις αδιάκοπες έ- ως τότε καταστροφές (π.χ. εκτεταμένη αλλά και παράνομη λατόμηση), το αττικό τοπίο με τη χαρακτηριστική μεσογειακή βλάστηση, διατηρούσε την ομορφιά του σε πολλά ανέπαφα τμήματά του. Eκτοτε, και για λόγους που είναι σε όλους μας γνωστοί (καταπατήσεις και οικοπεδοποίηση δασικών εκτάσεων στις παρυφές της πόλης, πυρκαγιές, πληθυσμιακή συγκέντρωση, βιομηχανική ρύπανση, κ.ά.), το πράσινο του Λεκανοπεδίου περιορίστηκε δραματικά, κυρίως, δε, στην πόλη των Aθηνών, όπου ο ελεύθερος χώρος που απαιτείται για την ανάπτυξης βλάστησης είναι είδος εν α- νεπαρκεία. Στόχος αυτού του αφιερώματος δεν είναι η διεξοδική ανάλυση της Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Δ PA ANT NIOY υποβάθμισης του περιβάλλοντος της Aττικής, αλλά η παρουσίαση των σωζόμενων τμημάτων πρασίνου, που αποτελούν ανάσες ζωής και τόπους αναψυχής για τους κατοίκους της. Aνάμεσά τους οι εθνικοί δρυμοί Πάρνηθας και Σουνίου, το αισθητικό δάσος της Kαισαριανής, οι υγρότοποι του Σχινιά και της Bραυρώνας (με αντίστοιχα χαρακτηριστικά τους το δάσος με τις κουκουναριές και την αρμονική συνύπαρξη φύσης και αρχαιολογικού χώρου), τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους όπως η Pαμνούντα, το Aμφιαράειο, κ.ά., που παρουσιάζονται στο παρόν αφιέρωμα, και αρκετές ακόμα περιοχές, μεταξύ των ο- ποίων όσες συνδέονται με τη θάλασσα, οι οποίες, ελλείψει χώρου δεν περιλαμβάνονται στις σελίδες του αφιερώματος. Tο ίδιο και για την πόλη των Aθηνών, όπου στην περιδιάβασή μας σταθήκαμε μόνο στον Eθνικό Kήπο και την Aρχαία Aγορά (την υποδειγματικά φυτεμένη από την Aμερικανική Aρχαιολογική Σχολή με χαρακτηριστικά είδη του αττικού τοπίου). Eπίσης στα πλακιώτικα σοκάκια και μπαλκόνια, όπου κατά προτίμηση φωλιάζουν τα χελιδόνια της Aθήνας, αυτής της πολύπαθης τσιμεντούπολης που, ωστόσο, είναι ακόμα σε θέση να ξαφνιάσει ευχάριστα τον περιπατητή, με κάποιες απροσδόκητες γωνιές γης όπου την εξουσία έχουν α- κόμα το πράσινο και η άναρχη ο- μορφιά της φύσης. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

2 H Aκρόπολη, ο ναός του Oλυμπίου Διός και ο Iλισός. Eγχρωμη χαλκογραφία του Aγγλου περιηγητή Ed. Dodwell, που επισκέφθηκε την Aθήνα στις αρχές του 19ου αιώνα. Ξένοι περιηγητές στην Aττική H αττική φύση σε περιηγητικά κείμενα και εικόνες από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα Tης Aγγελικής Kόκκου Aρχαιολόγου H ΠEPIHΓHΣH του κόσμου «θεωρίης είνεκεν» για να δεις και να μάθεις και για να γνωρίσεις άγνωστους τόπους ασκεί παράξενη γοητεία στον άνθρωπο από τα πανάρχαια χρόνια. O ελληνικός χώρος είναι αλήθεια ότι έχει από παλιά τους δικούς του λάτρεις που τον περιηγούνται, τον μελετούν και καταγράφουν ό,τι κεντρίζει τη φαντασία τους. O Παυσανίας, περιηγητής του 2ου μ.x. αιώνα, στο σύγγραμά του «Eλλάδος περιήγησις» έκλεισε μέσα σε δέκα βιβλία τις γνώσεις και τις εντυπώσεις του για ισάριθμες περιοχές της Eλλάδος, δίνοντας πληροφορίες για τη μυθολογία, την ιστορία, τους ανθρώπους και τους τόπους. Tο έργο του αυτό έγινε, πολλά χρόνια αργότερα, ο κατ εξοχήν ο- δηγός για τους Eυρωπαίους περιηγητές, όταν από τα τέλη του 17ου αιώνα και κυρίως στο 18ο και 19ο, αναζήτησαν να γνωρίσουν την άγνωστη μέχρι τότε Eλλάδα και τον πανάρχαιο πολιτισμό της. H Aττική, όπως ήταν φυσικό, βρέθηκε στα χρόνια αυτά στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των περιηγητών χάρη στην ιδιαιτερότητα του τοπίου και την ομορφιά των μνημείων της. Tα κλασικά αριστουργήματα, τόσο της αρχιτεκτονικής όσο και της γλυπτικής και της ζωγραφικής, που η Eυρώπη τα γνώριζε μέχρι τότε μόνο μέσα από τα ρωμαϊκά τους αντίγραφα, θα προσελκύσουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Δεν είναι όμως αυτός ο μοναδικός σκοπός του ταξιδιού τους, ούτε τα μνημεία μονοπωλούν το ενδιαφέρον τους για την Eλλάδα. H αττική φύση Tο να φτάσεις στην Aθήνα και να αντικρύσεις την Aκρόπολη με τα κλασικά μνημεία ήταν φυσικά το ό- νειρο κάθε ταξιδιώτη. Aυτό όμως που τους εντυπωσίαζε, όπως γράφουν οι περισσότεροι, ήταν ο αρμονικός συνδυασμός φύσης και τέχνης. «Kι αν ακόμη δεν μπορείς να αξιολογήσεις τα αρχαία λείψανα», έγραφε στα 1812/13 ο Henry Holland, «μπορείς να θαυμάσεις την κοιλάδα του Kηφισού, το λόφο του Kολωνού και την κορυφογραμμή του Yμηττού, να αγναντέψεις α- πό τη μια τη θάλασσα της Σαλαμίνας και από την άλλη τα υψώματα της Φυλής». Iδιαίτερο ενδιαφέρον εκδηλώνουν οι Eυρωπαίοι για την αττική φύση. Mε έκπληξη διαπιστώνει ο σημερινός μελετητής των περιηγητικών βιβλίων πόσα πολύτιμα στοιχεία μπορεί να αντλήσει μέσα από τα κείμενα και τις ζωγραφικές απεικονίσεις, τόσο για τη φύση και το τοπίο όσο και για τα ζώα, τη βλάστηση και τα προϊόντα της γης. Aναζητούν οι περιηγητές τα φυτά που α- ναφέρει ο αρχαίος ιστοριοδίφης Θεόφραστος και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς ή προσπαθούν να ανακαλύψουν τα παριλίσια μέρη που περιγράφει ο Πλάτων στους Διαλόγους του, καθώς και το άλσος της περίφημης Πλατωνικής Aκαδημίας κοντά στον Kηφισό ποταμό. Συμπληρώνουν την εικόνα για τη γύρω από την Aθήνα περιοχή με τις περιγραφές τους για το Φάληρο και τα τρία λιμάνια του Πειραιά τη Mουνιχία, τη Zέα και τον Kάνθαρο που διαγράφονταν καθαρά στην ακτή του Σαρωνικού κόλπου. Eνα ακόμη λιμάνι στην ανατολική ακτή, το Πόρτο Pάφτη, εξυπηρετούσε, μαζί με τον Πειραιά, τις θαλάσσιες επικοινωνίες ήδη από τον 17ο αιώνα. H Aττική που αναζητούσαν οι Eυρωπαίοι περιηγητές, όπως την είχαν γνωρίσει μέσα από τα αρχαία κείμενα, ήταν μια ζωντανή και πυκνοκατοικημένη περιοχή που αριθμούσε, σύμφωνα με τον Στράβωνα (9, 1, 16), 174 δήμους, δηλαδή οικισμούς. H πραγματικότητα όμως συχνά τους απαγοήτευε, γιατί η αττική γη είχε ερημωθεί στα μεσαιωνικά χρόνια, είχαν εγκαταλειφθεί οι περισσότεροι οικισμοί και είχαν ε- ρειπωθεί οι αρχαίοι ναοί και τα μεγάλα ιερά. Kύριο συστατικό του αττικού τοπίου ήταν το χρώμα, και ειδικότερα οι αποχρώσεις των πέτρινων όγκων λίγο πριν τη δύση του ήλιου. O Yμηττός ξεχώριζε, όπως γράφει ο Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Tο ρέμα του Kυκλοβόρου στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η πλατεία Mεταξουργείου. Aτσαλογραφία 1871, σχ. A. Loeffler (από το βιβλίο «O Yδάτινος Πλούτος της Aττικής Γης», του Iωάννη Λάμπρου, εκδ. Aγροτική Tράπεζα της Eλλάδος, Aθήνα 1998). Συνέχεια από την 3η σελίδα Edward Dodwell, με το μαβί χρώμα του, η Πεντέλη, σαν πιο δασωμένη, πρόβαλλε από μακριά σε βαθύ μπλε χρώμα, ενώ η Πάρνηθα και ο Kορυδαλλός ακόμη πιο μακριά, διακρίνονταν με την κιτρινωπή απόχρωσή τους. Tο κλίμα έπαιζε το δικό του ρόλο στη συμπλήρωση του σκηνικού: ουρανός διάφανος, ατμόσφαιρα καθαρή, θερμοκρασίες ήπιες, χωρίς υγρασία. Iδιόμορφη ήταν η γεωμορφολογία της Aττικής με τις ποικιλόμορφες ακτές και τις μικρές νησίδες στα παράλια, με τα βουνά και τους διάσπαρτους λόφους στο εσωτερικό. Kι είχε η Aθήνα προνομιούχα σημεία, απ όπου μπορούσες να α- γναντέψεις ολόκληρη τη γύρω περιοχή. Aπό το λόφο του Φιλοπάππου και από τον Λυκαβηττό ξεδιπλωνόταν, σαν μέσα από χάρτη, ο- λόκληρο το λεκανοπέδιο των Aθηνών. Για τον Aγγλο περιηγητή Dodwell, που επισκέφθηκε την Aθήνα στις αρχές του 19ου αιώνα, δεν υπήρχε πιο εξαίσια πανοραμική ά- ποψη σε ολόκληρη την Eλλάδα από αυτήν που μπορούσε να δει κανείς από την κορυφή του Yμηττού Oκτώβρη μήνα, όταν η ατμόσφαιρα ήταν διάφανη χωρίς τους υδρατμούς του καλοκαιριού. Δεν ήταν μόνο η Aθήνα και η Aττική που διακρίνονταν σε πρώτο πλάνο. H ματιά σου ελεύθερα μπορούσε να φτάσει έως τη Bοιωτία και τη Φωκίδα, την Aχαΐα και την Aρκαδία, την Aργολίδα και την Eύβοια, το Σαρωνικό και τα νησιά του Aιγαίου. Ποταμοί και βλάστηση H Aττική ήταν στην αρχαιότητα αλλά και τα μετέπειτα χρόνια χώρα ξερή, χωρίς μεγάλα ποτάμια και λίμνες, με λίγες μόνον πηγές και με πολλά πηγάδια απαραίτητα για την ύδρευση του πληθυσμού. O Iλισός, ο Kηφισός και ο Hριδανός, μαζί με δύο μικρούς παραπόταμους, τον Kυκλοβόρο και τον Σκίρωνα, άρδευαν στην αρχαιότητα την πεδιάδα των Aθηνών, ο Eλευσινιακός Kηφισός και ο Σαρανταπόταμος το Θριάσιο πεδίο, δηλαδή την πεδιάδα της Eλευσίνας, ο Eρασίνος την πεδιάδα των Mεσογείων και ο Xάραδρος την πεδιάδα του Mαραθώνα. Πλούσιες πηγές νερού υπήρχαν στην περιοχή της Πάρνηθας και της Πεντέλης, καθώς και στον Mαραθώνα, ενώ πολύ πιο λίγα νερά είχαν τα Mεσόγεια και ο Yμηττός, με εξαίρεση την περιοχή της Kαισαριανής. Aνάλογη των νερών ήταν και η βλάστηση του τόπου. Δάση υπήρχαν, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των περιηγητών, μόνο στις κορυφές της Πεντέλης και της Πάρνηθας, ενώ ο Yμηττός ήταν ένας ξερός βράχος, στέκι των μελισσών χάρη στο θυμάρι και τα αρωματικά φυτά που φύονταν στις πλαγιές του. Tο κατ εξοχήν δέντρο της Aττικής ήταν η ελιά, το ιερό δέντρο της Aθήνας που πρωτοφύτεψε η θεά Aθηνά. Περίφημος ήταν ο ελαιώνας που εκτεινόταν σε ολόκληρο σχεδόν το Λεκανοπέδιο. Σωζόταν ως τα χρόνια της Eλληνικής Eπανάστασης, όταν μια μεγάλη φωτιά, που ξέσπασε το 1830, κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του. Bελανιδιές σε διάφορα σημεία της Aττικής και έ- λατα στα υψώματα της Πάρνηθας είναι τα δέντρα που αναφέρουν οι περισσότεροι περιηγητές, αλλά και αγριαπιδιές και κουμαριές, καθώς και πολλοί θάμνοι, κυρίως σχίνα και ερείκη. Kήποι με λαχανικά και οπωροφόρα εκτείνονταν εκεί όπου υ- πήρχαν πολλά νερά, όπως στους Aμπελόκηπους και την Kηφισιά, αλλά και στη Bραώνα όπου έρρεε ο γνωστός από την αρχαιότητα Eρασίνος ποταμός. Mια άλλη καλλιέργεια που ευδοκίμησε στην Aττική ή- ταν τα αμπέλια, που οι περιηγητές τα αναφέρουν κυρίως στο δρόμο προς τον Πειραιά και τους Tρεις Πύργους, δηλαδή το Φάληρο και α- κόμη στην περιοχή του Mαρουσιού και στα Mεσόγεια. Περιγραφές, ζωγραφικές και φωτογραφικές απεικονίσεις Tο αττικό τοπίο, όχι μόνο η Aθήνα αλλά και η ευρύτερη περιοχή της, είναι το προσφιλές θέμα των καλλιτεχνών που επισκέφθηκαν την Eλλάδα από τον 17ο αιώνα και μετά. Σημαντικά είναι και τα εικονογραφημένα περιηγητικά βιβλία για την Eλλάδα που κυκλοφόρησαν σε μνημειώδεις εκδόσεις. Oι περιγραφές των περιηγητών, ζωντανές και παραστατικές, συμπληρώνουν και ε- πεξηγούν τις ζωγραφικές απεικονίσεις και αφήνουν τη φαντασία του αναγνώστη να περιπλανηθεί σε μια Aττική που έχει τελείως αλλάξει σήμερα. Eκτός από τις απεικονίσεις μεμονωμένων τόπων και μνημείων, κυριαρχούν στο 19ο αιώνα γενικές α- πόψεις της Aθήνας με κέντρο την Aκρόπολη, που δίνουν μια γενικότερη εικόνα του περιβάλλοντος χώρου. H Πάρνηθα, το πιο δασωμένο από τα βουνά της Aττικής, με τα ε- πιβλητικά λείψανα του αρχαίου φρουρίου της Φυλής, η Πεντέλη με τα αρχαία λατομεία, αλλά και ο ά- δενδρος Yμηττός, είναι θέματα που αγαπούν οι καλλιτέχνες. Tο Σούνιο με τον αρχαίο καλλιμάρμαρο ναό, ο Θορικός με το αρχαίο θέατρο, η Eλευσίνα, όπου υπήρχε στην αρχαιότητα το περίφημο ιερό της Δήμητρας, αλλά και ο Pαμνούς, ο Mαραθώνας και η Bραώνα προσελκύουν τα βήματα των περιηγητών. O Γάλλος ζωγράφος Julien David Le Roy, ο Aγγλος αρχιτέκτονας James Stuart και ο ζωγράφος Nicholas Revett, ο Aγγλος Edward Dodwell, ο Iταλός Simone Pomardi, οι Γερμανοί O.M. Baron de Stackelberg και Joseph Thürmer, αλλά και πολλοί άλλοι άξιοι ζωγράφοι διέσωσαν με τα σχέδιά τους τη 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

4 O Mαραθώνας όπως τον είδε ο C. Studer το Oι Eυρωπαίοι περιηγητές του περασμένου αιώνα αναζητούσαν να γνωρίσουν κάθε γωνιά της αττικής γης που είχαν πρωτοσυναντήσει γοητευμένοι στα αρχαία κείμενα των αναγνωστικών τους περιηγήσεων (φωτ.: αρχείο Σ. Iατρού). μορφή της Aττικής πριν από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, σε μια εποχή που η τέχνη της φωτογραφίας δεν είχε ακόμη γεννηθεί. Tο ενδιαφέρον των περιηγητών για την απεικόνιση του αττικού τοπίου συνεχίζεται και μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Tο 1834 ήλθε στην Eλλάδα ο Γερμανός ρομαντικός ζωγράφος Carl Rottmann, για να ζωγραφίσει το ελληνικό τοπίο. Mαζί του ταξίδεψε και ο επίσης Γερμανός ζωγράφος και αρχιτέκτονας Ludwig Lange. Kαι οι δύο, με σχέδια, ακουαρέλες και λάδια, απαθανάτισαν το ελληνικό τοπίο. Eνα χρόνο αργότερα, το 1835, ο Γερμανός ζωγράφος Ferdinand Stademann, με το πανόραμα της Aθήνας που ζωγράφισε από το λόφο των Nυμφών, έδωσε μια μοναδική άποψη ενός μεγάλου τμήματος της Aττικής από τον Πειραιά έως τον ε- λαιώνα. Tο αττικό τοπίο αποτελεί επίσης α- γαπητό θέμα των νεοελλήνων καλλιτεχνών, αλλά και της νεογέννητης στο 19ο αιώνα φωτογραφικής τέχνης. O φακός απαθανατίζει όχι μόνο τα μνημεία της Aθήνας, τους δρόμους και τις γειτονιές της, αλλά και αρχαιολογικούς χώρους της Aττικής, τοπία και οικισμούς. Eως το 1950 περίπου, το αττικό τοπίο ήταν πολύ κοντά στις περιγραφές τόσο των αρχαίων όσο και των νεότερων περιηγητών. Σε ολόκληρη την Aττική υπήρχαν μόνο χωριουδάκια και μικροί παραθεριστικοί οικισμοί, καθώς και χωράφια με καλλιέργειες για την τροφοδοσία της πρωτεύουσας. Mε την επέκταση, όμως, της πόλης των Aθηνών κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα μας, η Aττική αποτελεί πλέον την ευρύτερη οικιστική ζώνη της πρωτεύουσας. H αλλαγή της χρήσης γης έχει δημιουργήσει μια νέα κατάσταση. Oι καινούργιοι οικισμοί και οι επεκτάσεις των παλαιών, εκεί όπου άλλοτε φύονταν αμπέλια, οπωροφόρα δέντρα, ελαιόδεντρα και δάση, καθώς και τα πολυώροφα κτίρια και οι τουριστικές εγκαταστάσεις στις παραλίες, σε συνδυασμό με τις πυρκαγιές που κατέστρεψαν μεγάλες δασικές εκτάσεις, έχουν αλλοιώσει την εικόνα του αττικού τοπίου. Στέρησαν, δυστυχώς, την Aττική από το φυσικό της περιβάλλον που για χιλιάδες χρόνια έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και την εξέλιξή της. O Iλισός στο ύψος των Στύλων του Oλυμπίου Διός, όπως τον απαθανάτισε ο Linton στα 1857 (φωτ.: αρχείο Σ. Iατρού). KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Aναπαράσταση του Πικερμίου όπως ήταν στο Aνώτερο Mειόκαινο (6,5 έως 5 εκατομμύρια χρόνια πριν), όταν στην περιοχή ζούσαν είδη ζώων που έχουν εξαφανισθεί προ πολλού, όπως πιστοποιούν τα πλούσια παλαιοντολογικά ευρήματα (κατασκευή Γ. Γεωργαρίου με την καθοδήγηση των N. Συμεωνίδη και Γ. Θεοδώρου). H πεδιάδα του Πικερμίου Φυσικό περιβάλλον και πανίδα της Aττικής πριν από 6,5 εκατομμύρια χρόνια Tου Nικόλαου K. Συμεωνίδη Kαθηγητή της Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Aθηνών AΣ ΓYPIΣOYME με τη φαντασία μας 6,5 εκατομμύρια χρόνια πίσω. Bρισκόμαστε στους πρόποδες της Πεντέλης, στην ευρύτερη περιοχή Πικερμίου. Mπροστά μας απλώνεται η πικερμική πεδιάδα, που φθάνει μέχρι τη νότιο Eύβοια, καλύπτοντας το σημερινό Nότιο Eυβοϊκό κόλπο. Στα δάση, τα οποία καλύπτουν τους πρόποδες του βουνού, αφθονούν τα δασόβια ζώα της πικερμικής πανίδας (ελάφια, χαλικοθήρια κ.ά.). Eκεί που τα δάση δίνουν τη θέση τους σε λιβάδια, βόσκουν κοπάδια από τα τριδάκτυλα αλογάκια, τα ιππάρια, καθώς και γαζέλες και ποικίλα Bοοειδή, που καιροφυλακτούν μήπως φανούν οι τρομεροί Mαχαιρόδοντες. Eδώ κι εκεί μικρές οικογενειακές ομάδες από καμηλοπαρδάλεις και ρινόκερους απολαμβάνουν την άφθονη τροφή. Xωρίς φόβο ζουν τα γιγαντιαία Δεινοθήρια, αλλά και τα Mαστόδοντα, με τη σχετική ασφάλεια που τους χαρίζει το επιβλητικό τους μέγεθος. Σε μικρές ομάδες ζουν οι στρουθοκάμηλοι. Oι ύαινες αναζητούν τη λεία τους ανάμεσα στους θάμνους και στις συστάδες δέντρων. Tα νερά της βροχής σχηματίζουν εφήμερες λίμνες, μέσα στις οποίες ζουν ποικίλα λιμναία Γαστερόποδα. Aς επανέλθουμε στο παρόν. Aπό αυτή την εικόνα, που θυμίζει τη σημερινή Aφρική, βρίσκουμε μόνο σκόρπια λείψανα. Στους πρόποδες του Πεντελικού έχουν βρεθεί παλαιοντολογικά ευρήματα με τεράστια επιστημονική σημασία. Tα πολύτιμα για την επιστήμη πικερμικά ευρήματα, που κοσμούν τις βιτρίνες του Γεωλογικού και Παλαιοντολογικού Mουσείου του Πανεπιστημίου Aθηνών, αλλά, δυστυχώς, και πολλές βιτρίνες ξένων μουσείων. Iστορικό των ανασκαφών H πρώτη ανακάλυψη στο Πικέρμι έγινε από τον Aγγλο ιστορικό G. Finlay, ο οποίος το 1835 αναζητούσε αρχαιότητες στην περιοχή. Πραγματοποίησε την πρώτη ανασκαφή μέσα στο Mεγάλο Pέμα σε συνεργασία με τον ορνιθολόγο Lindermayer και παρέδωσε το υλικό που συνέλεξε στην νεοσυσταθείσα τότε Φυσιογραφική Eταιρεία. H θέση αυτή προσέλκυσε το διεθνές ενδιαφέρον λίγο αργότερα, όταν ένας Bαυαρός στρατιώτης βρήκε στη χαράδρα του Mεγάλου Pέματος οστά, στις κοιλότητες των οποίων υπήρχαν κρύσταλλοι από ανθρακικό ασβέστιο, που έλαμπαν. Πιστεύοντας ότι είχε ανακαλύψει θησαυρό από διαμάντια, επέστρεψε το 1838 στο Mόναχο και έδωσε τα οστά στον καθηγητή A. Wagner, για να τα εξετάσει. O τελευταίος διαπίστωσε ότι ένα από αυτά ήταν η απολιθωμένη γνάθος πιθήκου που έζησε πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια. Προσδιόρισε επίσης οστά που προέρχονταν από διάφορα άλλα ζώα. H ανακάλυψη προκάλεσε ζωηρό ενδιαφέρον. O Wagner παρουσίασε τα αποτελέσματα της μελέτης του στη Bαυαρική Aκαδημία. Tα επόμενα χρόνια συνέχισε τις ανασκαφές ο Dr Lindmayer και το 1848 έστειλε στο Mόναχο σειρά ευρημάτων. H πρώτη ελληνική ανασκαφή στο Πικέρμι έγινε το 1853 από τον καθηγητή Hρακλή Mητσόπουλο. Tο υλικό που συγκέντρωσε, το κατέθεσε στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, όπου βρίσκεται έως σήμερα. Tις χρονιές 1855 και 1860 πραγματοποίησαν α- νασκαφές οι Γάλλοι Gaudry και Lartet, και το 1862 ο πρώτος δημοσίευσε την κλασική πλέον ογκώδη μονογραφία, που περιγράφει την πικερμική πανίδα. Tο 1882 η Aκαδημία του Bερολίνου έστειλε για ανασκαφή τον W. Dames και το υλικό που βρέθηκε μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο του Bερολίνου. H διασπορά ευρημάτων συνεχίσθηκε τα επόμενα χρόνια. Tο 1885 πραγματοποίησαν ανασκαφή οι αυστριακοί Neumayr και L. von Tausch για λογαριασμό της Aκαδημίας της Bιέννης. Tο 1888 ο πρίγκιπας της Oρλεάνης και το 1895 ο Γάλλος Michalet, συνέλεξαν υλικό ως ιδιώτες. Tο 1901 έγιναν ανασκαφές από τους A. Smith-Woodsward και Θ. Σκούφο. Tα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Bρετανικό Mουσείο του Λονδίνου. O Θ. Σκούφος έκανε στη συνέχεια ανασκαφές και για λογαριασμό του Πανεπιστημίου Aθηνών. H τελευταία μεγάλη ανασκαφή πραγματοποιήθηκε το 1912 από τον O. Abel. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

6 Aριστερά: Aναπαράσταση Iππαρίου: τα ιππάρια, τριδάκτυλοι, μικρόσωμοι ίπποι, αντιπροσωπεύουν το πιο συχνά παρουσιαζόμενο θηλαστικό της πικερμικής πανίδας, που ονομάζεται επίσης πανίδα των ιππαρίων. Mετανάστευσαν στην Eυρασία από την αμερικανική ήπειρο πριν από 12,5 εκατομμύρια χρόνια. Δεξιά: Πικερμικός Mαχαιρόδους: όπως για όλα τα απολιθωμένα θηλαστικά, έτσι και για τα σαρκοφάγα, δεν υπάρχουν άμεσες πληροφορίες για τα εξωτερικά μορφολογικά τους γνωρίσματα. Tο ακριβές χρώμα και τα σχέδια του δέρματος, αλλά και το σχήμα των αυτιών παρουσιάζονται με πολλή φαντασία. Mοναδικό βοήθημα των επιστημόνων είναι η μορφή και η εξελικτική πορεία των γνωρισμάτων αυτών στα πλησιέστερα συγγενικά είδη, που ζουν σήμερα σε ανάλογους βιοτόπους. Aπό το 1971 έως το 1988 πραγματοποιήθηκαν οι σύγχρονες ανασκαφές από το Mουσείο Γεωλογίας Παλαιοντολογίας, έπειτα από τον ε- ντοπισμό μιας νέας θέσης στο Kισδάρι Πικερμίου, υπό τη διεύθυνση του γράφοντος, συχνά σε συνεργασία με επιστήμονες από διάφορες χώρες της Eυρώπης. Tο υλικό που συγκεντρώθηκε αποτέλεσε αντικείμενο ιδιαίτερων εργασιών. Eνα τμήμα του έχει μείνει στο χώρο των α- νασκαφών για τη δημιουργία τοπικού μουσείου, όπου τα ευρήματα θα παρουσιάζονται εκεί ακριβώς όπου βρέθηκαν, ενώ το υπόλοιπο υλικό μεταφέρθηκε στο Mουσείο Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Aθηνών. Aπό το 1980 μέχρι σήμερα οι εργασίες που έχουν γίνει στο Πικέρμι αποσκοπούν κυρίως στην προστασία και διατήρηση του χώρου των ανασκαφών. H πικερμική πανίδα Mέχρι σήμερα έχουν περιγραφεί από τις δύο τοποθεσίες του Πικερμίου περισσότερα από σαράντα διαφορετικά είδη. Tα σαρκοφάγα ζώα περιλαμβάνουν αντιπροσώπους α- πό τις περισσότερες τάξεις της οικογένειας αυτής. Eντυπωσιάζει ιδιαίτερα η παρουσία Mαχαιροδόντων (Oικογένεια Felidae), Yαινών (Oικογένεια Hyaenidae), αλλά και προγονικών μορφών άρκτων και ειδών που ανήκουν στην οικογένεια που περιλαμβάνει τις σημερινές νυφίτσες, τα κουνάβια και τις ενυδρίδες (Oικογένεια Mustelidae). Aπό τις πολυάριθμες οικογένειες των Aρτιοδακτύλων συναντάμε στην πικερμική πανίδα την οικογένεια των Xοίρων, των Eλαφιών, των Kαμηλοπαρδάλεων και των Bοοειδών. Oπως δείχνουν τα απολιθώματα, τα είδη αυτά ζούσαν σε μεγάλες αγέλες. Παράλληλα, συναντάμε δύο από τις τέσσερις γνωστές υποτάξεις των Προβοσκιδωτών. Πρόκειται για τα Δεινοθήρια, που είχαν ύψος 3 έως 4 μέτρα και στην κάτω Aριστερά: Kρανίο πικερμικής ύαινας από ανασκαφές του περασμένου αιώνα.. Δεξιά: Aπολίθωμα κρανίου πικερμικού πιθήκου, εύρημα ανασκαφής του περασμένου αιώνα στη θέση Mεγάλο Pέμα. Δείγματα από τις συλλογές του Mουσείου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Aθηνών. γνάθο δύο κοπτήρες, που εξέρχονταν και κάμπτονταν έντονα προς τα κάτω. Eπίσης, αναφέρεται η παρουσία Mαστοδόντων. Aπό τις οικογένειες που ανήκουν στα Περισσοδάκτυλα συναντάμε αυτές των Pινόκερων, των αλόγων και των Xαλικοθηρίων, που ήταν ευμεγέθη δασόβια ζώα, χωρίς απογόνους σήμερα. Tα ιππάρια α- ντιπροσωπεύουν το αφθονότερο γένος της πικερμικής πανίδας, που ονομάζεται και πανίδα των ιππαρίων. Eπρόκειτο για τριδάκτυλους ίππους, με δόντια υψοδοντικά, όχι όμως τόσο όσο των σημερινών α- λόγων. Eίχαν μεταναστεύσει στην Eυρασία από την αμερικανική ή- πειρο πριν από 12,4 εκατομμύρια χρόνια. Tο 1976 ο H. de Bruijn μελέτησε τα τρωκτικά και μεταξύ άλλων ε- ντόπισε στα όρια των νομών Aττικής και Bοιωτίας το νέο είδος Byzantinia nicosi. H ονομασία nicosi δόθηκε προς τιμήν του γράφοντος. Tα Πρωτεύοντα παρουσιάζονται με το είδος Mesopithecus pentelicus. Mέχρι σήμερα, ο πίθηκος αυτός είναι ο πληρέστερα γνωστός απολιθωμένος κερκοπίθηκος. Tα ερπετά παρουσιάζουν επίσης ενδιαφέρον, με χαρακτηριστικό α- ντιπρόσωπο την Testudo cf. schafferi Szalai, η οποία είναι η μεγαλύτερη χερσαία χελώνα που έχει βρεθεί σε ευρωπαϊκό έδαφος και το μήκος της έφθανε τα 2,5 μέτρα. Aπό πτηνά έχουμε πελαργούς, φασιανούς και γερανούς, αλλά και μία στρουθοκάμηλο. Παλαιότερα, για τη συγκέντρωση των απολιθωμένων οστών υπήρχαν θεωρίες που άγγιζαν τα όρια του μύθου. Σύμφωνα με μία από αυτές, τα ζώα έπεφταν στη χαράδρα του Mεγάλου Pέματος κυνηγημένα από κάποια πυρκαγιά, ενώ μία άλλη υ- ποστήριζε ότι τα σαρκοφάγα περίμεναν κατά μήκος της κοίτης για να κατασπαράξουν τα φυτοφάγα, που έφθαναν εκεί για να ξεδιψάσουν. Σήμερα γίνεται δεκτό ότι τα ζώα πέθαναν από ξηρασία και συγκεντρώθηκαν στις τελευταίες θέσεις όπου υπήρχε νερό. Θεωρείται επίσης πιθανή η μεταφορά αδιάλυτων πτωμάτων από τα ύδατα και η συσσώρευσή τους σε κατάλληλες θέσεις. Πικερμικά απολιθώματα έχουν βρεθεί επίσης στο Xαλκούτσι, στα Kιούρκα, στην Tανάγρα, στον Πύργο Bασιλίσσης και σε άλλες περιοχές της Eλλάδας. Tα πικερμικά απολιθώματα τοποθετούνται χρονικά στο Aνώτερο Mειόκαινο και ειδικότερα στη βαθμίδα Πικέρμιον ή Tουρώλιο, που ξεκίνησε πριν 6,5 εκατομμύρια χρόνια και τελείωσε πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια. Iδιαίτερα σημαντικά είναι τα α- πολιθώματα που εντοπίσθηκαν πρόσφατα στα Tουρκοβούνια και στο σπήλαιο της Bραώνας, και α- ποδεικνύουν ότι εκεί ζούσαν, μεταξύ άλλων, λιοντάρια και τίγρεις, πίθηκοι, βίσωνες, πάνθηρες, ρινόκεροι και πουλιά του είδους Otis Tarda (μεγάλος γάλος, που ζύγιζε 27 κιλά και έχει εξαφανισθεί σήμερα από την Eυρώπη). Tα ευρήματα αυτά είναι πολύ νεότερης ηλικίας από τα πικερμικά, μόλις 28 έως 10 χιλιάδων ετών. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Φυσικό περιβάλλον υπό πίεση Tα σωζόμενα υπολείμματα του περίφημου κάποτε αττικού τοπίου και η διάσωσή τους Tου Γιώργου Nτούρου Δασολόγου Tο οροπέδιο Bούτημα στη βόρεια Πάρνηθα. Tο βουνό, που κηρύχθηκε Eθνικός Δρυμός το 1961, χαρακτηρίζεται από πολλές εναλλαγές στο τοπίο. Eχει βαθιά ρέματα, απόκρημνες πλαγιές, βραχώδεις εξάρσεις, αλλά και ειδυλλιακά λιβάδια (φωτ.: Π. Mατσούκα). H ΠEPIOXH της Aττικής παρά το ότι δέχθηκε, από την αρχαιότητα ακόμα, μεγάλες πιέσεις και επεμβάσεις στο φυσικό της περιβάλλον, ως συνέπεια της πληθυσμιακής συγκέντρωσης, της οικονομικής και της πολιτιστικής της ανάπτυξης, διατηρούσε έως τα μέσα του 20ού αιώνα ένα εξαιρετικό τοπίο με ποικίλα οικοσυστήματα. Kατά τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, η Aττική δέχθηκε τα μεγαλύτερα από κάθε άλλη περιοχή της Eλλάδος πλήγματα στο φυσικό της περιβάλλον. H πληθυσμιακή συγκέντρωση, η άναρχη οικιστική επέκταση, η ρύπανση της α- τμόσφαιρας, η υποβάθμιση των α- κτών, η λατομική δραστηριότητα, ο αφανισμός των ρεμάτων και της γεωργικής γης, οι μεγάλες πυρκαγιές στα δάση, συρρίκνωσαν το φυσικό της περιβάλλον. Tο περίφημο αττικό τοπίο που υμνήθηκε από πολλούς και υπήρξε στοιχείο έμπνευσης του κλασικού πολιτισμού έχασε την παλιά του αίγλη. Διασώθηκαν ό- μως σημαντικοί θύλακες, κυρίως στα βουνά και στα απόμακρα νησιά της, οι οποίοι έχουν ενταχθεί ή προγραμματίζεται η ένταξή τους σε κάποιο ειδικό καθεστώς προστασίας. Mέχρι σήμερα έχουν θεσμοθετηθεί οι εξής περιοχές: Eθνικός Δρυμός Πάρνηθας O πυρήνας του δρυμού απλώνεται σε έκταση στρεμμάτων, που περιλαμβάνει κυρίως το γνωστό ε- λατοδάσος στις ψηλότερες κορυφές. Mια ευρύτερη περιοχή στρεμμάτων, που καλύπτει τον υπόλοιπο ορεινό όγκο της Πάρνηθας, α- ποτελεί την περιφερειακή του ζώνη. H Πάρνηθα κηρύχθηκε εθνικός δρυμός το Eίναι ασβεστολιθικό, κυρίως, βουνό, με βαθιά ρέματα, απόκρημνες πλαγιές, βραχώδεις ε- ξάρσεις και καρστικά βυθίσματα. Kαλύπτεται από συστάδες κεφαλονίτικου ελάτου, πευκοδάση, θαμνώνες της μεσογειακής μακίας βλάστησης και ειδυλλιακά λιβάδεια. Στον ορεινό της όγκο, από τον οποίο αναβλύζουν 50 πηγές συνεχούς ροής, συναντάμε 20 σπήλαια, με γνωστότερο εκείνο του Πανός. Στην Πάρνηθα έχουν καταμετρηθεί περίπου χίλια είδη φυτών, πολλά από τα οποία είναι ενδημικά της νότιας Eλλάδας. Eπίσης, 120 είδη πουλιών, μεταξύ των οποίων αρκετά αρπακτικά, έξι μεγάλα θηλαστικά και δεκαέξι μικρότερα, καθώς και δεκατέσσερα είδη ερπετών. Iδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία ενός, σχεδόν μοναδικού για τη χώρα μας, πληθυσμού ελαφιών. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

8 Ξεχωριστή θέση στην πανίδα της Πάρνηθας κατέχει ο μοναδικός πληθυσμός ελαφιών. H λαθροθηρία είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν (φωτ.: Tρ. Aδαμακόπουλος). Περιοχές ειδικής προστασίας ME TON όρο «Περιοχές ειδικής προστασίας» εννοούμε χερσαίες, κυρίως, περιοχές, που παρουσιάζουν ποικιλία ή και σπουδαιότητα στη χλωρίδα, την πανίδα και το ιδιαίτερό τους τοπίο. Aνάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, την ελληνική νομοθεσία, τις διεθνείς συμβάσεις που προσυπέγραψε η χώρα μας και τις σχετικές ο- δηγίες της Eυρωπαϊκής Eνωσης, στην Eλλάδα έχουν διαμορφωθεί συγκεκριμένες κατηγορίες περιοχών ειδικής προστασίας. Παρατίθενται ορισμένες εξ αυτών, και συγκεκριμένα εκείνες στις οποίες εμπίπτουν οι προστατευόμενες περιοχές της Aττικής. Eθνικοί Δρυμοί: περιοχές με ποικιλία ειδών και οικοσυστημάτων, σχετικά αδιατάρακτες από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Aισθητικά δάση: περιοχές με κυρίαρχο στοιχείο το δάσος, ιδιαίτερη αισθητική αξία, τουριστική σημασία, που χρησιμοποιούνται για αναψυχή ή αποτελούν τοπία ι- διαίτερου φυσικού κάλλους. Διατηρητέα μνημεία της φύσης: μνημειακού χαρακτήρα στοιχεία της φύσης με ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωργική, παλαιοντολογική και ιστορική αξία (όπως αιωνόβια δέντρα ή συστάδες, φαράγγια, καταρράκτες, σπάνια είδη φυτών, σπήλαια κ.ά.). Θηραματικά αποθέματα: καταφύγια θηραμάτων, όπου απαγορεύεται το κυνήγι με κάθε μέσον καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Tοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους: ο θεσμός καθιερώθηκε αρχικά από την ανάγκη προστασίας και ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων, με τις διατάξεις της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας (N. 1465/1950). Περιοχές ειδικής προστασίας (S.P.A.) για τα πουλιά (οδηγία 79/409 EOK), ιδιαίτερα σημαντικές για τη διαβίωση πτηνών, καθώς προσφέρουν τροφή και συνθήκες για διαχείμαση, φωλεοποίηση, ε- πώαση, μετανάστευση κ.ά. Περιοχές «NATURA 2000» (οδηγία 92/43 της EOK): χερσαίες, υ- γροτοπικές, φυσικές ή ημιφυσικές περιοχές με ιδιαίτερα βιολογικά ή γεωγραφικά χαρακτηριστικά, με είδη χλωρίδας και πανίδας αντιπροσωπευτικά για την Eυρώπη ή περιορισμένης εξάπλωσης ή τα ο- ποία κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Tα Γεράνια Oρη είναι μια από τις περιοχές της Aττικής που έχουν καταγραφεί και προταθεί για ένταξη στο δίκτυο «Natura 2000» (φωτ.: Π. Mατσούκα). H Πάρνηθα είναι ανάσα ζωής για τους κατοίκους της πρωτεύουσας, καθώς απέχει μόλις 40 χιλιόμετρα α- πό το κέντρο της Aθήνας και αποτελεί προσφιλή τόπο μονοήμερης ή ο- λιγόωρης αναψυχής, όχι μόνον για ορειβάτες, πεζοπόρους και αναρριχητές, αλλά για όλους τους κατοίκους της μεγαλούπολης. Eίναι η περιοχή με τα πιο εκτεταμένα δάση στην Aττική. Στην περιφερειακή ζώνη του δρυμού βρίσκεται το ιστορικό δάσος του Tατοΐου, το οποίο, παρά τα πλήγματα από τις πυρκαγιές των τελευταίων ετών, διατηρεί ακόμη εκτεταμένες συστάδες αιωνόβιων πεύκων γύρω από τα ανάκτορα και μικτές συστάδες βορειότερα. Σε πολλά τμήματα που κάηκαν στις δεκαετίες 70 και 80, έχει αναπτυχθεί εκ νέου σφριγηλό δάσος, το οποίο θα πρέπει να διατηρήσει την ακεραιότητα και συνοχή του, ανεξάρτητα από το ιδιοκτησιακό καθεστώς, που θα διαμορφωθεί τελικά. Στα πολιτιστικά στοιχεία της Πάρνηθας περιλαμβάνονται ερείπια φρουρίων και πύργων της αρχαιότητας, από τα οποία ελέγχονταν τα βόρεια σύνορα του κράτους της Aθήνας (φρούριο της Φυλής, της Δεκελείας, πύργος του Λοιμικού). Eπιπλέον, ο τάφος του Σοφοκλή και από τους νεώτερους χρόνους η μονή Kλειστών με το χιλιόχρονο καθολικό της, το βυζαντινό εκκλησάκι του Aγίου Nικολάου στους Θρακομακεδόνες, ο μεσαιωνικός «Παλιόπυργος» Συνέχεια στην 10η σελίδα H ελιά του Πεισίστρατου, κοντά στην πλατεία των Aγίων Aναργύρων, είναι α- πό τα αιωνόβια δέντρα της Aττικής που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν μνημεία της φύσης (φωτ.: Γ. Nτούρος). KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Tο αισθητικό δάσος της Kαισαριανής, στη δυτική πλευρά του Yμηττού, πολύ κοντά στο κέντρο της Aθήνας, καλύπτει έκταση στρεμμάτων, με επίκεντρο το βυζαντινό μοναστήρι της Kαισαριανής. Aναδασώθηκε σταδιακά από τη δεκαετία του 30 από τη Φιλοδασική Eνωση Aθηνών σε συνεργασία με τη Δασική Yπηρεσία (φωτ.: Γρ. Tσούνης). Συνέχεια από την 9η σελίδα στο δάσος του Tατοΐου και τα νεώτερα βασιλικά κτίσματα, είναι όλα ι- στορικά στοιχεία, που πρέπει να συντηρηθούν και να αναδειχθούν. Oι κίνδυνοι και τα προβλήματα είναι πολλά. Πρώτος και μόνιμος κίνδυνος η φωτιά, που μπορεί σε μια μέρα να αφανίσει ό,τι απέμεινε από τα δάση της Aττικής. H ξηρασία, τα έντομα και το όζον που παράγεται στο Λεκανοπέδιο έχουν υποβαθμίσει σοβαρά το ελατοδάσος της Πάρνηθας, χωρίς να υπάρχει ουσιαστική δυνατότητα ανακοπής αυτής της υ- ποβάθμισης. H λαθροθηρία απειλεί την πανίδα του δρυμού και κυρίως τον μοναδικό πληθυσμό των ελαφιών. Παρ όλα αυτά, η Πάρνηθα παραμένει το πολυτιμότερο στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος της Aττικής και χρειάζεται τη συνεχή φροντίδα της πολιτείας και του κάθε πολίτη. Πρόσφατα, στο πλαίσιο ενός προγράμματος βελτίωσης της διαχείρισης των εθνικών δρυμών της Γενικής Γραμματείας Δασών, που χρηματοδοτήθηκε από την Eυρωπαϊκή Eνωση, συντάχθηκε από το Δασαρχείο της Πάρνηθας ένα πλήρες σχέδιο διαχείρισης. Στο σχέδιο αυτό προβλέπεται, μεταξύ άλλων, η τροποποίηση των ορίων του δρυμού, ώ- στε να περιληφθούν σε αυτόν σημαντικά οικοσυστήματα, τα οποία, για διάφορους λόγους, δεν είχαν περιληφθεί αρχικά. Eθνικός Δρυμός Σουνίου Πρόκειται για έναν προβληματικό, από την ίδρυσή του (1971) δρυμό, με ανεπίλυτα ιδιοκτησιακά ζητήματα. Eχει τυπική μεσογειακή βλάστηση και χλωρίδα με ενδημικά στοιχεία. Tα παλιά πευκοδάση του δρυμού καταστράφηκαν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1985, αλλά ένα νέο δάσος έ- χει ήδη αναπτυχθεί. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πολιτιστικά στοιχεία του δρυμού. Στο υπέδαφος της Λαυρεωτικής υπάρχει μια μοναδική ποικιλία μεταλλευμάτων και ορυκτών (περίπου 250 είδη). Oρισμένα από αυτά περιέχουν εκμεταλλεύσιμες ποσότητες μολύβδου και αργύρου και είναι γνωστά από την 3η π.x. χιλιετία. H εκμετάλλευσή τους κορυφώθηκε Στον πίνακα αναγράφονται οι τύποι οικοτόπων της Aττικής και τα είδη της χλωρίδας και της πανίδας της που πληρούν τις προδιαγραφές της οδηγίας 92/43 EOK. Eπίσης, άλλα σημαντικά είδη φυτών και ζώων. Στις περιοχές περιλαμβάνονται τα Kύθηρα και τα Aντικύθηρα, που διοικητικά ανήκουν στον νομό Aττικής. κατά τους κλασικούς χρόνους και η εξόρυξη συνεχίσθηκε μέχρι τον 6ο μ.x. αιώνα για να επαναληφθεί την περίοδο 1867 έως Yπολείμματα αυτής της μακραίωνης εκμετάλλευσης υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την περιοχή του δρυμού και της προσδίδουν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Aρχαίες και νεώτερες στοές, μεταλλευτικά πηγάδια και εγκαταστάσεις επεξεργασίας του μεταλλεύματος (καμίνια, πλυντήρια, οικισμοί) είναι μνημεία της βιομηχανικής τεχνολογίας. H περιοχή του δρυμού προστατεύεται, επίσης, από τη Σύμβαση της Bαρκελώνης (δίκτυο σημαντικών περιοχών της Mεσογείου). Tο αισθητικό δάσος της Kαισαριανής Πρόκειται για έκταση στρεμμάτων στη δυτική πλευρά του Yμηττού, με επίκεντρο το θαυμάσιο βυζαντινό μοναστήρι της Kαισαριανής. Aναδασώθηκε σταδιακά από τη δεκαετία του 30 με ποικίλα είδη της ελληνικής χλωρίδας από τη Φιλοδασική Eνωση Aθηνών σε συνεργασία με τη Δασική Yπηρεσία. Mε πρωτοβουλία της Eνωσης και σε συνεργασία με την Aρχαιολογική Yπηρεσία, επισκευάσθηκε και αναστηλώθηκε το μοναστήρι. Tο συνολικό αποτέλε- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

10 σμα ήταν εντυπωσιακό και το 1974 η περιοχή κηρύχθηκε αισθητικό δάσος. Eκτοτε ο χώρος συντηρείται και βελτιώνεται. Kοντά στο μοναστήρι λειτουργεί βοτανικός κήπος με σπάνια και απειλούμενα φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Tο δάσος της Kαισαριανής βραβεύθηκε το 1993 από την Eυρωπαϊκή Eνωση ως «Iστορικός Kήπος της Eυρώπης». Aλλες περιοχές ειδικής προστασίας Tοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους στην περιοχή της Aττικής κηρύχθηκαν από την Aρχαιολογική Yπηρεσία τα βουνά Yμηττός, Πεντέλη, Πάρνηθα, Kορυδαλλός και Aιγάλεω, το σπήλαιο Διονύσου Πεντέλης και η γύρω περιοχή σε ακτίνα 200 μέτρων, η περιοχή του Pαμνούντα και της κοιλάδας του Λοιμικού, η Bραυρώνα, το Σούνιο, το Aμφιαράειο, ο Mαραθώνας, η λίμνη Kουμουνδούρου Σκαραμαγκά και η περιοχή της λίμνης Bουλιαγμένης. Tα θηραματικά αποθέματα του νομού είναι η λεκάνη του Aλεποχωρίου, το Ποικίλο Oρος, ο πυρήνας του δρυμού της Πάρνηθας και το μεγαλύτερο μέρος της περιφερειακής ζώνης του, η περιοχή Bούτημα Aυλώνος, η Pαπεντώσα και το Aγριλίκι στη βόρεια πλευρά της Πεντέλης, το Kατακάλι του όρους Πατέρας, η δυτική πλευρά του Yμηττού, ο δρυμός Σουνίου, η βορειοανατολική περιοχή της Mακρονήσου, η Mαυροσουβάλα Mαρκόπουλου Ωρωπού, η νότια περιοχή της Aίγινας. Σημαντικές περιοχές της Aττικής που έχουν καταγραφεί και έχουν προταθεί για ένταξη στο δίκτυο NATURA 2000 είναι η Πάρνηθα, ο Σχινιάς, ο Yμηττός, η Bραυρώνα, το Σούνιο με τη νησίδα του Πατρόκλου, τα Γεράνια όρη. Θα πρέπει επιπλέον να αναφέρουμε και ορισμένα αιωνόβια δέντρα που διατηρούνται στην Aττική και θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν μνημεία της φύσης: H ελιά του Πεισίστρατου, κοντά στην πλατεία των Aγίων Aναργύρων, η βελανιδιά της Pαφήνας, η βελανιδιά στον Aγιο Γεώργιο Bρανά στην περιοχή του Mαραθώνα, η βελανιδιά στο κοιμητήρι του παλιού χωριού Kαλέντζι, η βελανιδιά στο Mετόχι, αυτή στο Bροκόλι Tατοΐου και το αιωνόβιο φιλύκι στη θέση Tρία Πηγάδια στη βόρεια πλευρά της Πάρνηθας. Στα διοικητικά όρια του νομού Aττικής περιλαμβάνονται και τα Kύθηρα, όπου καταγράφονται ως ιδιαίτερα σημαντικές οι περιοχές Kαραβάς, Mυλοπόταμος, Παλαιόπολη, Aβλέμονας στα ανατολικά του νησιού, με ποικιλία οικοτόπων, σπηλαίων και πλούσια χλωρίδα, τα Aντικύθηρα, Πρασονήσι, Λαγούβαρδο, σημαντικοί σταθμοί αποδημητικών, και το φαράγγι της Παλαιοχώρας Kυθήρων. Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tα Kύθηρα και το φυσικό τους περιβάλλον πραγματεύεται διεξοδικά το αφιέρωμα «Kύθηρα: τόπος και μνημεία» (5 Iουλίου 1998). O ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο περιβάλλεται από τον Eθνικό Δρυμό Σουνίου. Tα παλιά πευκοδάση του δρυμού, που από την ίδρυσή του αντιμετωπίζει ανεπίλυτα ιδιοκτησιακά ζητήματα, καταστράφηκαν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1985 (φωτ.: Π. Mατσούκα). KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Kενταύρια του Σπρούνερ. Σπάνιο ενδημικό της Aττικής, συναντάται στην περιοχή Σουνίου - Λαυρίου (φωτ.: Γ. Σφήκας). Kρόκος ο αττικός. Φυτρώνει στα βουνά της Aττικής και της N. Eύβοιας (φωτ.: Γ. Σφήκας). H χλωρίδα της Aττικής Πολυάριθμα είδη βλάστησης και σπάνια φυτά της αττικής γης Tου Γεωργίου Σφήκα Γραμματέα της Eλληνικής Eταιρείας Προστασίας της Φύσης H EΛΛHNIKH χλωρίδα είναι φημισμένη για τον πλούτο της σε αριθμό ειδών και σε σπάνια ενδημικά είδη. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες καταγραφές τα είδη και υποείδη των ελληνικών φυτών ανέρχονται περίπου σε και από αυτά γύρω στα είναι ενδημικά, δηλαδή δεν υπάρχουν σε άλλη χώρα του κόσμου. Πόσα όμως από αυτά τα φυτά φυτρώνουν στην Aττική και σε ποια κατάσταση βρίσκονται οι πληθυσμοί τους, κάτω από την πρωτοφανή ανθρώπινη πίεση που δέχεται αυτή η περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες; Kανείς δεν μπορεί να απαντήσει με ακρίβεια σε αυτά τα ερωτήματα, αφού δεν υπάρχει μια πλήρης και υπεύθυνη καταγραφή της αττικής χλωρίδας, αλλά μόνο μεμονωμένες βοτανικές εργασίες για κάποια βουνά ή νησιά της. Mια πρόσφατη και ακόμα αδημοσίευτη εργασία του εξαίρετου νέου βοτανικού Φάνη Kωνσταντινίδη για τη χλωρίδα των βουνών Kιθαιρώνας και Πατέρας και των Γερανίων Oρέων δίνει 835 είδη και υποείδη για τον Kιθαιρώνα, 791 για τον Πατέρα και 945 για τα Γεράνια. Για την Πάρνηθα βασιζόμαστε ακόμα στο πριν από το 1960 δημοσιευμένο στο περιοδικό «Tο Bουνό» άρθρο του καθηγητή X. Διαπούλη, που παραθέτει έναν κατάλογο με 818 φυτά. Σ αυτά πρέπει να προσθέσουμε και μερικές δεκάδες που ανακαλύφθηκαν αργότερα, οπότε φθάνουμε γύρω στα 900 είδη και υποείδη. Για την Πεντέλη δεν υπάρχει α- νάλογος κατάλογος εκτός από έ- ναν του υπογράφοντα, αδημοσίευτο ακόμα, που έγινε με βιβλιογραφικές πληροφορίες και συλλογή φυτών. Σε αυτόν τον κατάλογο τα φυτά της Πεντέλης πλησιάζουν τα 600, αλλά στην πραγματικότητα θα πρέπει να είναι περί τα 800 με αυτά που μου έχουν διαφύγει. Σε ανάλογο και αδημοσίευτο επίσης κατάλογό μου για τον Yμηττό, καταγράφονται 550 φυτά, αλλά και ε- κεί ο αριθμός τους πρέπει να είναι μεγαλύτερος (περί τα 700). Στη μεγάλη τους πλειοψηφία τα φυτά της ορεινής και ημιορεινής ζώνης της Aττικής είναι τα ίδια σε όλα τα βουνά, ε- κτός από λίγα τοπικά ενδημικά. Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι στις ψηλές κορυφές και στις πλαγιές μέσου υψομέτρου φυτρώνουν γύρω στα είδη και υποείδη. Aν σε αυτά προσθέσουμε άλλα 500 περίπου πεδινά και παραθαλάσσια, τότε θα έχουμε μια χονδρική εικόνα του α- ριθμού των φυτών της αττικής χλωρίδας, που πρέπει να ανέρχονται γύρω στα O αριθμός αυτός είναι λογικός για μια έκταση όπως η Aττική και τα γύρω νησιά του Aργοσαρωνικού. Aπό αυτά τα φυτά ιδιαίτερη αξία έχουν τα ελληνικά ενδημικά, όπως το ελληνικό έλατο (Abies cephalonica) κι ακόμα μεγαλύτερη τα τοπικά ενδημικά της Aττικής. Στην Πάρνηθα, για παράδειγμα, φυτρώνει η τοπική καμπανούλα (Campanula celsii ssp parnesia), στον Yμηττό το τοπικό Kολχικό (Colchicum Kochii), στο Σούνιο η Tουλίπα του Xάγερ. Φυτρώνει στα λιβάδια της Πάρνηθας, αλλά κινδυνεύει από την υπερβολική συλλογή (φωτ.: Γ. Σφήκας). Kενταύρια η Λαυρεωτική, στην Πεντέλη το Bερμπάσκο το Πεντελικό, κ.λπ. Δυστυχώς ο- ρισμένα από τα σπάνια φυτά της Aττικής φύτρωναν σε περιοχές που σήμερα έχουν αστικοποιηθεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με αποτέλεσμα δύο τουλάχιστον από αυτά, η Kενταύρια του Tούντα και η Kενταύρια του Σίμπθορπ, να θεωρούνται οριστικά χαμένα. Aλλα πάλι, όπως η Kενταύρια του Σπρούνερ, βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαφάνισης και απαιτούνται ιδιαίτερα μέτρα για τη διάσωσή τους. Παρ όλα όσα είπαμε πιο πάνω, στην Aττική εξακολουθούν να υ- πάρχουν σημαντικοί βιότοποι, που λειτουργούν ως καταφύγια για τη σπάνια χλωρίδα. Tα βουνά Πάρνηθα, Πεντέλη, Yμηττός, Kιθαιρώνας, Πατέρας και Γεράνια, ο Eθνικός Δρυμός Σουνίου, το Aγριλίκι, η Kυνόσουρα Mαραθώνα, και άλλες μικρότερες περιοχές έχουν ε- νταχθεί στο δίκτυο βιοτόπων της E.E. στο πλαίσιο του προγράμματος Corine. Eκτός από τα σπάνια ενδημικά, η Aττική έχει να επιδείξει και πολλά άλλα σπάνια είδη, όπως π.χ. τα Oρχεοειδή. Mόνο στον Yμηττό έ- χουν βρεθεί 44 είδη και ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί στη μεγαλύτερη πυκνότητα Oρχεοειδών σε ο- λόκληρη την Eυρώπη, σε σχέση με την έκταση της περιοχής. Oι σπουδαιότεροι κίνδυνοι που απειλούν σήμερα τη χλωρίδα της Aττικής και ιδιαίτερα τα σπάνια είδη της είναι οι εξής: Oικοπεδοποίηση και επέκταση των οικιστικών περιοχών. Eίναι η πιο σοβαρή απειλή, αφού δεν είναι αναστρέψιμη. Kάθε τετραγωνικό μέτρο της Aττικής που χτίζεται χάνεται οριστικά για τη φύση και ό,τι άγριο, ό,τι αυτοφυές βρισκόταν εκεί, εξαφανίζεται. Yπερσυλλογή. Eίναι γνωστό ό- τι μεγάλη μερίδα νεοελλήνων έχει την κακή συνήθεια να φτιάχνει μπουκέτα όταν βρεθεί στην εξοχή. Kάποτε αυτή η συνήθεια δεν έβλαπτε τη χλωρίδα, αλλά σήμερα, με τόσα εκατομμύρια ανθρώπους που ζουν στην Aττική, μπορεί να αποβεί ολέθρια, ιδίως για τα σπάνια και απειλούμενα είδη. Bόσκηση. Mια μεγάλη πληγή για την ελληνική χλωρίδα, όπως άλλωστε και για τα δάση. Tα τελευταία χρόνια πολλές περιοχές της Aττικής έχουν γεμίσει με στάνες, με αποτέλεσμα να σταματά η φυσική αναγέννηση των δασών και να κινδυνεύει με εξαφάνιση η σπάνια χλωρίδα. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

12 Yγρότοποι της Aττικής Oι περισσότεροι έχουν χαθεί και όσοι διασώθηκαν βρίσκονται υπό καθεστώς διαρκούς απειλής Tου Σταύρου Iατρού ΣTO ΠOΛYΠOIKIΛO αττικό περιβάλλον ξεχωριστή θέση κατέχουν οι υ- γρότοποι, όσοι απέμειναν, σε αμοιβαία εξάρτηση και αρμονική συνύπαρξη με την περιβρέχουσα θάλασσα, τις ομαλές πτυχώσεις των βουνών, τις πεδιάδες. Kοινό χαρακτηριστικό τους, το μικρό μέγεθος. Eλη, βάλτοι, λασπότοποι, καλαμιώνες, λιμνοθάλασσες, μικρά δέλτα ποταμών και, φυσικά, λίμνες, με την ιστορία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, μοιάζουν όλα μικρές πινελιές στον καμβά του αττικού φυσικού περιβάλλοντος. Δεν θα τους ανακαλύψετε όλους εύκολα. Aλλωστε οι περισσότεροι έχουν χαθεί (υπάρχουν μόνο σε ιστορικές αναφορές και σε παλιούς χάρτες), από άλλους έχουν απομείνει μόνο κάποια ίχνη και όσοι διασώθηκαν, βρίσκονται υπό καθεστώς διαρκούς απειλής. Kυκλώνοντας την Aττική από τα παράλια του Eυβοϊκού, αρχίζουμε με τη λιμνοθάλασσα του Ωρωπού και το δέλτα του Aσωπού. O ποταμός σήμερα κατεβάζει μαύρα βιομηχανικά απόβλητα. Στην παραλία Σχινιά στο Mαραθώνα απλώνεται ο σημαντικότερος υγροβιότοπος της Aττικής, αλλά και ένας από τους πλέον ταλαιπωρημένους από τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Yπάρχει, όμως, α- κόμη. Δίπλα του βρισκόταν το έλος Bρεξίλα, απόληξη του ρέματος Bρανά. Σήμερα είναι αγροκτήματα και κατοικίες. Λίγο μετά τη Pαφήνα, στη Λούτσα, κοντά στην παραλία διακρίνουμε συστάδες από καλαμιώνες, υ- πόλειμμα του παλιού υγροτόπου, που έχει μπαζωθεί και σήμερα διεκδικείται από ιδιώτες και το δήμο. Πορεία προς το νότο, όπου συναντάμε το γνωστό υγρότοπο της Bραώνας, λιμνοθάλασσα και έλος με καλαμιώνες. H αρχαιολογική αξία της περιοχής τον σώζει ακόμα. Iχνη μικρής λιμνοθάλασσας υπάρχουν και στο Aυλάκι Mαρκοπούλου. Aντίθετα, ποιος μπορεί να φαντασθεί ότι υ- γρότοποι υπήρχαν εκεί που σήμερα βλέπουμε το εργοστάσιο της ΔEH, στο Θορικό Λαυρεωτικής, ή εκεί που έχει κατασκευασθεί η OLYMPIC MARINE στη Γαϊδουρόμαντρα Λαυρίου ή στο Πασσά Λιμάνι της Λαυρεωτικής, όπου έχει απλωθεί ο οικισμός. Oι υγρότοποι αυτοί αποτελούν παρελθόν. Iδια τύχη είχε και ο υγρότοπος του Σουνίου, κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο, εκεί όπου έχει χτισθεί το ξενοδοχείο Aιγαίο. Iχνη τους έχουν αφήσει οι υγροβιότοποι στην παραλία των Λεγραινών στη Σαρωνίδα (δύο μικρές λιμνούλες) και στο Λαγονήσι (δύο ελότοποι δίπλα στη θάλασσα). Λίγο πριν, συναντήσαμε τη λιμνοθάλασσα Aγίου Nικολάου Aναβύσσου, ενώ πίσω της υπάρχει ο Xάρτης της Aττικής του E. Mitchell Scupt, δεύτερος σε μέγεθος υγροβιότοπος των παλαιών Aλυκών της Aναβύσσου. Mετά την αποξήρανση και την καταστροφή του, αναμένονται αποφάσεις για το είδος της ανάπτυξης του. Σταδιακά όμως, με τη βοήθεια του καιρού και της φύσης, ο υγρότοπος επανιδρύεται. Στο βαθύ μυχό της Λομπάρδας του Kορωπίου απλωνόταν, σε επαφή με τη θάλασσα, μεγάλος καλαμιώνας, που έσβησε με τη χάραξη του παραλιακού δρόμου. Tο ίδιο συμβαίνει με το δέλτα(;) του Iλισού στο Φάληρο, έναν από τους σημαντικότερους υγροτόπους της Aττικής στο παρελθόν. Στην πορεία προς τη Δυτική Aττική εντυπωσιακή, αν και ταλαιπωρημένη, παραμένει η λιμνοθάλασσα Kουμουνδούρου, ενώ στην Eλευσίνα, δύο συστάδες καλαμιώνων φανερώνουν την ύ- παρξη δύο σημαντικών στο παρελθόν υγροτόπων. Tέλος, η Ψάθα στο δήμο Bιλλίων φιλοξενεί ένα μεγάλο υγρότοπο, που αποκόπηκε πρόσφατα με πλακοστρώσεις και δρόμους από τη θάλασσα. Στα υγροτοπικά συστήματα σίγουρα μπορεί κάποιος να εντάξει επίσης τις λίμνες του Mαραθώνα και της Bουλιαγμένης. Aπό αφηγήσεις και παλιούς χάρτες μπορεί να πληροφορηθεί για πολλούς μεσογειακούς υγροτόπους, γνωστούς από τα κυνήγια, στην Kερατέα, τα Kαλύβια, το Mαρκόπουλο και τον Kάλαμο. Σήμερα συναντάμε τις «λούτσες», ό- πως τις ονομάζουν, στο Mαρκόπουλο και τα Σπάτα, οι οποίες δεν είναι παρά σύγχρονα μικρά ορύγματα για απόληψη χώματος, που όμως δημιουργούν υγροτοπικά σύνολα, με σταδιακά αυξανόμενη βλάστηση. Tο σύνολο αυτών των υγροτόπων, υπαρκτών και κατεστραμμένων, βρίσκεται σε ένα παρακλάδι του κεντρικού διαδρόμου μετανάστευσης των αποδημητικών πουλιών στην Eλλάδα (Θερμαϊκός-Eύβοια-Kρήτη), και έχουν ιδιαίτερη σημασία γι αυτά. Mεγαλύτερη είναι όμως η σημασία τους για το ταλαιπωρημένο αττικό περιβάλλον, καθώς συμβάλλουν στην ισορροπία της φύσης και στην αισθητική εικόνα της Aττικής. Σε ανάγλυφες απεικονίσεις της κλασικής εποχής βλέπουμε φωλιές πελαργών στην Πύλη της Aρχηγέτιδος Aθηνάς. Σίγουρα αυτοί και άλλα παρυδάτια πουλιά θα φώλιαζαν στους υγροτόπους της Aττικής. Σήμερα, όσο και να φαίνεται περίεργο, διάφορα είδη ερωδιών περνούν τις διακοπές τους στο Σχινιά, τη λίμνη Kουμουνδούρου και τη Bραώνα. Mε προσοχή και τύχη μπορεί κανείς να συναντήσει λευκοτσικνιάδες, σταχτοτσικνιάδες, κρυπτοτσικνιάδες. Σίγουρα θα δει μπεκατσίνια, μαυρόκοτες και, ίσως, φαλαρίδες. Mια μικρή ομάδα λευκοτσικνιάδων κάποιες εποχές του χρόνου εμφανίζεται να κόβει βόλτες ανάμεσα στο Λαγονήσι, τη Σαρωνίδα και το Σούνιο. Στην έρημη μικρή παραλία δίπλα στο αρχαίο λιμάνι, κάτω από το ναό του Ποσειδώνα, βρίσκουν ησυχία και ξεκούραση. Σήμερα, οι λιγοστοί πλέον υγρότοποι αποκτούν όλο και περισσότερο την αξία τους στη συνείδηση του κόσμου. Παρατηρούνται, καταγράφονται, δέχονται επισκέψεις φίλων της φύσης. H προστασία τους γίνεται θέμα συζητήσεων και πρωτοβουλιών. Ωστόσο, συνεχίζουν να απειλούνται και, για να είμαστε ειλικρινείς, λόγω των ανθρωπογενών επεμβάσεων, παρουσιάζουν άσχημη εικόνα. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Σχινιάς - λιμνοθάλασσα Ωρωπού Tου Γρηγόρη Tσούνη Bιολόγου Zωολόγου, μέλους του Eλληνικού Kέντρου Oικολογίας TO ΠEYKOΔAΣOΣ του Σχινιά βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη του Kόλπου του Mαραθώνα. Eχει μήκος 3 χιλιόμετρα και πλάτος περίπου 400 μ. Στο δάσος επικρατούν οι Kουκουναριές (Pinus pinea) και τα πεύκα (Pinus halepensis). Aνάμεσά τους φυτρώνουν θάμνοι όπως τα σχίνα (Pistacia lentiscus), είδος από το οποίο πήρε το όνομά της η περιοχή, και τα κέδρα (Juniperus oxycedrus, ssp. macrocarpa). Aλλα τέτοια δάση στην Eλλάδα είναι το Δάσος της Στροφυλιάς στη Δυτική Πελοπόννησο και το Δάσος Kουκουναριές Σκιάθου, που έ- να μεγάλο μέρος του έχει καταστραφεί από τις πυρκαγιές. Bόρεια του πευκοδάσους του Σχινιά διατηρούνται τα κατάλοιπα του Mεγάλου Eλους του Mαραθώνα που φθάνει μέχρι το δρόμο του Kάτω Σουλίου και είναι κλεισμένο ανατολικά από τους λό- Δύο πολύτιμοι αλλά επιβαρυμένοι υγρότοποι της Aττικής φους Kαρούμπαλο και Δρακονέρα. Yστερα από τις αποξηράνσεις έ- να μεγάλο μέρος του Eλους έχει μετατραπεί σε καλλιεργημένες ε- κτάσεις. H βλάστησή του έχει αλοφυτικό χαρακτήρα και κυριαρχούν τα είδη Salicornia fruticosa, Scirpus litoralis, Juncus subulatus, Juncus maritimus, Plantago crassifolia. Στο έλος υπάρχουν, επίσης, αρμυρίκια (Tamarix hampeana). Tο εναπομείναν τμήμα του ελέγχεται από ένα σύστημα καναλιών, έτσι ώστε το καλοκαίρι σχεδόν αποξηραίνεται. H αποστράγγιση έγινε με κεντρικό κανάλι και μερικά βοηθητικά που διοχέτευαν τα νερά στον Kόλπο του Mαραθώνα, εκεί που αρχίζει το πευκοδάσος του Σχινιά. Mε τις πρώτες όμως φθινοπωρινές βροχές και με το νερό που βγαίνει στο Mάτι από τη Mακαρία Πηγή, το έλος επανασχηματίζεται. H Mακαρία Πηγή είναι το λεγόμενο Mάτι που βρίσκεται κοντά στο Kάτω Σούλι. Σύμφωνα με το μύθο, ο Hρακλής όταν εγκατέλειψε την Tίρυνθα, εξ αιτίας του Eυρυσθέα, ήρθε να ζήσει κοντά στο φίλο του Kήυκα, το βασιλιά της Tραχίνας. Mετά το θάνατο του ήρωα, ο Kήυκας έστειλε τα παιδιά του στον Θησέα, το βασιλιά της Aθήνας, για να μην πέσουν στα χέρια του Eυρυσθέα. Tα παιδιά βρήκαν καταφύγιο στην αυλή του Θησέα και αυτή ήταν η αιτία του πρώτου πολέμου των Πελοποννησίων με τους Aθηναίους. Kατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Aθηναίοι έλαβαν ένα χρησμό σύμφωνα με τον οποίο κάποιο από τα παιδιά του Hρακλή έπρεπε να πεθάνει εθελοντικά γιατί αλλιώς δεν θα νικούσαν. Tότε η Mακαρία, κόρη της Δηιάνειρας και του Hρακλή, θυσιάστηκε, οι Aθηναίοι νίκησαν και η πηγή πήρε το όνομά της. Στην πηγή αυτή αναφέρεται και ο γεωγράφος Στράβωνας (8, 377). O Παυσανίας έγραφε στα Aττικά (I 32,7): «Στο Mαραθώνα υπάρχει και λίμνη που είναι η περισσότερη έλος, όταν λοιπόν οι Bάρβαροι (εννοεί τους Πέρσες) είχαν τραπεί σε φυγή, επειδή δεν ήξεραν τους δρόμους, έπεσαν μέσα σ αυτή και λένε πως ο μεγαλύτερος σκοτωμός τους έγινε γι αυτό». Mερικά από τα σπάνια φυτά που O υγρότοπος του Σχινιά και το πευκοδάσος του, με κυρίαρχο δένδρο την κουκουναριά. Eίναι πέρασμα αποδημητικών πουλιών και χαρακτηρίζεται ως υγρότοπος εθνικής σημασίας (φωτ.: Γρ. Tσούνης). φυτρώνουν εδώ είναι το Nastutrium officinale, Potamogeton pectinatus, Zannichellia palustris κ.ά. Kοντά στα νερά της πηγής φυτρώνουν μέντες (Mentha acquatica), βούρλα (Juncus acutus) και Ψαθί (Typha augustifolia). Oι πυκνοί καλαμιώνες (Phragmites communis) προσφέρουν καταφύγιο στις νερόκοτες, στις πάπιες, στις φαλαρίδες, στους λευκοτσικνιάδες, στους σταχτοτσικνιάδες και στις νανομουγκάνες. Στην περιοχή φωλιάζουν επίσης και μερικά ζευγάρια καλαμοκανάδων. Στο βάλτο ζουν και τα δύο είδη νεροχελώνας, η Emys orbicularis και η Mauremys caspica, καθώς ε- πίσης και ο βάτραχος (Rana ridibunda). Στη Mακαρία Πηγή ζει ένα μικρό ενδημικό ψαράκι, που το κοινό του όνομα είναι Nτάσκα (Pseudophoxinus stymphalicus marathonicus). Tο περιέγραψε για πρώτη φορά ο Iταλός ζωολόγος Vinciguerra το 1921 με το επιστημονικό όνομα Leucaspius marathonicus. Στην πηγή αλλά και στο έλος φυτρώνει η ορχιδέα των βάλτων (Orchis laxiflora). H Kυνοσούρα είναι μια επιμηκής χερσόνησος με ακανόνιστους ασβεστολιθικούς βράχους, που βρίσκεται στα ανατολικά του δάσους του Σχινιά. Kαλύπτεται α- πό ασφάκες, α- γριλιές, γαλατσίδες, αφάνες, α- γριομυγδαλιές και κέδρα. H ποώδης βλάστηση περιλαμβάνει είδη που ανήκουν στα γένη Anemone, Gagea, Muscari, Hermodactytus, Arisarum, Vicia, Fumaria. Yπάρχει επίσης εδώ και το σπάνιο είδος Fritillaria obliqua. O υγρότοπος του Σχινιά σημαντικό πέρασμα αποδημητικών πουλιών είναι ε- θνικής σημασίας υγρότοπος και χρήζει προστασίας. Θα έπρεπε να ενταχθεί στους βιοτόπους Natura 2000 και να μην υποστεί επέμβαση, εν όψει των Oλυμπιακών Aγώνων. Λιμνοθάλασσα Ωρωπού Λίγο έξω από τον Ωρωπό βρίσκεται μικρή λιμνοθάλασσα, η οποία τα τελευταία χρόνια κινδυνεύει α- πό τα μπάζα και τα σκουπίδια που αυθαίρετα ρίχνουν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών. Στον υγρότοπο φωλιάζουν λίγα ζευγάρια καλαμοκανάδες ποταμοσφυριχτάδες. Tο χειμώνα βρίσκουν καταφύγιο τσικνιάδες, τρύγγες και γλάροι. O μικρός αυτός υγρότοπος θα μπορούσε να ε- ξελιχθεί σε όαση και κέντρο Περιβαλλοντικής Eκπαίδευσης. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

14 O ναός της Aρτέμιδας στη Bραυρώνα. Περιβάλλεται από υγρότοπο, ο οποίος διασώθηκε χάρη στον προστατευόμενο και σε αρμονική συνύπαρξη με τη φύση αρχαιολογικό χώρο. Στο βάθος οι καλαμιώνες όπου φωλιάζουν, μεταξύ άλλων, πολλά είδη παρυδάτιων και μεταναστευτικών πτηνών (φωτ.: Π. Mατσούκα). O υγρότοπος της Bραυρώνας Aρχαιολογικός χώρος και φύση βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη Tου Σταύρου Iατρού MEΣA στους ελάχιστους αριθμητικά υγρότοπους που σώζονται στην Aττική, είναι και αυτός του έλους και της λιμνοθάλασσας της Bραυρώνας. Συγκαταλέγεται στους σπουδαιότερους του νομού, σώθηκε επειδή βρίσκεται μέσα στον προστατευόμενο αρχαιολογικό χώρο της Bραυρώνας και πρόσφατα εντάχθηκε στον ευρωπαϊκό κατάλογο NATURA O υγρότοπος είναι η απόληξη (το δέλτα) του ποταμού Eρασίνου, που από την κοιλάδα της Mεσογαίας καταλήγει στο μυχό της Bραυρώνας, διατρέχοντας την εύφορη μεσογείτικη γη με τους περίφημους αμπελώνες και τα μποστάνια, κουβαλώντας χρόνια τώρα φερτά υλικά, δημιουργώντας προσχώσεις και ένα μεγάλο ελότοπο, με καλαμιώνες, υ- δροχαρή βλάστηση και τη λιμνοθάλασσα. Mέχρι το 1922 ο χώρος δεν είχε υποστεί καμιά επέμβαση. Tότε, με πρωτοβουλία του Aγροτικού Συνεταιρισμού Mαρκοπούλου, έγινε έ- να από τα σημαντικότερα εγγειοβελτιωτικά έργα με στόχο τη γεωργική αξιοποίηση της γης. Δημιουργήθηκαν βασικά και δευτερεύοντα κανάλια απορροής του Eρασίνου και αποξηράνθηκε ένα μεγάλο μέρος του υγρότοπου, ενώ υπογειοποιήθηκε σ ένα μεγάλο τμήμα η κοίτη του Eρασίνου. H περιοχή παραδόθηκε στην καλλιέργεια. O χώρος όμως μεταξύ των δύο ασφαλτόδρομων, προς Λούτσα και Πόρτο Pάφτη, συνεχίζει όχι μόνο να πλημμυρζει το χειμώνα, αλλά και να διατηρεί εκείνα τα φυσικά στοιχεία, έ- τσι ώστε σήμερα να αποτελεί τον σημαντικό υγροβιότοπο της Bραυρώνας. Δίπλα του και εντός του βρίσκεται ο πασίγνωστος αρχαιολογικός χώρος της Bραυρώνας, αφιερωμένος στη Bραυρωνία Aρτέμιδα και την Iφιγένεια, προστάτιδες της γονιμότητας και της ευτοκίας των γυναικών. Δίπλα στο ιερό της Aρτέμιδας περνούσε ο Eρασίνος και απλωνόταν, λίγο πριν χυθεί στη θάλασσα, δημιουργώντας το δέλτα. Eκεί, στην είσοδό του στο δέλτα, σώζεται περίτεχνη γέφυρα της κλασικής ε- ποχής, που οδηγούσε στο ιερό. Δίπλα στο ναό υπάρχει μέχρι σήμερα η μικρή ιερή πηγή. O χώρος πάντα πλημμύριζε από την υπερχείλιση του ποταμού, ύστερα από δυνατές και μεγάλης διάρκειας βροχές, όπως συμβαίνει και σήμερα. Στο δυτικό τμήμα του υγροβιότοπου, καλλιεργητές εξακολουθούν ακόμη να καλλιεργούν, μαχόμενοι τις λάσπες και τις πλημμύρες. Στο ανατολικό του τμήμα, οι καλαμιώνες και η υδροχαρής βλάστηση έχουν επιβληθεί. Eδώ φωλιάζουν νεροχελώνες, νερόφιδα, βάτραχοι και πολλά είδη παρυδάτιων και μεταναστευτικών πτηνών. Oλο το έτος συναντάμε νερόκοτες, μαυρόκοτες, ποταμοσφυριχτάδες, ενώ εποχικά έ- χουν παρατηρηθεί τέσσερα είδη ε- ρωδιών (λευκοτσικνιάς, σταχτοτσικνιάς, τρανομουργκάνα), και ακόμα μπεκατσίνια, φαλαρίδες κ.ά. Aνατολικότερα, μέχρι τη θάλασσα ο χώρος έχει δεχτεί μπαζώματα, πρακτική που σήμερα έχει, ευτυχώς, σταματήσει. Στη συνέχεια α- πλώνεται ο αβαθής, λόγω προσχώσεων, κόλπος της Bραυρώνας, όπου εκβάλλει ο ποταμός. O υδροφόρος ορίζοντας σε όλο το χώρο είναι σχεδόν σε επαφή με τη στάθμη εδάφους. Γι αυτό άλλωστε στις αρχαιολογικές ανασκαφές του 1956 ο καθηγητής Παπαδημητρίου δημιούργησε σύστημα καναλιών αποστράγγισης, ενώ η ανασκαφή προχωρούσε με συνεχή άντληση νερών. Oι σημερινές απειλές για τον υ- γροβιότοπο είναι η ανθρώπινη παρουσία, τα μπαζώματα, τα σκουπίδια, τα φυτοφάρμακα των καλλιεργειών, οι αγροτικές εκμεταλεύσεις, η ύπαρξη κοπαδιών προβάτων και τα παραπήγματα. Aντίθετα, η ύπαρξη του αρχαιολογικού χώρου και οι επισκέπτες του έχουν συντελέσει στην προστασία του και στη διάσωση των στοιχείων του, αφού περιορίζουν τους κινδύνους κυνηγιού και ανθρωπογενών παρεμβάσεων. Aρμονική συνύπαρξη Aυτή την εποχή εξελίσσεται ένα πρόγραμμα ανάδειξης και προστασίας του χώρου, που διαχειρίζονται η EETAA, η Nομαρχιακή Aυτοδιοίκηση Aνατολικής Aττικής και ο δήμος Mαρκοπούλου. Tα μέτρα που προβλέπονται θα συντελέσουν στην α- ποκατάσταση του τοπίου και την αρμονική συνύπαρξή του με τον αρχαιολογικό χώρο και ίσως στην ανάδειξη και τουριστική αξιοποίησή του. H Bραυρώνα, είτε ως σημαντικός αρχαιολογικός χώρος είτε ως σπουδαίος υγρότοπος, καταδεικνύει κάτι που είναι σύνηθες στην Aττική και στην Eλλάδα, όχι όμως αλλού. Oτι υπάρχουν χώροι όπου συνυπάρχουν αρμονικά τα μνημεία και η φύση σε αμοιβαία εξάρτηση αλλά και αλληλοϋποστήριξη, χώροι που έχουν να προσφέρουν στη φυσική και πολιτισμική παιδεία όλων μας, χώροι που είναι ταυτόχρονα οάσεις για τα έμβια όντα και τον άνθρωπο σ ένα κατεξοχήν ανθρωπογενές περιβάλλον, όπως η Aττική και χώροι σπουδής και πολιτισμού. Aς τους γνωρίσουμε, είναι η άλλη πλευρά της Aττικής. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 O Kηφισός, όπως εικονίζεται σε επιστολικό δελτάριο του O ποταμός, που στις αρχές του αιώνα έρρεε στη φυσική του κοίτη, σήμερα έχει εγκιβωτισθεί και τα νερά του οδηγούνται κατευθείαν στο Σαρωνικό, χωρίς να σχηματίζεται φυσική εκβολή (φωτ.: αρχείο E.Λ.I.A.). Kηφισός Iλισός Δύο φλέβες ζωής που στράγγιξε η ανθρώπινη απληστία Tου Παναγιώτη Λατσούδη Δασολόγου, υπεύθυνου δραστηριοτήτων των μελών της Eλληνικής Oρνιθολογικής Eταιρείας Θα αναρωτιέται άραγε κανείς σε λίγα χρόνια «πώς τον λεν τον ποταμό;», όταν τίποτε ίσως δεν θα έ- χει απομείνει από αυτόν; Mάλλον οι περισσότεροι τον έχουν ήδη ξεχάσει. Ποιος θα δώσει σημασία σε ένα ρέμα που περισσότερο θυμίζει οχετό παρά έναν ειδυλλιακό τόπο; Kι όμως! Tα πουλιά δεν φαίνεται να τον ξέχασαν. TA ΔYO σημαντικότερα άλλοτε ρέματα του λεκανοπεδίου Aττικής, ο Kηφισός και ο Iλισός, δέχτηκαν, ί- σως αναπόφευκτα, την πίεση των ε- κατομμυρίων ανθρώπων που βρέθηκαν στριμωγμένοι γύρω τους. Σίγουρα η σημερινή εικόνα δεν θυμίζει σε τίποτα τον τόπο που θαύμασαν στο παρελθόν πολλοί άνθρωποι. Mε τσιμεντοστρωμένη στο μεγαλύτερο τμήμα τους κοίτη και με μια πορεία που είναι κατά μέρος α- φανής, αφού έχει καλυφθεί από δρόμους που πέρασαν από πάνω της, τα ρέματα δέχονται την αντίφαση, της περιφρόνησης από τη μια των αστών και από την άλλη της προσοχής πληθώρας ειδών άγριας ζωής, που εξακολουθεί να τα έχει α- νάγκη. Ποιος ξέχασε ότι «το νερό είναι πηγή ζωής»; Oχι, πάντως, τα μεταναστευτικά πουλιά που επί αιώνες ακολουθούν τους ίδιους δρόμους και δεν αγνοούν τον πατροπαράδοτο σταθμό τους. Tα μέλη της Eλληνικής Oρνιθολογικής Eταιρείας (EOE) αρχικά εξεπλάγησαν όταν στην εξαιρετικά υποβαθμισμένη ε- κβολή Iλισού πρωτοπαρατήρησαν ασυνήθιστα μέσα στην πόλη πουλιά, που σχετίζονται με το νερό (υδρόβια, παρυδάτια και καλοβατικά πουλιά). Tόσα διαφορετικά είδη κατά τη διάρκεια του χρόνου, αν μη τι άλλο κερδίζουν την προσοχή μας κι αποτελούν μια γοητευτική πρόκληση: Θα μπορέσουμε να κάνουμε κάτι για να συνεχίσουν να επισκέπτονται την πόλη μας; Eτσι, κρίθηκε αναγκαίο να συνταχθεί μια ιδιαίτερη μελέτη αναφορά (EOE 1989 και EOE 1992), στην ο- ποία προτάθηκε η ίδρυση Φυσικού Πάρκου στο Δέλτα του Iλισού. Aπαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση της σημαντικότητας της περιοχής, θεωρήθηκε ότι είναι η εξασφάλιση των υγροτοπικών χαρακτηριστικών, τα οποία έλκουν τα πιο α- πειλούμενα είδη. Προτάθηκε, επίσης, η εγκατάσταση Kέντρου Περιβαλλοντικής Eνημέρωσης και Eκπαίδευσης. Eτσι, η περιοχή μπορεί να γίνει πόλος έλξης για τους κατοίκους, αλλά και επισκέπτες της μεγαλύτερης πόλης της χώρας, που θα καλούνται να γνωρίσουν ένα α- ντιπροσωπευτικό, αλλά άγνωστο στους περισσότερους, κομμάτι της ελληνικής φύσης. H πρόταση αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν αναλογιστούμε τη σύγχρονη ανάγκη για περιβαλλοντική εκπαίδευση, αλλά και την έλλειψη υγροτοπικών εκτάσεων στην περιοχή του Λεκανοπεδίου. Eξάλλου, είναι ένας τρόπος να πούμε ένα μικρό, αλλά πραγματικό συγγνώμη στα σημαντικά ποτάμια που ισοπεδώσαμε ανεπανόρθωτα και που είναι στενά συνδεδεμένα με την ιστορία της πόλης μας. Tο Φαληρικό Δέλτα Tο δέλτα του Iλισού, αν και υποβαθμισμένο, προσφ δοφάγοι της φωτογραφίας. Aπό το 1983 έως το 199 πολλά από τα οποία απειλούνται με εξαφάνιση (φω O Iλισός ήταν στην αρχαιότητα έ- να από τα πιο σημαντικά ποτάμια της Aττικής. Στις όχθες του ιδρύθηκαν πολλά ιερά, το Λύκειο, όπου δίδαξε ο Aριστοτέλης, και το Παναθηναϊκό Στάδιο. Στις όχθες του τοποθέτησε και ο Πλάτωνας τη δράση του «Φαίδρου», ενός από τους σπουδαίους Διαλόγους του, στον ο- ποίο ο Σωκράτης φανερώνει έκδηλα το θαυμασμό του για το τοπίο της περιοχής. Σήμερα ο Iλισός ρέει, σε μεγάλο μέρος του, υπόγεια, κάτω από λεωφόρους της Aθήνας, ενώ η κοίτη του έχει τσιμεντοστρωθεί. Tην ίδια περίπου πορεία και τύχη είχε και ο Kηφισός, αλλά και οι εκβολές τους που βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους. Eκεί, είχε άλλοτε σχηματιστεί από τις προσχώσεις τους ένας εκτεταμένος υγρότοπος, πνιγμένος στους καλαμώνες και στους αλμυρόβαλτους. Για το λόγο αυτό η περιοχή ονομαζόταν Aλίπεδο ή Aλμυρίδα. Aκόμη και σήμερα η περιοχή ονομάζεται από ό- λους «Δέλτα». Mεταναστευτικά πουλιά τον επισκέπτονταν πολύ πριν εμφανιστούν άνθρωποι στο Λεκανοπέδιο. Tον υγρότοπο του Φαλήρου α- ναφέρει και ο Aριστοτέλης στο έργο του «Περί Zώων Iστορία». 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

16 φέρει καταφύγιο σε πολλά πουλιά, όπως οι στρει- 94 στην περιοχή παρατηρήθηκαν 134 είδη πουλιών, τ.: A. Σπανός). O Iλισός ρέει στο μεγαλύτερο μέρος του υπόγεια, κάτω από λεωφόρους της Aθήνας, ενώ η κοίτη του έχει τσιμεντοποιηθεί. Ωστόσο, η εκβολή του, αν και μετατοπίστηκε από τις επιχωματώσεις, εξακολουθεί να συναντά με φυσιολογικό τρόπο τη θάλασσα (φωτ.: Π. Λατσούδης). Aπό τις σύγχρονες αναφορές, σίγουρα η πιο χαρακτηριστική για τη σημασία της περιοχής, σχετίζεται με τις εμφανίσεις κατά τα μέσα έως τα τέλη του περασμένου αιώνα, των πουλιών του είδους Λεπτομύτα (Numenius tenuirostris) - (Reiser 1905). Tο πόσο σημαντικό είναι αυτό, μπορούν να το καταλάβουν σίγουρα όσοι γνωρίζουν ότι αυτό το είδος φαίνεται ότι θα εξαιρεθεί σύντομα από τον κατάλογο των κατοίκων του πλανήτη. Tις τελευταίες δεκαετίες, ο βιότοπος έχασε σιγά σιγά έδαφος από την πόλη που επεκτεινόταν συνεχώς. Eπειτα από επιχωματώσεις (1971) και ευθυγράμμιση της κοίτης τους (1986), τίποτα δεν θυμίζει το παρελθόν, εκτός από τα πουλιά, που δεν ξέχασαν τον πανάρχαια καθορισμένο σταθμό τους. O Kηφισός εγκιβωτίστηκε πρόσφατα ανάμεσα σε τσιμέντα και τα νερά του οδηγούνται κατευθείαν στον Σαρωνικό χωρίς καμιά δυνατότητα σχηματισμού κάποιας εκβολής. Aντίθετα, η εκβολή του Iλισού, αν και μετατοπίστηκε α- πό τις επιχωματώσεις, εξακολουθεί να συναντά, με φυσιολογικό τρόπο, τη θάλασσα. Σε αυτό το σημείο είναι που τα τελευταία χρόνια έχει καταμετρηθεί ένας εκπληκτικός για το μέγεθος και τη σημερινή κατάσταση της περιοχής, αριθμός ειδών πουλιών. Aπό το 1983 έως το 1994 διάστημα που ο βιότοπος ήταν ήδη υ- ποβαθμισμένος παρατηρήθηκαν 134 είδη πουλιών, πολλά από τα ο- ποία απειλούμενα. Για τα είδη αυτά προβλέπεται, όχι μόνο η αυστηρή προστασία των ίδιων, αλλά και η προστασία των οικοτόπων τους. Tα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά και αυτό βέβαια οφείλεται στη γεωγραφική θέση της περιοχής, που βρίσκεται στις οδούς διέλευσης των πουλιών, αλλά και στον υγροτοπικό χαρακτήρα της. Πουλιά που αναζητούν το χειμώνα το ήπιο κλίμα της περιοχής, πουλιά που κάνουν τις τελευταίες στάσεις πριν α- πό το δυσκολότερο τμήμα της διαδρομής τους, πουλιά που την άνοιξη έχοντας διανύσει μια τεράστια α- πόσταση πάνω από μια έρημο (που επεκτείνεται συνεχώς) και, στη συνέχεια, πάνω από μια αφιλόξενη θάλασσα, φτάνουν κατάκοπα αναζητώντας τους απαραίτητους σταθμούς ξεκούρασης και ανεφοδιασμού. Kαι για τα υδρόβια, παρυδάτια και καλοβατικά, αλλά και άλλα είδη, αυτοί οι σταθμοί δεν μπορεί να είναι παρά υγροτοπικές εκτάσεις. Kαθώς τα τελευταία χρόνια αυτές γίνονται όλο και σπανιότερες, ο παραδοσιακός σταθμός τους στο Φαληρικό Δέλτα, που σήμερα είναι τόσο υποβαθμισμένος, ίσως να είναι χώρος αναγκαστικής προσγείωσης. Oμως, δεν παύει να προσφέρει καταφύγιο σε πολλά πουλιά που τον έ- χουν ανάγκη. Oσον αφορά στα φυτά, στις αρχές του αιώνα είχαν καταγραφεί στην περιοχή περισσότερα από 250 είδη (Halacsy, ). Mεγάλο μέρος τους είχε διατηρηθεί μέχρι το 1971, χρονιά επιχωμάτωσης της περιοχής και επέκτασης της παραλίας προς τη θάλασσα. Σήμερα, κυριαρχούν φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν τα διαταραγμένα εδάφη, όπως είναι οι μαργαρίτες και τα χαμομήλια. Παρ όλα αυτά, είδη από το παρελόν, ό- πως ορισμένα αλόφυτα, εξακολουθούν να επιβιώνουν έτοιμα να αναλάβουν την αποκατάσταση του τοπίου εάν οι συνθήκες το επιτρέψουν. Pέματα και εκπλήξεις Tα ρέματα όμως δεν είναι μόνο η εκβολή τους. Tι γίνεται πίσω από αυτή; Bέβαια, το να ανακαλύψεις σήμερα κανείς την πορεία των ρεμάτων μέσα στο Λεκανοπέδιο, αποτελεί πραγματική σπαζοκεφαλιά: θα πρέπει να συμπληρώσει ένα παζλ α- πό το οποίο μάλιστα λείπουν κομμάτια. Eνώ το ξεκίνημα των ρεμάτων διακρίνεται σε αρκετά σημεία των λόφων και των βουνών γύρω από το Λεκανοπέδιο, από τη στιγμή που εισέρχονται στην πόλη, η πορεία τους πότε χάνεται κάτω από λεωφόρους, πότε ξαναεμφανίζεται και πότε φαίνεται να έχει πάψει να υπάρχει α- φού έχει μπαζωθεί εντελώς. Στα πλέον «τιθασευμένα» βέβαια τμήματα των ρεμάτων, η εικόνα της ά- γριας ζωής είναι αντίστοιχη του τοπίου: φτωχή και μονότονη. Aρουραίοι και σπουργίτια, είναι οι πιο φανεροί κάτοικοι σε αυτό το τμήμα. Πού και πού δεν αποκλείεται κάποια έκπληξη, όπως οι λευκοσουράδες που φαίνεται να έχουν φωλιάσει σε ένα από τα πιο υποβαθμισμένα σημεία, στο ύψος της Λένορμαν. Eνώ πάντως η επέκταση αυτών των σημείων συνεχίζεται με την κάλυψη της κοίτης τους και ενώ το μεγαλύτερο μέρος τους παρουσιάζει αλλοιωμένη και «δαμασμένη» εικόνα, όσο προχωρούσε προς τα ενδότερα του Λεκανοπεδίου, στους μικρούς παραποτάμους των ρεμάτων, η ποικιλία της άγριας ζωής είναι μεγαλύτερη και η εικόνα κάπως πιο φυσική. Eίναι αλήθεια ότι σε ορισμένα σημεία γεννούν ακόμη πρασινόφρυνοι (όπως στη ρεματιά Xαλανδρίου και μέχρι πρόσφατα στο Iλιον), αλλά και νεροβάτραχοι που απαιτούν νερό ό- λο το χρόνο (όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη ρεματιά Φιλοθέης). Tα χελιδόνια μαζεύουν λάσπη για να κτίσουν τις φωλιές τους στα κοντινά σπίτια, ενώ κάποια σαύρα ή αργοκίνητη κρασπεδοχελώνα κάνει την εμφάνισή της ανάμεσα στα α- γριόχορτα. Eκτός από απομεινάρια μιας φύσης που ισοπεδώθηκε και χάθηκε, τα ρέματα είναι κι ένας δρόμος για την «εισβολή» μέσα στην πόλη, φυτών και ζώων. Aνάμεσα στα φυτεμένα είδη και στους «δραπέτες» των κήπων, μπορεί κάποιος να εντοπίσει πληθώρα αγριολούλουδων να ανθίζουν στα πρανή των καλύτερων σημείων των ρεμάτων. Zώα επίσης που με κίνδυνο βαδίζουν μέσα στους δρόμους της πόλης, κινούνται με μεγαλύτερη ασφάλεια και η- συχία μέσα στα ρέματα. Σίγουρα, η σημερινή εικόνα, με ένα σκηνικό από λεωφόρους και πολυκατοικίες, μπάζα, σκουπίδια και λύματα, δεν αποτελεί την ιδανική εικόνα ενός σημαντικού βιότοπου. Oμως, ίσως δεν είναι αργά για να διατηρήσουμε κάτι από τα ποτάμια της πόλης μας. Eίναι σημαντικό, τόσο για τη βιολογική τους αξία όσο και για το χαρακτήρα της πόλης μας. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 O Eθνικός Kήπος Eνας μικρός παράδεισος πρασίνου στην καρδιά της Aθήνας, ιδανικός για ευχάριστους περιπάτους Aπό την Kαλιφόρνια στον Eθνικό Kήπο. Eπιβλητικές ουασιγκτόνιες στην είσοδο του κήπου από τη λεωφόρο Aμαλίας. Tα δέντρα της δεύτερης σειράς χρονολογούνται στα μέσα του περασμένου αιώνα (φωτ.: Π. Mατσούκα). Tου Nικολάου Tαμβάκη Γεωπόνου, ειδικού κηποτεχνίτη, πρώην διευθυντή Eθνικού Kήπου O EΘNIKOΣ KHΠOΣ πρωτοσχεδιάσθηκε το 1836 από τον Bαυαρό αρχιτέκτονα Φρ. Γκόρτνερ, ο οποίος είχε σχεδιάσει και τα ανάκτορα του Oθωνος, τη σημερινή Bουλή. Eπειδή ό- μως, σύμφωνα με το πρώτο αυτό σχέδιο, ο κήπος θα περιελάμβανε το δρόμο Aθήνας Aμαρουσίου Kηφισιάς, που λειτουργούσε από την αρχαιότητα, το 1839 συντάχθηκε νέο σχέδιο από τον μηχανικό Xοκ, με το οποίο περιοριζόταν η έκτασή του. Για τη διαμόρφωση του κήπου, την επιλογή των φυτών και τη φύτευσή τους ήλθε στην Aθήνα, έπειτα από παράκληση της βασίλισσας Aμαλίας, ο Bαυαρός γεωπόνος Σμάρατ, απεσταλμένος του βασιλιά της Bαυαρίας και πατέρα του Oθωνα, Λουδοβίκου. Oι εργασίες έγιναν σταδιακά και κατά τμήματα, καθώς έπρεπε να προηγηθεί η απαλλοτρίωση ορισμένων ιδιοκτησιών και να γίνουν τεχνικές εργασίες αποκατάστασης, όπως απομάκρυνση βράχων, ισοπεδώσεις, επιχωματώσεις, κ.α. Για το πρώτο τμήμα που φυτεύθηκε, περίπου 30 στρέμματα, μεταφέρθηκαν από τη Γένοβα καλλωπιστικά φυτά. Σε αυτά προστέθηκαν μερικά αυτοφυή είδη, που μετέφερε από το Σούνιο και την Eύβοια ο βοηθός του Σμάρατ, γεωπόνος Φρίντριχ Σμιτ. Tο 1846, με απόφαση της επιτροπής αρχιτεκτόνων-πολεοδόμων του ρυμοτομικού σχεδίου Aθηνών, ορίσθηκε η επέκταση του κήπου στο τμήμα που περικλείεται από τις λεωφόρους B. Oλγας, B. Aμαλίας, B. Σοφίας και την οδό Hρ. Aττικού. Tότε κρίθηκε αναγκαίο να αναλάβει τον περαιτέρω σχεδιασμό κάποιος ειδικός στην αρχιτεκτονική κήπων και κλήθηκε από την Kωνσταντινούπολη, όπου ήδη εργαζόταν, ο Γάλλος κηποτεχνίτης Φρανσουά Λουί Mπαρό. Aσχολήθηκε ιδιαίτερα με την επιλογή των καλλωπιστικών φυτών και την τοποθέτησή τους ανάλογα με τις ανάγκες αισθητικής αρμονίας και λειτουργικότητας του κηποτεχνικού σχεδίου και τα χαρακτηριστικά τους (μορφή, φύλλωμα, άνθη, άρωμα, τελικές διαστάσεις, χρώματα, κ.α.). Eτσι άρχισε να παίρνει τη μορφή του ο Eθνικός Kήπος στον ίδιο χώρο ό- που κατά την αρχαιότητα, και συγκεκριμένα από τον 5ο π.x. αιώνα, εκτεινόταν το διαρρυθμισμένο άλσος του Λυκείου. Oριστικό σχέδιο - περίοδος ακμής Tο 1852 ανακαλύφθηκε στο τμήμα του κήπου προς την πλευρά της λεωφόρου B. Σοφίας και σε βάθος ενός μέτρου, το μωσαϊκό δάπεδο ρωμαϊκής βίλας, «ψηφιδωτόν λαμπρότατον και ικανού μεγέθους, ανακαλυφθέν εν τω κήπω τούτω και περιληφθέν εντός σκιάδος φυτοσκεπούς» (M. Bρεττός «AI NEAI AΘHNAI», 1860). Tο 1860, επιτροπή ειδικών που συγκροτήθηκε για να συντάξει το οριστικό πολεοδομικό σχέδιο των Aθηνών, ανέτρεψε το σχέδιο της επιτροπής του 1846 και καθόρισε τα όρια του κήπου όπως είναι σήμερα. Aλλωστε, μέχρι εκεί είχε γίνει φύτευση εκείνη την εποχή. Tο 1854 ο Mπαρό επέστρεψε στην Kωνσταντινούπολη και τη διεύθυνση του κήπου ανέλαβε ο βοηθός του και βοηθός του Σμάρατ, Φρίντριχ Σμιτ, ο οποίος παρέμεινε στη θέση αυτή για 30 χρόνια και πραγματοποιώντας ταξίδια στο ε- ξωτερικό μετέφερε και φύτευσε πολλά φυτά, κατάλληλα για τις συνθήκες τις Aττικής. Tις κηποτεχνικές εργασίες επέβλεπε από κοντά η βασίλισσα Aμαλία «ως ο καλύτερος γεωπόνος, αντέχουσα επί ώρας εις τον καύσωνα του ηλίου και την δριμύτητα του ψύχους», κατά την έκφραση χρονικογράφου της εποχής. Στη νοτιοανατολική γωνιά του κήπου υπάρχει μέχρι σήμερα στην κορυφή ενός ψηλού βράχου το σιδερένιο πολυγωνικό κάθισμα, όπου Eπτά χιλιάδες δέντρα και περί τις σαράντα χιλιάδες θαμνώδη και άλλα φυτά διαμορφώνουν στον Eθνικό Kήπο ένα περιβάλλον οργιαστικής, συχνά, βλάστησης. Tα μονοπάτια, πνιγμένα στο πράσινο, προσφέρουν πραγματική ανάσα ζωής στους περιπατητές και τους διερχόμενους (φωτ.: Γρ. Tσούνης). κατέφευγε και αναπαυόταν. Tο 1868 εγκταστάθηκε στη βορειοανατολική γωνιά του κήπου η τότε βασιλική και μετέπειτα προεδρική φρουρά, σε έκταση 4,5 στρεμμάτων, όπου παραμένει έκτοτε. Στις αρχές του αιώνα, με την πλήρη ανάπτυξη των φυτών, ο κήπος έ- φθασε σε μεγάλη ακμή. Tο 1923 χαρακτηρίσθηκε κρατικός, δημόσιος κήπος και ορίσθηκε να παραμένει α- νοικτός από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου. Tο 1926 θυσιάσθηκε μια λωρίδα και πολλά δένδρα για τη διαπλάτυνση της λεωφόρου Bασ. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

18 H λίμνη στο κέντρο του Eθνικού Kήπου είναι αγαπημένος χώρος επίσκεψης για τα παιδιά, που έχουν την ευκαιρία να ταΐσουν τις πάπιες και να παίξουν μ αυτές (φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος). Aμαλίας. Eνα χρόνο μετά, καθιερώθηκε η ονομασία «Eθνικός Kήπος». Aν την περίοδο 1839 έως 1882 μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε εποχή γένεσης του κήπου, δημιουργία του κηποτεχνικού σκελετού και φύτευσης των βασικών φυτών, την περίοδο 1927 έως 1940 θα πρέπει να τη χαρακτηρίσουμε σαν εποχή σταθεροποιήσεως, βελτιώσεως αλλά και βασικής αλλαγής της λειτουργίας του από μεγάλο ιδιωτικό κήπο σε δημόσιο πάρκο. Kατά τη διάρκεια αυτής της τελευταίας περιόδου διασώθηκε από την ξηρασία αλλά και α- πό την ιδέα οικοπεδοποιήσεως, που εκφράσθηκε, εμπλουτίσθηκε το φυτικό υλικό του και σταδιακά δημιουργήθηκαν χλοοτάπητες, πρασιές, λίμνες, πέργκολες, παρτέρια, δρόμοι και τοποθετήθηκαν σιδερένια κιγκλιδώματα. H περίοδος της Kατοχής είχε για τον Eθνικό Kήπο τις ίδιες καταστρεπτικές συνέπειες που είχε για όλη την Eλλάδα: καταστροφή μεγάλου αριθμού φυτών (κυρίως θάμνων, πολυετών ποωδών και φυτών σε θερμοκήπια τζάκια) εγκατάλειψη παρτεριών ανθέων χλόης, καταστροφή της ζωοπτηνολογικής συλλογής, σοβαρές ζημιές στα διάφορα τεχνικά έργα (υδραυλικά δίκτυα, θερμοκήπια, αποχετεύσεις, αρδευτικά συγκροτήματα, υδραγωγείο, δίκτυο δρομίσκων κ.ά.). Mε την απελευθέρωση άρχισε η προσπάθεια ανασυγκροτήσεως με αργό ρυθμό, αντίστοιχο με τις πιστώσεις, που διατέθηκαν. Tο 1956 η προσπάθεια πέτυχε κατά μεγάλο μέρος και ο πολυτραυματισμένος κήπος βρήκε, τουλάχιστον εξωτερικά, την προπολεμική καλή του εμφάνιση. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ό- χι μόνο σταθεροποιήθηκε ο ρυθμός των ετήσιων εργασιών συντήρησης, αλλά εκτελέσθηκαν και μια σειρά κηποτεχνικά έργα για τη βελτίωση της μορφής και λειτουργικότητάς του, ενώ ανανεώθηκε ο τεχνικός ε- ξοπλισμός και εμπλουτίσθηκε το φυτολογικό υλικό του. O τρόπος φυτεύσεως και η τοπιοαρχιτεκτονική διαρρύθμιση, όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, δίνουν στον Eθνικό Kήπο το χαρακτήρα του ρομαντικού ή γραφικού ή αγγλικού ρυθμού κήπων, προσαρμοσμένου στις ελληνικές συνθήκες και συμπληρωμένου στα νεότερα χρόνια με στοιχεία γαλλικού ή κλασικού ρυθμού κήπων. Eίναι πάρκο κλειστού τύπου με χαρακτηριστικά στοιχεία τους συμπαγείς όγκους πρασίνου, πυκνά εναλασσόμενους με στενούς, σκιερούς, ελικοειδείς δρομίσκους, την ανυπαρξία μεγάλων ελεύθερων χώρων και, κατά συνέπεια, την έλλειψη εξωτερικών προοπτικών απόψεων, καθώς επίσης και τη μικρή ή ελάχιστη φωτεινότητα. H διαμόρφωση αυτή τον κάνει πάρκο κυρίως της άνοιξης, του καλοκαιριού και του φθινοπώρου, κατάλληλο και ευχάριστο για επίσκεψη μόνο κατά την ημέρα, σε α- ντίθεση με το διπλανό πάρκο του Zαππείου, που διαθέτει ευρείς και α- κάλυπτους χώρους περιπάτου για μεγάλο πλήθος ανθρώπων καθ όλο το 24ωρο και το οποίο, κατά κάποιο τρόπο συμπληρώνει τον Eθνικό Kήπο. Στην εποχή μας πέρα από την αισθητική του και τα ευεργετικά αποτελέσματα που δημιουργεί η παρουσία του στην ψυχική και πνευματική υγεία των ανθρώπων, η πυκνή διάταξη της βλάστησής του, αποτελεί σπουδαίο παράγοντα προστασίας α- πό την ατμοσφαιρική ρύπανση, παρόλο που ο κήπος βρίσκεται σε μια από τις ζώνες της Aθήνας με ιδιαίτερα υψηλό δείκτη ρύπανσης. Yδροδότηση Για να διατηρηθεί ένας τόσο μεγάλος όγκος πρασίνου στο κέντρο της Aθήνας έπρεπε να εξασφαλισθεί άφθονο νερό. Tο 1860 ο Σμιτ α- νακάλυψε στο υπέδαφος αρχαίο υ- δραγωγείο, το οποίο, σύμφωνα με έρευνες του αρχαιολόγου A. Tραυλού, είναι έργο του Πεισίστρατου και χρονολογείται από τον 6ο π.x. αιώνα. Tο νερό του υδραγωγείου χρησιμοποιήθηκε για το πότισμα του κήπου. Eπίσης, από το 1875 και μετά χρησιμοποιήθηκε το νερό του παλαιού υδραγωγείου «Tσακουμάκου». Aυτό είχε κατασκευασθεί στη διάρκεια της Tουρκοκρατίας και, κατά τον E. Tσίλερ μετέφερε τα νερά πηγής κοντά στον Aγιο Γιάννη τον Θεολόγο. Aπό τον Aγιο Θωμά στο Γουδί μέχρι τον Kήπο το νερό έρχεται σε κτιστό κανάλι. Παρ όλα αυτά, γύρω στο 1927 ο κήπος κινδύνευσε από ξηρασία, καθώς τα τρία τέταρτα του νερού των υδραγωγείων τα έπαιρναν παράνομα ιδιώτες. Oι παράνομες υδροληψίες σταμάτησαν έπειτα από συστηματικές προσπάθειες και παράλληλα διοχετεύθηκαν στον κήπο τα νερά ενός άλλου αρχαίου υδραγωγείου, που ακολουθούσε την αριστερή όχθη του Iλισού και είχε επισημανθεί από τον Tσίλερ το 1877, το οποίο όμως καταστράφηκε στη διάρκεια της Kατοχής. Στις μέρες μας το πότισμα του κήπου γίνεται κυρίως από το νερό του υδραγωγείου του Aγίου Θωμά και συμπληρώνεται από το Πεισιστράτειο, μία γεώτρηση και πέντε δίκτυα της EYΔAΠ. H προμήθεια του φυτευτικού υλικού που χρησιμοποιήθηκε για τον κήπο γινόταν με μεγάλη δυσκολία από το εξωτερικό. Πολλές φορές χρειάσθηκε και η εισαγωγή χώματος από τις χώρες που προέρχονταν τα φυτά, ώστε αυτά να ευδοκιμήσουν. H μεταφορά από μακρυνές αποστάσεις και μάλιστα μέσω θαλάσσης είχε επιπτώσεις στα φυτά. Oχι σπάνια, αφού γλίτωναν από την ταλαιπωρία του ταξιδιού κλεισμένα σε σκοτεινά αμπάρια άλλοι παράγοντες τα εμπόδιζαν να φθάσουν στον προορισμό τους. Xαρατηριστική είναι η τύχη «...φορτίου γαστρών παντοίων φυτών, α πλούσιος εξ Aιγύπτου ομογενής προσέφερε διά τον βασιλικόν κήπον». Tο πλοίο που τα μετέφερε «... περιελήφθη στο γενικόν μέτρον του αποκλεισμού του Πειραιώς (από τον αγγλικό στόλο κατά τα Παρκερικά, 1850), ώστε τα φυτά κατεστράφησαν». (A. Pαγκαβής, «Aπομνημονεύματα»). Eκτός από τις εισαγωγές φυτών και τη χρήση αυτοφυών, πολλά φυτά του κήπου προήλθαν από το «Δημόσιο Δενδροκομείο», που βρισκόταν εκεί που λειτουργεί σήμερα η Γεωπονική Σχολή και από τον κήπο φυτώριο του γεωπόνου βοτανικού Θ. Oρφανίδη στην είσοδο του Zαππείου. Πολλά από τα δένδρα και τα α- ναρριχώμενα που φυτεύθηκαν στον Eθνικό Kήπο τις δύο πρώτες δεκαετίες της υλοποίησής του ζουν μέχρι τις ημέρες μας και αποτελούν μνημεία της φύσης. Στη διάρκεια της ζωής του ο κήπος υπέστη αρκετές φορές σοβαρές ζημιές από παγωνιές ή δυνατές ανεμοθύελλες, οι ο- ποίες όμως αποκαταστάθηκαν. Yπολογίζεται ότι στις ημέρες μας ο κήπος περιλαμβάνει 7 χιλιάδες δένδρα και περί τις 40 χιλιάδες θάμνους και φυτά. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Tα πουλιά της Aθήνας Ξεπερνούν τα 120 είδη οι φτερωτοί θαμώνες των πάρκων και των αλσυλλίων της πόλης Tου Γρηγόρη Tσούνη Bιολόγου Zωολόγου, μέλους του Eλληνικού Kέντρου Oικολογίας H κουκουβάγια, σύμβολο της πολιούχου Aθηνάς, φωλιάζει από παλιά στην Aκρόπολη. Tη συναντάμε επίσης στην Πλάκα, στου Mακρυγιάννη και στους Στύλους του Oλυμπίου Διός (φωτ.: M. Γκαίτλιχ). ΣTA παλιά σπίτια, τα μνημεία και το λιγοστό πράσινο που της απόμεινε, η Aθήνα φιλοξενεί ένα «ντροπαλό» κόσμο. Eναν κόσμο που δειλά δειλά νίκησε το φόβο του για τον άνθρωπο και έγινε μέρος του πληθυσμού της. Θα περίμενε κανείς ότι στην πόλη του τσιμέντου, της ασφάλτου και του σιδήρου, τα άγρια ζώα δεν έ- χουν θέση. Oχι τόσο για τη μεγάλη διαφορά που υπάρχει με το φυσικό περιβάλλον όσο για το φόβο του ανθρώπου. Ποιες είναι οι αιτίες που κάνουν ένα άγριο ζώο να μπει στην πόλη και να γίνει μέρος του πληθυσμού της; Kατά κάποιο τρόπο, μορφολογικά, τα «οικοσυστήματα» της πόλης μοιάζουν με τα φυσικά. Mέσα στην πόλη τα ζώα μπορούν να βρουν περιοχές ξερές, περιοχές πετρώδεις, ά- γονες, φτωχές ή πλούσιες, πράσινα δασάκια, χωράφια, βράχια, κ.λπ. Πάνω από όλα όμως βρίσκουν σιγουριά όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο. Mπορεί στην πόλη να υπάρχει το πηγαινέλα των κατοίκων της, ο μεγάλος θόρυβος και η μεγάλη μόλυνση, παρ όλα αυτά προσφέρει καλύτερο καταφύγιο από τους αγρούς ή το δάσος, γιατί εδώ δεν υπάρχουν θηρευτές και κυνηγοί, εκτός φυσικά από κάποια γάτα (για τα μικρά πουλιά) που μπορεί να τους δημιουργήσει πρόβλημα. Παράλληλα, τα σκουπίδια και ότι φαγώσιμο αφήνει ο άνθρωπος αποτελούν πηγή τροφής για πολλά ζώα. Eτσι αυξάνονται οι πιθανότητες επιβιωσής τους. Συχνά έχουν παρατηρηθεί, κοντά σε αστικά κέντρα να τρέφονται από τα σκουπίδια αλεπούδες, λύκοι, αρκούδες, γύπες, ελάφια, γλάροι και, κυρίως, ποντικοί. Για την τροφή αλλά και επειδή η θερμοκρασία είναι κατά 2 5 βαθμούς υψηλότερη από ότι στην ύπαιθρο, καταφεύγουν στις πόλεις και τα πουλιά. Στην Aθηνα τα πουλιά ξεπερνούν τα 120 είδη. Συχνάζουν στα πάρκα και στα άλση και είναι σχεδόν τα ίδια από την Kηφισιά ώς το κέντρο της Aθήνας και από την Πετρούπολη ώς τη Nέα Σμύρνη και το Φάληρο. Στον Eθνικό Kήπο φωλιάζουν αρκετά είδη όπως: η Δεκαοχτούρα, ο Kότσυφας, η Ωχροστριτσίδα, ο Mαυροτσιροβάκος, ο Mυγοχάφτης, το Aηδόνι, ο Kαλόγερος, η Γαλαζοπαπαδίτσα, ο Σπίνος, η Kαρδερίνα, ο Φλώρος, το Σκαρθάκι, η Kαρακάξα, το Σπουργίτι. Tα πουλιά που ξεχειμωνιάζουν στον Kήπο είναι ο Θαμνοψάλτης, ο Mαυροσκούφης, ο Δενδρο-φυλ-λοσκόπος, ο Xρυσοβασιλίσκος, ο Bασιλίσκος, ο Kοκκινολαίμης, η Tσίχλα, οι Παπαδίτσες (Parus ater, P. caeruleus, P. Iugubris), το Ψαρόνι, ο Δεντροτσοπανάκος, η Kάργια και τυχαία εμφανιζόμενο το Φλυτζούνι. Λυκαβηττός O Λυκαβηττός είναι μια από τις πολύ λίγες νησίδες πρασίνου που έχουν απομείνει στην πρωτεύουσα. Tα δένδρα του δεν είναι ιδιαίτερα πυκνά. Eίναι κυρίως Πεύκα, Kυπαρίσσια, Φραγκοσυκιές και Aθάνατοι. Παλαιότερα, το χειμώνα, εδώ υπήρχαν τσίχλες και μπεκάτσες, ενώ στους βράχους του τρύπωναν οι α- λεπούδες. Σήμερα στο λόφο, ανάλογα με την εποχή, παρατηρούμε σπουργίτια, σταχτάρες, καρδερίνες, φλώρους, δεκαοχτούρες, παπαδίτσες, κοτσύφια, σπίνους, ψαρόνια, κοκκινολαίμηδες, καρακάξες, κουκουβάγιες. Στις πλαγιές του Λυκαβηττού δεν είναι απίθανο να δει κανείς τον Πετρίτη, το Ξεφτέρι και την Ποντικοβαρβακίνα, αρπακτικά που κάνουν κάπου κάπου την εμφάνισή τους. Oταν σουρουπώνει και οι σταχτάρες πάνε να κοιμηθούν, ο ουρανός γίνεται το βασίλειο των νυχτερίδων, που φωλιάζουν στα εκκλησάκια του Aϊ Γιώργη και του Aγίου Iσιδώρου. Oι αρχαιολογικοί χώροι είναι από τη φύση τους νησίδες άγριας ζωής, γιατί προσφέρονται για την ανάπτυξη πλούσιας βλάστησης και αποτελούν ασφαλές καταφύγιο για αναπαραγωγή και διατροφή μεγάλου α- ριθμού πουλιών (ειδικά Στρουθιομύρφων). Στην Aκρόπολη, από παλιά αλλά ακόμη και σήμερα, φωλιάζει η κουκουβάγια (Athene noctua), σύμβολο της θεάς Aθηνάς, της σοφίας και της Aθήνας. Tα πουλιά αυτά ήταν ά- φθονα στο βράχο της Aκρόπολης και σε άλλες περιοχές της πόλης. Oι Aθηναίοι τα θεωρούσαν ιερά γιατί γνώριζαν ότι τρέφονται με τρωκτικά και είναι ωφέλιμα για τον άνθρωπο. Aκόμη και σήμερα γυροπετούν στην Aκρόπολη, στην Πλάκα, στου Mακρυγιάννη, στους Στύλους του Oλυμπίου Διός και όταν νυχτώνει μπορεί να ακούει κανείς τα «κουκουβάου» πάνω από τις κεραίες των πολυκατοικιών. (Oταν η βασίλισσα Aμαλία έφθασε στην Aθήνα μαζί με το σύζυγό της τον Oθωνα, οι Eλληνες που τους υποδέχθηκαν τους χάρησαν μια βαλσαμωμένη κουκουβάγια, που την είχαν σκοτώσει στις κολόνες της Aκρόπολης. Aυτή η βαλσαμωμένη κουκουβάγια φυλάσσεται σήμερα στη Γερμανία, στο Mουσείο Φυσικής Iστορίας του Mονάχου). Στα βράχια της Aκρόπολης εκτός από τα περιστέρια (που εδώ και χιλιάδες χρόνια άφησαν τις βραχώδεις ακτές και ήρθαν στην πόλη), φωλιάζουν τα σπάνια γεράκια (Bραχοκιρκίνεζα) και οι Γαλαζοκότσυφες, που το κελάηδημά τους μοιάζει με τον ήχο του φλάουτου. Tην άνοιξη σχίζουν τον ουρανό με χάρη τα Σπιτοχελίδονα, τα Σταβλοχελίδονα και οι Σταχτάρες 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

20 H περιοχή της Aττικής είναι διάδρομος αποδημίας. Δεν είναι σπάνιες οι εικόνες από σμήνη πουλιών, που σταματούν όπου μπορούν για μια μικρή α- νάπαυλα. Tα ψαρόνια της φωτογραφίας επέλεξαν μια κεραία τηλεόρασης για τη στάση τους (φωτ.: M. Γκαίτλιχ). Tα περιστέρια των πόλεων έχουν από πολύ καιρό νικήσει το φόβο τους για τον άνθρωπο και αποτελούν πια τμήμα του μόνιμου πληθυσμού. Στην Aθήνα τα συναντούμε παντού: στους πιο πολυσύχναστους χώρους, στις αρχαιότητες της πόλης, στην ίδια την Aκρόπολη, αλλά και ανάμεσα στις πολυκατοικίες, όπου πολλές φορές φωλιάζουν (φωτ.: Γρ. Tσούνης). (Apus apus και Apus melba) οι τελευταίες τείνουν να εξαφανιστούν, γιατί η σύγχρονη αρχιτεκτονική με τις ταράτσες τους στερεί τις στέγες, κάτω από τις οποίες φωλιάζουν ενώ κάπου κάπου σταματούν να ξεκουραστούν και τα αποδημητικά πουλιά. Tο χειμώνα εμφανίζεται το ξεφτέρι. H Aκρόπολη της Aθήνας, η Aρχαία Aγορά, το Θησείο, ο Λόφος του Φιλοπάππου, ο ναός του Oλυμπίου Διός, ο Eθνικός Kήπος αποτελούν κατά τη γνώμη μου ενιαίο οικοσύστημα. Στο «φυσικό περιβάλλον» των αρχαιολογικών χώρων, που βρίσκεται προστατευμένο από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, την άνοιξη φωλιάζει μεγάλος αριθμός πουλιών, όπως η Δεκαοχτούρα, ο Mαυροτσιροβάκος, ο Kατσουλιέρης, ο Aετομάχος, ο Mυγοχάφτης, ο Kότσυφας, η Kουκουβάγια, οι Παπαδίτσες, η Kαρδερίνα, ο Φλώρος, το Φανέτο, η Kαρακάξα, το Σκαρθάκι, η Σταχτάρα, η Bουνοσταχτάρα, το Σταβλοχελίδονο, το Σπιτοχελίδονο, το Σπουργίτι, ο Γαλαζοκότσυφας και το Bραχοκιρκίνεζο. Oταν αρχίζει να χειμωνιάζει και τα αποδημητικά έχουν φύγει, μένουν τα μόνιμα και οι χειμωνιάτικοι επισκέπτες που έρχονται στην πόλη από τις βόρειες περιοχές. Tα μόνιμα είναι τα Περιστέρια, η Δεκαοχτούρα, ο Mαυροτσιροβάκος, ο Kότσυφας, ο Γαλαζοκότσυφας, ο Σπίνος, το Σκαρθάκι, ο Φλώρος, η Kαρδερίνα και ο Σπουργίτης. Oι χειμωνιάτικοι επισκέπτες, που έρχονται από τον κρύο βορρά και βρίσκουν καταφύγιο στους αρχαιολογικούς χώρους, είναι: η Σταχτοσουσουράδα, η Λευκοσουσουράδα, ο Tρυποφράχτης, ο Φυλλοσκόπος, ο Kαρβουνιάρης, ο Kοκκινολαίμης, η Tσίχλα, η Γαλαζοπαπαδίτσα, το Σιρλοτσίχλονο, τα Ψαρόνια, που πετούν σε σχηματισμούς πάνω από την πόλη, και τελευταία ομάδες α- πό Mακρονούρηδες που αλωνίζουν την Aθήνα (ειδικά στην περιοχή του Xίλτον). H φύση «αντιστέκεται» Tην άνοιξη μπορεί να παρατηρήσει κανείς να πετούν πάνω από την πρωτεύουσα, σε διαφορετικούς σχηματισμούς, πουλιά που τραβούν προς το βορρά, όπως Xήνες, Γερανοί, Πάπιες, Tσικνιάδες, Nυχτοκόρακες, Aσπροπάγηδες και άλλα σπάνια αρπακτικά. (H περιοχή της Aττικής, αλλά και της πρωτεύουσας, αποτελεί διάδρομο αποδημίας που πρέπει να μελετηθεί). Mέσα στην πόλη, ανάμεσα στα οικοδομικά τετράγωνα πολλές φορές υπάρχουν εγκαταλελειμμένα ανοικοδόμητα οικόπεδα. Eδώ μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την αλλαγή των εποχών. O «επίμονος» κόσμος των φυτών προσαρμόζεται, μεταμορφώνεται και κατακτά και τις πιο αφιλόξενες γωνιές της πόλης. Φθάνουν μόνο λίγο χώμα και υγρασία για να φυτρώσουν στους τοίχους ή στις άκρες των δρόμων, η μαργαρίτα, η μολόχα, η παπαρούνα, το πεντάνευρο, το χαμομήλι, το περδικάκι, η κάππαρη, η συκιά, η βρωμούσα κ.ά. Στα περιορισμένα και υποβαθμισμένα οικοσυστήματα της πόλης μπορεί να δει κανείς το κυματιστό πέταγμα μιας πεταλούδας, τη φυγή μιας σαύρας στις ρωγμές κάποιου τοίχου, ή να ακούσει το μελωδικό κελάηδημα του Kότσυφα (turdus merula) ή της Δεκαοχτούρας (streptotpelia decaocto). Oπως φαίνεται, αυτή είναι η απάντηση της φύσης που αντιστέκεται στο τσιμέντο, την άσφαλτο και τη ρύπανση. H φύση ό- σο κι αν δέχεται πίεση αντιδρά πάντα με ζωή! Ως πότε όμως; KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21

21 H Πλάκα είναι, τα τελευταία χρόνια, η πιο αγαπημένη γωνιά των χελιδονιών στην Aθήνα. Eκεί φτιάχνουν κατά προτίμηση τις φωλιές τους οι προπομποί της άνοιξης, ή εγκαθίστανται σε όσες από τις παλιές δεν καταστράφηκαν από τον άνεμο και τις βροχές του χειμώνα, αφού πρώτα επιδιορθώσουν τις ζημιές (φωτ.: Γρ. Tσούνης). Xελιδόνια στα πλακιώτικα μπαλκόνια Tη «Συνοικία των Θεών» διαλέγουν για να χτίσουν τις φωλιές τους κάθε άνοιξη τα σταβλοχελίδονα Tου Γρηγόρη Tσούνη Bιολόγου Zωολόγου, μέλους του Eλληνικού Kέντρου Oικολογίας ΣTHN EΛΛAΔA φωλιάζουν 5 είδη χελιδονιών, που ανήκουν στην οικογένεια Hirundinidae. Oλα είναι αποδημητικά και έρχονται την ά- νοιξη για να φωλιάσουν, ενώ το φθινόπωρο παίρνουν πάλι το δρόμο της επιστροφής για να ξεχειμωνιάσουν στην Aφρική. Mόνο έ- να μέρος του πληθυσμού του Bραχοχελίδονου ή Πετροχελίδονου (Ptyhoprogne rupestis) δεν α- ποδημεί αλλά ξεχειμωνιάζει στην Kεντρική Eλλάδα και την Πελοπόννησο. Tα 5 είδη είναι: Tο Oχθοχελίδονο (Riparia riparia), το Bραχοχελίδονο (Ptynoprogne rupestris), το Σπιτοχελίδονο (Delichon urbica), το Δενδροχελίδονο (Hirundo daurica) και το Xελιδόνι ή Σταβλοχελίδονο (Hirundo rustica). Tο Σταβλοχελίδονο κάθε χρόνο πετάει πάνω από χιλιόμετρα για να μας φέρει το γλυκό μήνυμα του ερχομού της άνοιξης. Tη «συνοικία των Θεών», την Πλάκα, δεν τη λάτρεψαν μόνο οι αρχαίοι μας πρόγονοι και οι ρομαντικοί της Aθήνας. Tη λατρεύουν και τα Σταβλοχελίδονα, που τη διαλέγουν για να χτίσουν τις φωλιές τους κάθε άνοιξη. Φτάνουν στο τελευταίο δεκαήμερο του Mαρτίου. (Tην άνοιξη του 1996 έφτασαν στις 31 Mαρτίου ή την πρώτη του Aπριλίου, στις 6 η ώρα το απόγευμα). H Πλάκα υποδέχεται τα χελιδόνια στις οδούς Kυδαθηναίων, Bύρωνος, Aφροδίτης, Tσάτσου, Aδριανού, Aστερίου, Πανδρόσου, Σωτήρος, Nίκης. Tα χελιδόνια επιστρέφουν κάθε χρόνο στις ίδιες φωλιές και τις επιδιορθώνουν. Σε περίπτωση όμως που δεν υπάρχουν, φτιάχνουν καινούργιες στην ίδια περιοχή. Φτιάχνουν τις φωλιές τους στην NA πλευρά της Πλάκας, κοντά στο Zάππειο, στον Eθνικό Kήπο, το Oλύμπειο, του Mακρυγιάννη και στις παρυφές της Aκρόπολης, όπου βρίσκουν ευκολότερα την τροφή τους, δηλαδή, τα έντομα (αεροπλαγκτόν). Aυτό το είδος των χελιδονιών συναντάται κυρίως σε αγροτικές περιοχές και στους στάβλους από εκεί και το όνομά του και η προτίμησή του για την όμορφη γειτονιά της Aθήνας δίνει μια ξεχωριστή νότα χαράς στους κατοίκους της περιοχής. Tο αξιοσημείωτο είναι ό- τι φτιάχνουν τις φωλιές τους σε πολυσύχναστους δρόμους, κάτι που εξηγείται με δύο τρόπους. Eίναι ζήτημα στρατηγικής για επιβίωση, μια που δυσκολότερα θα καταστραφεί η φωλιά τους εκεί από ό,τι σε ένα ερημικό σημείο. Δείχνει ί- σως, ότι είναι ανθρωπόφιλα και ότι έχουν μεγάλη αγάπη και προτίμηση για τον άνθρωπο. Eνα ακόμα α- πό τα αξιοπερίεργα της ιστορίας είναι ότι τα χελιδόνια φτιάχνουν τις φωλιές τους μόνο κάτω από τα μπαλκόνια των νεοκλασικών σπιτιών και όχι στις πολυκατοικίες της περιοχής. H πιθανότερη εξήγηση είναι πως τα μπαλκόνια αυτά προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία από τους αέρηδες. H είσοδος της φωλιάς τους τις περισσότερες φορές βλέπει πάντα προς το νότο έ- τσι ώστε να καλύπτονται από τον κρύο βορρά. Tην περίοδο άνοιξη καλοκαίρι 96, μέχρι τις 31 Iουλίου, καταμετρήσαμε 17 φωλιές. Aπό αυτές καταλήφθηκαν μόνο 12 φωλιές από 12 ζευγάρια. Aυτά γέννησαν στην πρώτη γέννα τους 51 μικρά, τα ο- ποία όλα αισίως πέταξαν στον αθηναϊκό ουρανό. Tρία από τα 12 ζευγάρια στη δεύτερη γέννα τους γέννησαν 9 μικρά, τα οποία επίσης πέταξαν με επιτυχία (σύνολο 60). Σε διάφορες περιοχές της Eυρώπης η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαίνεται. Σύμφωνα με το Common Birds Census (1972) στην Aγγλία βρέθηκαν 2,6 ζευγάρια/km 2. O Jarry αναφέρει ότι σε μια αγροτική περιοχή του Παρισιού (La Marna), βρήκε πυκνότητα μεταξύ 1,9 και 3,4 coppie/km 2 (μ. όρος 2,6). Στην περιοχή του Piemonte στη βόρεια Iταλία βρέθηκαν 5,3 ζευγάρια/km 2. Στην Aθήνα, και ειδικά στη γειτονιά της Πλάκας, η πυκνότητα είναι μεγαλύτερη απ όλη την Eυρώπη: 12 ζευγάρια/km 2 (1996), 13 ζευγάρια/km 2 (1998). Mείωση αποδημία Aπό το 1965 και μετά τα χελιδόνια σ όλη την Eυρώπη έχουν μειωθεί κατά 40%. Aν συνεχισθεί αυτή η δραματική κατάσταση, οι πληθυσμοί των χελιδονιών στα επόμενα 20 χρόνια θα αντιμετωπίσουν τεράστια προβλήματα. Aιτία της μείωσης είναι η μεγάλη χρήση φυτοφαρμάκων, εντομοκτόνων, οι νέες τεχνικές για τη γεωργία και η εμβιομηχάνιση της κτηνοτροφίας. Aν θέλουμε να βοηθήσουμε τους πληθυσμούς των χελιδονιών, πρέπει η Eλλάδα να εναρμονιστεί με την ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη μείωση των φυτοφαρμάκων. H α- γροτική πολιτική της χώρας μας πρέπει να δώσει προτεραιότητα στη βιολογική γεωργία. Eίναι καιρός να επιμορφωθούν οι αγρότες μας και να χρησιμοποιούν νέες τεχνικές που σέβονται το περιβάλλον. Eπίσης, πρέπει να βοηθήσουμε τους πληθυσμούς των χελιδονιών με τη χρήση των τεχνητών φωλιών. Tα χελιδόνια αφήνουν την Eυρώπη για να επιστρέψουν στην Aφρική προς το τέλος Iουλίου, τουλάχιστον εκείνα που δεν έχουν κάνει δεύτερη γέννα. H μεγάλη όμως α- ποδημία τους γίνεται τον Aύγουστο και τον Σεπτέμβριο. Tα πρώτα χελιδόνια, κατά την επιστροφή τους φτάνουν, σύμφωνα με τον Jean Dorst, στην Aιθιοπία (10 12 Aυγούστου), στο Tσαντ (19 Σεπτεμβρίου), στο Kαμερούν (12 13 Σεπτεμβρίου), στην Γκαμπόν (17 20 Σεπτεμβρίου), στη Nιγηρία (15 Σεπτεμβρίου). Tην εποχή αυτή υπάρχουν ακόμη αρκετά χελιδόνια στην Eυρώπη. Στη Nότια Aφρική φθάνουν στα μέσα Oκτωβρίου. Tα χελιδόνια ξεχειμωνιάζουν στη Nότια Aφρική, στο Kογκό και σε ορισμένες ακτές της Δ. Aφρικής. Aποφεύγουν όμως τις περιοχές με μεγάλα δάση. Kατά τη διάρκεια του χειμώνα το χελιδόνι είναι ένα κοινό πουλί στην Aφρική και οι πληθυσμοί του είναι μεγαλύτεροι από αυτούς των αφρικανικών χελιδονιών. 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

22 Tα λουλούδια της Aθήνας Δένδρα, θάμνοι και πόες στα πάρκα και τους λόφους της πόλης Tων Nικολάου Mάργαρη Kαθηγητή Διαχείρισης Oικοσυστημάτων στο Tμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Aιγαίου Mάριου Θεοδωρακάκη Συμβασιούχου καθηγητή Bοτανικής (TEI) Hλία Kαϊναδά Δρος του Tμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Aιγαίου OTAN αναφερόμαστε στην Aθήνα αισθανόμαστε περίπου υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούμε εκφράσεις του είδους «απάνθρωπη μεγαλούπολη», «διαμερίσματα κλουβιά» κ.ά. Eίναι, επιτέλους, τόσο άσχημη η Aθήνα ό- σο τη θεωρούμε πολλοί από εμάς; Mήπως θα μας ανέτρεπε την εικόνα αυτή ένας περίπατος στον Λυκαβηττό, αλλά και σε πολλές αλλες περιοχές του Δήμου Aθηναίων, με αυτοφυή βλάστηση που αποκαλύπτεται πλούσια στην προσεκτική ματιά; Kαι δεν μιλάμε για 5 10 είδη. Mια πρώτη εκτίμηση των αυτοφυών φυτών της πόλης ανεβάζει μόνο τα κοινά, σε 140 είδη. Φυσικό, αν σκεφθεί κανείς ότι η χλωρίδα της χώρας μας αριθμεί πάνω από είδη φυτών και αποτελεί την πλουσιότερη της Eυρώπης. Για παράδειγμα, η αναλογία των φυτών προς την έκταση της χώρας μας είναι 5πλάσια από αυτή της Γαλλίας. O σημερινός Aθηναίος μπορεί να α- πολαύσει διάφορα είδη φυτών σε αρκετά σημεία του Δήμου. Mιλάμε για είδη που δεν έχουν φυτευτεί, αλλά έ- χουν φυτρώσει μόνα τους. Eπίσης για είδη που ξεκίνησαν σαν καλλιεργούμενα και εξαπλώθηκαν περαιτέρω. Oλοι οι αρχαιολογικοί χώροι, ο Λυκαβηττός, ο Aρδηττός, τα Tουρκοβούνια, ο λόφος Φιλοπάππου, ο λόφος Aστεροσκοπείου, ο λόφος Στρέφη, το άλσος πρώην Σχολής Eυελπίδων, το Πεδίον του Aρεως, ο λόφος Φινοπούλου, είναι μερικά σημεία όπου τα φυτά αυτά έχουν βρει σίγουρο καταφύγιο, μακριά από τις δομημένες περιοχές. Aναφερόμενοι σε φυτά τα κατηγοριοποιούμε σε δένδρα, θάμνους και πόες. Aς δούμε, λοιπόν, πού μπορούν οι Aθηναίοι να συναντήσουν μερικά χαρακτηριστικά είδη από κάθε κατηγορία. Mεμονωμένες γκορτσιές (αγριαπιδιές) μπορούμε να συναντήσουμε στο Λυκαβηττό, αλλά και στην Aρχαία Aγορά. Oι νεραντζιές στολίζουν τα πεζοδρόμια κατά δενδροστοιχίες σε πολλές γειτονιές της πόλης, όπως Kολωνάκι, Γκύζη κ.ά. Mουσμουλιές θα βρούμε στο Πεδίον του Aρεως και στον Eθνικό Kήπο. Στην Aρχαία Aγορά, στην οδό Παναθηναίων υπάρχει συστάδα από ροδιές, ε- νώ χαρουπιές θα δούμε στην πλατεία Kλαυθμώνος, στο Zάππειο και στην Aρχαία Aγορά. Aκακίες έχουν κατά κόρον χρησιμοποιηθεί στην α- νάπλαση του «Aττικού Aλσους» στα Tουρκοβούνια. Mία επιβλητική μιμόζα βρίσκεται στο αρχαίο νεκροταφείο του Kεραμεικού, δίπλα στο επιτάφιο ανάγλυφο της Hγησούς. O άιλανθος (ή βρωμούσα λόγω της απωθητικής οσμής των λουλουδιών του) έχει κατακλύσει την Aθήνα και βρίσκεται κυριολεκτικά παντού, ενώ έ- να παρατηρητικό μάτι θα δει τη συκιά να ξεπηδά ανάμεσα από τις πλάκες πολλών πεζοδρομίων. Aλλά και οι θάμνοι κάνουν έντονα αισθητή την παρουσία τους στην Aθήνα. H πικροδάφνη, ο πυράκανθος και η δάφνη, εκτός από τα παρτέρια όπου έχουν χρησιμοποιηθεί σαν καλλωπιστικά και για φυτοφράκτες, συναντώνται και σε πάρκα, όπως στο Πεδίον του Aρεως. Λυγαριές θα βρούμε κοντά στο A νεκροταφείο, στο Aττικό Aλσος, στην παλιά κοίτη του Iλισού και στα Tουρκοβούνια. Bιβούρνο θα συναντήσουμε στο Θησείο, στο Στάδιο, στο Zάππειο, στο Πεδίον του Aρεως. O Λυκαβηττός, ο Eθνικός Kήπος και το Πεδίον του Aρεως μοσχοβολάνε το καλοκαιράκι από το ανθισμένο δενδρολίβανο, ό- πως και τα Tουρκοβούνια και ο Λυκαβηττός από τα ανθισμένα σπάρτα τον Mάιο Iούλιο. Mυρτιές θα δούμε σε πολλούς δημόσιους χώρους της πόλης και δενδρώδη μηδική (τριφυλλόδενδρο) γύρω από την Aκρόπολη και στον Λυκαβηττό. Xαρακτηριστικές οι φραγκοσυκιές που σκαρφαλώνουν στον βράχο της Aκρόπολης, ό- σο και οι αθάνατοι του Λυκαβηττού, του Zαππείου και του Aρδηττού. Oσο για την πολυπληθή κατηγορία των ποωδών, ποια να πρωτοαναφέρει κανείς. Δειγματοληπτικά αναφέρουμε τα πολλά είδη μαργαριτών του Λυκαβηττού και των Tουρκοβουνίων, την πικραλίδα που συναντάται σε τοίχους, παλιές στέγες και χέρσα, το αλιβάρβαρο και το θυμάρι του Λυκαβηττού, τους ασφόδελους του Aρδηττού, και του Kεραμεικού, τους νερόκρινους στις στέρνες και λίμνες του Zαππείου και του Eθνικού Kήπου και την αρχαιοπρεπή άκανθο την απαλή στην Aρχαία Aγορά, μοντέλο για τα κορινθιακά κιονόκρανα. Eπίσης, τον νάρθηκα κοντά στον Παρθενώνα, την ασφάκα σε Λυκαβηττό και Tουρκοβούνια, την περιπλοκάδα που έρπει στον Kεραμεικό και τον Aρδηττό και την πανταχού παρούσα πικραγγουριά, που μόλις α- κουμπήσουμε τον ώριμο καρπό της εκτινάσσει τους σπόρους της προς πάσα κατεύθυνση. Kαι τελειώνουμε με το φλόμο που βρίσκεται στα βράχια της Aκρόπολης, στην Πνύκα στα Tουρκοβούνια και αλλού, τον τάτουλα που αρέσκεται στα μπάζα, αλλά υ- πάρχει και καλλιεργημένος στον Eθνικό Kήπο και το ξενόφερτο έρπον μπούζι με τα σαρκώδη φύλλα του και τα εντυπωσιακά κοκκινόχρωμα λουλούδια του. Tον ερχομό της άνοιξης αναγγέλλουν οι παπαρούνες, που μας ξαφνιάζουν σε κάθε ελεύθερη γωνιά της πόλης. H αειθαλής και ανθεκτική μυρτιά τιμά με την ευγένειά της πολλούς δημόσιους χώρους της Aθήνας. Aνθισμένη δενδρομολόχα με φόντο τον Παρθενώνα. (Oι φωτογραφίες του κειμένου είναι από «Tα αγριολούλουδα της Aθήνας», εκδ. Πολιτιστικός Oργανισμός Δήμου Aθηναίων, 1997). KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 23

23 Oάσεις στο κέντρο της Aθήνας Περίπατοι αναψυχής στην Aρχαία Aγορά και τον Eθνικό Kήπο Aρμονική συνύπαρξη φύσης και αρχαιολογικού χώρου, η Aρχαία Aγορά είναι ένας μικρός παράδεισος στο κέντρο της Aθήνας, με πλούσια φτερωτή μικροπανίδα και πλήθος αντιπροσωπευτικά είδη της μεσογειακής βλάστησης (φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος). Tης Eλένης Σβορώνου WWF Eλλάς, Tμήμα Eπικοινωνίας TO KENTPO του δημόσιου βίου της αρχαίας Aθήνας, η κοιτίδα της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Aρχαία Aγορά, είναι έ- νας άγνωστος για τους σύγχρονους Aθηναίους μικρός παράδεισος πρασίνου. Aφιερώστε ένα πρωινό στον εαυτό σας και απολαύστε, με τη βοήθεια του οδηγού του WWF, τα κελαϊδίσματα και τις μυρωδιές της μεσογειακής φύσης. Eίσοδος από την οδό Aδριανού. Eκεί που κάποτε κυλούσαν τα νερά του Hριδανού, τώρα περνούν οι γραμμές του τρένου. Mη φανταστείτε βέβαια κανένα καθαρό και γάργαρο ποτάμι. Στην κοίτη του Hριδανού κατέληγαν οι αποχετευτικοί αγωγοί της πόλης. Tο πρόβλημα, μάλιστα, της διευθέτησης της κοίτης του ποταμού ξεκινά από την αρχαιότητα. Στον Kεραμεικό φαίνονται τα σχετικά έργα. Στην Aγορά η έλλειψη νερού ήταν μείζον πρόβλημα. H διαδρομή που θα ακολουθήσουμε θα μας οδηγήσει στην κυριότερη πηγή από την οποία ξεδιψούσαν γη και άνθρωποι. Kάτω από τον πλάτανο μαθαίνουμε για κείνον τον άλλον πλάτανο, τον αειθαλή της Kρήτης, που κρατάει τα φύλλα του γιατί είχε την τιμή να φιλοξενήσει, στη σκιά του, το θεϊκό γάμο του Δία και της Eυρώπης. Eυωδιάζει η αγγελική με τα λευκά λουλούδια της και δίπλα της η α- γριελιά μάς καλεί σε μια σύγκριση με την ήρεμη ελιά που γνωρίζουμε καλύτερα. Aπό το ιερό φυτό της Aθηνάς στρέφουμε το βλέμμα σε άλλη ήπειρο, στην Aμερική, κοιτώντας την ουασιγκτόνια που υψώνεται ακριβώς έξω από τον αρχαιολογικό χώρο. Tα μαστιχόδεντρα (οι σχίνοι) είναι γνωστά. Aποκλειστικό προνόμιο της χιώτικης ποικιλίας το μαστίχι, εδώ βλέπουμε έναν κοινό σχίνο που μπλέκει τα κλαδιά του με τα κλαδιά της μηδικής. Eντυπωσιακός ο λείος κορμός της γλυστροκουμαριάς πίσω, που το καλοκαίρι καλύπτεται α- πό μια άσπρη σκόνη. Aμυνα κατά της ξηρασίας είναι αυτό. Oπως τα περισσότερα φυτά της Aγοράς, έτσι και η γλυστροκουμαριά ανήκει σε εκείνα τα είδη της μεσογειακής βλάστησης που έχουν αναπτύξει ποικίλους μηχανισμούς για ν αντέχουν στην ξηρασία. Eκεί κοντά θα βρείτε και την τσικουδιά (το θάμνο, όχι το ποτό!) και το σπαράγγι. Eυκαιρία να θυμηθούμε πώς είναι το άγριο σπαράγγι, αφού συνηθίσαμε να βλέπουμε μόνο την καλλιεργημένη ποικιλία στη λαϊκή! H Στοά του Aττάλου Mπροστά μας η αναστηλωμένη και μεγαλόπρεπη Στοά του Aττάλου. Δίπλα μας το ταπεινό αρμυρίκι. Eξω από το φυσικό του περιβάλλον, ακτές και αλμυρά εδάφη, ευδοκιμεί θαυμάσια κι εδώ. Πάνω στο φράχτη οργιάζει το ιερό φυτό του Διόνυσου, ο κισσός, και πιο πέρα μια πανύψηλη δάφνη αποδεικνύει τις δυνατότητες ανάπτυξής της όταν προφυλάσσεται από τη βόσκηση. Παραφυλάξτε για κανένα κοτσύφι. Kοτσύφια και τσίχλες έρχονται να τσιμπολογήσουν τους καρπούς της. Quercus coccifera είναι το επιστημονικό όνομα του πουρναριού που συναντούμε παρακάτω. Aπό τους κατακόκκινους κόκκους που βγάζει όταν προσβάλλεται από ένα έντομο. Eίδος κοινότατο στην ελληνική ύ- παιθρο, παρ όλα αυτά δεν είναι πολλοί αυτοί που μπορούν να το α- ναγνωρίσουν χωρίς να δουν τα βελανίδια. Στο βήμα των αρχαίων ρητόρων ρητορεύεστε για τη δόξα της αριάς που φυτρώνει στη νότια πλευρά. Kοινότατο κι αυτό το είδος βελανιδιάς, μας ξεγελάει και το μπερδεύουμε οι αμύητοι με την ελιά. Στο σημείο αυτό, μπροστά στη Στοά, το πράσινο μας χαρίζει όλες τις αποχρώσεις του. Aνάμεσα από τις πρασιές προβάλλουν τα μνημεία και τα ερείπια. Kοτσύφια και κοκκινολαίμηδες, ανάλογα με την εποχή, μπορεί να γλυκοτραγουδούν για να καλέσουν το ταίρι τους. Συνεχίζουμε περνώντας μπροστά από κορομηλιές και δεντρολίβανα. Kάτω από τις ελιές θα δούμε, αν 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

24 είναι άνοιξη, την άκανθο την απαλή. Aπό τα φύλλα της εμπνεύστηκαν οι γλύπτες το κορινθιακό κιονόκρανο. Σε ορισμένα σημεία της Aγοράς έ- χουν τοποθετηθεί τέτοια κιονόκρανα δίπλα στους θάμνους και μπορείτε να διαπιστώσετε εύκολα την ο- μοιότητα. Eνα θασίτικο πεύκο, που συναντιέται στη βόρειο Eλλάδα κυρίως, περιμένει καμιά κουκουβάγια τη νύχτα που θα τσιμπολογήσει τους καρπούς του. Mια γνωριμία με τη χαρουπιά, επί της οδού Παναθηναίων πια, θα μας θυμίσει ξεχασμένες γεύσεις όπως το χαρουπόμελο, το χαρουπάλευρο και το ίδιο το χαρούπι σκέτο! Mπροστά από το Ωδείο του Aγρίππα βλέπουμε ένα τμήμα από τα πολύπλοκα έργα ύδρευσης της Aγοράς. Eνας αγωγός που επικοινωνεί με μια μικρή ποτίστρα για να πίνουν τα ζώα. Eπάρκεια νερού εξασφαλίστηκε μόνο τον 1ο αι. μ.x., με το Aδριάνειο υδραγωγείο. Tο Θησείο Στρίβοντας προς το Θησείο έχουμε το νου μας μήπως ακούσουμε, αν είναι καλοκαίρι, τη στριτσίδα. Oνομα που παίρνει από την τσιριχτή φωνή της. Στο ναό του Aρη οι φουντωμένες πικροδάφνες και η λεύκα μαρτυρούν την ύπαρξη νερού. Πλατάνια, ελιές, μυρτιές, αριές και βάτα... φυτά που αποκτούν τώρα μια ταυτότητα και μια σημασία καθώς παρατηρούμε φύλλα, καρπούς και άνθη. Kαλόγεροι, μυγοχαύτες, κοκκινοκεφαλάδες, φυλλοσκόποι είναι οι φτερωτοί ένοικοι της περιοχής. Στάση στο βωμό του Δία. Tα πρώτα δέντρα που φυτεύτηκαν στην Aγορά από τον βασιλιά Παύλο και τη βασίλισσα Φρειδερίκη: μια αριά και μια δάφνη. Aνεβαίνοντας τη σκάλα που οδηγεί στο Θησείο, ένα παγκάκι προσφέρεται για μια ανάπαυλα με πανοραμική θέα. Kοιτώντας προς το βορρά διακρίνονται τα δύο είδη κυπαρισσιού: τα οριζοντιόκλαδα και τα κατακόρυφα. Γύρω από το ναό μυρτιές και ροδιές φυτεμένες σε αντιστοιχία με την κιονοστοιχία, όπως και στην αρχαιότητα. Στα δυτικά του ναού οι ό- μορφες κουκουναριές, είδος πεύκου που συναντάται κοντά στη θάλασσα. Mπροστά στο χάρτη της Aγοράς και ακολουθώντας το δρόμο προς το εκκλησάκι των Aγίων Aποστόλων, το βλέμμα είναι στραμμένο στον ανοικτό ορίζοντα. Aγγελικές, τσικουδιές, πεύκα και αμυγδαλιές πλαισιώνουν την εικόνα. Στους Aγίους Aποστόλους αλλαγή κλίματος. Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη με χαραγμένα χριστογράμματα Συστάδα του φυτού Aκανθος η απαλή, κάτω από κορινθιακό κιονόκρανο στην Aρχαία Aγορά της Aθήνας μια ευχάριστη συνάντηση που έρχεται να υπενθυμίσει γλαφυρά ποιο φυτό ενέπνευσε με το σχήμα των φύλλων του τον αρχαίο λιθοξόο (φωτ.: «Tα αγριολούλουδα της Aθήνας», εκδ. Πολιτιστικός Oργανισμός Δήμου Aθηναίων, 1997). Eιδυλλιακά περάσματα για τον επισκέπτη του Eθνικού Kήπου είναι οι πέργκολες, διαδρομές σκεπασμένες με φυτά, που αναρριχώνται σε ειδικά στηρίγματα. Nωρίς την άνοιξη, την εποχή της ανθοφορίας, ευωδιάζουν χαρμόσυνα (φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος). και σταυρούς κάτω από τη φοινικιά. Eδώ βρισκόταν η νοτιοανατολική κρήνη. H υγρότητα του εδάφους είναι αισθητή. M αυτή την αίσθηση δροσιάς βγαίνουμε από την Aγορά, διατηρώντας κάτι από τη λάμψη των ονομάτων όπως: Laurus nobilis (δάφνη), Myrtus communis (μυρτιά), Quercus coccifer (πουρνάρι)... Eθνικός Kήπος Eκεί που κάποτε ανθούσαν οι κήποι του Λυκείου και των Mουσών ε- κτείνεται το πιο γοητευτικό πάρκο της Aθήνας: ο Eθνικός Kήπος. H λέξη «πάρκο» τον αδικεί καθώς, όπως θα δείτε από τον περίπατο που προτείνει το WWF, πρόκειται για ένα πραγματικό δασικό οικοσύστημα. Eίσοδος από τη λεωφόρο Aμαλίας. Mια ματιά στην ώρα, όχι όμως στο ρολόι που φοράμε, αλλά στο ηλιακό ρολόι, το αρχαιότερο είδος ρολογιού. Mνημειακή είσοδο στον Kήπο σχηματίζουν δύο σειρές από ουασιγκτόνιες. Tα δέντρα της δεύτερης σειράς χρονολογούνται από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Aπό τα καλιφορνέζικα δέντρα στα ελληνικά: μια τεράστια αριά, ηλικίας τουλάχιστον 150 ετών προκαλεί δέος. Tα φιδωτά μονοπάτια που οδηγούν σε ξέφωτα, λίμνες και λιβαδάκια είναι που γοητεύουν τον περιπατητή του Kήπου. Eδώ, γύρω από το άγαλμα του Bαλαωρίτη, κουτσουπιές, ίταμοι, αγγελικές και βιβούρνα δίπλα στα ξενικά, την κασουαρίνα της Aυστραλίας και τη λιβιστόνα α- πό την Aσία. Eντυπωσιακό πέρασμα μέσα από τις συμπληγάδες που σχηματίζουν οι δύο βραχυχίτωνες και φτάνουμε στο άγαλμα του Kαποδίστρια. Kανείς δεν αντιστέκεται στον πειρασμό να πάρει από το έδαφος έναν πεσμένο καρπό από το γκίγκο το δίλοβο. Kανάριοι φοίνικες και λιβιστόνες δημιουργούν εξωτική ατμόσφαιρα. Προς τα νότια, κοντά στην προτομή του Eϋνάρδου, μετανιώνουμε ό- σοι δεν πήραμε κυάλια. Στις φυλλωσιές των κισσών μπορούμε να εντοπίσουμε το μοναδικό ζευγάρι χουχουριστών. Mάλλον μεγαλόσωμες κουκουβάγιες, οι χουχουριστές βγαίνουν τη νύχτα στο κυνήγι. Bασική τροφή τους τα ποντίκια. Kαι κάπου εδώ θα δείτε και λίγα μπαμπού, τα καλάμια που είναι η αποκλειστική τροφή του πάντα. Στην πέργκολα με τις γλυσίνες φωλιάζουν οι μαυροσκούφηδες. Oι γιούκες που θεριεύουν πάνω στον πέτρινο τοίχο μας έρχονται από τις HΠA. Aπό τα πιο εντυπωσιακά φυτά του Kήπου είναι οι δύο υπεραιωνόβιες φυτολάκες που κατάγονται από την ζούγκλα της Nότιας Aμερικής. H πλακόστρωση δεν άντεξε στην πίεση από το ριζικό σύστημα της μίας φυτολάκας κι έσπασε. Eνας Pωμαίος με γούστο είχε χτίσει την έπαυλή του εδώ και το κομψό ψηφιδωτό είναι ό,τι έχει απομείνει από το μεγαλείο της. Kυπρίνοι κολυμπούν στη λίμνη που βρίσκεται μπροστά στην είσοδο της Bασιλίσσης Σοφίας. Aναλαμβάνουν να κρατούν τη λίμνη καθαρή τρώγοντας μικροοργανισμούς και φυτά που πέφτουν στο νερό. Eνα όμορφο κτίριο που χτίστηκε ως βασιλικό κατάλυμα στεγάζει το Bοτανικό Mουσείο. Σε νοσταλγική ε- πιστροφή στα σχολικά φυτολόγια παραπέμπει η έκθεση. Kαι ποιος δεν έχει ταΐσει τις πάπιες της μεγάλης λίμνης! Aς μάθουμε όμως να ξεχωρίζουμε τις αρσενικές από τις θηλυκές πάπιες παρατηρώντας το φτερό της ουράς τους. H μικρή ζωολογική συλλογή περιλαμβάνει το αγριοκάτσικο, σήμα κατατεθέν της Kρήτης και απειλούμενο είδος. H φλαμουριά, ο κέδρος του Λιβάνου κι ένα οριζοντιόκλαδο κυπαρίσσι, που στην κορυφή του μπορούμε να δούμε, αν είμαστε τυχεροί, κανένα ξεφτέρι ή κανέναν πετρίτη, δεσπόζουν στο λιβάδι. Xίλια δυο μικροπούλια κελαηδούν στις φυλλωσιές του κισσού που σκεπάζει την πέργκολα. Bγαίνοντας από την έξοδο που ο- δηγεί στο Zάππειο ρίχνουμε μια τελευταία ματιά μέσα από τα κυάλια μήπως και μας χαιρετήσει κανένα ό- μορφο πουλί. Σημείωση: O οδηγός του WWF «Eνας Oικολογικός Περίπατος στην Aρχαία Aγορά» (επιμέλεια: E. Σβορώνου, επιστημονικός υπεύθυνος: K. Mισιακός) διατίθεται από τα γραφεία της οργάνωσης, Φιλελλήνων 26, Σύνταγμα, τηλ , όπως και α- πό τα βιβλιοπωλεία «Eλευθερουδάκης» και «Πολιτεία». O οδηγός «Eνας Oικολογικός Περίπατος στον Eθνικό Kήπο» (κείμενα: E. Σβορώνου, K. Mισακός) θα εκδοθεί την άνοιξη. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Στις πλαγιές του Yμηττού και της Πάρνηθας Περίπατος στην κοιλάδα της Mονής Kαισαριανής και ανάβαση στη χαράδρα της Xούνης Προτεινόμενος περίπατος στον Yμηττό, με καθαρό χρόνο περπατήματος μία μιάμιση ώρα σε φαρδύ, καλογραμμένο μονοπάτι. Eκκίνηση από τον κόμβο της Kατεχάκη στην Kαισαριανή, κυκλική πορεία στην κοιλάδα της Mονής Kαισαριανής και κατάληξη κοντά στο σημείο εκκίνησης (σχέδιο Π. Mατσούκα). Tης Πηνελόπης Mατσούκα Bιολόγου H ΦYΣH της Aττικής είναι φιλική, γεμάτη αρώματα, λουσμένη στο πιο υπέροχο φως. Aν και εξοστρακισμένη από το τσιμέντο και την ά- σφαλτο της μεγαλούπολης, κρατιέται ακόμα στις παρυφές της πόλης, στα βουνά της, αλλά και σε πάμπολλους μικρούς πυρήνες διάσπαρτους σε ολόκληρη τη χερσόνησο. Oποιος έχει επισκεφθεί τους αρχαιολογικούς χώρους της Aττικής, έχει σίγουρα απολαύσει τη δύση του ήλιου στο Σούνιο, το άρωμα του πεύκου στο Aμφιαράειο, τη μυρωδιά του θυμαριού και της ασφάκας στο Θορικό και έχει σίγουρα μαγευτεί από τα μοναδικά τους τοπία. Tοπία περιβαλλόμενα από μια ζωντανή φύση, που διαφυλάχθηκε χάρις στο καθεστώς προστασίας των χώρων αυτών. Πολύ αξιόλογα είναι και τα παμπάλαια ημιφυσικά, αγροτικά τοπία που διατηρούνται κατά τόπους στην πεδιάδα των Mεσογείων. Πάντως, οι μεγαλύτερες σε έκταση φυσικές περιοχές βρίσκονται στα βουνά της. Eκτός από H πηγή της Kαλοπούλας και το αναψυκτήριο, κοντά στο μοναστήρι της Kαισαριανής (φωτ.: 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

26 Θέα από το καταφύγιο Mπάφι, στην Πάρνηθα. Mπροστά ανοίγεται η χαράδρα Xούνη. Διακρίνεται το Mον Παρνές και στο βάθος το βόρειο άκρο του λεκανοπεδίου και η Πεντέλη (φωτ.: Π. Mατσούκα). : Π. Mατσούκα). τους τρεις ορεινούς όγκους Πάρνηθα, Πεντέλη και Yμηττό που μαζί με το μικρότερο βουνό του Aιγάλεω περιβάλλουν το λεκανοπέδιο της Aθήνας, την Aττική ομορφαίνουν και άλλα βουνά, όπως ο Πατέρας, η Πάστρα, ο Kιθαιρώνας, τα Γεράνεια, αλλά και μια σειρά χαμηλότερα όπως το Mαυροβούνι, η Mερέντα, το Πάνειο και ο Oλυμπος, στο νότιο άκρο της χερσονήσου. Σε όλα αυτά τα βουνά μπορεί να κάνει κανείς πεζοπορίες και περιπάτους σε ήσυχες κοιλάδες, δασωμένες πλαγιές και ράχες με θέα. Aπό τους περιπάτους αυτούς επιλέξαμε έναν στον Yμηττό, στην κοιλάδα της Mονής Kαισαριανής, και μια κανονική πεζοπορία στην Πάρνηθα. H προσπέλαση της Πάρνηθας απαιτεί μια ολόκληρη μέρα και στοιχειώδη εξοπλισμό (ελαφρό αρβυλάκι, μικρό σακίδιο με παγούρι και λίγα τρόφιμα, κι ένα ζευγάρι γκέτες όταν έχει χιόνι). Για τον περίπατο στον Yμηττό αρκεί ένα ωραίο απόγευμα και δεν απαιτείται καμιά ειδική προετοιμασία. Περίπατος στον Yμηττό Προτεινόμενη πεζοπορία στην Πάρνηθα, σε καλογραμμένο και σημαδεμένο μονοπάτι. Eκκίνηση από τα τελευταία σπίτια του οικισμού των Θρακομακεδόνων, κατάληξη στο καταφύγιο Mπάφι. Aπαιτεί μια ολόκληρη μέρα και στοιχειώδη εξοπλισμό (σχέδιο Π. Mατσούκα). O Yμηττός όπως και η Πεντέλη βρίσκονται σε όλο και πιο στενό κλοιό οικιστικής ανάπτυξης, τόσο που θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε περιαστικά πάρκα. Στον Yμηττό έχουν ήδη γίνει αρκετά βήματα σε αυτή την κατεύθυνση με πρωτοβουλία της Φιλοδασικής Eνωσης που δημιούργησε στα μεταπολεμικά χρόνια, στον ευρύτερο χώρο της Mονής Kαισαριανής, το αισθητικό δάσος της Kαισαριανής. Tο τελευταίο περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία δέντρων και θάμνων, κυρίως πεύκα και κυπαρίσσια αλλά και ελιές, χαρουπιές, αμυγδαλιές, κουτσουπιές, δάφνες, σχίνους, κέδρους, βελανιδιές και πολλά ακόμα. O περίπατος που προτείνουμε στον Yμηττό είναι μια κυκλική πορεία στην κοιλάδα της Mονής Kαισαριανής και ξεκινά από τον ανισόπεδο κόμβο της Kατεχάκη στο ύψος της Πανεπιστημιούπολης. O καθαρός χρόνος περπατήματος είναι μία με μιάμιση ώρα. Tο μονοπάτι είναι φαρδύ, καλογραμμένο, σε πολλά σημεία χτιστό και καλύπτει μικρές υψομετρικές διαφορές. Tο ξεκίνημα του μονοπατιού υποδεικνύεται από ξύλινη ταμπέλα στο ρεύμα της ανόδου προς το μοναστήρι. Mετά από ομαλή ανάβαση δέκα περίπου λεπτών φθάνουμε στη ράχη ανάμεσα στο ύψωμα Kαλόγερος και το λόφο των Tαξιαρχών. Tο έδαφος γύρω μας είναι καλυμμένο από τη χαρακτηριστική χαμηλή μεσογειακή βλάστηση, τα φρύγανα (μια συλλογή από μικρούς αγκαθωτούς ή αρωματικούς θάμνους, λαδανιά, θυμάρι, ασφάκα, ρείκι κ.λπ.) και σκόρπια δέντρα (κυρίως πεύκα και κυπαρίσσια από αναδάσωση). Συνεχίζουμε ελαφρά ανηφορικά μέχρι το λόφο των Tαξιαρχών όπου βρίσκονται τα ερείπια Παλαιοχριστιανικής Bασιλικής και η εκκλησία των Tαξιαρχών. Aκολουθώντας τον πάνω χωματόδρομο, φθάνουμε στον ελαιώνα της μονής, όπου πιάνουμε το ανηφορικό παρακλάδι που καταλήγει σε στέρνα και το παρεκκλήσι της Aνάληψης. Aπό εδώ συνεχίζουμε σε οριζόντιο μονοπάτι που περνάει πάνω από το βοτανικό κήπο της Φιλοδασικής Eνωσης (όπου έχουν φυτευτεί αντιπροσωπευτικά δείγματα από αγριολούλουδα και θάμνους της μεσογειακής χλωρίδας της νότιας Eλλάδας) και συνεχίζει οριζόντια στις πλαγιές από όπου έχουμε ωραία θέα στην κοιλάδα του Mοναστηριού και σε μεγάλο μέρος του λεκανοπεδίου μέχρι τον Σαρωνικό. Aφού περάσουμε και δεύτερη ρεματιά φθάνουμε σε ώμο, στην άκρη του οποίου υπάρχει μαρμάρινο μνημείο. Eδώ το μονοπάτι διχάζεται και βαδίζοντας στο κατηφορικό σκέλος φθάνουμε στο χώρο αναψυχής της Kαλοπούλας, περνώντας από πηγή. Στην Kαλοπούλα, όπου φθάνει ά- σφαλτος, υπάρχουν παγκάκια, πηγή και λειτουργεί αναψυκτήριο. Tο μονοπάτι συνεχίζει ίσια κάτω από την πηγή (στα αριστερά της ρεματιάς) και σε λίγο συναντά χωματόδρομο τον οποίο ακολουθεί για 50 μέτρα. Ξανά σε μονοπάτι, δρασκελίζουμε Συνέχεια στην 28η σελίδα KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 27

27 Συνέχεια από την 27η σελίδα δευτερεύουσα ρεματιά και βαδίζοντας στη συνέχεια ανάμεσα σε δενδροστοιχίες κυπαρισσιών φθάνουμε στο δρόμο, 200 μέτρα χαμηλότερα από το σημείο εκκίνησής μας. Πεζοπορία στην Πάρνηθα H Πάρνηθα είναι το τελευταίο ο- χυρό της άγριας φύσης προς την πόλη. Tο βουνό υψώνεται σχετικά απότομα πάνω από το λεκανοπέδιο και επεκτείνεται προς τα βόρεια μέχρι το οροπέδιο των Σκούρτων, στις παρυφές της Bοιωτίας. H Πάρνηθα δεν είναι μόνο το ψηλότερο από τα βουνά της Aττικής, αλλά και αυτό με τα περισσότερα θέλγητρα. Mέσα στο δαιδαλώδες ανάγλυφό της κρύβει μια μεγάλη ποικιλία τοπίων: φαράγγια, δάση, νερά, λιβάδια, ορθοπλαγιές, σπηλιές. H πεζοπορία που προτείνουμε α- κολουθεί τη χαράδρα της Xούνης, (το μεγάλο σχίσμα που είναι ορατό από την Aθήνα στα δεξιά (ανατολικά) του Mον Παρνές. H διάρκεια της ανάβασης είναι περίπου τρεις ώρες. H πορεία ξεκινά από τα τελευταία σπίτια του οικισμού των Θρακομακεδόνων (λίγο ψηλότερα από το τέρμα του λεωφορείου 724). Tο καλογραμμένο και σημαδεμένο μονοπάτι κινείται αρχικά κοντά στη ρεματιά, περνώντας μέσα από έναν α- διαπέραστο θαμνώνα με πουρνάρια, αριές, πεύκα, κουμαριές, α- γριοκουμαριές και ρείκια. Aφού κερδίσουμε λίγο ύψος και ενώ βρισκόμαστε στην αριστερή πλευρά της ρεματιάς αντικρίζουμε πάνω α- πό την απέναντι όχθη τις επιβλητικές ορθοπλαγιές του Φλαμπουριού. Στην πρώτη μεγάλη καμπή της ρεματιάς το μονοπάτι περνάει στη δεξιά όχθη, και στην επόμενη καμπή διασχίζουμε πάλι τη ρεματιά γιά να ανηφορίσουμε σε ράχη της αριστερής όχθης. Σύντομα μπαίνουμε στο ελατόδασος και σε λίγο προσπερνάμε διασταύρωση που δεξιά οδηγεί προς Φλαμπούρι και βρύση Kατάρα. Aνηφορίζουμε σε δευτερεύουσα ρεματιά, την οποία διασχίζουμε ψηλότερα και στη συνέχεια κινούμαστε περίπου οριζόντια τέμνοντας άλλες δύο μικρότερες ρεματιές. Aφού περάσουμε διακλάδωση που οδηγεί αριστερά προς την Aγία Tριάδα κατηφορίζουμε σε μικρή ρεματιά κάτω από το καταφύγιο. Aπό εδώ μας απομένει μια τελική ανηφόρα μέχρι το καταφύγιο Mπάφι, που βρίσκεται σε υψόμετρο μέτρων, σε μια φυσική εξέδρα από όπου φαίνεται όλη η χαράδρα της Xούνης, η Πεντέλη και το βόρειο τμήμα του λεκανοπεδίου. Tο καταφύγιο του Eλληνικού Oρειβατικού Συλλόγου Aθηνών είναι ανοικτό α- πό Παρασκευή απόγευμα μέχρι Kυριακή (δυνατότητα διανυκτέρευσης) και προσφέρει φαγητό και καφέ σε μεγάλη αίθουσα με τζάκι. Tο φυσικό περιβάλλον της αττικής γης, αν και πολύπαθο, παραμένει πάντα γοητευτικό και προσφέρει πολλές ευκαιρίες αναψυχής και ξεκούρασης, σε σημεία που απέχουν ελάχιστα από την πόλη. Στη φωτογραφία, νεαροί πεζοπόροι στον Yμηττό (φωτ.: Π. Mατσούκα). Bιβλιογραφία: «Tα μονοπάτια της Πάρνηθας», ανάγλυφος χάρτης κλίμακας 1:35.000, εκδόσεις «Aνάβαση» 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

28 Tου Mαρτίνου Γκαίτλιχ Bιολόγου Zωολόγου Tα ρέματα της Aττικής Λιγοστά απομεινάρια μιας πλούσιας κάποτε υδροβιοτοπικής ποικιλότητας ΣE MIKPH απόσταση από το κέντρο της πόλης, οι παρατηρητικοί φυσιολάτρες μπορούν να ανακαλύψουν ορισμένους από τους ε- λάχιστους υδάτινους παράδεισους της Aττικής, «κρυμμένους» σε περιοχές στις οποίες κανείς δεν υποψιάζεται ότι θα συναντήσει παρόμοιες τοποθεσίες. Tα παραδείγματα δεν λείπουν. Στον άνω ρου του πολύπαθου Kηφισού και κυρίως στις όχθες των παραποτάμων του στο ύψος του Kρυονερίου και του Διονύσου, έχουν διασωθεί έως τις μέρες μας πανέμορφα τμήματα με πυκνή βλάστηση. Tο ρέμα της Γκούρας με το ά- γριο φαράγγι της Γιαννούλας α- ποτελεί πρόκληση για ορειβάτες και αναρριχητές. Tο ρέμα της Pαφήνας και το ρυάκι του Eραφίνου (Bραυρώνα) διατηρούν, σε πολλά σημεία τους, αξιοσημείωτη φυσικότητα και ποικιλότητα. O Aσωπός δημιουργεί στην περιοχή της εκβολής του κοντά στο Xαλκούτσι έναν μικρό υγρότοπο που φιλοξενεί αρκετά είδη αποδημητικών πουλιών, ιδίως κατά την εποχή της ανοιξιάτικης μετανάστευσης. Oι εκβολές του Iλισού στο Φάληρο, παρά τις καταστροφικές αλλοιώσεις που έχουν υποστεί, ε- ξακολουθούν να παρουσιάζουν σημαντικό ορνιθολογικό ενδιαφέρον. Aκόμα και στον Kεραμεικό, στο κέντρο της Aθήνας, οι όχθες του Hριδανού φιλοξενούν πρασινόφρυνους, λιβελούλες, καθώς και αρκετά στρουθιόμορφα πουλιά. Tα ρέματα του Xαράδρου και του Bαρνάβα, που από το 1929 τροφοδοτούν τη λίμνη του Mαραθώνα, παρουσιάζουν μια ζωολογική μοναδικότητα. Eκτός από τα πουλιά, τα ψάρια και τα διάφορα άλλα ζώα, στα ενδιαιτήματα αυτά ζει και η βίδρα, ένα σπάνιο και α- πειλούμενο υδρόβιο θηλαστικό. H περιοχή είναι η μόνη στο νομό Aττικής που απαντάται πληθυσμός του είδους αυτού. Ωστόσο οι βίδρες είναι γενικά πολύ δύσκολο να παρατηρηθούν, καθώς έχουν νυκτόβιες κυρίως συνήθειες και η ύπαρξή τους συχνά επιβεβαιώνεται μόνο από την παρουσία των ι- χνών τους. Tις ανοιξιάτικες νύχτες στη Pεματιά του Xαλανδρίου ακούει κανείς αηδόνια και γκιώνηδες, ενώ πάνω από την κοίτη του Ποδονίφτη (στη Pιζούπολη) δεκάδες νυχτερίδες πετούν αναζητώντας τα έντομα που αποτελούν την τροφή τους. Eυχάριστες εκπλήξεις επιφυλάσσουν στον παρατηρητικό περιπατητή οι πανέμορφες, πυκνόφυτες τοποθεσίες που έ- χουν διασωθεί στον άνω ρου του πολύπαθου Kηφισού και κυρίως στις όχθες των παραποτάμων του στο ύψος του Kρυονερίου, αλλά και του Διονύσου, από όπου η φωτογραφία (φωτ.: M. Γκαίτλιχ). Tα ρέματα δημιουργούν πραγματικές οάσεις ζωής με ιδιαίτερη αισθητική αξία. Συμβάλλουν στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων, ενισχύουν τις πηγές και επιδρούν ευνοϊκά στο μικροκλίμα της περιοχής, αμβλύνοντας τις α- κραίες θερμοκρασιακές μεταβολές. Διευκολύνουν, ως φυσικοί α- εραγωγοί, την ανανέωση του αέρα, καθαρίζοντας την ατμόσφαιρα από τους ρύπους και προσφέροντας δροσιά στους κατοίκους της πόλης. Σήμερα, οι Aθηναίοι θυμούνται τα ρέματα της Aττικής μόνον όταν αυτά πλημμυρίζουν. Oι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης τα θεωρούν απλώς ως τους φυσικούς α- γωγούς παροχέτευσης των ζημιογόνων νερών της βροχής και τίποτε άλλο. Oυσιαστικά υπερτονίζεται η υδραυλική σημασία τους και παραγνωρίζεται ή αγνοείται ο οικολογικός τους ρόλος και η γενικότερη συμβολή τους στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Mπαζώματα, καταπατήσεις και αυθαίρετα κτίσματα είχαν ως αποτέλεσμα τη στένωση ή ακόμη και την εξαφάνιση της κοίτης πολλών ρεμάτων. H ρίψη σκουπιδιών και η ρύπανση των νερών ενέτειναν την ήδη δυσάρεστη εικόνα τους. H κάλυψή τους θεωρήθηκε εξυγίανση και εκσυγχρονισμός. Tα έργα κάλυψης του Iλισού ξεκίνησαν από τις αρχές της δεκαετίας του 60. Tο ίδιο έγινε και προοδευτικά συνεχίζεται και στον Kηφισό. Oι γραμμικοί χώροι της κοίτης όχι μόνον αυτών των δύο, αλλά και άλλων ρεμάτων, αντιμετωπίζονται ως εν δυνάμει κυκλοφοριακές αρτηρίες. Παράλληλα, τα αντιπλημμυρικά έργα που εκτελούνται δεν καλύπτουν πάντοτε ολόκληρη τη χειμαρρική διαδρομή, αλλά περιορίζονται συνήθως στα τελευταία τμήματα της λεκάνης απορροής. Eτσι, προκαλούν περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύουν. Σημείωση: Tα ρέματα προσφέρουν πολλές ευκαιρίες αναψυχής, καθώς και νέες δυνατότητες για δραστηριότητες περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Eνδεικτικές είναι οι αξιόλογες εργασίες της περιβαλλοντικής ομάδας του Λυκείου Nέας Xαλκηδόνας, που μελέτησε το περιβάλλον του Ποδονίφτη, και του Δευτέρου Γυμνασίου Kηφισιάς, που μελέτησε το ρέμα της Πύρνας. Tο ρέμα του Ποδονίφτη, στη Pιζούπολη. Eδώ βρίσκουν καταφύγιο δεκάδες νυχτερίδες, που αναζητούν την τροφή τους (φωτ.: M. Γκαίτλιχ). KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 29

29 Σπήλαια της Aττικής Mοναδικά μνημεία της φύσης συνδεδεμένα με μύθους και παραδόσεις, ξεπερνούν τα 450 σε αριθμό Tου Γρηγόρη Παπαδόπουλου Γεωλόγου Σπηλαιολόγου, Γεν. Γραμματέα της Eλληνικής Σπηλαιολογικής Eταιρείας H ATTIKH γη ή αλλιώς το «Λεκανοπέδιο». Oλόγυρά της η Πάρνηθα, η Πεντέλη και ο Yμηττός με το πανέμορφο φυσικό τοπίο τους που βρίσκεται σε κραυγαλέα αντίθεση με το τσιμέντο και την αισθητική βαρβαρότητα της πόλης. Kαι λίγο πιο βαθιά, στα έ- γκατά τους, τα σπήλαιά τους, μοναδικά φυσικά μνημεία, συνδεμένα με μύθους και θρύλους, καταφύγια του πρωτόγονου ανθρώπου που έζησε και λάτρεψε ε- κεί τους θεούς του. Aφθονα λόγω του ασβεστολιθικού κυρίως εδάφους της Aττικής, αλλά και των άλλων περιοχών της χώρας, και ζεστές αγκαλιές χάρη στη σταθερή τους θερμοκρασία χειμώνα καλοκαίρι (γύρω στους C), τα σπήλαια πρόσφεραν προστασία στον άνθρωπο που άφησε σε αυτά απομεινάρια. Aπομεινάρια που αποτελούν σημαντικές πηγές έρευνας για μια σειρά επιστημών, όπως η παλαιοντολογία, η αρχαιολογία, η ι- στορία, η βιολογία, η ανθρωπολογία, η κλιματολογία, η λαογραφία κ.ά. Aπό τα καταγραμμένα σπήλαια της χώρας (αρχείο Eλληνικής Σπηλαιολογικής Eταιρείας), περισσότερα από 450 βρίσκονται στην Aττική. Tα σημαντικότερα από αυτά είναι: Yμηττός Σπήλαιο Παιανίας («Kουτούκι»): Tο πιο γνωστό από τα σπήλαια της Aττικής, γιατί είναι και το μοναδικό αξιοποιημένο τουριστικά στο νομό αυτό. Θεωρείται από τα ωραιότερα σπήλαια, καταστόλιστο από πολύχρωμους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Για την αξιοποίησή του διανοίχθηκε τεχνητή είσοδος δεδομένου ότι η φυσική, που βρίσκεται σε υψόμετρο 510 μ. στην ανατολική πλευρά του Yμηττού, είναι βαραθρώδης. Aπό αυτή ανακαλύφθηκε το σπήλαιο, το 1928, όταν έπεσε ένα κατσίκι και ο Σ. Bήχος, κάτοικος της περιοχής, κατέβηκε 38 μ. για να το βρει οπότε και α- νακάλυψε τον θαυμάσιο θάλαμο διαστάσεων 60x60 με τον πολύχρωμο διάκοσμο. Σπήλαιο Προφήτη Hλία: Bρίσκεται στην περιοχή Tερψιθέας, είναι ένα σπηλαιοβάραθρο με κατακόρυφο βάθος 36 μ. Kατεβαίνοντας με ανεμόσκαλα ή σπηλαιολογικό σχοινί, θαυμάζει κανείς τους εντυπωσιακούς παραπετασματοειδείς σταλακτίτες. Σπήλαιο του Nυμφόληπτου: Bρίσκεται στη νότια πλευρά του Yμηττού. Tον 4ο π.x. αιώνα εγκαταστάθηκε στο σπήλαιο, φθάνοντας από τη Σαντορίνη, ο Aρχέδημος, το όνομα του οποίου δίδεται επίσης στο σπήλαιο. Aποτελείται απο ένα θάλαμο χωρισμένο σε δύο τμήματα. Eίναι σπήλαιο λατρευτικό, αφιερωμένο στις Nύμφες, τον Aπόλλωνα και τον Πάνα, με σκαλιά σκαλισμένα στο Tο σπήλαιο του Προφήτη Hλία στην περιοχή της Tερψιθέας. Eχει κατακόρυφο βάθος 36 μ. και εντυπωσιακούς παραπετασματοειδείς σταλακτίτες. H πρόσβαση είναι δυνατή με ανεμόσκαλα, όπως στη φωτογραφία, ή με σπηλαιολογικό σχοινί (φωτ.: A. Πετρόχειλου). βράχο για την κάθοδο, με θέσεις για αναθήματα και λαξευμένο το ομοίωμα του Aρχέδημου. Σπήλαιο Λεονταρίου: Bρίσκεται στην περιοχή των Γλυκών Nερών. Aποτελείται από μια μεγάλη αίθουσα διαστάσεων 35x10μ. O διάκοσμός του σήμερα είναι σχεδόν κατεστραμμένος. Σπήλαιο Aστερίου: Στην περιοχή της Kαισαριανής. Mικρό σπηλαιοβάραθρο βάθους 18 μ., το οποίο καταλήγει σε μικρό θάλαμο 6X7μ. με σταλακτίτες. Σπήλαιο Bουλιαγμένης: Bορείως της Λίμνης Bουλιαγμένης στην κορυφή του λόφου σε υψόμετρο 106 μ. Eχει δύο εισόδους στόμια 70 εκατ. περίπου. Πρόκειται για πηγάδι καρστικό. Eίναι κλιμακωτό συνολικού βάθους 105 μ. και η κάθοδος γίνεται με σχοινιά μέχρι τη στάθμη υφάλμυρου νερού μεγάλου βάθους, που επικοινωνεί με τη θάλασσα. Kατά την κάθοδο διανοίγονται στολισμένοι με σταλακτιτικό διάκοσμο θάλαμοι. Σπήλαιο Kερατέας: Bρίσκεται στη νότια πλευρά του Kερατοβουνίου σε υψόμετρο 548 μ. Tεράστιες κολόνες το χωρίζουν σε θαλάμους με σταλακτίτες σταλαγμίτες και λιμνούλες. Xρησιμοποιήθηκε τους αρχαίους χρόνους. Σπήλαιο Λόρδου Bύρωνα: Bρίσκεται στην Kερατέα. Eίναι αρκετά πολύπλοκο, αναπτύσσεται σε διαφορετικά επίπεδα και περιλαμβάνει επτά αίθουσες, με σταλακτιτικό διάκοσμο. Σπήλαιο ορυχείο Mητροπίσι Kερατέας: Tο όνομά του προήλθε από παραφθορά της ονομασίας του αρχαίου Δήμου Aμφιτροπή. Πρόκειται για ορυχείο μολύβδου αργύρου των Kλασικών χρόνων. Eίναι μεγάλου μήκους, περίπου μ. Σε αίθουσα στα 200 μ. υπάρχουν αρκετοί σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Σπηλαιοδολίνη Bραυρώνας: Bρίσκεται B.A. από το Mαρκόπουλο, νοτίως του αρχαιολογικού χώρου. Πρόκειται για καρστικό έγκοιλο, του οποίου έχει καταπέσει η οροφή δολίνη. Aπό το 1976 διενεργούνται σε αυτό παλαιολογικές έρευ- 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 31 IANOYAPIOY 1999

30 Tο σπήλαιο «Kουτούκι» στην Παιανία, το μόνο αξιοποιημένο τουριστικά στην Aττική. O κεντρικός θάλαμός του, διαστάσεων 60x60μ, εντυπωσιάζει με τον πολύχρωμο φυσικό του διάκοσμο (φωτ.: B. Σαμαράκης). νες από το Πανεπιστήμιο Aθηνών, που έφεραν στο φως πλούσιο κοίτασμα απολιθωμάτων κυρίως σαρκοφάγων ζώων. Bάραθρο Xόνι Λάγκι: Bρίσκεται στη Mερέντα, Mαρκόπουλο. H πρόσβαση γίνεται με κλίση 45 με τη βοήθεια σχοινιού γύρω στα 14 μ. α- πό όπου αρχίζουν οι δύο κύριοι κλάδοι του, ο δεξιός μήκους 140 μέτρα και ο αριστερός 83 μέτρα με μέγιστο πλάτος 15 μέτρα. Πεντέλη Σπήλαιο Δάρδιζας: Bρίσκεται στην πλαγία Aγριλίκι. Tο μήκος του είναι 40 μ. και το πλάτος του 7 μ. Eχει κάποιο σταλακτιτικό διάκοσμο και αρκετές νυχτερίδες. Σπήλαιο Πανός: Bρίσκεται δυτικά του Mαραθώνα σε υψόμετρο 118 μ. Eίναι ένας θάλαμος διαστάσεων 75 μ. μήκους και 15 μ. πλάτους. Λατρευτικό σπήλαιο με λαξευμένες κοιλότητες για τα αναθήματα προς τον Πάνα. Eχει σταλακτίτες και αρκετά πλούσια πανίδα από νυχτερίδες, δίπτερα, δολιχόποδα. Σπήλαιο Nυμφαίο: Bρίσκεται στην Πεντέλη σε υψόμετρο 800 μ. Mικρό κοίλωμα διαστάσεων 7x6,5 μ. H οροφή του έχει καταπέσει από τις λατομικές εργασίες. Tο σπήλαιο υ- πήρξε επίσης λατρευτικός χώρος. Oι ογκώδεις σταλακτίτες του φάνταζαν σαν Nύμφες, από όπου και η λατρεία τους. Σπήλαιο Nταβέλη: Bρίσκεται στη N.Δ. πλευρά του Πεντελικού σε υψόμετρο 720 μ. Θεωρείται το κρησφύγετο του λήσταρχου Nταβέλη. Mεγάλη αίθουσα, διαστάσεων 100X38X25 μ. Στην είσοδό του βρίσκονται τα βυζαντινά εκκλησάκια του Aγ. Nικολάου και του Aγ. Σπυρίδωνα. Yπήρξε λατρευτικό. Σήμερα, είναι ολοσχερώς σχεδόν κατεστραμμένο από τεχνικά έργα, που αλλοίωσαν τη μορφολογία του εσωτερικού του χώρου. Στην Πάρνηθα και στους λόφους H Λυχνοσπηλιά: Bρίσκεται στο βουνό Γαμίλθι, στην αριστερή πλαγιά της χαράδρας της Γκούρας σε υ- ψόμετρο 620 μ. Eίναι μια μεγάλη αίθουσα μήκους 70 μ. και πλάτους 15 μ. Eχει σταλαγμίτες και σταλακτίτες διαφόρων μορφών, ενώ στο δάπεδό του υπάρχουν λιθωματικές μορφές και λεκάνες. Στο νότιο μέρος διακρίνονται όστρακα, συγκολλημένα πολλές φορές με ασβεστιτικό υλικό. Tο σπήλαιο ήταν αφιερωμένο στο θεό Πάνα και σε πολλά σημεία είναι μαυρισμένο από τις δάδες που χρησιμοποιούσαν για φωτισμό. Oμως σπήλαια υπάρχουν και στους γύρω από την Aθήνα λόφους, όπως στο Bράχο της Aκρόπολης, το σπήλαιο της Aγραύλου, γνωστής και από το τόλμημα των Γλέζου Σάντα, όταν απέκρυψαν σ αυτό τη γερμανική σημαία που είχαν κατεβάσει από τον ιστό της το Tα σπήλαια του Πανός, της Aρτέμιδας, των Eυμενίδων, του Aπόλλωνα κ.ά. Eπίσης στο Λυκαβηττό γνωστό είναι το σπήλαιο του Aγ. Iσιδώρου στη B.Δ. πλευρά, δίπλα στον ομώνυμο ναΐσκο. Tο σπήλαιο αυτό αποτέλεσε το κρησφύγετο του αείμνηστου ποιητή Γιάννη Kουτσοχέρα την περίοδο της χούντας. Aξίζει τέλος να αναφέρουμε το «Mαγεμένο Bυθό», το σπήλαιο που διανοίχθηκε στην κορυφή των λατομείων, στο Bύρωνα, το οποίο αν και μικρό διαθέτει δύο αίθουσες με ω- ραίο σταλαγμιτικό και σταλακτιτικό διάκοσμο. Eπίσης, το σπήλαιο Προφήτη Hλία στη Pιζούπολη, που θεωρείται και αυτό κρησφύγετο του Nταβέλη, γιατί η πρόσβασή του ήταν δύσκολη, λόγω κατακόρυφου βάθους 8 μ. Στη συνέχεια όμως αποκαλύφθηκαν διάδρομοι συνολικού μήκους περί τα 500 μ. Σύμφωνα με τον καθηγητή Aρχαιολογίας N. Πλάτων, το σπήλαιο αυτό χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας πριν από χρόνια. Eπισήμανση: Oι επίδοξοι εξερευνητές ας γνωρίζουν ότι εκτός του αξιοποιημένου τουριστικά σπηλαίου Παιανίας, σε όλα τα άλλα η πρόσβαση είναι από δύσκολη έως ά- κρως επικίνδυνη για τους μη έμπειρους και χωρίς σπηλαιολογικό τεχνικό εξοπλισμό επισκέπτες. Eπιπλέον απαγορεύεται η πρόσβαση, χωρίς έγκριση της αρμόδιας Eφορείας του YΠΠO, σύμφωνα με τη νομοθεσία και με όλες τις συνέπειες για τους παραβάτες. Eυχαριστούμε τον κ. Γρηγόρη Tσούνη για τη συμβολή του στο αφιέρωμα. KYPIAKH 31 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 31