Πολιτισμός - Μύθος - Μυθολογία

Transcript

1 Πολιτισμός - Μύθος - Μυθολογία Πέπn Ρnγοπούλοu Καθnγiηρ ι α Αισθnτικής και Ε πικοινωνίας στο Τμήμα Ε π ικ ο ινωνίας κα ι Μέσων Μαζ ι κής Ενn μέρωσnς του Εθνικού κ αι Καπ οδιστρ ι ακού Π ανε π ιστnμ ί ου Α θ nνών Μεθοδολογικά παράδοξα Ένα παράοοξο που συναντά όποιος μελετά τις θεωρίες για τους πολιτισμούς μπορεί να γίνει η αφετηρία για την συζήτησή μας. Το παράοοξο αυτό έ χ ει να κάνει με το γεγονός ότι οι Βασικοί ορόμοι προσέγγισης των ζητημάτων του πολιτισμού, από την πολιτισμική ανθρωπολογία και την ψυχανάλυση μέχρ ι τον στρουκτουραλισμό ή θεωρία της οσμής και τις διάφορες σ χ ολές της σύγχρονης γλωσσολογίας, ισχύουν και όταν οοκιμάζουμε να σκεφτούμε επιστημονικά για τον μύθο. Το πρόβλημα με ουο λόγια έγκειται στο ότι, τουλά χ ιστον για μια σ χ ηματική αντίληψη επίγονο της λογοκρατίας και του διαφωτισμού, ο λόγος, οηλαοή η έ λλογη και κριτική σκέψη που εξελίσσεται στο επίπεοο αυτού που από τον Freud και πέρα αποκαλούμε συvε(δnσn, θεωρείται πως είναι από την μεριά της πόλεως, του νόμου, του πολιτισμού και ο μύθος από την μεριά της φύσεως, της αγριότητας, της ΒαρΒαρότητας. Η αντίληψη όμως αυτή οεν αντέχει σε σοβαρό κριτικό έλεγχο, γιατί, όπως θα οούμε και στην συνέ χ εια αυτού του κειμένου, ο μύθος με τις εξαιρετικά ποικίλες μορφές που παίρνει παραμένει στην καρσιά του αρχαίου ελληνικού και του αναγεννησιακού πολιτισμού, του διαφωτισμού και της σημερινής εποχής, ό χ ι μόνο στην Ελλάοα και την υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά και σε ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο. Και τούτο οιότι μύθος, ασυνε ί οητο, όνειρο, είναι μόνιμα συστατικά της ζωής μας, της οικονομίας, της επικοινωνίας, της ιοεολογίας, της πολιτικής κλπ. Αυτή η πανταχού παρουσία του μύθου συνουάζεται με ένα πρωτεϊκό ή χαμαιλεοντικό στοιχείο που τον χαρακτηρίζει. Η πρωτεϊκή αυτή και μεταμορφική οιάσταση του μύθου, καθώ ς και το ότι αποτελεί όχι κάποια επιβίωση του παρελθόντος αλλά ένα φαινόμενο που εξελίσσεται και θα συνεχίσει να εξελίσσεται και στο μέλλον, έ χ ει σαν αποτέλεσμα, να μην είναι, παρ ' όλες τις πολλές και σοβαρές προσπάθειες, ουνατόν να σώσουμε στον μύθο έναν πλήρη και εξαντλητικό επιστημονικό ορισμό. Είναι λοιπόν περίπου ματαιοπονία να προσπαθούμε να ορίσουμε τον μύθο και για τον λόγο αυτό είναι ίσως πιο αποοοτικό να παρακολουθήσουμε στοιχεία της μορφής, της οργάνωσης και τα οράση ς του στα οιάφορα Από την ερμηνεία στη σιοίκηση 35

2 Πέπn Ρnγοπούλου επίπεσα στα οποία παρουσιάζεται. Μολαταύτα μπορούμε να οηλώσουμε εισαγωγικά ότι ο μύθος αποτελεί ένα ενοημικό και επίμονο σκάνοαλο στην καρσιά του Δυτικού πολιτισμού. Όσα nοη είπαμε μπορούν να αποτελέσουν μια πρώτη εισαγωγn στο γεγονός ότι όπως υποστnριξε ο ιστορικός της φιλοσοφίας και μυθολόγος καθηγητnς του Cambridge, Geofrey Steνeη Kirk στο ΒιΒλίο του The Greek myths, η μυθολογία είναι μια προβληματικn επιστnμη. Αν επιχειρούσαμε να συνοψίσουμε τους λόγους αυτούς θα καταλnγαμε στο ότι αυτό συμβαίνει σιότι: - Έχει προβληματικό αντικείμενο, τον μύθο. Έτσι, για παράσειγμα, παραμένει πάντοτε εκκρεμές το ερώτημα της σχέσης του μύθου με τον θρύλο και το παραμύθι. Στην καθημερινn συζnτησn μας χρησιμοποιούμε τις λέξεις παραμύθι και μύθος σχεσόν σαν ταυτόσημες για να ορίσουμε κάτι το γοητευτικό n Ι κάι το μη αληθινό. Για την οικονομία της συζnτησnς μας ωστόσο θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε μια κεφαλαιώση σιαφορά: Το παραμύθι αποτελεί μια πιο συγκεκριμένη αφηγηματικn φόρμα, κατ' αρχnν προφορικn, που χρησιμοποιεί συγκεκριμένους τρόπους και τόπους, οηλαοn επαναλαμβανόμενα μοτίβα αφnγησης, τυπικούς και σταθερούς προλόγους και επιλόγους, μορφές σύνοεσης κλπ., ενώ ο μύθος μπορεί να εντοπισθεί σε μια εικαστικn, μια επικn είτε μια σκηνικn σημιουργία και ακόμη σε ένα φιλοσοφικό n και ένα ιστορικό σύγγραμμα. - Όπως λέει και ο Kereηyi στο Η μυθολογ(α τωv Ελλnvωv, κάθε ερμηνεία των μύθων είναι υποχρεωτικά και νέα μυθο-λογ(α σιότι συνιστά αφnγηση. Αποκαλυπτικό είναι το παράσειγμα της αφnγησης Ι ερμηνείας του μύθου του Οιοίποσα από τον Freud στην Ερμnvευτικn τωv οvει'pωv, είτε από τον Leνi Strauss. Εοώ, οι μικρές αλλαγές και οι παρασιωπnσεις στοιχείων που συναντώνται στον οισίποσα Τύραννο του Σοφοκλn, όπως για παράσειγμα η επιθετικότητα του Λάιου και της Ιοκάστης εναντίον του Βρέφους Οιοίποοα, του επιτρέπουν να θεμελιώσει την θεωρία του για το οισιπόσειο. - Πέρα από αυτό, η υποκατάσταση της λέξης μύθος, που οnλωνε στον Όμηρο την ομιλία από την λέξη λόγος, πnρε από τον ρασιοναλισμό και τον σιαφωτισμό μια φιλοσοφικn και πολιτικn σιάσταση. Θεωρnθηκε το έμβλημα της γένεσης της φιλοσοφίας με τους προσωκρατικούς οι οποίοι όντως (Ηράκλειτος, Ιενοκράτης) άσκησαν κριτικn στον μύθο και ειοικότερα στον Όμηρο και τον Ησίοσο. Ταυτόχρονα η υποτιθέμενη αυτn μετάβαση από τον μύθοvστον λόγοvθεωρnθηκε και όρος της ανάσυσης της πόλεως κράτους και της σημοκρατίας που Βασιζόταν στην έλλογη ανταλλαγn επιχειρημάτων στην εκκλησία του σnμου και τα οικαστnρια. Ωστόσο, με τα ομηρικά έπη που nταν η Βάση της παισείας μέχρι το Βυζάντιο, με την τραγωοία, τα Ελευσίνια Μυστnρια κλπ. ο μύθος σεν χάθηκε ποτέ και. μάλιστα επέζησε και σε επιστnμες, για παράσειγμα στην Ιστορία καθώς ο Ηρόσοτος αλλά και ο ίσιος ο Θουκυοίοης κρατούν μυθολογικά στοιχεία. Την τεκμηρίωση για το γεγονός αυτό στον Θουκυσίση προσέφερε πρώτος ο Fraηcis Mc Doηalt Corηford, της σχολnς του Cambridge με το έργο του Thucidides Mythistoricus. Όπως είπε ο ιστορικός Paul Veyηe στο Πολιτιστική Διαχείριση

3 Πολιτισμός - Μύθος - Μυθολογία έργο του Οι Έλλnvες π(στευαv στους μύθους τους; Το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο είναι ένα πρόγραμμα που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Η επιστήμn τnς μυθολογίας ως προσπάθεια εκλογίκευσnς, nθικοποίnσnς του μύθου από τnν Δυτική επιστήμn και ιδεολογία Για τον Marcel Detieηηe στο έργο του L 'invention de la mythologie, το πρόβλημα που επιχείρησε να λύσει η κριτική των μύθων, αρχαία και νέα, είναι η «ανηθικότητα» και ο «παραλογισμός» τους. Για την Δυτική σκέψη και κοινωνία που ως και τον 200 αιώνα έκανε τnν Ελλάδα σημαία της υπεροχής της απέναντι στον παραλογισμό και την ανηθικότητα των «αγρίων» που κατακτούσε - συμπεριλαμβάνοντας στον αυθαίρετο αυτό όρο κοινωνίες τόσο σιαφορετικές όσο οι Ιάπωνες, οι Ινδοί, οι Ιρόκουα της Βορείου Αμερικής και οι ΑΒορίγηνες τnς Αυστραλίας - το ζήτημα κατέληξε να είναι και πολιτικό. Ο λόγος, η κυριαρχία του συνειδησιακού στοιχείου, όπως κωδικοποιήθηκε από την δυτική λογοκρατία θεωρήθηκε το σημείο υπεροχής της Δύσης απέναντι στον άλογο, νηπιακό είτε... ψυχασθενή (Robertsoη Smith και σε ένα Βαθμό Freud) μη δυτικό κόσμο. Ωστόσο, με τον Nietzsche, τον Rohde, τον Frazer, τον Freud και τον Leνi Strauss, αλλά και καλλιτε χ νικά κινήματα όπως ο υπερρεαλισμός, η Δύση ανακάλυψε σταδιακά το άλογο στοιχείο μέσα της και επίσης μέσα στην ελληνική καταγωγή που την θεμελίωνε. Δεν χρειάζεται να επιμείνουμε εδώ περισσότερο στην κεφαλαιώδη διαπίστωση ότι τα επιστημολογικά και μεθοδολογικ ά. ζnτήματα που ανακύπτουν όταν μελετούμε τις δυτικές προσεγγίσεις του μύθου θέτουν σε οεινή αμφισβήτηση διάφορα στερεότυπα και ευκολίες που δυστυχώς κυριαρχούν στην πρόσφατη μόδα των πολύ - πολιτισμικών, δια - πολιτισμικών σπουδών. Έλλnνες μελετnτές που έγραψαν για τον μύθο Υπάρχουν και κάποιοι σημαντικοί Έλληνες μελε~:ητές που έγραψαν από επισ.τημονικτl σκοπιά για τον μύθο, όπως η Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, ο Γιάννης Κακριδής και ο Παναγής Λεκατσάς. - Το έργο της Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος, αποτελεί τον So τόμο της Ελλnvικnς Μυθολογ(ας της Εκδοτική Αθηνών: Η πρόωρα χαμένη αυττl ερευνήτρια είναι και η πρώτn κριτικά ενημερωμένη ελληνίδα για τις διάφορες διεθνείς σχολές ερμηνείας του μύθου. Οι προτιμτlσεις της κλίνουν, για επιστημονικούς και ίσως και για ιδεολογικούς λόγους, προς τnν καλούμενη σχολή του Παρισιού, στρουκτουραλιστικών και μεταμαρξιστικών τάσεων. Η Κυριακίδου καταλαβαίνει αρκετά τις διαφορές μεταξύ των ερμηνευτικών σχολών του μύθου. Έχει όμως σε τέτοιο Βαθμό ταυτιστεί με την στρουκτουραλιστικτl σ χ ολή του Παρισιού που την θεωρεί, με μια χεγκελιανή σχεδόν έννοια, «τέλος της ιστορίας» της μυθολογικτlς σκέψης. Χτυπά τον Δυτικό εθνοκεντρισμό αλλά θεωρεί ότι ο γερμανικός π.χ. εθνοκεντρισμός, επαναλαμβάνεται όμοιος και απαράλλαχτος και στην Ελλάδα. Είναι σοβαρτl και ευσυνείδητη, αλλά δεν διαθέτει μια δική της ανάγνωση των μύθων, καθώς η Από την ερμηνεία στη οιοίκηση 37

4 Πέπn Ρnγοπούλοu ίσια σε σοκίμασε ωστόσο ποτέ να συγκροτήσει μια σική τnς θεωρnτική άποψn. - Ο Γιάννnς Κακριοής υπήρξε σnμαντικός κλασσικός φιλόλογος, μαθnτής του Wilamoνitz, για τον οποίο n ιστορική συνέχεια του ελλnνικού πολιτισμού οιακόπτεται από τα «σκοτεινά» Βυζαντινά χρόνια. Η, αρκετά προσεκτική, θεωρ ί α του για τον ιστορικό πυρήνα των μύθων αποτελεί μια σύγχρονn εκσοχή του αρχαίου Ευnμερισμού, από τον αρχαίο λόγιο Ευήμερο, ο οποίος πρώτος συστnματοποίnσε τnν άποψn ότι οι μυθικοί ήρωες ήταν αφnρωισμένοι Βασιλείς των προομnρικών χρόνων. Ο Γιάννnς Κακριοής, αλλά και πολλοί άλλοι Έλλnνες αρχαιογνώστες, αποτελεί χαρακτnριστικό παράοειγμα αντίστασnς απέναντι σε εργαλεία που προσέφεραν για τnν ερμnνεία των μύθων τάσεις όπως n ανθρωπολογία, n ψυχανάλυσn, ο μαρξισμός και οι γυναικείες σπουσές. - Ο Παναγής Λεκατσάς υπήρξε επίσnς οεινός φιλόλογος που χρnσιμοποιούσε για να τεκμnριώσει τις θέσεις του και στοιχεία που προσφέρουν τα μνnμεία και οι επιγραφές. Υπήρξε αυτοοίοακτος, και ήταν γοnτευμένος από τnν σχολή του Καίμπριτζ, που άνθισε από τnν αρχή του 20ου αιώνα και όπου ξεχωρίζουν ο Sir James Frazer, n Jane Harrison, ο Gilbert Murray, και ο Francis Mc Donald Cornford. Το κεφαλαιώοες έργο του Dodds, The Greeks and the irrationa/ (1951) απbτελεί μετεξέλιξn τnς σχολής αυτής και πάντρεμά τnς με τον φροϋσισμό. Η σχολή του Καίμπριτζ επιμένει στnν τελετουργία και στnν σύνοεσn τnς αρχαιογνωσίας και μιας ανθρωπολογίας «από οεύτερο χέρι», Βασισμένnς σε εκτεταμένα διαβάσματα, αλλά όχι σε έρευνα πεσίου κοντά τους υποτιθέμενους πρωτογόνους, οnλαοή σε σύγχρονούς μας ανθρώπους των οποίων n ανάπτυξn Βρίσκεται από τεχνολογική άποψn στο στάσιο του λίθου. Απόρροια αυτής τnς από μακριά γνώσnς του ανθρωπολογικού υλικού είναι μια σειρά από παρακινσυνευμένες θεωρnτικές γενικεύσεις - όπως το εποχικό (seasonal) pattern ως Βάσn ολόκλnρου του αρχαίου οράματος - που οεν άντεξαν στnν κατοπινή κριτική. Ο ίσιος ο Λεκατσάς αθροίζει απόψεις σιαφόρων σχολών χωρίς πάντοτε να αντιλαμβάνεται τις οιαφορές. Στnν ουσία συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες σχολές στnν σχολή του Καίμπριτζ και μερικές φορές, όπως στον πρόλογο του έργου του Διόνυσος, αν και μαρξιστής, προσυπογράφει ακόμn και κρυπτορατσιστικές απόψεις υποτίμnσnς των «ψυχασθενών» αγρίων. Άλλοι στοχαστές και λόγιοι, όπως παλαιότερα ο αρχαιολόγος και εθνολόγος Γεώργιος Κεραμόπουλος, και έως πρόσφατα ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάοnς, ψυχαναλυτές όπως ο Γεώργιος Κουρέτας και σnμαντικοί νεώτεροι συνεχιστές του, αλλά και οι θεατρολόγοι Κατερίνα Κακούρn και Τάσος Λιγνάοnς, προσέγγισαν με ενοιαφέροντα τρόπο πτυχές του μύθου. Σε γενικές γραμμές πάντως n Ελλnνική αρχαιογνωσία έμεινε πεισματικά εχθρική στnν υποσοχή των νεωτέρων ερμnνευτικών εργαλείων του μύθου. Π ολιτι σ τι κ n Διαχείριση

5 Πολ ι τισμός - Μύθος - Μυ θ ολογία Ο μύθος στην Ελληνική Αρχαιότητα Πριν από τον 60 αιώνα n λέξn μύθος σnμαινε λόγος. Από τον 60 αιώνα και πέρα τnν αντ ι κατέστnσε n λέξn λόγος. Πολλοί ιστορικοί των ισεών θεωρnτικοποίnσαν αυτn τnν αλλαγn. Έτσι το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο (σnλασn από τις παράλογες n ασυνείσnτες εικόνες στο έλλογο στοιχείο) θεωρnθnκε n πεμπτουσία του ελλnνικού πολιτισμού και τnς Δύσnς, n οποία από τnν Αναγέννnσn και πέρα σιεκσίκnσε το μονοπώλιο τnς κλnρονομιάς του. Μπορούμε ωστόσο να θεωρnσουμε ότι όλος ο αρχαίος ελλnνικός πολιτισμός θεμελιώνεται στον μύθο (Όμnρος, Ησίοσος) και λίγο μετά αλλά και ταυτόχρονα στnν κpιτικfι του μύθου από τnν φιλοσοφία, τnν ιστορία και σε ένα άλλο επίπεσο και με σιαφορετικό τρόπο από το αρ χ αίο σράμα. Ας σταθούμε για λίγο στα ομnρικά έπn, για να επισnμάνουμε ότι ο μύθος σεν καταγράφει ταυτολογικά τnν κοινωνία μέσα στnν ποία σnμιουργείται. Ποια είναι τα χ αρακτnριστικά των θεών και των nρώων τnς Ιλιάδας και τnς Οδύσσειας-, Αυτά τnς μυκnναϊκnς εποχnς κατά τnν οποία υποτίθεται ότι γίνεται ο πόλεμος τnς Τροίας, του 8ου αιώνα κατά τον οποίο ενσε χ ομένως έζnσε ο Όμnρος και έσωσε μια καλλιτεχνικn συνθετικn φόρμα στο υλικό των επών n τα γνωρίσματα του 6ου αιώνα, όταν μαρτυρείται n πρώτn καταγραφ n των επών αυτών ; Από τnν στιγμn που καταγράφεται ο μύθος χ άνει σε μεγάλο Βαθμό τnν ρευστότnτά του, εντάσσεται σε ένα εκεί και τότε σιαφορετικό από το εδώ και τώρα του οποιουσnποτε αναγνώστn τnς κάθε εποχnς. Έτσι, ο καταγεγραμμένος μύθος αποκτά, με μια έννοια, ιστορικότnτα, έχει ιστορία έστω και αν σεν εκφράζει ο ίσιος ιστορικn πραγματικότnτα. Οι τρόποι με τους οποίους έχει προσεγγισθεί ο μύθος είναι n καλλιτεχνικn σnμιουργία, ο φιλοσοφικός στοχασμός, n εκλογίκευσn σε όλες τις μορφές τnς και n τελετουργία, είτε αυτn στnν οποία κάποιος Βιωματικά μετέχει είτε εκείνn τnν οποία μελετά το.ν μύθο από τα έξω ως ανθρωπολόγος είτε αναγνώστnς ανθρωπολογικών κειμένων. Οι ελλnνικοί μύθοι ωστόσο, καθώς και n κριτικn που τους ασκnθnκε, μας παρασόθnκαν με τnν μορφn κορυφαίων καλλιτεχνικών γεγονότων και φιλοσοφικών στο χ ασμών, που αποτέλεσαν και πnγές σnμιουργίας κατοπινών εποχών, και εσώ οφείλεται n σιάρκεια και n έκτασn τnς επιρροnς τους. Υπάρ χ ει μια ανοιχτn και σnμερα σιαμά χ n σ χ ετικά με το πρωτείο του ελλnνικού μύθου - και του ελλnνικού, κατά συνέπειαν, πολιτισμού - n, αντίθετα των μύθων και του πολιτισμού τnς ινσίας (που ανασείχθnκε από τα έργα κορυφαίων ινσολόγων όπως ο Μa χ Muller), τnς Μεσοποταμίας, τnς Αιγύπτου (που για τον Bernal στο ΒιΒλίο του The Black Α thena θεωρείται «εκπολιτίστρια» των Ελλnνων) και άλλων πολιτισμών. Χωρίς να επιμείνουμε σε μια τέτοια συζnτnσn, μπορούμε να υπογραμμίσουμε ότι αυτό που έσωσε στον ελλnνικό μύθο το ισιαίτερο Βάρος του είναι ότι έφτασε σε μας με τnν μορφn ποιnμάτων, έργων τέχνnς και φιλοσοφικών έργων που σιαμόρφωσαν ευρύτερα ανθρώπινους πολιτισμούς και που είναι ασιάσπαστα σεμένα με τnν ποιότnτα και τnν σnμασία του. Οι επικοί ποιnτές Όμnρος και Ησίοσος μοιράζονται τn σόξα, τnν εναντίωσn και τnν Από τnν ερμηνεία στn σιοίκnσn 39

6 Πέπn Ρnγοπούλου κατακραυγή για τnν σnμιουργία ή τnν οιαμόρφωσn των σnμαντικότερων και αρχετυπικών θα λέγαμε ελλnνικών μύθων: Είναι αυτοί οι οποίοι Θεογοvίnv εποίnσαv τοις Έλλnσιv κατά τnν έκφρασn του Ηροσότου. Η σχέσn αλλά και n σιαφορά των μύθων αυτών όπου n μεταμόρφωσn και n πολλαπλότnτα κυριαρχούν με τις αφnγήσεις τnς Παλαιάς Διαθήκnς, με τους Μεσοποταμιακούς μύθους που έχουν για ήρωες τον Γιλγαμές, και Ενκιντού, με τους Αιγυπτιακούς για τον Άττι και τον Όσιρι και τους Ινοικούς των επών τnς Μαχαμπαράτα και τnς Ραμαγιάνα έχουν γίνει αντικείμενο πολλών μελετών, αλλά μένει να ερευνnθεί ακόμn περισσότερο στο μέλλον, καθώς και εοώ οι φιλοσοφικές και αισθnτικές προκαταλήψεις, n ιοεολογία και ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός έχουν πολύ συχνά συσκοτίσει τnν συζήτnσn. Εκδοχές του μύθου στους διάφορους τομείς του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού Η προβλnματική γύρω από τα ομnρικά έπn εικονίζει παραοειγματικά τον οιάλογο ιστορίας και μύθου, αλλά και μια σειρά από άλλα προβλήματα. Το οιαβόnτο Ομnρικό ζήτnμα το οποίο συντάραξε τους κύκλους των ελλnνιστών από τον 190 αιώνα περιστράφnκε γύρω από μια σειρά θέματα τα οποία πρώτος έθεσε ο Γερμανός φιλόλογος Wolf, ο οποίος πίστευε ότι τα ομnρικά έπn ήταν μια συρραφή. Υπήρξε Όμnρος; Είναι ο ποιnτής και των ούο επών; Πώς μπορούσε να μιλά για γεγονότα του 12ου αιώνα ένας ποιnτής του 8ου ή του Ίου. Πώς τα ποιήματα που σnμιουργήθnκαν προφορικά αιώνες πριν παρέμειναν στnν μνήμn μέχρι να καταγραφούν με οιαταγή του Πεισιστράτου στα μέσα του 6ου αιώνα; Ποια κοινωνία καταγράφεται στα ομnρικά έπn; Η σκαπάνn του Schliemann παρ' όλα τα λάθn που έκανε στnν εκτέλεσn και τnν αποτίμnσn τnς ανασκαφής τnς Τροία, αλλά και οι πιο επιστnμονικές κατοπινές ανασκαφές από τον Doerpfeld και άλλους αποκάλυψαν στον κάμπο του Ιλίου τα οιαοοχικά στρώματα των ακροπόλεων μιας πόλnς που θα μπορούσε να είναι n Τροία, οποία αναφέρεται και σε χετιτικές επιγραφές. Από τnν άλλn πλευρά οι αρχαίοι Έλλnνες σεν είχαν ποτέ αμφισβnτήσει τnν ιστορικότnτα του Τρωικού πολέμου. Ένας νέος αμερικανός φιλόλογος, ο Milman Parry που σκοτώθnκε στον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κατέγραψε τnν περίπτωσn ενός τυφλού ΣέρΒου Βάροου από το Κοσσυφοπέοιο, ο οποίος θυμόταν μέσα από προφορική παράοοσn χιλιάοες στίχους του εθνικού έπους για τnν μάχn των Χριστιανών κατά των Τούρκων το 1387 στnν περιοχή αυτή. Πολλές άλλες παρατnρήσεις, μεταξύ των οποίων και για τnν απομνnμόνευσn του Ερωτόκριτου από αγράμματους τραγουοιστές στnν Κρήτn, έπεισαν ότι n προφορική παράοοσn στnριγμένn στnν μνήμn μπορεί να σώσει έργα πολύ μεγάλων οιαστάσεων. Σήμερα n οπασοί τnς ενότnτας των επών μοιάζουν να υπερισχύουν, αλλά το πιο ενοιαφέρον στοιχείο εσράζεται κατά τn γνώμn μας αλλού. Η κίνnσn των «χωριζόντων» οεν ήταν απλά φιλολογική αλλά αποτελούσε μια ακόμn αμφισβήτnσn του μυθικού τρόπου έκφρασnς από τnν λογοκρατία ενσεσυμένn με τον μανσύα τnς επιστnμοσύνnς. Με μια έννοια ήταν λοιπόν μια ακόμn επίθεσn κατά του μύθου από αυτούς οι οποίοι, εοώ και εικοσιέξι αιώνες τον οιαχωρίζουν υποτιμnτικά από τον λόγο. n 40 Πολιτιστικn Διαχείριση

7 Πολπιομόc - Μύθος - Μυθολογία Στοχασμόςκαιμ~θος Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν αυτοί που άνοιξαν τον σρόμο τnς αμφισβήτnσnς του μύθου, n οποία σεν επρόκειτο να σταματήσει ποτέ. ΠροκαταλαμΒάνοντας τον αναγνώστn θα λέγαμε ωστόσο ότι n αμφισβήτnσn αυτή υπονομεύτnκε από τα μ έ σα. Ο λόγος, θεμέλιο τnς φιλοσοφικής σκέψnς, θεωρείται ασιάσπαστο συστατικό τnς πόλεως, και άρα του πολιτισμού. Και όμως, όπως θα σού με, ο μύθος παρέμεινε τελικά στnν καρσιά του ίσιου του αντιπάλου του ό χ ι μόνο κατά τnν αρχαία εποχή, αλλά και μέχρι σήμερα. Για τnν αρχαία ήσn κριτική εναντίον του ο μύθος είναι ένας ψευοής, ανυπόστατος, απατnλός και ΒλαΒερός πολιτικά λόγος. Ο Ιενοφάνnς έμεινε στnν ιστορία τnς σκέψnςγια μια προκλnτική οήλωσή του: Οι θεοί των αλόγων, είπε ο Ελεάτnς φιλόσοφος, θα εί χ αν αλογίσια μορφή αν θα έπρεπε οι πιστοί να σανείζουν στους θεούς τnν οική τους μορφή. Επρόκειτο για μια σκλnρή κριτική στον ανθρωπομορφισμό, τις ανθρώπινες ισιότnτες και ελαττώματα των θεών του Ομήρου και του Ησιόσου. Από τnν άλλn πλευρά, μέσα από τnν σύγκρισn με τnν ιουοαϊκή κατασίκn τnς απεικόνισnς του θεού και τις ιστορικές εμπειρίες τnς εικονομαχίας και τnς Αναγέννnσnς μπορούμε να σκεφτούμε σήμερα ότι ο ανθρωμορφισμός των θεών αποτελεί και μια στρατnγ ι κή ένωσnς του ορατού με το αόρατο και άρα θέτει στο επίκεντρο του προβλnματισμού το τεράστιο θέμα τnς παραστατικότnτας ή τnς απαγόρευσής τnς π ο υ. αναβιώνει σήμερα με τις καταστροφές έργων τέχνnς σαν τους Βούσες του Μπαμιγιάν από τους Ταλιμπάν. Η οντολογική απαξίωσn του μύθου συμπλnρώθnκε στα χρόνια των προσωκρατικών από τnν πολιτική καταοίκn. Ο Ηράκλειτος ζήτnσε να μαστιγώνονται και να σιώχνονται από τnν αγορά ο Όμnρος και Ησίοσος. Κατά τnν γνώμn του τα έπn αποτελούσαν ένα κακό πολιτικό μάθnμα. Ο φιλόσοφος που ολοκλήρωσε τnν κριτική του Ιενοφάνn και του Ηράκλειτου είναι ο Πλάτων που εξορίζει από τnν ισανική του Πολιτεία τους ποιnτές, σnμιουργούς μύθων. Από τnν αντίλnψn όμως για τον μύθο ως ψευσή λόγο ο Πλάτων προχωρεί στον φιλοσοφικό μύθο και από τnν εξορία των ποιnτών στnν επιστροφή του οσυσσέα μετά από μια μύnσn στον κάτω κόσμο, κάτι που είναι σαν μια φιλοσοφική μεταγραφή τnς ομnρικής Νέκυιας. Οι μύθοι για τους θεούς, όπως παρουσιάζονται στα έπn είναι οι πιο σnμαντικοί ψυχικά, πολιτικά και κοινωνικά. Με τnν θέσn του αυτή ο φιλόσοφος συνσέει ίσως τους μύθους με αυτό που n Γιουγκιανή ψυχανάλυσn αποκαλεί αρχέτυπα. Σε κάθε περίπτωσn n κριτική του Πλάτωνα ενάντια στον μύθο είναι αλλnλένσετn με τnν κριτική ενάντια στnν μίμnσn. Και n παρατήρnσn αυτή γίνεται πιο σιαφωτιστική όταν σκεφτούμε ότι n στάσn του φιλοσόφου απέναντι και στα σύο είναι σιπλή, αρνnτική από πολλές πλευρές και θετική από άλλες τόσες, με τρόπο που να αποτελεί και τnν Βάσn για τnν κατάφασn του μύθου και τnς αναπαράστασnς από τον Αριστοτέλn, τον Πλωτίνο και τους στοχαστές των μέσων και των αναγεννnσιακών χρόνων. Από τn ν ε ρ μnνεία στn σιοίκnσn 41

8 Πέπn Ρnγοπούλοu Ο Αριστοτέλnς στnν Ποιnτικn του έσωσε μια άλλn και πολύ σnμαντική σιάστασn στον μύθο: Ο μύθος ισοσυναμεί εσώ με τnν πλοκή τnς τραγωσίας αλλά και με τnν ψυχή τnς, σnλασή τnν μυnτική /καθαρτική λειτουργία τnς τραγικής αφήγnσnς. Η αναβάθμισn αυτή του μύθου σεν μπορεί να εκτιμnθεί στnν σωστή τnς Βάσn αν σεν θυμnθούμε ότι ο Αριστοτέλnς καταφάσκει τόσο τnν ποίnσn και τnν παραστατικότnτα όσο και τnν ρnτορική, σnλασή τις τέχνες που από τnν μια πλευρά Βρίσκονται σε σιάλογο με τον κόσμο των φαινομένων και από τnν άλλn, όπως και ο μύθος, ασκούν τnν κnλnσιν, σnλασή τnν γοnτεία που ασκεί n επιτυχnμένn φόρμα των έργων τnς τέχνnς και του λόγου. Ας προχωρήσουμε σε ένα άλλο σnμαντικό πολιτιστικό στοιχείο, τnν μυθοπλασία όταν παίρνει τnν μορφή τnς ουτοπίας. Ο μύθος συνσέεται με αλλά και σιαφέρει από τnν μυθοπλασία (fiction), n οποία είναι ένας μύθος που σnμιουργήθnκε άπαξ από ένα επώνυμο σnμιουργό. Οι πιο χαρακτnριστικέ( και σιάσnμες μυθοπλασίες τnς αρχαιότnτας ήταν οι ουτοπίες, όπως οι Όρνιθες και οι Εκκλnσιάζουσες, του Αριστοφάνn και n Πολιτεία και n Ατλαντίδα του Πλάτωνα. Μπορούμε να πούμε ότι τα παγιωμένα σχήματα τnς ουτοπίας και n ουτοπική σιάστασn τnς ανθρώπινnς ψυχής, ζωής και σnμιουργίας είναι κάτι που πρωτοεμφανίζεται κατά τον So και τον 60 π.χ. αιώνα. Η ουτοπία συνσέεται - αλλά και σιαφέρει με το όνειρο, με τnν φαντασίωσn, και το παραλήρnμα που έχουν ένα έντονα σnμιουργικό αλλά νοσnρό χαρακτήρα. Αξίζει να σnμειώσουμε ότι οι ουτοπίες άνθισαν πάλι στnν Αναγέννnσn, με τον Tomas Moore (Ουτοπία), τον Campanella (Η πολιτεία του Ήλιου) και τοv Bacon (Ατλαντίδα), αλλά και μέσα από το θέατρο του Σαίξπnρ (Δωδέκατn Νύχτα, Όπως αγαπάτε, Όνειρο καλοκαφινnς νύχτας, Τρικυμία), από τα έργα του Ραμπελαί (Γαργαντούας), του ΘερΒάντες και τις προεκτάσεις που έλαβε το ουτοπικό πνεύμα στnν πολεοσομία και ακόμn στnν πολιτική. Αξίζει να προσθέσουμε ότι n πολιτική σιάστασn των ουτοπιών ανασείχθnκε κυρίως στις θεωρίες και τους πειραματισμούς του 19ου αιώνα (ουτοπικός σοσιαλισμός, αλλά από πολλές απόψεις και μαρξισμός) ενώ n κριτική κατά τnς απολυταρχίας, του ιμπεριαλισμού και τnς τυραννίας κλnρονομήθnκε μέσω του αρχαίου θεάτρου στις συστοπίες ή κακοτοπίες του Πλάτωνα (Ατλαντίδα) και των σύγχρονών στοχαστών, όπως ο Huχley (Θαυμαστός καινούριος κόσμος), Orwell (1984), και σκnνοθετών του κινnματογράφου όπως ο Triffault (Fahreneit 45(), ο Cubric (Κουρδιστό πορτοκάλι) και άλλοι. Μύθος και ιστορία Η επιστήμn τnς ιστορίας σιαμορφώθnκε και αυτή εν πολλοίς ως κριτική του μύθου. Ο Μιλήσσιος Εκαταίος, πρόσρομος του Ηροσότου κατακρίνει τnν ευπιστία των Ελλήνων σχετικά με τους μύθους, αλλά γίνεται ο ίσιος στόχος των κατοπινών του ως μυθολόγος. Για τον Ηρόσοτο, ο μύθος είναι κάτι το αρνnτικό. Τον καταγγέλλει για παράσειγμα στο 2ο ΒιΒλίο του για τnν Αίγυπτο. Ο ισρυτής τnς Ιστορίας σεν κλείνει ωστόσο όλες τις πόρτες στο 42 Πολιτιστική Διαχείριση

9 Π ολιτισ μ ός - Μ ύ θος - Μυθολογία μυθώοες στοιχείο. Έτσι, στο ίσιο ΒιΒλίο, αναφέρεται στους ιερούς λόγους, οι οποίοι αντίθετα με τους μύθους, αποτελούν σεβαστές ιστορίες που συνήθως αποφεύγει να αποκαλύψει. Συνεχιστής και επικριτής του Ηροσότου ο Θουκυοίοης από το προοίμιο της Ιστορίας του ήση επιτίθεται ενάντια στο μυθώοες. Αλλά ο Corηford, στο ΒιΒλίο του Thucydides mythistoricus, θεωρεί ότι ο Θουκυοίοης σεν απαλλάχθηκε από την επίσραση της μυθικής σκέψης. Το επιχείρημά του στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην οσμή της αφήγησης της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου που επικεντρώνεται στην ύβριν των εγκλημάτων των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και τελειώνει με την τιμωρία της ύβρεως αυτής των Αθηναίων στην Σικελία, πολύ πριν από την λήξη του πολέμου με την ήττα του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς. Πιο ενοιαφέρον είναι να παρατηρήσουμε ότι από την στιγμή που η συγγραφή της ιστορίας εμπεριέχει επιλογές στα αντικείμενα (ιστορία των θεσμών, της οικονομίας, της σεξουαλικότητας κλπ.) αλλά επίσης και επιλογές στον χρόνο (περιοοολόγηση) και στον χώρο και τέλος επιχειρηματολογία και ρητορική, οηλαοή άσκηση γοητείας, το απόλυτο σιαζύγιο της ιστορίας με τον μύθο που ξεπροβάλλει όπου ανασύεται το αισθητικό στοιχείο, σεν μπορεί ποτέ να οριστικοποιηθεί. Ελλnνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια Οι Σ τ ωικοί, οι οποίοι είχαν μια πολύ σιαρκή επιρροή μέχρι τουλάχιστον και τον 190 μ. Χ. αιώνα, καθώς επηρέασαν και την χριστιανική σκέψη στόχευσαν στην ηθ ι κοποίηση του μύθου, στηρίζοντάς την στην αλληγορική εξήγηση των πιο σκανοαλωοών του στοιχείων Από εοώ κρατάει και η καταγωγή της σύγχρονης φυσιοκρατικής σχολής, με εκπροσώπους σαν τον γάλλο Decharme, που υποστήριξε ότι οι ερωτικές παρεκτροπές του Δία οεν ήταν παρά αλληγορικές αναφορές σε φυσικά φαινόμενα όπως η γονιμοποίηση των οέντρων από την ουράνια Βροχή. Ο Ευήμερος, όπως ήοη είπαμε ήταν ο πατέρας της ιστορ ι κοποίησης. Γι αυτόν οι θεοί ήταν θεοί και οι ήρωες ήταν παλιοί ένοοξοι Βασιλιάοες. Τα ελληνιστικά και τα ρωμαϊ κά χρόνια ήταν επίσης χρόνια έντονου συγκρητισμού. Νέες θρησκείες και οοξο.ο\<..ς Ι"'ΙΟ.Υφ<..(\ογτ;cη, συνουάζονται ή και αναμετρώνται με τους ελληνικούς και τους ρωμαϊκούς θεούς. Ίσως ο πιο χαρακτηριστικός εκφραστής αυτής της τάσης είναι ο ιουσαίος πολιτικός και ιστορικός Κλαύοιος Ιώσηπος του 1 ου μ.χ. αιώνα, ο οποίος ανοίγει οιάλογο με τον ειοωλολατρικό κόσμο χρησιμοποιώντας την ελληνική ως liηgua fraηca και προχωρεί σε μια συγκριτική ανάγνωση των αρχαίων μύθων με την Παλα ι ά Διαθήκη, με στόχο από την μια να επικοινωνήσει με όλο τον κόσμο, αλλά από την άλλη να αποσείξει την ανωτερότητα της πίστης του λαού του, που είναι ήση το αντικείμενο οεινών οιωγμών. Ο Νώε έτσι συγκρίνεται για παράοειγμα με τον Δευκαλίωνα. Σε ακόμη μεταγενεστέρη εποχή, τον 4ο μ.χ. αιώνα, ο Κλήμης ο Αλεξανορεύς συνεχίζει Από τnν ε ρ μnνεία στn οιοίκnσn 43

10 Πέππ Ρπγοπούλου στην ίσια σ χ εσόν γραμμn με τον Ιώσηπο από χριστιανικn όμως πλευρά, την σύγκριση με τους αρ χ αίους μύθους και τις τελετουργίες. Στα έργα του, όπως και σε αυτά του Βασιλείου του Μεγάλου, Βλέπουμε να παίζεται η συνέ χ εια και η ασυνέ χ εια του χ ριστιανισμού με την αρ χ αιότητα. Το πιο χ αρακτηριστικό παράσειγμα συγκρητισμού ε ί ναι ίσω ς ο Επίσκοπος Νόννος ο Πανοπολίτης, ο οποίος είναι πιθανώς αυτός που γράφ ε ι τα Διο νυσιακά, μακρό έπος για τον θεό Διόνυσο τον 4ο αιώνα μ. Χ. Αν η εικασία ότι ο Νόννο ς των Διονυσιακών είναι το ίσιο πρόσωπο με τον Χριστιανό επ ί σκοπο, τότε έχ ουμε εοώ ένα μοναο t κό ιστορ ι κό ανάλογο προς τις μικτές ΚαΒαφικές μορφές σαν τον Μύρη n σαν α υ τ ό το πρόσωπο της ποίησης του Αλεξανδρινού για το οποίο γράφηκε ο στί χ ος : Εν μέρει χριστια νός και εν μέρει ελλn ν(ζων. Στην ποίηση οι Αλεξανδρινοί πο ι ητ έ ς χ ρησιμοποιούν τον μύθο για να σώσουν νέες εκδο χ ές όπου ενδεχομένως καθρεφτίζεται ο καλλιεργημένος κάτοικος των ελληνιστικών μεγαλουπόλεων για τον οποίο το κλασικό παρελθόν λειτουργεί nοη ως αναφορά. Η εικόνα αυτn σεν είναι ωστόσο μονοοιάστατη. Αν οι τραγωοίες Προμnθέας Δεσμώτnς και Ρriσος και το φινάλε των Επτά επ( ΘriΒαςοεν ε ί ναι αντίστοιχα έργα του Αισ χ ύλου και του Ευριπίση αλλά αλεξανορινών φιλολόγων, αυτό σημαίνε ι αναγκαστικά ότι ο ελληνικός κόσμος των τελευταίων π. Χ. αιώνων οεν οιέθετε μόνον μεγάλους εικαστικούς καλλιτέ χ νες, εφάμιλλους των κλασικών, αλλά και ποιητέ ς που μπορούσαν να πλαστογραφnσουν και συνεπώς να αvταγωνισ1'ούν με σημαντ ικ n ε πιτυ χ ία τους τραγικούς ποιητές που έσωσαν στον μύθο μερικές από τις πιο συγκλονιστικές του ε κ φράσεις. Οι ρωμαίοι ποιητές με επί κ εφαλnς τον Βιργίλιο και τον ΟΒίοιο έσωσαν από την πλευρά τους καθοριστικές επαναδιαπραγματεύσεις των ελληνικών μύθων. Ο Βιργίλιος σημιούργησε με την Αινειάδα ένα συγκλονιστικό ισοούναμο της Ιλιάδας, ιδεολογικά προσανατολισμένο στην θεμελίωση ενός μυθικού παρελθόντος ικανού να γίνει αναδρομικός απολογητnς του ρωμαϊκού ιμπέριουμ της επο χ nς του Αυγούστου. Απέναντί του, ο ΟΒίοιος, με τις Μεταμορφώσεις και τα άλλα έργα του, οιάλεξε ένα πιο υπαινικτικό τρόπο για να σημιουργnσει με το ελληνικό και το ρωμαϊκό υλικό μια σύνθεση που, με έναν κάποτε επιφανειακά ανάλαφρο τρόπο, πρότεινε μια νέα μυθικn σύνθεση που πnγαινε πέρα ό χ ι μόνον από την πολιτικn, αλλά και από αυτό που αποκαλούμε χρόνο των ανθρώπων. Τόσο ο Βιργίλιος όσο και ο ΟΒίοιος άσκησαν μια εξαιρετικά επίμονη επιρροn που έφτασε στην Αναγέννηση (Από την Θε(α κωμωδ(α του Δάντη, που παίρνει τον Βιργίλιο για οσηγό του στην Κόλαση, μέχρι τις εικαστικές αναπαραστάσεις των Μεταμορφώσεων) αλλά και ως τις μέρες μας σε οημιουργούς σαν τον Eliot, τον De Chirico και τον Dal i. Μεσαίωνας Η επιρροn των αρχαίων μύθων οεν χ άθηκε κατά τους Μέσους Χρόνους που αποκαλούνται 44 Πολιτιστικrί Διαχείριση

11 Πολ ι τισμός - Μύθος - Μυθολογία συνήθως με τnν συχνά υποτιμnτική ονομασία Μεσαίωνας. Στο Βυζάντιο, παρά τnν επιβολn μιας νέας θρnσκείας εχθρικnς προς το Δωδεκάθεο και τις ειδωλολατρικές τελετουργίες και τους αντίστοι χ ους μύθους: Ο Θεοδόσιος, ο Ιουστινιανός και άλλοι καταστρέφουν τα είοωλα, κλείνουν τα ιερά και τnν Πλατωνικn Ακαοnμία και καταδιώκουν τους πιστούς τnς αρχαίας θρnσκείας. Ο συμβιβασμός ωστόσο θα προχωρnσει και μάλιστα με τnν πρωτοβουλία αγίων τnς εκκλnσίας. Ο Βασίλειος ο Καισαρείας στnν Ειι:: vέουι:: επιστολriτου κnρύσσει τnν κριτική αξιοποίnσn τnς αρχαίας κλnρονομιάς, άρα και των μύθων. Ο Όμnρος παραμένει n Βάσn τnς στοιχειώδους παιδείας και αργότερα, με τις οιαοοχικές Βυζαντινές αναγεννnσεις, οργανώνεται περισσότερο n οιάσωσn και n μελέτn των αρχαίων κειμένων, που n επιρροή τους μπορεί να γίνει αντιλnπτn σε τομείς όπως n ιστοριογραφία, n ρnτορική και n ποίnσn. Χαρακτnριστικά το μόνο σωζόμενο Βυζαντινό θεατρικό έργο, ο Χριστός πάσχωv, αποτελεί εν πολλο ί ς ένα οnμιουργικό κολλάζ από στίχους των Βακχώv και του Ίωvα του Ευριπίοn. Αλλά και οι ίσιες οι δογματικές συζnτnσεις Βρίσκονται σε σιάλογο με τnν αρχαία σκέψn. Κατά τnν οιάρκεια τnς εικονομαχίας, n οποία ανανεώνει τnν οιαμάχn ανάμεσα στους οπαοούς και τους εχθρούς τnς παραστατικότnτας, ο Ιωάννnς ο Δαμασκnνός θα αναπτύξει τις θέσεις του Πλωτίνου για τnν ικανότnτα τnς παραστατικnς τέ χ νnς να λειτουργnσει ως γέφυρα ανάμεσα στον ορατό και τον αόρατο θεϊκό κόσμο. Η νίκn των οπαοών των εικόνων είχε και μια πιο συγκεκριμένn επίορασn στnν επιβίωσn μυθικών στοιχείων μέσα στnν χριστιανική λατρεία. Μέσα στnν λειτουργία, που ονομάστnκε από τον αισθnτικό και πολυεπιστnμονα πατέρα ΠάΒελ Φλορένσκι χριστιαvικό λειτουργικό δράμα, αναβιώνει - ιδιαίτερα κατά τις κορυφαίες γιορτές του Δωδεκάμερου και τnν Αγία ΕΒοομάσα ο μεσογειακός μύθος του γεννώμενου, θνnσκοντος και ανιστάμενου θεού. Παράλλnλα στnν αγιογραφία επιβιώνουν μυθολογικά στοιχεία όπως ο καλός ποιμένας, n οεομένn, οι μορφές των αρχαίων ρnτόρων που γίνονται απόστολοι, ενώ σε λαϊκότερα έργα Βρίσκουμε τραγοπόοαρους Χριστούς και άλλα ειδωλολατρικά στοιχεία (Weitzman). Αξίζει να θυμίσουμε εοώ ότι το οιονυσιακnς καταγωγnς καρναβάλι, άλλα έθιμα όπως τα Αναστενάρια και ο Καλόγερος τnς Θράκnς και ο Άn Συμιός τnς Δυτικnς Στερεάς, n Γυναικοκρατία κλπ. σώζουν αρχαία σρώμενα και μύθους. Τέλος, στο οnμοτικό τραγούοι και κατ' εξοχnν στις παραλογές σώζονται πανάρχαια μυθικά μοτίβα, γνωστά και από τnν αρχαία τραγωοία, όπως είναι αυτό τnς αρπαγής τnς νύφnς n τα εγκλnματα και n τιμωρία τnς κακιάς μάνας. Πολλά από τα φαινόμενα που αναφέραμε, για παράδειγμα το καρναβάλι, επιβιώνουν και στnν Μεσαιωνική Δύσn, n οποία επί πλέον έχει να επιδείξει, στnν Αγγλία, τnν Γαλλία, τnν Ισπανία και αλλού, ένα πλούσιο εκκλnσιαστικό /λειτουργικό θέατρο με υπόγειες μυθικές αναφορές. Όπως γνωρίζουμε n επικοινωνία τnς Δυτικής Ευρώπnς με τον αρχαίο πολιτισμό και άρα τον μύθο, γίνεται κατά τον Μεσαίωνα εμμέσως, οια των ΑράΒων και των ΕΒραίων μεταφραστών. Αυτό οεν εμποοίζει ωστόσο μερικές πολύ ενδιαφέρουσες περιπτώσεις οιαχείρισnς του αρχαίου μύθου. Η σχεοόν πλήρnς ταύτισn του Ιούοα με τις χειρότερες Από τnν ερμnνεία στn οιοίκnσn 45

12 Πέπn Ρnγοπούλου πλευρές του Οισίποσα στην Legende doreeτoυ Jaques de Voragiηe, μας προσφέρει μια πολύ ενσιαφέρουσα εκσο χ ή μεσαιωνικής επιβίωσης. ο Ιούσας Ι Οιο ί ποσας του Voragiηe, που επηρέασε εξαιρετικά τα προγράμματα της συτικής μεσαιωνικής αγιογραφίας, μας σισάσκει ότι πατροκτονία και Ι ή αιμομιξία θεωρούνται στοιχεία αυτού που πρόσωσε τον Χριστό και ταυτόχρονα μας επιβεβαιώνει την σιαχρονική και οικουμενική εξάπλωση στοιχείων του οισιπόσειου μύθου. Ένα ουτοπικό και σ χ εσόν μυθικό στοι χ είο της μεσαιωνικής Δύσης μπορεί να εντοπιστεί και στα συλλογικά όνειρα περί Αγ ί ων Τόπων που υπήρξαν ο ιοεολογικός μο χ λός των Σταυροφοριών. Οι ιοέες αυτές για μια γη της επαγγελίας, όπου επρόκειτο να στηθεί το Βασίλειο του Θεού προετοιμάζουν αντ ί στοι χ ε ς ουτοπικές επαγγελίες των αναγεννησιακών χ ρόνων για τις νέες χ ώρες. Αναγέννnσn Η αναβίωση του μύθου κατά την Αναγέννηση ήταν οπωσσήποτε και θέμα αισθnτικnς. Η εξάπλωση μυθικών μοτίβων που υμνούσαν τον έρωτα οεν μπορεί παρά να συνσυάστηκε με το νέο καθεστώς που κατέκτησε όταοιακά από τον Τζιότο και μέ χ ρι τους Μανιεριστές η α(σθnσn του ορατού κόσμου, αλλά και ο αισθησιασμός και το γυμνό σώμα ως αντικείμενο τη ς τ έχ νης αλλά και της επιθυμίας. Οι Αφροσίτες - για παράσειγμα η Ανασυομένη του Μhοτιτσ έ λλί κάι η Αφροοίτη του Τιτσιάνο - το γσάρσιμο του Μαρσύα από τον Απόλλωνα, οι Αρτέμιοες, οι Δανάες, οι Νύμφες, οι Απόλλωνες και οι Διόνυσοι και οι Νάρκισσοι της Αναγέννησης θα ήταν αοιανόητοι χ ωρίς τον σιάλογο με τους μύθους που οι Δυτικοί ανακάλυψαν στις Μεταμορφώσειςτου ΟΒιοίου που έγιναν πραγματικό εικαστικό εγχειρίοιο αλλά και στα έργα των Ελλήνων ποιητών και μυθογράφων και επίσης στα αγάλματα που έφερνε στασιακά στο φως- στην αρ χ ή κυρίως ρωμαϊκά έργα και αντίγραφα, η αρχαιολογική σκαπάνη. Ένα άλλο σημαντικό θέμα που μελέτησε ο Erwiη Paηofsky φτάνει στην Αναγέννηση μ έ σα από την αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα : Πρόκειται για τον Χρόνο Ι Κρόνο ο οποίος ξεκινά από τον Ησίοσο και τον Πλάτωνα και με παραλλαγές φτάνει μέχρι τον Γκόγια και τον Νταλί. Εννοείται ότι η επιρροή σεν είναι σε καμιά περίπτωση ούτε κυρίως θεματογραφική. Ο Άγιος ΣεΒαστιανός του Μαντένια είναι ένα πολύ σιαφωτιστικό παράοειγμα του πώς ένα χ ριστιανικό θέμα αποσίσεται με μια καλλιτε χ νική ανατομία και μια γενικότερη οργάνωση που φέρνουν στο νου την αγάπη της Αναγέννησης για τον αρχαίο κόσμο, αλλά και κάποιες μνήμες από τον μύθο του πάσχοντος θεού ή ήρωα, για παράσειγμα του Λαοκόοντα. Σε ένα ίσιο πνεύμα μπορούμε να συλλάβουμε την παρουσία μυθολογικών στοι χ είων στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα : Οι ΣιΒύλλες του Μιχαήλ Άγγελου συνοέουν την αρ χ αία μύηση με την αφήγηση της Παλαιάς, της Καινής Διαθήκης και με το όραμα της Δευτέρας Παρουσίας. Η Βασι λ ική υποοοχή και η εντυπωσιακή σιαχείριση του αρ χ αίου ελλ]'lνικού και του ρωμαϊκού μύθου από την Αναγέννηση οεν ή ταν ωστόσο μόνον θέμα αισθητικής. Πολιτιστική Διαχείριση

13 Πολιτ ι σμός - Μύθος - Μυθολογία Η Αναγένν11σ 11, όπω ς και κάθ ε κορυφαία στιγμή τ11ς ανθρ ώ πιν11ς Ιστορίας του Πολιτισμού, ο ε ν υπήρξε ένα μονοσήμαντο φαινόμενο. Αυτό φαίνεται με πολύ σαφή τρόπο και από τ11ν ερμ11νεία του Ουμανισμού για τον μύθο. Το ερωτικό στοι χε ίο των μύθων συνουάστ11κε με μυ11τικά και μυστικιστικά ενσιαφέροντα, αλλά κ αι με τις ανασυόμενες θετικές επιστήμες, οι οποίες συχνά οεν είχαν κόψει τους σεσμούς που τις ένωναν με τ11ν μαγεία. Η αλ χ 11με ί α οιαλέγεται με μύθους και ο Pico della Mira11dola οιακρίνεται και ως ερμ11νευτής των μύθων. Από τ11ν άλλ11 πλευρά οι αρ χ αίοι μύθοι οιαβάζονται τώρα υπό το φως των νέων και συγκλονιστικών ιστορικών εμπειριών, όπως είναι οι ανακαλύψεις κ αι οι εφευρέσει ς που τις κατέστ11σαν εφικτές. Ο κόσμος των μυθικών τεράτων τ11ς Οδύσσεια(, 11 Γοργόνα, ο ΛαΒύρινθος και ο Μινώταυρος, οι περιπ έτειες του Ιάσονα, όπως περιγράφονται στα Αργοναυτικά, εμφανίζονται τώρα σαν παραστάσεις μιας ετερότ11τας που είναι ταυτόχρονα χ αμένες στα Βάθ11 του πιο αρ χ έγονου χ ρόνου αλλά και παρούσες μέσα στον κόσμο τ11ς ετερότ11τας που αποκάλυψαν οι Ανακαλύψεις. Οι μύθοι που μιλούν για τ11ν γένν11σ11 τ11ς ανθρωπότ11τας σαν αυτό τ11ς Πύρας και του Δευ καλίωνα αποκτούν ένα νέο ενοιαφέρον, ενώ νέοι μύθοι γεννώνται. Ο αναγενν11σικός μύθος του καλού και του κακού αγρίου (Eli ade) εκφράζει τις φοβίες και τις ενοχές των Ευρωπαίων για ένα κόσμο που γνωρίζει τ11ν Βία των πολιτισμένων και που, ΒέΒαια, έχει τις οικές του μυθικές κοσμογονίες και τα σικά του μυθικά σύμπαντα. Η Πολιτεία και 11 Ατλαντ ί οα του Πλάτωνα, αρ χ αίες μυθοπλαστικές Ουτοπ ί ες, ξαναζούν ό χ ι μόνο στα λόγια έργα του Moore, του Campa11ella και του Baco11, αλλά και στους λαϊ κούς μύθους των αναγενν11σιακών κονκισταοόρες για το Ελντοράντο και τις χ ρυσές πόλεις τ11ς Τσιμπόλα. Ο αρχαίος μύθος επιβιώνει επίσ11ς και μέσα σε πολλά στοι χ εία τ11ς αναγενν11σιακής ουτοπίας, όπως αυτή εμφανίστ11κε στ11ν τέ χ ν11. Στ11ν Τρικυμία του Σαίξπ11ρ το υπόγειο λογοπαίγνιο ανάμεσα στο όνομα του κακού αγρίου, του Κάλιμπαν, με το ca11ibal : αvθpωποφάγο(, παραπέμπει στα τέρατα τ11ς Οδύσσεια(όπως οι Λαιστρυγόνες και πιο ειοικά ίσω ς στον ανθρωποφάγο - και σε άλλες εκοο χ ές ερωτύλο και άτυ χ ο εραστή - Πολύφ11μο. Περιπέτειες του μύθου από τον Διαφωτισμό και μετά Ο κριτικός έλεγ χ ος όλου του πεοίου του ανθρώπινου επιστ11τού, με λίγα λόγια των ανθρώπινων πραγμάτων και του Κόσμου, περιλαμβανομέν11ς και τ11ς θρ11σκε ί ας, είναι ένα αίτ11μα του Διαφωτισμού που παραμ έ νει πάντοτε επίκαιρο. Με αυτή τ11ν έννοια μπορούμε να πούμε ότι κάθε έλλογ11 σκέψ11 είναι και σήμερα υποχρεωτικά οιαφωτιστική. Η οιαπίστωσ11 αυτή ωστόσο σεν αναιρε ί το γεγονός ότι μέσα στ11ν ακραία αισιοοοξία που τον οιέπνεε, ο Διαφωτισμός ως συγκ ε κριμένο ιστορικό φαινόμ ε νο, θεώρ11σε ότι ήταν κάτι το σ χ ετικά απλό να ελεγ χ θεί απολύτως από τ11ν λογική ο άνθρωπος και με τον τρόπο αυτό να 0011γ11θεί αναπόοραστα σε ένα ριζικά καλύτερο μ έ λλον. Μια τέτοια λογοκρατική αντίλ11ψ11 όχι μόνον καταοίκαζε τον «ψευοή» λόγο του μύθου, αλλά και επαγγελόταν τ11ν οριστική του κατάργ11σ11. Τραγικές ιστορικtς εμπειρίες, από τις ίσιες τις υπερβολές, τους παραλογισμούς Από τnν ερμnνεία στn οιοίκnσn 47

14 Πέπn Ρnγοπούλου και τα εγκλήματα των αστικών επαναστάσεων μέχρι τους ολοκλnρωτισμούς του 20ου αιώνα απέδειξαν ότι μια τέτοια αισιοδοξία ήταν αλαζονική και κατά κυριολεξία αvεδαφικn, αφού αγνοούσε τnν ήπειρο του ασυνειδήτου, τους ψυχικούς οnλαοή μnχανισμούς που τόσο συχνά αποφασίζουν ερήμnν τnς συνείοnσής μας. Κατά τnν πολύ εύστοχn οιατύπωσn των εκπροσώπων τnς Σχολής τnς Φραγκφούρτnς Adorno και Horkheimer στο έργο τους Η διαλεκτικn του Διαφωτισμού, n διαφωτιστική επαγγελία για τnν «κατάργnσn» του μύθου υπήρξε ο μέγιστος και ο πιο επικίνδυνος από τους μύθους. Είπαμε ήοn πιο πάνω ότι, σύμφωνα με τον οιάσnμο ιστορικό και συνεργάτn του Michel Foucault, Paul Veyne, στο έργο του Les Grecs ont i/s cru a /eurs mythes?n εξάλειψn του μύθου είναι ένα πρόγραμμα που σεν ολοκλnρώθnκε ποτέ. Η οιατύπωσn είναι όμως μάλλον παραπλανnτικά ήπια. Στnν πραγματικότnτα αυτό που πολλές φορές συνέβn είναι ότι n απώθnσn του μύθου ως πολύτιμnς πολιτισμικής κατάκτnσnς! τον έκανε να επιστρέψει ως νοσnρό ή και φονικό σύμπτωμα. Ο αγγλικός και ακόμn περισσότερο ο γερμανικός ρομαντισμός υπήρξαν κινήματα των οποίων n σχέσn με τον μύθο και με τον κόσμο τnς φαντασίας Βρίσκονται από πολλές πλευρές, αν και όχι τόσο απόλυτα όσο μερικοί νομίζουν, στον αντίποδα τnς διαφωτιστικής άρνnσnς. Ήοn από τα πρώτα Βήματα του προρομαντισμού στον αγγλικό χώρο, με τον Ossian του Macpherson στα μέσα του 18ου αιώνα έχουμε τnν οnμιουργία μιας νεώτερnς απομίμnσnς Ι πλαστογραφίας των ομnρικών επών που υπήρξαν n μήτρα των κλασικών μύθων. Η σύνοεσn αriό τον Herder στnν Γερμανία τnς μελέτnς των λαϊκών μύθων αλλά και αυτών τnς κλασικής αρχαιότnτας με τον αναδυόμενο εθνικισμό και με τις αντίστοιχες εθνικές παιδείες υπήρξε ένας αποφασιστικός παράγοντας για τnν κατάφασn των ρομαντικών απέναντι στον μύθο. Οι γερμανικοί μυθικοί κύκλοι των Νιμπελούγκεν ερευνώνται αντίστοιχα με τους αρχαίους και αξιοποιούνται καλλιτεχνικά για να σώσουν ένα αρχέγονο Βάθος στις εθνικές οιεκοικήσεις. Και στον σλαβικό κόσμο όμως, για παράδειγμα στnν Ρωσία, το ενδιαφέρον από τον Πούσκιν και έπειτα για τα στοιχεία του λαϊκού φολκλόρ όπως τα μακρά επικά ποιήματα, οι Βιλίνες, σnμαοεύουν τnν έναρξn του διαλόγου ανάμεσα στο λόγιο και το λαϊκό στοιχείο. Αντίστοιχn είναι και n ανάοειξn τnς σnμασίας του λαού ως πρωταρχικής αξίας και n παρεπόμενn ανάπτυξn τr1ς επιστήμnς τnς λαογραφίας. Το άνοιγμα των διανοουμένων στον λαό Βρήκε και το συμπλήρωμά του στο άνοιγμα στους εξω-ευρωπαϊκούς μεγάλους πολιτισμούς. Σε αντίθεσn με τον Hegel, ο θρnσκειολόγος Μaχ Muller υπογράμμισε τnν τεράστια πολιτισμική σnμασία και τnν γοnτεία τnς Ινδίας και Βασισμένος σε γλωσσολογικά οεοομένα ανέπτυξε τnν θεωρία για ένα κοινό πυρήνα ινδοευρωπαϊκών μύθων όταν ακόμn οι ινδοευρωπαίοι ζούσαν στnν υποτιθέμενn κοινή τους πατρίδα. Οι έρευνες αυτές προκάλεσαν και ένα είδος ανταγωνισμού ανάμεσα στους οπαδούς τnς ελλnνικής και τnς ινδικής καταγωγής του πολιτισμού, (Bernal) αλλά είχαν και άλλες πολύ πιο ενδιαφέρουσες πλευρές. Επέτρεψαν τnν συγκριτική μελέτn των μυθολογιών ούο πολύ ανεπτυγμένων και σύνθετων πολιτισμών, του ελλnνικού και του ινδικού και επισήμαναν εντυπωσιακές αναλογίες ανάμεσα σε μεμονωμένες θεότnτες και μύθους, όπως Πολιτιστική Διαχείρισn

15 Πολιτωμός - Μύθος - Μυθολογία n αναλογία ανάμεσα στους μυθικούς κύκλους του Διονύσου και του ΣίΒα, αλλά και στnν οσμική οργάνωσn των μεγάλων ελλnνικών και ινδικών επών. Ταυτόχρονα προσέφεραν το παράδειγμα των μυθικών αφnγήσεων που παρέμεναν ζωντανές επί χιλιάδες χρόνια και που Βρισκόταν σε διάλογο με τελετουργίες που άντεχαν εν μέρει τουλάχιστον αναλλοίωτες στο πέρασμα των αιώνων. Ας σnμειώσουμε και εσώ ότι οι μελέτες του Muller και άλλων ινοολόγων επnρέασαν Βαθύτατα όχι μόνο ρεύματα όπως n θεοσοφία αλλά κυρίως από το ξεκίνnμά του το ινδικό κίνnμα ανεξαρτnσίας που τελικά συγκεντρώθnκε γύρω από τον Μαχάτμα Γκάντι. Παράλλnλα με τnν σύγκρισn των αρχαίων μύθων με το λαϊκό φολκλόρ και με τους ανατολικούς πολιτισμούς, n αρχαιογνωσία και ειδικότερα n μελέτn των μύθων συναντήθnκε με τnν ανθρωπολογία. Μιλώντας για το έργο του Λεκατσά αναφερθήκαμε στο πρωτοποριακό έργο The Go!den Bough του Sir James Frazer, το οποίο επnρέασε τόσο τnν αρχαιογνωστική Σχολή του Καίμπριτζ, όσο και κορυφαία ποιnτικά έργα σαν τnν Έρnμn χώρα του Έλιοτ και, έμμεσα τουλάχιστον, έλλnνες ποιnτές όπως ο Σικελιανός και ο Ελύτnς: Είπαμε πιο πάνω ότι οι Βασικές ιοέες αυτών των ερευνnτών όπως ο Δαίμων ενιαυτός, το εποχικό οράμα και το τελετουργικό πλαίσιο (pattern) ως Βάσn τnς τραγωδίας έχουν σήμερα εγκαταλειφθεί. Ωστόσο, μέσα από τις πρώτες αυτές έρευνες, αλλά και από τα έργα του Louis Gernet και του Polanyi n αρχαιογνωσία, και ειδικότερα n μελέτn των μύθων - μετά από τnν εθνολογία και τnν συγκριτική θρnσκειολογία - συνάντnσε και τnν συγκριτική ανθρωπολογία. Ερευνnτές όπως ο Bronislaν Malinoνski που μελέτnσε από κοντά τους «πρωτόγονους» έσωσαν στις έρευνες αυτές περισσότερες προεκτάσεις: Για τον Malinoνski το στοιχείο που προέχει είναι n λειτουργικότnτα του μύθου που υποτίθεται ότι είναι ένας χάρτnς των κοινωνικών θεσμών και σχέσεων των πρωτογόνων. Ο μύθος και το ψυχικό βάθος Από τnν μέρα που ο Freud συνέδεσε στnν περίφnμn έκτοτε επιστολή στον Flies ένα όνειρό του με τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, n ψυχανάλυσn εοραιώθnκε πάνω σε ένα ελλnνικό μύθο και n επιστήμn τnς μυθολογίας συνσέθnκε με τnν κλινική έρευνα που ασχολείται με το υποσυνείοnτο και το ασυνείοnτο. Αυτό που έχει τnν μεγαλύτερn σnμασία σεν είναι κατά τnν γνώμn μου n απόλυτn ή μn εγκυρότnτα του οιοιπόοειου συμπλέγματος ως οικουμενικής ερμnνευτικής αρχής των ψυχικών νόσων αλλά και ευρύτερα τnς ψυχικής οργάνωσnς. όλων των ανθρώπων. Είναι πολύ ευρύτερα ο συσχετισμός τnς οργάνωσnς και των θεματικών τnς μυθικής αφήγnσnς με ψυχικά φαινόμενα όπως το όνειρο, n φαντασίωσn, αλλά - τnρουμένων των αναλογιών - και με νοσnρές καταστάσεις όπως το παραλήρnμα. Ο Karl Abraham επεξέτεινε πειστικά τnν έρευνα για το οισιπόοειο στnν Θεογονία του Ησιόδου και σε άλλους μύθους, ο Otto Rank στο έργο του Die Geburt der Helden, (Η γέννnσn του nρωα) συσχέτισε τους μύθους τnς γέννnσnς nρώων σαν τον Περσέα, τον Ηρακλή, τον Κύρο και τον Μωυσή με τον τραυματισμό τnς γέννnσnς, ο Karl Young σε συνεργασία με Από τn ν ερμnνεία στn οιοίκnσn 49

16 Πέπn Ρnγοπούλοu τον Karl Kereηyi άνοιξαν με μια μεγάλη σειρά έργων το σρόμο της μελέτης των μύθων σε σχέση με τα γονεϊκά αρχέτυπα, ενώ ο Hofmaηη και ο Ruck, στο ΒιΒλίο Ο δρόμο( για τnv Ελευσίνα συνέδεσαν τα Ελευσίνια μυστrφια και τους σχετικούς μύθους με την έρευνα για την ενδομήτρια ζωή του εμβρύου και τις επιπτώσεις της στην ψυχική υγεία. Η ανθρωπολογική έρευνα πεδίου, η ψυχανάλυση του Freud, η γλωσσολογία του Saussure και η γεωλογία ήταν πηγές έμπνευσης και επιστημολογικές Βάσεις πάνω στις οποίες ο Claude Leνi Strauss θεμελίωσε τον στρουκτουραλισμό ή τη θεωρία της οσμής και ειδικότερα την μελέτη της μυθικής σκέψης. Από την θεωρία αυτή που άσκησε τρομερή επίδραση προς το τέλος του 20ου αιώνα, αλλά και δέχτηκε κατεδαφιστική κριτική από στοχαστές σαν τον Καστοριάοη και τους εκπροσώπους της αποοόμησης. Η πιο στέρεη και πολύτιμη κληρονομιά που άφησε στην μελέτη των μύθων ο στρουκτουραλισμός ήταν η δυνατότητα να συσχετίζονται σε ζεύyη αντιθέτων ή και ευρύτερα σύνολα στοιχεία τα οποία για μια πιο τυπική θεώρηση θα ήταν άσχετα μεταξύ τους. Η ομάοα των αρχαιογνωστών που έγινε διεθνώς γνωστή ως η Σχολή του Παρισιού ήταν αυτή που αξιοποίησε τις έρευνες του αρχαιογνώστη ανθρωπολόγου Louis Gerηet και του ιδρυτή της ιστορικής ψυχολογίας lgηaηce Meyersoη συνδυάζοντάς τες με τα πορίσματα του L e νi Strauss. Καρπός της σύνθεσης αυτής ήταν η σχολή της οσμικής ανάλυσης του αρχαίου κόσμου, όπως αυτή φαίνεται κυρίως στα έργα του Jeaη Pierre Verηaηt (Μύθο( και σκέψn, Μύθο( και τραγωδία, Ι και 11 μαζί με τον Pierre Vidal Naquet), και του Marcel Detieηηe (Οι δάσκαλοι τn( αλrίθεια(, Η εύρεσn τn(μυθολογία(). Άλλοι, επίσης σημαντικοί, εκπρόσωποι της σχολής, όπως ο Pierre Vidal Naquet (Κλεισθέvn( ο αθnvαιό(, Ο Μαύρο( κυvnγό() και η Nicole Lorauχ (Η εύρεσn τωv Aθnvώv, Τα τέκνα τn( Αθnvά() απομακρύνθηκαν από μια σχηματικότητα που ενίοτε παρουσίαζαν οι θέσεις των συναδέλφων τους και αξιοποιώντας τις θέσεις του Καστοριάοη για την αρχαία Ελλάδα και - την περίπτωση της Lorauχ - μια ελεύθερη χρήση των εργαλείων των γυνα ι κείων σπουδών έσωσαν ένα πολύ σημαντικό έργο. Για όποιον θέλει να έχει και μια πιο ισορροπημένη άποψη για τα αρνητικά και τα θετικά της σχολής, ο αντίλογος του Kirk ότι όλα οεν είναι οσμή στην μυθολογία, περιέχει θετικές πλευρές αλλά και κάποια στοιχεία υπερβολικού αγγλοσαξωνικού θετικισμού. Μοντέρνες Μυθολογίες. Ο Μύθος ως έκφραση της ενόρμησης του θανάτου Ο 20ος και δυστυχώς και ο 21ος αιώνας επιβεβαιώνουν με τον πιο εφιαλτικό τρόπο μια δυσάρεστη διαπίστωση. Οι μύθοι, οι τελετουργίες, οι θρησκείες οεν εκφράζουν υποχρεωτικά το ιερό στοιχείο ως συνώνυμο του σεβασμού στην ζωή και την δημιουργία. Μπορούν επίσης να εκφράζουν το μιαρό, το μίσος, την καταστροφή και το παραλήρημα. Για να μιλήσουμε με ψυχαναλυτικούς όρους μπορούν να λειτουργήσουν ως μήτρες και οχήματα τόσο για την δημιουργική και φιλάνθρωπη ενόρμηση του έρωτα όσο και για την φονική ενόρμηση του θανάτου για την οποία μίλησε και ο Freud τις παραμονές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο φασισμός, ο ναζισμός, ο σταλινισμός θεωρήθηκαν από μια σειρά στοχαστών 50 Πολιτιστική Διαχείριση

17 Πολιτισμός - Μύθος - Μυθολογία ως εκφράσεις αυτής της ενόρμησης του θανάτου και οι πόλεμοι και η καταστροφή του περιβάλλοντος που ρημάζουν σήμερα τον πλανήτη συνιστούν μια ακόμη μεταμόρφωσή της. Σε ένα επίπεδο τελικά λιγότερο τρομερό αλλά σε κάθε περίπτωση ξένο προς κάθε μυητική διάσταση ορισμένοι διανοητές είδαν τον μύθο ως συνώνυμο του μοντέρνου ψεύδους. Ο καταναλωτισμός ως Βάση του καπιταλισμού θεωρήθηκε ο μοντέρνος μύθος από τον Rolaηd Barthes: Ως ειδικότερες υποδιαιρέσεις αυτού του καπιταλιστικού μυθικού κύκλου ο συγγραφέας αυτός είδε στο έργο του Mytho/ogίes το κατς, το στρηπ-τηζ, την πολιτική, τα σπορ, το σταρ σύστεμ, την τηλεόραση κλπ. Υπερρεαλισμός και _επαναμύθευσn Σε αυτή την καπιταλιστική μυθοποίηση τα διάφορα κινήματα της μοντέρνας τέ χ νης από τις αρχές και μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα έσωσαν τις δικές τους απαντήσεις. Από το πλούσιο αυτό υλικό θα επιμείνουμε, εσώ, για λόγους οικονομίας του κειμένου, σε ένα μόνον ρεύμα. Ο υπερρεαλισμός, του οποίου τα πιστεύω συνοψίζονται στα σύο μανιφέστα του Bretoη, αλλά η επίδρασή του συνεχίζεται με διαφοροποιήσεις μέχρι και σήμερα, αντιπαρέθεσε, μια καινοτόμο αξιοποίηση του μύθου που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε επαναμύθευση. Οι σημαντικοί δημιουργοί που συγκεντρώθηκαν για περισσότερο τl λιγότερο διάστημα κάτω από το έμβλημα του κινήματος έσωσαν μια μεγάλη σειρά από απαντήσεις που έφεραν τις ισχυρές προσωπικές τους σφραγίδες_ Ο Αηtοηίη Artaud, προφήτης για κατοπινές ομάδες όπως το Lίνίηg theater, ο Grotoνsky και ο Eugeηio Barba, αναζήτησε με τα γραπτά (Το θέατρο και το ε(όωλό του, αλλά και πολλά άλλα έργα) και τα σκηνικά του πειράματα ένα θέατρο τελετουργίας εμπνευσμένο από τις κουλτούρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Κεντρικής Αμερικής. Ο De Chirico, κορυφαίος ιταλός δημιουργός γεννημένος στον Βόλο, έσωσε συγκλονιστικές εικόνες εμπνευσμένες από τους μύθους των Ελλήνων και των Ρωμαίων, κυρίως του ΟΒιοίου αλλά και από μορφές σαν τον Μεγάλο μεταφυσικό, κεντρικό πρόσωπο της Πολιτεfαr:: του Ήλιουτου Campaηella. Ο ποιητής και ζωγράφος Νίκος Εγγονόπουλος έσωσε με το αριστουργηματικό ποίημα ΜπολιΒάpκαι με την ζωγραφική του εικόνες όπου ο μύθος αποκτά μια διαχρονική παρουσία σε διάλογο τόσο με τους κλασικούς, όσο και με την λαϊκή κουλτούρα και τον μοντερνισμό. Ο Diego Ribera με τις επικές του τοιχογραφίες έσωσε ζωή στον μύθο της εξέγερσης των ταπεινών και των καταφρονεμένων, ενώ η Frida Calo πρόσφερε με μια σύνθεση μοντέρνων και φολκλορικών στοιχείων τον μύθο του γυναικείου σώματος και της λογοκριμένης γυναικείας επιθυμίας. Ο Salνador Dali απέδωσε αρχαίους μύθους σαν τον Νάρκισσο και νεώτερους σαν αυτόν του Γουλιέλμου Τέλλου μέσα από ένα μοναδικό συνδυασμό ελεγχόμενης παραίσθησης και μοναδικής τεχνικής αρτιότητας που τον κατέστησε διάσημο με τον όρο κριτική παράνοια. Το όνειρο είναι ο κόσμος τον οποίο εικονίζει ο Delνauχ, στα έργα του οποίου γυναίκεςσέντρα ξαναζωντανεύουν με υπερρεαλιστικό ένδυμα τις Μεταμορφώσεις του ΟΒιοίου. Από τnν ερμnνεία στn οιοίκnσn 51

18 Πέπn Ρnγοπούλου Συσχετισμός και αντιπαράθεσn καπιταλιστικής ολοκλnρωτικής και καλλιτεχνικής επαναμύθευσnς Ο καπιταλισμός ζει κατασκευάζοντας μύθους όπως είναι τα σύμβολα τnς οιαφτ'ψισnς, το σταρ σύστεμ, οι πολιτικοί αρχnγοί κλπ. Πρόκειται για μια συστnματική επαναμύθευσn που όμως Βρίσκεται στον αντίποδα τnς καλλιτεχνικής του μοντερνισμού. Η πρώτn συγκαλύπτει και ωραιοποιεί τους στόχους τnς εξουσίας και του κέρδους, ενώ n οεύτερn, όταν καταφέρνει να είναι δραστική, τους απογυμνώνει και τους καταγγέλλει. Σε κάθε περίπτωσn ο μύθος ως σnμιουργία είτε ως απειλή συνεχίζει να υπάρχει, να μεταμορφώνεται και να αναπαράγεται. 52 Πολιτιστικn Διαχείρισn