ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 Α. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Το διοικητικό δίκαιο εντάσσεται στο δηµόσιο δίκαιο. Ορίζεται ως το σύνολο των ειδικών κανόνων δικαίου που εφαρµόζονται στη Δηµόσια Διοίκηση. Κριτήρια κατάταξης των κανόνων δικαίου στο διοικητικό δίκαιο είναι ότι αναφέρονται στη Δηµόσια Διοίκηση και έχουν ειδικό χαρακτήρα σε σχέση µε τους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου, δηλαδή ρυθµίζουν είτε θέµατα που δεν ρυθµίζονται από το ιδιωτικό δίκαιο είτε θέµατα που ρυθ- µίζονται µεν από το ιδιωτικό δίκαιο αλλά µε διαφορετικό τρόπο, π.χ., στην περίπτωση των δηµοσίων συµβάσεων. Δηµόσια Διοίκηση (ή απλώς Διοίκηση) είναι το σύνολο των νοµικών προσώπων, στα οποία είναι οργανωµένα τα διοικητικά όργανα που προβλέπουν οι κανόνες δικαίου και τα οποία έχουν κατά κανόνα αρµοδιότητα ν ασκούν δηµόσια εξουσία είτε θεσπίζοντας κανόνες δικαίου, που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά των διοικουµένων, είτε εκπληρώνοντας κάποια εθνική αποστολή (π.χ., εθνική άµυνα), είτε εκτελώντας ορισµένα έργα (π.χ., δηµόσια έργα), είτε παράγοντας αγαθά (π.χ., ηλεκτρική ενέργεια) ή παρέχοντας υπηρεσίες (π.χ., εκπαίδευση). Τα νοµικά πρόσωπα που αποτελούν τη Δηµόσια Διοίκηση ονοµάζονται Νοµικά Πρόσωπα Δηµοσίου Δικαίου ή Δηµόσια Νοµικά Πρόσωπα ή Δηµόσιοι Φορείς. Διοικητικά όργανα είναι όλα εκείνα τα όργανα που ασκούν δηµόσια εξουσία και δεν ανήκουν ούτε στη νοµοθετική ούτε στη δικαστική εξουσία. Κίνητρο των διοικητικών οργάνων για την άσκηση της δραστηριότητάς τους είναι η ικανοποίηση του δηµοσίου συµφέροντος και όχι ατοµικών συµφερόντων. Σχετική έννοια είναι η δηµόσια υπηρεσία, η οποία έχει µία λειτουργική και µία οργανική έννοια. Δηµόσια υπηρεσία µε τη λειτουργική έννοια είναι η δραστηριότητα των δηµοσίων νοµικών προσώπων (ή ιδιωτών κατά παραχώρηση), που έχουν ως αντικείµενο την παροχή αγαθών ή υπηρεσιών στους διοικουµένους. Δηµόσια υπηρεσία µε την οργανική έννοια είναι ο οργανωτικός σχηµατισµός του Δηµοσίου και των άλλων δηµόσιων νοµικών προσώπων, που συγκροτούνται από φυσικά πρόσωπα και περιουσιακά µέσα, µέσω των οποίων επιδιώκεται η πραγµατοποίηση των σκοπών τους κυρίως ασκώντας δηµόσια εξουσία.

2 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 37 Πηγές του διοικητικού δικαίου είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο, το Σύνταγµα, οι κανόνες του διεθνούς δικαίου, οι νόµοι, οι κανονιστικές πράξεις, που εκδίδουν τα διοικητικά όργανα, η νοµολογία (αποφάσεις του ΣτΕ), οι γενικές αρχές του διοικητικού δικαίου και (πολύ σπάνια) το διοικητικό έθιµο. Το διοικητικό δίκαιο διαφέρει από τη διοικητική επιστήµη, που έχει ως στόχο την τεχνική ανάλυση των σκοπών που επιδιώκει η Δη- µόσια Διοίκηση και τη διερεύνηση των καταλληλότερων µορφών οργάνωσης και δραστηριότητας για την επίτευξή τους. Β. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ 1) Η αρχή της νοµιµότητας Η αρχή της νοµιµότητας είναι απόρροια των αρχών της λαϊκής κυριαρχίας και του αντιπροσωπευτικού συστήµατος. Στην ελληνική έννοµη τάξη, η αρχή αυτή έχει την έννοια ότι η Δηµόσια Διοίκηση δεν µπορεί να προβαίνει σε νοµικές πράξεις ή υλικές ενέργειες, παρά µόνο βάσει αρµοδιότητας που της παρέχεται από τους κανόνες δικαίου που θεσπίζονται από το νοµοθετικό όργανο ή άλλα όργανα (π.χ., όργανα διεθνών οργανισµών). Η Διοίκηση, δηλαδή, µπορεί να πράττει µόνο ό,τι της επιτάσσει ή της επιτρέπει ο κανόνας δικαίου, σε αντίθεση µε το ιδιωτικό δίκαιο, όπου οι ιδιώτες µπορούν να πράξουν ό,τι δεν τους απαγορεύεται από τον κανόνα δικαίου ή δεν αντίκειται σ αυτόν. Π.χ., µια υπουργική απόφαση πρέπει να βασίζεται σε νοµοθετική εξουσιοδότηση για να εκδοθεί νόµιµα. Η παράβαση της αρχής της νοµιµότητας έχει ως συνέπειες την ακύρωση, την ανάκληση ή τη µεταρρύθµιση µιας διοικητικής πράξης. 2) Το δηµόσιο συµφέρον Η δραστηριότητα που ασκεί η Δηµόσια Διοίκηση έχει πάντα σκοπό την ικανοποίηση του δηµοσίου συµφέροντος. Δηµόσιο συµφέρον είναι η χρησιµότητα ή η ωφέλεια που έχουν για το λαό, που έχει οργανωθεί σε κράτος, είτε οι υπηρεσίες των δηµοσίων νοµικών προσώπων (ή ιδιωτών κατά παραχώρηση), είτε οι σχέσεις τους µε τους διοικούµενους, είτε ορισµένα πράγµατα, είτε νοµικές ρυθµίσεις ή πραγµατικές καταστάσεις ή δραστηριότητες. Το δηµόσιο συµφέρον συµπίπτει µε το συµφέρον όλων των µελών της κοινωνίας, ακόµα κι αν, εκ πρώτης όψεως, θίγονται τα άµεσα συµφέροντα κάποιων προσώπων, π.χ., σε περίπτωση αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Το δηµόσιο συµφέρον διακρίνεται σε γενικό, όταν αφορά στο σύνολο του λαού και σε ειδικό, όταν αφορά σε κάποια τµήµατά του, π.χ., ευνοϊκά µέτρα για κατοίκους παραµεθορίων περιοχών.

3 38 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ 3) Η προστασία του διοικουµένου Η προστασία του διοικουµένου από τη δράση της Δηµόσιας Διοίκησης έχει διπλό χαρακτήρα. Αφενός αρνητικό, υπό την έννοια ότι τα διοικητικά όργανα δεν µπορούν να βλάπτουν τα έννοµα συµφέροντα ή τα δικαιώ- µατα του διοικουµένου, αφετέρου θετικό, υπό την έννοια ότι τα διοικητικά όργανα υποχρεούνται σε ορισµένη δραστηριότητα προς εξυπηρέτηση συγκεκριµένου έννοµου συµφέροντος ή ικανοποίηση ορισµένου δηµοσίου δικαιώµατος του διοικουµένου. Τα κυριότερα µέσα προστασίας του διοικουµένου είναι η άσκηση του δικαιώµατος της ακρόασης, οι διοικητικές προσφυγές, οι Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές (π.χ., ο Συνήγορος του Πολίτη), η αιτιολόγηση των διοικητικών πράξεων και η παροχή δικαστικής προστασίας. Γ. Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ 1) Έννοια Διοικητική πράξη είναι η δήλωση της βούλησης του διοικητικού οργάνου, που γίνεται µε ορισµένη διαδικασία ή χωρίς διαδικασία, µε την οποία θεσπίζεται µονοµερώς ένας κανόνας δικαίου. Η διοικητική πράξη είναι, δηλαδή, το νοµικό µέσο άσκησης δηµόσιας εξουσίας από το διοικητικό όργανο. Ο κανόνας δικαίου θεσπίζεται µονοµερώς µε µόνη τη βούληση του οργάνου, ακόµα κι αν έχει υποβληθεί σχετική αίτηση από το διοικούµενο για την έκδοση της πράξης. Ο διοικούµενος, δηλαδή, απλώς παρακινεί το όργανο να εκδώσει την πράξη, δεν συµµετέχει στη διαδικασία έκδοσής της. Στις περιπτώσεις εκείνες που η έκδοση της πράξης απαιτεί την υποβολή αίτησης ή αναφοράς από το διοικούµενο και πάλι η αίτηση είναι προϋπόθεση έκδοσης της πράξης χωρίς, όµως, ν αποτελεί συστατικό στοιχείο της. 2) Είδη διοικητικών πράξεων α) Κανονιστικές - ατοµικές: Ανάλογα µε το χαρακτήρα του κανόνα δικαίου που θεσπίζουν, οι διοικητικές πράξεις διακρίνονται σε κανονιστικές και ατοµικές διοικητικές πράξεις. Κανονιστικές είναι οι πράξεις που θεσπίζουν απρόσωπους κανόνες δικαίου, δηλαδή κανόνες που έχουν εφαρ- µογή σε όποιο πρόσωπο παρουσιάζει ορισµένα ποιοτικά χαρακτηριστικά, π.χ., ο αγροτικός πληθυσµός. Ατοµικές είναι οι πράξεις που θεσπίζουν ατοµικούς κανόνες δικαίου, δηλαδή κανόνες που έχουν εφαρµογή σε συγκεκριµένα πρόσωπα που ορίζονται ατοµικά, π.χ., διορισµός δηµοσίου υπαλλήλου. Η διάκριση αυτή είναι η σπουδαιότερη όλων.

4 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 39 β) Συστατικές - διαπιστωτικές: Συστατικές είναι οι ατοµικές διοικητικές πράξεις, που θεσπίζουν απευθείας κανόνα δικαίου µεταβάλλοντας την κατάσταση του προσώπου προς το οποίο απευθύνονται ιδρύοντας, αλλοιώνοντας ή καταργώντας δικαιώµατα ή υποχρεώσεις του προσώπου αυτού, π.χ., χορήγηση αδείας οδήγησης. Διαπιστωτικές είναι οι ατοµικές πράξεις που απλώς διαπιστώνουν την υπαγωγή του προσώπου σε έναν ή περισσότερους κανόνες δικαίου, π.χ., διαπίστωση ότι ένας δηµόσιος υπάλληλος συ- µπλήρωσε 35ετία. Διαφορετική περίπτωση είναι οι βεβαιωτικές διοικητικές πράξεις, µε τις οποίες η Διοίκηση δηλώνει απλώς την εµµονή της σε προηγούµενη ρύθµιση χωρίς νέα ουσιαστική έρευνα βάσει των ίδιων πραγµατικών δεδοµένων. γ) Επαχθείς - επωφελείς: Επαχθείς είναι οι κανονιστικές ή ατοµικές διοικητικές πράξεις µε τις οποίες επιβάλλονται υποχρεώσεις για πράξη ή παράλειψη ή καταργούνται δικαιώµατα του διοικουµένου, π.χ., αύξηση των δηµοτικών τελών. Επωφελείς είναι οι πράξεις που είτε δηµιουργούν δικαιώµατα υπέρ ενός ή µιας κατηγορίας διοικουµένων, είτε δηµιουργούν µια πραγµατική κατάσταση, από την οποία αντλούνται δικαιώµατα ή συµφέροντα, π.χ., χορήγηση ΕΚΑΣ. δ) Θετικές - αρνητικές: Θετική είναι η συστατική ή διαπιστωτική διοικητική πράξη που δηµιουργεί ένα δικαίωµα ή δέχεται την αίτηση του διοικουµένου ή εγκρίνει την πράξη ενός οργάνου του ίδιου ή άλλου δηµοσίου νοµικού προσώπου, π.χ., αποδοχή αίτησης για διαγραφή διοικητικού προστίµου. Αρνητική είναι η πράξη που συνίσταται στην απόρριψη ή στη µη έγκριση του αιτήµατος για έκδοση θετικής πράξης, π.χ., απόρριψη αίτησης υπαγωγής στο Π.Δ. για τους συµβασιούχους ορισµένου χρόνου. Οι πράξεις αυτές µπορεί να είναι ρητές ή σιωπηρές. 3) Χαρακτηριστικά διοικητικής πράξης α) Τεκµήριο νοµιµότητας: Σύµφωνα µε πάγια αρχή του διοικητικού δικαίου, η ατοµική διοικητική πράξη, από την έναρξη της ισχύος της έως την ακύρωσή της µε δικαστική απόφαση ή µε άλλη διοικητική πράξη ή την ανάκλησή ή κατάργησή της ή, γενικά, την παύση της ισχύος της, παράγει όλα τα έννοµα αποτελέσµατά της, ανεξάρτητα από το αν τυχόν έχει νοµική πληµµέλεια. Ο κανόνας αυτός ονοµάζεται τεκµήριο νοµιµότητας της διοικητικής πράξης. Συνέπειες του τεκµηρίου νοµιµότητας είναι ότι ο κανόνας δικαίου γεννά αµέσως τα αποτελέσµατά του και ότι ο διοικούµενος ή η Διοίκηση δεν µπορούν να θεωρήσουν την πράξη άκυρη πριν την ακύρωσή της, ακόµα κι αν έχει ασκηθεί εναντίον της ένδικο βοήθηµα, π.χ., ο διοικούµενος δεν

5 40 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ µπορεί να θεωρήσει άκυρο τον καταλογισµό φόρου εισοδήµατος και να µην τον προσβάλλει στα διοικητικά δικαστήρια, ακόµα κι αν αυτός είναι προφανώς άκυρος, γιατί αναφέρεται σε άλλο πρόσωπο. Άλλη συνέπεια είναι η αδυναµία των διοικητικών δικαστηρίων να εξετάσουν παρεµπιπτόντως (παρεµπίπτουσα έρευνα) τη νοµιµότητα µιας ατοµικής πράξης επ ευκαιρία της εξέτασης µιας άλλης πράξης, αν έχει παρέλθει η προθεσµία αυτοτελούς προσβολής της, π.χ., δεν εξετάζεται παρε- µπιπτόντως η κατεδάφιση άλλου ακινήτου κατά την εξέταση της νοµιµότητας κατεδάφισης ενός συγκεκριµένου ακινήτου. Παρεµπίπτουσα έρευνα επιτρέπεται στα διοικητικά δικαστήρια µόνο όταν εκδικάζεται αγωγή αποζηµίωσης κατά του Δηµοσίου. Επιτρέπεται επίσης στα πολιτικά και στα ποινικά δικαστήρια, όταν κάτι τέτοιο είναι αναγκαίο για τη διάγνωση της κύριας διαφοράς, δεν υπάρχει όµως δυνατότητα ακύρωσης ή αναγνώρισης της ακυρότητας της πράξης. Π.χ., το διοικητικό δικαστήριο, προκειµένου να επιδικάσει αποζηµίωση στον διοικούµενο, επειδή η Διοίκηση διέκοψε τη λειτουργία του καταστήµατός του για διατάραξη της κοινής ησυχίας, πρέπει να εξετάσει παρεµπιπτόντως τη νοµιµότητα της πράξης διακοπής της λειτουργίας, δεν µπορεί, όµως, να την ακυρώσει, το κατάστηµα, δηλαδή, θα παραµείνει κλειστό. Το τεκµήριο νοµιµότητας δεν ισχύει πλήρως στην περίπτωση των κανονιστικών διοικητικών πράξεων. Ακόµα και µετά την πάροδο της προθεσµίας προσβολής τους µε αίτηση ακύρωσης, επιτρέπεται η παρεµπίπτουσα εξέτασή τους από τα δικαστήρια και, αν κριθεί ότι δεν είναι νόµιµες, τότε δεν εφαρµόζονται. β) Εκτελεστότητα: Η εκτελεστότητα της διοικητικής πράξης συνίσταται στο ότι η ρύθµιση που θεσπίζεται είναι υποχρεωτική από την έκδοση της πράξης, χωρίς να χρειάζεται κάποια περαιτέρω διατύπωση ή διαδικασία. Η εκτελεστότητα εξασφαλίζεται µε τις κυρώσεις που απειλούνται σε περίπτωση µη τήρησης της επιβαλλόµενης συµπεριφοράς. Οι κυρώσεις µπορεί να είναι ποινικές, πειθαρχικές, διοικητικές ή αστικές. Συνέπεια της εκτελεστότητας είναι η δυνατότητα άσκησης διοικητικού καταναγκασµού, δηλαδή η αρµοδιότητα των διοικητικών οργάνων, αν ο διοικούµενος αρνείται ή παραλείπει να συµµορφωθεί µε τη ρύθµιση της πράξης, να τον εξαναγκάσουν µε τη βία προβαίνοντας σε µονοµερείς ενέργειες ή αίροντας την πραγµατική κατάσταση µε δικά τους µέσα, π.χ, µετακίνηση του παράνοµα παρκαρισµένου αυτοκινήτου, που παρακωλύει την κυκλοφορία µε µέσα της Αστυνοµίας αλλά µε δαπάνη του ιδιοκτήτη του οχήµατος.

6 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 41 4) Έκδοση διοικητικής πράξης Πρόκειται για τη διαδικασία που περιλαµβάνει τις απαραίτητες ενέργειες των διοικητικών οργάνων και των διοικουµένων, προκειµένου για την έκδοση διοικητικών πράξεων. Σε πολλές περιπτώσεις προβλέπεται, πριν από την ενέργεια του διοικητικού οργάνου που έχει την αποφασιστική αρµοδιότητα, ένα στάδιο γνωµοδοτικής διαδικασίας. Επίσης, πολλές φορές, οι διατάξεις προβλέπουν τη συµµετοχή του ενδιαφερόµενου διοικού- µενου στη διαδικασία της έκδοσης της πράξης, δηλαδή τη λήψη υπόψη, κατά οποιοδήποτε τρόπο, της βούλησης του ή των προσώπων που αφορά η πράξη, κατά το σχηµατισµό της βούλησης του οργάνου που δηλώνεται µε την πράξη. Η συµµετοχή των διοικουµένων µπορεί να είναι έµµεση (όταν η βούλησή τους δηλώνεται µέσω εκπροσώπων τους, π.χ., ως µέλη του διοικητικού οργάνου υποδεικνυόµενα από το Δήµο) ή άµεση (όταν ο διοικούµενος διατυπώνει απευθείας τη βούλησή του στο όργανο, π.χ., µε αίτησή του). Η διοικητική πράξη έχει συγκεκριµένο τύπο, µορφή, δηλαδή, µε την οποία διατυπώνεται η δήλωση βούλησης του διοικητικού οργάνου. Κατ αρχήν, η διοικητική πράξη πρέπει να είναι έγγραφη, ώστε να εξασφαλίζεται η σταθερότητα και η σαφήνεια της δήλωσης βούλησης του διοικητικού οργάνου και να καθίσταται δυνατός και ευχερέστερος ο δικαστικός έλεγχος (κατ εξαίρεση, η πράξη µπορεί να είναι σιωπηρή, π.χ., σιωπηρή άρνηση που προκύπτει από την παράλειψη οφειλόµενης νόµιµης ενέργειας). Το έγγραφο της διοικητικής πράξης πρέπει να έχει χρονολογία και να φέρει την υπογραφή του οργάνου που την εκδίδει (στις πράξεις συλλογικού οργάνου αρκεί η υπογραφή του προέδρου και του γραµµατέα). Αν περισσότερα όργανα είναι συναρµόδια για την έκδοση πράξης, αυτή πρέπει να φέρει την υπογραφή όλων. Η δηµοσίευση της διοικητικής πράξης είναι απαραίτητη, ώστε αυτή να γίνεται γνωστή στο ευρύ κοινό και όχι σε ορισµένα µόνο πρόσωπα. Η δη- µοσίευση γίνεται µε καταχώριση της πράξης στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως, χωρίς να αποκλείονται για συγκεκριµένες πράξεις (π.χ., κανονιστικές πράξεις νοµαρχών) και άλλοι τρόποι δηµοσίευσης (π.χ., εφηµερίδα). Κάθε κανονιστική διοικητική πράξη, κατά κανόνα, πρέπει να δηµοσιεύεται, ενώ δηµοσίευση ατοµικών διοικητικών πράξεων επιβάλλεται µόνο όταν προβλέπεται από τις σχετικές διατάξεις, είτε λόγω της προέλευσής τους από ορισµένο όργανο (π.χ., Πρόεδρος της Δηµοκρατίας) είτε

7 42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ λόγω του περιεχοµένου τους (π.χ., ορισµένες πράξεις που αφορούν δηµοσίους υπαλλήλους). Η δηµοσίευση της πράξης, όταν επιβάλλεται, αποτελεί αναγκαίο τύπο και συστατικό στοιχείο της πράξης, χωρίς αυτή, δηλαδή, η πράξη είναι ανύπαρκτη. Τέλος, η διοικητική πράξη πρέπει να είναι αιτιολογηµένη. Αιτιολογία είναι η αναφορά των κανόνων δικαίου που ρυθµίζουν την έκδοση της διοικητικής πράξης και των γενικότερων σκέψεων της Διοίκησης, βάσει των οποίων εκδίδεται αυτή, η διαπίστωση ότι συντρέχουν οι νοµικές και πραγ- µατικές καταστάσεις έκδοσης της πράξης και ο νοµικός χαρακτηρισµός τους, δηλαδή η υπαγωγή τους στις κρίσιµες νοµικές έννοιες της εφαρµοστέας διάταξης νόµου. Συνεπώς, η αιτιολογία µπορεί ν αφορά είτε στη νο- µιµότητα είτε στη σκοπιµότητα της πράξης, όταν αυτή εκδίδεται βάσει διακριτικής ευχέρειας της Διοίκησης. Η αιτιολογία πρέπει να είναι σαφής, ειδική, επαρκής και ν ανταποκρίνεται στα στοιχεία του φακέλου. Όλες οι ατοµικές διοικητικές πράξεις πρέπει να έχουν αιτιολογία. Η αιτιολογία θα υπάρχει στο έγγραφο της πράξης, αν επιβάλλεται από τις σχετικές διατάξεις (αλλιώς η πράξη είναι ελαττωµατική λόγω παράλειψης ουσιώδους τύπου) αλλιώς, αν δεν επιβάλλεται, θα προκύπτει από το φάκελο. Η έλλειψη αιτιολογίας ή η ελαττωµατική διατύπωσή της συνεπάγονται τη δικαστική ακύρωση της πράξης. Οι κανονιστικές πράξεις δεν έχουν ανάγκη αιτιολογίας, εκτός εάν απαιτείται ρητά από το νόµο ή αυτό προκύπτει σαφώς. 5) Ισχύς διοικητικής πράξης Οι διοικητικές πράξεις αρχίζουν να ισχύουν από την έκδοσή τους. Αν πρέπει να δηµοσιευτούν, τα έννοµα αποτελέσµατά τους αρχίζουν από τη δηµοσίευσή τους, εκτός αν προβλέπεται κάτι άλλο στην πράξη. Αν δεν απαιτείται δηµοσίευση, η έκδοση συντελείται µε την υπογραφή και τη χρονολόγησή τους. Αν πρόκειται για ατοµική πράξη, που απαιτείται να κοινοποιηθεί στον ενδιαφερόµενο, τα αποτελέσµατα αρχίζουν µε την κοινοποίησή της. Η έναρξη της ισχύος της διοικητικής πράξης δεν µπορεί να εξαρτηθεί από αναβλητική αίρεση, δηλαδή, από την επέλευση µέλλοντος και αβέβαιου γεγονότος, διότι το διοικητικό όργανο πρέπει να ασκεί την αρµοδιότητά του ενόψει της πραγµατικής κατάστασης που υπάρχει κατά το χρόνο έκδοσης της πράξης. Η συνέχιση, όµως, της ισχύος της µπορεί να εξαρτηθεί από διαλυτική αίρεση, δηλαδή παύει να ισχύει αν συµβεί κάποιο γεγονός. Οι κανονιστικές και οι ατοµικές συστατικές διοικητικές πράξεις δεν έχουν αναδροµική ισχύ, δηλαδή τα έννοµα αποτελέσµατά τους δεν µπο-

8 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 43 ρούν να ανατρέξουν σε παρελθόντα χρόνο. Κατ εξαίρεση, µπορεί να επιτρέπεται ρητά η αναδροµική ισχύς από τις σχετικές διατάξεις (π.χ., από τον εξουσιοδοτικό νόµο) ή να προκύπτει σαφώς από αυτές. Επιτρέπεται επίσης αναδροµική ισχύς στην περίπτωση ανάκλησης παράνοµης ατοµικής πράξης, διότι δεν είναι δυνατόν ο διοικούµενος ν απολαύσει ωφελήµατα από µια τέτοια πράξη. Η ισχύς των διοικητικών πράξεων λήγει όταν παρέρχεται η προθεσµία της ισχύος της ή πληρούται η διαλυτική αίρεση, αν εκλείψει το αντικείµενο της πράξης (π.χ., λόγω θανάτου), αν καταργηθεί µε νόµο ή νεώτερη αντίθετη πράξη, αν ανακληθεί και η ανάκληση ενεργεί για το µέλλον και αν ο ενδιαφερόµενος παραιτηθεί. Από τη λήξη της ισχύος διαφέρει η εξαφάνιση της πράξης, π.χ., επειδή ακυρώθηκε µε διοικητική πράξη ή δικαστική απόφαση. 6) Κατάργηση ανάκληση διοικητικής πράξης Μία διοικητική πράξη µπορεί να καταργηθεί ή ν ανακληθεί από νεότερη διοικητική πράξη. Συγκεκριµένα: α) Η κατάργηση ατοµικής πράξης επιτρέπεται, εφόσον η σχετική αρµοδιότητα για την έκδοση της καταργητικής πράξης προβλέπεται από τις διατάξεις ή σαφώς συνάγεται από αυτές (π.χ., απόλυση υπαλλήλου). Η κατάργηση κανονιστικής πράξης επιτρέπεται ελεύθερα, εφόσον εξακολουθεί να ισχύει η νοµοθετική εξουσιοδότηση βάσει της οποίας εκδόθηκε η καταργούµενη πράξη, ή βάσει νεότερης νοµοθετικής εξουσιοδότησης. Η αναδροµική κατάργηση κανονιστικής πράξης δεν επιτρέπεται, εκτός αν προβλέπεται ρητά στην εξουσιοδοτική διάταξη βάσει της οποίας εκδίδεται η νεότερη πράξη. β) Ανάκληση χωρεί µόνο στην περίπτωση των ατοµικών διοικητικών πράξεων. Ιδιαίτερη σηµασία έχει στην περίπτωση αυτή η διάκριση των πράξεων σε νόµιµες και παράνοµες ή πληµµελείς. Οι νόµιµες πράξεις από τις οποίες οι διοικούµενοι απέκτησαν δικαιώ- µατα δεν ανακαλούνται. Ως δικαίωµα νοείται κάθε ωφέλεια που ο διοικούµενος έχει αντλήσει από την πράξη και η ανατροπή της οποίας είναι αντίθετη στις αρχές της χρηστής διοίκησης και της προστατευόµενης εµπιστοσύνης του διοικουµένου. Στον κανόνα αυτό υπάρχουν συγκεκριµένες εξαιρέσεις. Η ανάκληση νόµιµης επωφελούς ατοµικής πράξης επιτρέπεται για λόγους δηµοσίου συµφέροντος, ανεξάρτητα από το χρονικό διάστηµα που έχει περάσει από την έκδοση της πράξης. Επιτρέπεται, επίσης, αν ο διοικούµενος συµφω-

9 44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ νεί ή δεν συµµορφώνεται προς τους όρους από τους οποίους εξαρτάται η ισχύς της πράξης (π.χ., ανάκληση άδειας λειτουργίας κέντρου διασκέδασης, αν δεν καταβάλλεται το συµφωνηθέν ενοίκιο στο Δήµο) ή δεν έχει ακόµα επωφεληθεί από την πράξη. Η ανάκληση των παράνοµων ή πληµµελών πράξεων (πράξεων, δηλαδή, που πάσχουν από ακυρότητα και, αν προσβάλλονταν, θα ακυρώνονταν) επιτρέπεται ελεύθερα, αρκεί να γίνει µέσα σε εύλογο χρονικό διάστηµα από την έκδοσή τους και, σε κάθε περίπτωση, µέσα σε πέντε έτη. Η ανάκληση µπορεί να γίνει για λόγους νοµιµότητας και όχι επειδή η Διοίκηση επανεκτίµησε διαφορετικά τα ίδια πραγµατικά δεδοµένα. Αν περάσει ο εύλογος χρόνος, επιτρέπεται η ανάκληση των δυσµενών για το διοικούµενο παρανόµων πράξεων οποτεδήποτε. Η ανάκληση επωφελών παρανόµων πράξεων πέραν της πενταετίας δεν επιτρέπεται, παρά µόνο αν: i) το διοικητικό όργανο παρασύρθηκε στην έκδοση της πράξης από απατηλή ενέργεια του διοικούµενου, ii) υπάρχουν λόγοι δηµοσίου συµφέροντος ή δηµόσιας τάξης και iii) υπάρχει ανάγκη συµµόρφωσης µε δικαστική απόφαση. Αρµόδιο όργανο για την ανάκληση της πράξης είναι είτε αυτό που εξέδωσε την πράξη ή όποιο είναι αρµόδιο κατά το χρόνο της ανάκλησης για την έκδοση της ανακαλούµενης πράξης. Η ανάκληση των νοµίµων πράξεων δεν ενεργεί αναδροµικά, ενώ η ανάκληση των παρανόµων πράξεων έχει αναδροµική ισχύ, δηλαδή ανατρέχει στο χρόνο έκδοσης της ανακαλούµενης πράξης. Δ. ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ 1) Γενικά Η διοικητική πράξη µπορεί να είναι µόνο πράξη δηµοσίου οργάνου, δηλαδή, οργάνου της έννοµης τάξης που έχει αρµοδιότητα να θεσπίζει κανόνες δικαίου µονοµερώς. Τα διοικητικά όργανα είναι ενσωµατωµένα στο νοµικό πρόσωπο του Κράτους και στα άλλα δηµόσια νοµικά πρόσωπα που απαρτίζουν τη Δηµόσια Διοίκηση. Οι κανόνες δικαίου που ορίζουν την οργάνωση κάθε δηµόσιου νοµικού προσώπου προβλέπουν τη σύσταση των οργάνων του και τις αρµοδιότητές τους. Τα όργανα αυτά αποτελούνται από φυσικά πρόσωπα που συνδέονται µε το νοµικό πρόσωπο µε µια ειδική σχέση, που έχει είτε προαιρετικό (π.χ., εκλογή δηµοτικών αρχών) είτε υποχρεωτικό χαρακτήρα (π.χ., κληρωτοί ενόπλων δυνάµεων).

10 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 45 Η σύσταση του διοικητικού οργάνου πρέπει να προβλέπεται ρητά από διάταξη του Συντάγµατος ή νοµοθετικής πράξης ή διοικητικής κανονιστικής πράξης που έχει εκδοθεί βάσει νοµοθετικής εξουσιοδότησης, η οποία πρέπει να καθορίζει τις προϋποθέσεις µε τις οποίες ορισµένο φυσικό (ή φυσικά) πρόσωπο καθίσταται διοικητικό όργανο και την αρµοδιότητά του. 2) Είδη οργάνων Τα διοικητικά όργανα µπορούν να διακριθούν κυρίως στις παρακάτω κατηγορίες: α) Όργανα µε τη στενή έννοια είναι όσα δηλώνουν τη βούληση του νοµικού προσώπου µε τη διενέργεια νοµικών πράξεων (π.χ., η Αστυνοµία εκδίδει απόφαση µε την οποία απαγορεύει τη στάθµευση σε συγκεκριµένη οδό συγκεκριµένη ηµέρα της εβδοµάδας λόγω ύπαρξης λαϊκής αγοράς). β) Όργανα µε την ευρεία έννοια είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα που έχουν ως καθήκον είτε την προπαρασκευή ή την εκτέλεση των νοµικών πράξεων είτε τη διενέργεια υλικών πράξεων για την πραγµάτωση των σκοπών που επιδιώκει κάθε δηµόσιο νοµικό πρόσωπο (π.χ., ρύθµιση κυκλοφορίας από τροχονόµο). γ) Μονοµελές ή µονοπρόσωπο διοικητικό όργανο είναι εκείνο που αποτελείται από ένα µόνο φυσικό πρόσωπο (π.χ., ο Υπουργός Εµπορικής Ναυτιλίας). δ) Συλλογικό είναι το όργανο που αποτελείται από περισσότερα του ενός φυσικά πρόσωπα (π.χ., το ΚΥ.Σ.Ε.Α.). ε) Αποφασιστικό είναι το όργανο που έχει αποφασιστική αρµοδιότητα (π.χ., ο Υπουργός). στ) Γνωµοδοτικό όργανο είναι εκείνο που έχει γνωµοδοτική αρµοδιότητα (π.χ., το Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συµβούλιο). ζ) Κεντρικό είναι το διοικητικό όργανο που έχει αρµοδιότητα σε όλη την επικράτεια (π.χ., ο Πρωθυπουργός). η) Περιφερειακό όργανο είναι εκείνο που έχει αρµοδιότητα σε ένα µόνο µέρος της επικράτειας (π.χ., ο Περιφερειάρχης). θ) Άµεσα είναι τα όργανα που η αρµοδιότητά τους ορίζεται απευθείας από το Σύνταγµα (π.χ., ο Πρόεδρος της Δηµοκρατίας, ο Πρωθυπουργός). ι) Έµµεσα είναι τα όργανα που η αρµοδιότητά τους ορίζεται από το νόµο ή από διοικητικές κανονιστικές πράξεις (όλα τα άλλα διοικητικά όργανα).

11 46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ Άλλες διακρίσεις των οργάνων είναι σε γενικής ή ειδικής αρµοδιότητας, σε κρατικά ή όργανα ΟΤΑ και ΝΠΔΔ, σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα και σε εξωτερικά ή εσωτερικά. 3) Νόµιµη υπόσταση Το µονοµελές διοικητικό όργανο πρέπει να έχει νόµιµη υπόσταση, δηλαδή, πρέπει να έχουν τηρηθεί όλες οι προϋποθέσεις που προβλέπουν οι κανόνες δικαίου, µε τις οποίες το φυσικό πρόσωπο που αποτελεί το όργανο αποκτά την ιδιότητα του διοικητικού οργάνου. Για να λάβει νόµιµη υπόσταση το διοικητικό όργανο πρέπει να µεσολαβήσει µια ειδική πράξη, δηλαδή είτε εκλογή ή επικύρωσή της, είτε διορισµός του προσώπου που το αποτελεί. Η νόµιµη υπόσταση του µονοµελούς διοικητικού οργάνου διαρκεί έως την ανάκληση ή ακύρωση ή γενικά την παύση της ισχύος της πράξης εκλογής ή διορισµού του ή έως τη λήξη της θητείας του. Το όργανο, συνεπώς, δεν έχει νόµιµη υπόσταση, όταν δεν υπάρχει τέτοια πράξη ή υπάρχει µεν, αλλά είναι ανυπόστατη γιατί εκδόθηκε είτε «καθ υπέρβαση καθηκόντων» (π.χ., διορισµός δηµοσίου υπαλλήλου µε πράξη του Μονοµελούς Πρωτοδικείου) είτε κατά παράβαση της «κατά κλάδο αρ- µοδιότητας» (π.χ., ο Υπουργός Γεωργίας διορίζει µε πράξη του Αστυνοµικό Διευθυντή). Οι πράξεις του οργάνου που δεν έχει νόµιµη υπόσταση ονο- µάζονται ανύπαρκτες ή ανυπόστατες. Αν, όµως, η πράξη διορισµού ή εκλογής του προσώπου που αποτελεί το µονοµελές διοικητικό όργανο δεν είναι ανυπόστατη, αλλά παράνοµη και, συνεπώς, πάσχει από ακυρότητα, δεν επιδρά στο κύρος των πράξεων που εκδίδει το όργανο. Στην περίπτωση αυτή µιλάµε για de facto (εν τοις πράγµασι) διοικητικό όργανο. 4) Κανόνες που διέπουν τα συλλογικά διοικητικά όργανα α) Συγκρότηση: Για τη νόµιµη υπόσταση του συλλογικού οργάνου χρειάζεται η προηγούµενη έκδοση πράξης συγκρότησής του. Το διοικητικό όργανο έχει νόµιµη συγκρότηση, µόνο όταν έχουν διοριστεί όλα τα µέλη του. Αν οι σχετικές διατάξεις προβλέπουν και αναπληρωµατικά µέλη, πρέπει να έχουν διοριστεί και αυτά για να υπάρχει νόµιµη συγκρότηση. Το συλλογικό όργανο που έχει συγκροτηθεί νόµιµα παύει να έχει νόµιµη συγκρότηση σε περίπτωση που απουσιάζει για οποιοδήποτε λόγο (ελλείπει) ένα από τα τακτικά ή αναπληρωµατικά µέλη του (π.χ., θάνατος, συνταξιοδότηση, παραίτηση, έκπτωση, µετάθεση). Το συλλογικό όργανο αποκτά πάλι νόµιµη συγκρότηση, µόλις διοριστεί το µέλος που ελλείπει.

12 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 47 β) Σύνθεση: Στις συνεδριάσεις του συλλογικού οργάνου µετέχουν κάθε φορά όλα τα τακτικά του µέλη και, σε περίπτωση απουσίας ή κωλύµατός τους, τα µέλη που τα αναπληρούν. Αποκλεισµός ενός µέλους από τη συνεδρίαση χωρίς νόµιµο λόγο (π.χ., ένα µέλος είναι σύζυγος του επηρεαζοµένου από την απόφαση διοικουµένου) συνιστά κακή σύνθεση του οργάνου. Για τη νόµιµη σύνθεση και τη λήψη έγκυρης απόφασης πρέπει κατά τη συνεδρίαση να υπάρχει απαρτία, δηλαδή τουλάχιστον συγκεκριµένος αριθ- µός µελών. Αν, πάντως, το όργανο είναι τριµελές απαιτείται η παρουσία όλων των µελών. Για τη νόµιµη σύνθεση χρειάζεται η έγκαιρη πρόσκληση όλων των τακτικών και αναπληρωµατικών µελών προ 48 ωρών, εκτός αν οι συνεδριάσεις γίνονται σε τακτές ηµεροµηνίες. Τα πρόσωπα που αποτελούν τα διοικητικά όργανα, µονοµελή ή συλλογικά, πρέπει να παρέχουν εγγυήσεις για αµερόληπτη κρίση (π.χ., δεν πρέπει να διακατέχονται από αισθήµατα συµπάθειας ή έχθρας προς τους ενδιαφεροµένους διοικουµένους). γ) Λειτουργία: Τα µέλη του συλλογικού οργάνου που αποφασίζουν πρέπει να έχουν παραστεί όλα σε όλη την εξέταση της υπόθεσης, ώστε να εξασφαλίζεται η πλήρης ενηµέρωσή τους και, συνεπώς, η ορθή κρίση. Αν η εξέταση της υπόθεσης παραταθεί σε περισσότερες διαδοχικές συνεδριάσεις, η τυχόν εναλλαγή των µελών δεν επηρεάζει τη νοµιµότητα της σύνθεσης του οργάνου. Οι συνεδριάσεις, αν δεν ορίζεται διαφορετικά, είναι µυστικές. Κατά τη συνεδρίαση, όπου γίνεται διαλογική συζήτηση και ψηφοφορία, δεν επιτρέπεται να παρίστανται πρόσωπα, τα οποία δεν είναι απαραίτητα για τη νόµιµη συγκρότηση του οργάνου ή δεν προβλέπεται ρητά η συµµετοχή τους στις συνεδριάσεις. Η βούληση του συλλογικού οργάνου διατυπώνεται µε την απόφαση και χωρίς αυτή δεν υπάρχει διοικητική πράξη. Η απόφαση λαµβάνεται µε φανερή ψηφοφορία, αν δεν ορίζεται διαφορετικά, και µε απόλυτη πλειοψηφία των παρόντων µελών. Σε περίπτωση ισοψηφίας, υπερισχύει η ψήφος του Προέδρου, εκτός αν η ψηφοφορία είναι µυστική. Αν δεν σχηµατίζεται απόλυτη πλειοψηφία, τότε η ψηφοφορία επαναλαµβάνεται µέχρις ότου αυτή σχηµατιστεί µε την υποχρεωτική προσχώρηση των µελών, που διατυπώνουν την ασθενέστερη γνώµη, σε κάποια από τις επικρατέστερες. 5) Ιεραρχικός έλεγχος Οι κανόνες δικαίου που καθορίζουν την οργάνωση και λειτουργία των δηµόσιων νοµικών προσώπων, προβλέπουν την ένταξη των οργάνων τους σε περισσότερες οργανωτικές ενότητες που περιλαµβάνουν περισσό-

13 48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ τερες µονάδες (π.χ., υπουργείο, γενική διεύθυνση, διεύθυνση, τµήµα) και τη διαβάθµισή τους. Τα όργανα που είναι έτσι ενταγµένα στην ίδια ενότητα βρίσκονται µεταξύ τους σε ιεραρχική σχέση, που συνεπάγεται και τον ιεραρχικό έλεγχο. Ο έλεγχος συνίσταται στη δυνατότητα του ιεραρχικά ανωτέρου οργάνου, αφενός να δίνει εντολές και οδηγίες στο κατώτερο και στην υποχρέωση του κατωτέρου να υπακούει, αφετέρου να ασκεί έλεγχο στις πράξεις του κατωτέρου. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η ενότητα της δράσης των οργάνων του Δηµοσίου. Ο ιεραρχικός έλεγχος διακρίνεται σε: α) Έλεγχο νοµιµότητας, που αποβλέπει στην ορθή ερµηνεία και εφαρ- µογή της νοµοθεσίας που διέπει την οργάνωση και δραστηριότητα του δη- µόσιου νοµικού προσώπου. β) Έλεγχο σκοπιµότητας, που εξετάζει το σκόπιµο ή όχι της ρύθµισης που θεσπίζεται µε τις πράξεις του οργάνου, µπαίνει, δηλαδή, στην εξέταση της ουσίας της υπόθεσης. γ) Προληπτικό έλεγχο, που ασκείται πριν από την έκδοση της πράξης. δ) Κατασταλτικό έλεγχο, που ασκείται µετά την έκδοση της πράξης και είναι είτε έλεγχος νοµιµότητας (συνήθως) είτε έλεγχος σκοπιµότητας (όταν αυτό προβλέπεται ή προκύπτει από τις διατάξεις). Διαφορετική έννοια είναι η διοικητική εποπτεία, δηλαδή η δυνατότητα επέµβασης των οργάνων του Κράτους (ή άλλων δηµόσιων νοµικών προσώπων) στη λειτουργία των δηµόσιων νοµικών προσώπων, µε σκοπό την εξασφάλιση της συνοχής της έννοµης τάξης, την εφαρµογή της κυβερνητικής πολιτικής, την παρακολούθηση της πραγµατοποίησης των σκοπών που έχουν ανατεθεί σ αυτά, την τήρηση των ισχυουσών διατάξεων και την πρόληψη και καταστολή καταστάσεων αντιθέτων προς το δηµόσιο συµφέρον (π.χ., η εποπτεία του Κράτους στα Α.Ε.Ι.). Η άσκηση της διοικητικής εποπτείας πρέπει να προβλέπεται ειδικά (δεν τεκµαίρεται, δηλαδή, όπως ο ιεραρχικός έλεγχος και οι σχετικές διατάξεις πρέπει να καθορίζουν τα µέσα και τα όρια της άσκησής της. Η εποπτεία ασκείται µε διοικητικές πράξεις του εποπτεύοντος οργάνου και µπορεί να περιλαµβάνει επεµβάσεις σχετικές είτε µε τα όργανα του εποπτευοµένου δηµόσιου νοµικού προσώπου (π.χ., διορισµός προσώπων που τα συγκροτούν) είτε µε τις πράξεις των οργάνων (έγκριση πράξεων - προληπτική εποπτεία, ακύρωση ή αναστολή εκτέλεσής τους - κατασταλτική εποπτεία, διενέργειά τους σε περίπτωση άρνησης - υποκατάσταση).

14 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 49 6) Αρµοδιότητα α) Έννοια: Αρµοδιότητα είναι η ικανότητα του διοικητικού οργάνου, που προβλέπουν οι κανόνες της έννοµης τάξης, είτε να θεσπίζει µε πράξεις του κανόνες δικαίου µονοµερώς ή µε συµβάσεις, είτε να συµβάλλει στη θέσπιση τέτοιων κανόνων, είτε να προβαίνει σε υλικές ενέργειες. Η έννοια της αρµοδιότητας είναι άµεση απόρροια της αρχής της νοµιµότητας. Όταν καθορίζεται από τις διατάξεις κάποια προθεσµία άσκησης της αρ- µοδιότητας, η προθεσµία αυτή έχει ενδεικτικό χαρακτήρα και το όργανο εκδίδει έγκυρα την πράξη και µετά την πάροδό της. Πάντως, στην περίπτωση των ατοµικών πράξεων δεν πρέπει να γίνεται υπέρβαση των ενδεικτικών ορίων της προθεσµίας πέρα από εύλογα χρονικά όρια, διότι, ούτως ή άλλως, το διοικητικό όργανο πρέπει ν ασκήσει τις αρµοδιότητές του µέσα σε εύλογο χρόνο. Η προθεσµία έχει ανατρεπτικό ή αποκλειστικό χαρακτήρα, όταν αυτό προβλέπεται ρητά ή προκύπτει σαφώς από τις σχετικές διατάξεις ή τις γενικές αρχές (π.χ., προθεσµία έκδοσης δυσµενών ατοµικών πράξεων). β) Διακρίσεις: Η αρµοδιότητα µπορεί κυρίως να έχει τις παρακάτω µορφές: i) Καθ ύλη αρµοδιότητα, δηλαδή το αντικείµενο της δραστηριότητας του διοικητικού οργάνου, τα θέµατα που µπορούν ή πρέπει να ρυθµιστούν από αυτό και στη ρύθµιση των οποίων πρέπει ή µπορεί να συµβάλλει. Η καθ ύλη αρµοδιότητα διακρίνεται σε δύο είδη, τη δεσµία αρµοδιότητα και τη διακριτική ευχέρεια. Δεσµία αρµοδιότητα υπάρχει, όταν το διοικητικό όργανο, εφόσον διαπιστώνει ότι συντρέχουν οι προβλεπόµενες από τους κανόνες δικαίου πραγµατικές ή νοµικές προϋποθέσεις για την εφαρµογή τους, είναι υποχρεωµένο να εκδώσει διοικητική πράξη που περιέχει ορισµένη ατοµική ρύθµιση, την οποία προκαθορίζουν οι κανόνες αυτοί (π.χ. το αρµόδιο όργανο του ΙΚΑ είναι υποχρεωµένο να εκδώσει την πράξη χορήγησης σύνταξης, εφόσον διαπιστώσει ότι συντρέχουν όλες οι προϋποθέσεις, όπως συµπλήρωση ορίου ηλικίας, ενσήµων κ.ο.κ.). Διακριτική ευχέρεια υπάρχει, όταν το διοικητικό όργανο έχει ελευθερία δράσης, διότι οι σχετικοί κανόνες δεν προκαθορίζουν τις ενέργειές του, π.χ., όταν µπορεί, αλλά δεν υποχρεούται να εκδώσει µια πράξη ή όταν πρέπει να την εκδώσει, όµως µπορεί να καθορίζει το χρονικό σηµείο της έκδοσής της ή όταν µπορεί να επιλέξει µεταξύ περισσοτέρων ρυθµίσεων, που επιτρέπει η εφαρµογή των διατάξεων αυτών. Κατά γενική αρχή του δι-

15 50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ οικητικού δικαίου υπάρχει τεκµήριο υπέρ της διακριτικής ευχέρειας, δηλαδή από τις σχετικές διατάξεις πρέπει να προκύπτει σαφής και επιτακτική υποχρέωση έκδοσης πράξης συγκεκριµένου περιεχοµένου για να υπάρχει δεσµία αρµοδιότητα. ii) Κατά τόπο αρµοδιότητα, δηλαδή η εδαφική περιοχή µέσα στην οποία το όργανο µπορεί να ασκεί την καθ ύλη αρµοδιότητά του. iii) Αποφασιστική αρµοδιότητα, όταν παρέχει στο όργανο την ικανότητα να εκδώσει διοικητική πράξη µόνο του ή µε τη σύµπραξη άλλων οργάνων. iv) Γνωµοδοτική ή συµβουλευτική αρµοδιότητα, όταν παρέχει στο όργανο την ικανότητα να διατυπώσει γνώµη ή πρόταση στο όργανο που έχει την αποφασιστική αρµοδιότητα. Η γνωµοδότηση διατυπώνεται ύστερα από ερώτηµα του αποφασιστικού οργάνου και διακρίνεται σε απλή, όταν δεν το δεσµεύει και σύµφωνη, όταν το αποφασιστικό όργανο δεσµεύεται είτε να εκδώσει πράξη σύµφωνα µε τη γνωµοδότηση είτε να µην την εκδώσει καθόλου. v) Αποκλειστική αρµοδιότητα, όταν για την έκδοση µιας πράξης απαιτείται η βούληση µόνο ενός οργάνου. vi) Συλλογική αρµοδιότητα, όταν για την έκδοση µιας πράξης απαιτείται η βούληση περισσοτέρων του ενός αποφασιστικών οργάνων. γ) Μεταβίβαση: Σε αρκετές περιπτώσεις, επιτρέπεται από τις σχετικές διατάξεις η µεταβίβαση µερικών από τις αρµοδιότητες κάποιου διοικητικού οργάνου σε άλλο όργανο. Η µεταβίβαση γίνεται είτε µε έκδοση διοικητικής κανονιστικής πράξης από το όργανο που µεταβιβάζει την αρµοδιότητα και αφορά κατηγορία υποθέσεων είτε απευθείας µε ειδική διάταξη. Το όργανο προς το οποίο γίνεται η µεταβίβαση της αρµοδιότητας είναι πια αποκλειστικά αρµόδιο για την άσκησή της και δεν επιτρέπεται η παράλληλη άσκησή της από το µεταβιβάζον όργανο. Διαφορετική περίπτωση είναι η εξουσιοδότηση υπογραφής, µε την οποία ένα όργανο µε ειδική πράξη του εξουσιοδοτεί ένα άλλο, συνήθως ιεραρχικά κατώτερο, να υπογράφει αντ αυτού και κατόπιν εντολής του ορισµένες πράξεις. Οι πράξεις αυτές συνεχίζουν να θεωρούνται πράξεις του οργάνου που έδωσε την εξουσιοδότηση. Διαφορετική επίσης είναι η αναπλήρωση του προσώπου που συγκροτεί το αρµόδιο µονοµελές όργανο, αν απουσιάζει ή κωλύεται. Και στην περίπτωση αυτή, θεωρούµε ότι οι αρµοδιότητες ασκούνται από το ίδιο, παρά τη διαφορά των προσώπων.

16 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 51 Ε. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΟΥΜΕΝΟΥ 1) Γενικά Όπως προαναφέρθηκε, η προστασία των διοικουµένων είναι µία από τις αρχές που διέπουν τη δράση της Δηµόσιας Διοίκησης. Η προστασία αυτή επιτυγχάνεται µε πολλά µέσα. Κάποια απ αυτά είναι: α) Η αρχή της «ισότητας των διοικουµένων ενώπιον των δηµοσίων υπηρεσιών», που σηµαίνει ότι τα όργανα πρέπει να παρέχουν αγαθά ή υπηρεσίες κατά τη συνταγµατική αρχή της ισότητας. β) Η αρχή της «χρηστής διοίκησης», δηλαδή η υποχρέωση των οργάνων ν ασκούν τις αρµοδιότητές τους σύµφωνα µε το αίσθηµα δικαίου που επικρατεί, όχι, δηλαδή, δογµατικά και ανεπιεικώς, αλλά σύµφωνα µε τις επικρατούσες κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες, την αρχή της αναλογικότητας (το επαχθές µέσο που επιβάλλεται στο διοικούµενο πρέπει να είναι ανάλογο προς το εξυπηρετούµενο δηµόσιο συµφέρον) και την προστατευόµενη εµπιστοσύνη του διοικούµενου. γ) Το δικαίωµα της «προηγούµενης ακρόασης», το οποίο συνίσταται στη δυνατότητα του διοικουµένου να διατυπώσει τις απόψεις του, αφού κληθεί, ενώπιον του διοικητικού οργάνου, που πρόκειται να εκδώσει δυσµενή γι αυτόν ατοµική διοικητική πράξη (π.χ., όταν αφαιρείται η άδεια κυκλοφορίας οχήµατος λόγω παραβίασης του φωτεινού σηµατοδότη). Το δικαίωµα προηγούµενης ακρόασης κατοχυρώνεται από το άρθρο 20 2 του Συντάγµατος. Το δικαίωµα αυτό δεν εφαρµόζεται σε ορισµένες περιπτώσεις, όπως, π.χ., αν η πράξη που θα εκδοθεί βασίζεται σε αντικειµενικά δεδοµένα (π.χ., αναγκαστική απαλλοτρίωση) ή σε αίτηση του διοικούµενου ή σε επιτακτικό δηµόσιο συµφέρον. Επίσης δεν απαιτείται προηγούµενη ακρόαση για την έκδοση κανονιστικής πράξης. 2) Διοικητικές προσφυγές Ιδιαίτερη σηµασία για την προστασία του διοικούµενου έχουν οι διοικητικές προσφυγές, δηλαδή οι αναφορές των διοικουµένων, που απευθύνονται στις διοικητικές αρχές και έχουν ως αίτηµα την ανάκληση ή ακύρωση ή τροποποίηση διοικητικής πράξης. Οι διοικητικές προσφυγές διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: α) Απλή: Έχει ως αντικείµενο την ανάκληση ή τροποποίηση ρητής ατο- µικής πράξης και υποβάλλεται από το διοικούµενο που έχει υποστεί υλική

17 52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ή ηθική βλάβη από την έκδοσή της. Υποβάλλεται είτε στο ίδιο όργανο που εξέδωσε την πράξη (αίτηση θεραπείας) είτε στο ιεραρχικώς ανώτερό του (ιεραρχική προσφυγή). Δεν υπάρχει προθεσµία υποβολής της, το όργανο την εξετάζει και από πλευράς νοµιµότητας και ουσίας και υποχρεούται ν απαντήσει εντός τριάντα (30) ηµερών. Αν το όργανο εµµένει στην πράξη που προσβλήθηκε, η πράξη που εκδίδει είναι απλώς βεβαιωτική (δεν έχει εκτελεστό χαρακτήρα, εκτός αν εκδόθηκε µετά από νέα ουσιαστική έρευνα). Αν ανακαλεί ή τροποποιεί την προσβληθείσα πράξη, τότε η πράξη του έχει εκτελεστό χαρακτήρα. Η άσκηση της απλής προσφυγής διακόπτει την προθεσµία για την άσκηση ενδίκων βοηθηµάτων (αίτηση ακύρωσης ή προσφυγή), υπό την απαραίτητη προϋπόθεση ότι η απλή προσφυγή ασκήθηκε µέσα στην προθεσµία που προβλέπεται για την άσκηση των ενδίκων βοηθηµάτων. β) Ειδική: Έχει ως αντικείµενο την ολική ή µερική ακύρωση ρητής ατοµικής ή κανονιστικής πράξης. Ειδικές διατάξεις προβλέπουν την αρχή ενώπιον της οποίας ασκείται, την προθεσµία άσκησής της και τυχόν άλλες προϋποθέσεις. Επιτρέπεται µόνο ο έλεγχος νοµιµότητας της προσβληθείσας πράξης και το αρµόδιο ν αποφανθεί για την προσφυγή όργανο υποχρεούται ν απαντήσει εντός τριάντα (30) ηµερών. Αν το όργανο ακυρώνει την πράξη, τότε η πράξη που εκδίδει για την προσφυγή έχει εκτελεστό χαρακτήρα. Αν η απόφασή του είναι απορριπτική, η νοµολογία άλλοτε θεωρεί την πράξη του βεβαιωτική και άλλοτε εκτελεστή. Η άσκηση της ειδικής προσφυγής διακόπτει την προθεσµία για την άσκηση ενδίκων βοηθηµάτων, υπό την απαραίτητη προϋπόθεση ότι ασκήθηκε µέσα στην προθεσµία που προβλέπεται από τις ειδικές διατάξεις που διέπουν την προσφυγή αυτή. γ) Ενδικοφανής: Όπως και στην περίπτωση της ειδικής προσφυγής, ειδικές διατάξεις προβλέπουν την αρχή ενώπιον της οποίας ασκείται η ενδικοφανής προσφυγή, την προθεσµία άσκησής της και τυχόν άλλες προϋποθέσεις. Οι διαφορές της µε την ειδική προσφυγή είναι δύο. Πρώτον, στην περίπτωση της ενδικοφανούς προσφυγής δεν εξετάζεται µόνο η νο- µιµότητα της πράξης, αλλά δίνεται η δυνατότητα συνολικής επανεξέτασής της, δηλαδή νοµιµότητα και ουσία. Δεύτερον, η άσκηση της ενδικοφανούς προσφυγής είναι απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε να µπορέσει ο διοικούµενος κατόπιν να ζητήσει το δικαστικό έλεγχο της υπόθεσής του. Η µη άσκηση, δηλαδή, της ενδικοφανούς προσφυγής είναι λόγος απαραδέκτου του ενδίκου βοηθήµατος. Μάλιστα, αν ασκηθεί ένδικο βοήθηµα, αυτό στρέφεται κατά της πράξης που εκδόθηκε επί της ενδικοφανούς προσφυγής και όχι της αρχικής πράξης.

18 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 53 Κατά τα λοιπά, οι πράξεις που εκδίδονται επί ενδικοφανών προσφυγών έχουν πάντα εκτελεστό χαρακτήρα, ενώ η άσκηση της προσφυγής εντός των προβλεποµένων προθεσµιών διακόπτει την προθεσµία άσκησης ενδίκων βοηθηµάτων. 3) Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές Πρόκειται για συλλογικά όργανα που ανήκουν στο νοµικό πρόσωπο του Κράτους και έχουν ιδρυθεί µε νόµους. Συγκροτούνται από µέλη, τα οποία υποδεικνύονται από πολιτικά κόµµατα ή διάφορους δηµόσιους και ιδιωτικούς οργανισµούς ή την Κυβέρνηση. Έχουν γνωµοδοτικές ή αποφασιστικές αρµοδιότητες σχετικές είτε µε τη ρύθµιση της άσκησης από ιδιώτες ή δηµόσια νοµικά πρόσωπα δραστηριοτήτων ιδιαίτερης σηµασίας, είτε µε τη λειτουργία της Δηµόσιας Διοίκησης. Οι ΑΔΑ εντάσσονται στην εκτελεστική εξουσία και αποτελούν διοικητικά όργανα, που η λειτουργία τους αποσκοπεί στην κατά το δυνατόν πληρέστερη εφαρµογή της αρχής της αµεροληψίας. Οι αρµοδιότητές τους καθορίζονται από νοµοθετικές ή κατά νοµοθετική εξουσιοδότηση κανονιστικές διατάξεις, έχοντας τη δυνατότητα, όπου αυτό προβλέπεται να εκδίδουν ατοµικές ή κανονιστικές διοικητικές πράξεις, οι οποίες ως τέτοιες υπόκεινται σε δικαστικό έλεγχο. Το Σύνταγµα αναφέρεται ρητά στις αρχές αυτές και, µάλιστα, προβλέπει τη λειτουργία τεσσάρων από τις υφιστάµενες ΑΔΑ, δηλαδή του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συµβουλίου, του Συνηγόρου του Πολίτη, της αρχής που ελέγχει τις προσλήψεις στο δηµόσιο τοµέα, που σήµερα είναι το Ανώτατο Συµβούλιο Επιλογής Προσωπικού και της αρχής για τα προσωπικά δεδο- µένα, που σήµερα είναι η Αρχή Προστασίας Δεδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Το Σύνταγµα προβλέπει επίσης και την ίδρυση µιας ακόµα αρχής σχετικής µε τη διασφάλιση του απορρήτου των επιστολών και της ελεύθερης επικοινωνίας, ενώ δεν αποκλείει την ίδρυση µε νόµο και άλλων ανεξάρτητων αρχών. Το Σύνταγµα προβλέπει ότι τα µέλη των ΑΔΑ πρέπει να έχουν τα ανάλογα µε τις αρµοδιότητές τους προσόντα και επιλέγονται µε απόφαση της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής, ενώ τα ενισχύει µε προνόµια που αναλογούν εκείνων των δικαστικών οργάνων. Συγκεκριµένα, τα µέλη των ΑΔΑ απολαµβάνουν προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία. Προσωπική, διότι έχουν καθορισµένη θητεία και δεν απολύονται, παρά µόνο από το όργανο που τα επιλέγει και µόνο για λόγους σχετικούς µε την άσκηση των καθηκόντων τους, ενώ έχουν το δικαίωµα της υπεράσπισης. Λειτουργική, διότι µπορούν να µην εφαρµόζουν διατάξεις που θεωρούν αντισυνταγµατικές (όπως οι δικαστές), ενώ οι πράξεις τους δεν υπόκεινται σε ιεραρχικό ή διοικητικό έλεγχο (διοικητικές προσφυγές, διοικητική εποπτεία).

19 Α. ΕΝΝΟΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Ουσιαστικό Ποινικό Δίκαιο ονοµάζεται το σύνολο των εξαναγκαστικών κανόνων που θεσπίζονται από την Πολιτεία στο πνεύµα της Δικαιοσύνης και προσδιορίζουν ποια γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συµπεριφοράς εµφανίζουν ιδιαίτερη ηθικοκοινωνική απαξία και αν και ποια ειδική κύρωση πρέπει, για το λόγο αυτό, να επιβληθεί σε όποιον επιδεικνύει τέτοια συµπεριφορά. Οι κανόνες που προσδιορίζουν τα κρατικά όργανα που είναι αποκλειστικά αρµόδια για την επιβολή των ποινικών κυρώσεων και τη διαδικασία που ακολουθείται γι αυτό αποτελούν το Ποινικό Δικονοµικό Δίκαιο ή Ποινική Δικονοµία. Β. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Το ποινικό δίκαιο διακρίνεται σε Γενικό (κανόνες που διατυπώνουν τις γενικές αρχές για τις προϋποθέσεις και την έκταση του ποινικού κολασµού και αφορούν σε όλα τα εγκλήµατα) και Ειδικό µέρος (κανόνες που καθορίζουν τα ειδικά συστατικά στοιχεία της έννοιας κάθε εγκλήµατος ξεχωριστά και την ποινική του κύρωση). Επίσης διακρίνεται σε Κοινό (οι κανόνες του εφαρµόζονται σε όλους όσοι υπάγονται στην ποινική εξουσία µιας Πολιτείας) και Ιδιαίτερο (οι κανόνες του αφορούν µόνο σε ορισµένη κατηγορία προσώπων βάσει είτε ιδιαιτέρων ιδιοτήτων τους είτε ιδιαιτέρων συνθηκών, π.χ., Στρατιωτικός Ποινικός Κώδικας) Ποινικό Δίκαιο. Τέλος, Καθολικό Ποινικό Δίκαιο συνιστούν οι κανόνες που περιέχονται στον Ποινικό Κώδικα, ενώ Μερικό Ποινικό Δίκαιο οι κανόνες που θεσπίζονται αυτοτελώς, δηλαδή είτε από ειδικούς ποινικούς νόµους (π.χ., νόµος περί τροµοκρατικής δράσης) είτε µε διατάξεις που περιλαµβάνονται σε διάφορα νοµοθετήµατα όχι κατά κύριο λόγο ποινικού χαρακτήρα (π.χ., νόµος περί εµπορικού σήµατος). Το ποινικό δίκαιο είναι τµήµα του δηµοσίου δικαίου, γιατί οι κανόνες του δεν ρυθµίζουν σχέσεις µεταξύ ισότιµων µερών, αλλά αφορούν στην ικανοποίηση της αξίωσης της Πολιτείας να τιµωρήσει συµπεριφορές, όταν και όπου αυτό επιβάλλεται ηθικοκοινωνικά.

20 ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 55 Γ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ 1) Χρονικά όρια Το άρθρο 7 παρ. 1 του Συντάγµατος ορίζει ότι δεν υπάρχει έγκληµα ούτε επιβάλλεται ποινή χωρίς νόµο που να ισχύει πριν την τέλεση της πράξης, απαγορεύοντας έτσι την αναδροµικότητα των ουσιαστικών ποινικών νό- µων (όχι και της Ποινικής Δικονοµίας). Με άλλα λόγια, ο αξιόποινος χαρακτήρας µιας πράξης και η βαρύτητά της θα κριθούν βάσει του νόµου που ίσχυε κατά το χρόνο της τέλεσής της και όχι τυχόν µεταγενέστερου. Μόνη περίπτωση αναδροµικότητας υπάρχει, αν εκδοθεί µεταγενέστερος επιεικέστερος νόµος, ο οποίος θα είναι επ ωφελεία του δράστη. Λόγου χάρη, αν ο µεταγενέστερος νόµος αίρει το αξιόποινο της πράξης ή µειώνει την προβλεπόµενη ποινή ή συντοµεύει το χρόνο παραγραφής κ.ο.κ. Αν πάλι ο νεώτερος νόµος περιέχει και ευµενέστερες αλλά και δυσµενέστερες διατάξεις, εφαρµόζεται πάντα ο ηπιότερος για τον κατηγορούµενο κανόνας. Π.χ., αν ο νεώτερος νόµος προβλέπει µεν βαρύτερη ποινή από τον προηγούµενο αλλά συντοµότερη περίοδο παραγραφής, αν η περίοδος αυτή έχει παρέλθει εφαρµόζεται ο νεώτερος νόµος, αν όχι, εφαρµόζεται ο παλαιότερος που προβλέπει την ηπιότερη ποινή. 2) Τοπικά όρια Είναι ιδιαίτερα σηµαντικό να γνωρίζουµε το χώρο και την έκταση εφαρ- µογής του Ελληνικού Ποινικού Δικαίου. Για το λόγο αυτό ακολουθούµε το συνδυασµό τεσσάρων αρχών, δηλαδή α) την αρχή της εδαφικότητας, β) την αρχή της υπηκοότητας, γ) την αρχή της προστασίας και δ) την αρχή της παγκόσµιας δικαιοσύνης. Καταρχάς ισχύει η αρχή της εδαφικότητας, η οποία προβλέπει τον κολασµό όλων των αξιόποινων πράξεων που τελέστηκαν εντός της ελληνικής επικράτειας ανεξάρτητα από την υπηκοότητα του δράστη (ηµεδαπός ή αλλοδαπός). Οι υπόλοιπες αρχές συµπληρώνουν την αρχή της εδαφικότητας ως εξής: Έλληνας τιµωρείται για πράξη που τέλεσε στην αλλοδαπή, αν αυτή είναι κακούργηµα και χαρακτηρίζεται ως αξιόποινη από τους νόµους της χώρας όπου τελέστηκε. Αν η πράξη είναι πληµµέληµα, τότε χρειάζεται επιπλέον έγκληση του παθόντος ή αίτηση της αλλοδαπής κυβέρνησης. Αλλοδαπός τιµωρείται για τις παραπάνω πράξεις που τέλεσε στην αλλοδαπή, αν αυτές στρέφονταν κατά έλληνα πολίτη.

21 56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ Πράξεις που τελέστηκαν στην αλλοδαπή και στρέφονται εναντίον των συµφερόντων του ελληνικού κράτους (π.χ., εσχάτη προδοσία, αποφυγή στράτευσης, ψευδορκία) τιµωρούνται ανεξάρτητα από την υπηκοότητα του δράστη ή το αξιόποινό τους στην ξένη χώρα. Πράξεις που τελέστηκαν στην αλλοδαπή και στρέφονται εναντίον ορισµένων πανανθρώπινων συµφερόντων (π.χ., σωµατεµπορία, εµπορία ναρκωτικών, γενοκτονία) τιµωρούνται ανεξάρτητα από την υπηκοότητα του δράστη ή το αξιόποινό τους στην ξένη χώρα. Οι δράστες των παραπάνω περιπτώσεων δεν τιµωρούνται, όµως, αν: Δικάστηκαν για την πράξη τους στην αλλοδαπή και είτε αθωώθηκαν, είτε καταδικάστηκαν και εξέτισαν το σύνολο της ποινής τους. Η πράξη ή η ποινή που επιβλήθηκε έχει παραγραφεί, σύµφωνα µε τον αλλοδαπό νόµο, ή έχει δοθεί χάρη. Η πράξη, σύµφωνα µε τον αλλοδαπό νόµο, διώκεται κατόπιν έγκλησης, που δεν υποβλήθηκε ή ανακλήθηκε. Δ. ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ 1) Έννοια Έγκληµα, γενικά, είναι εκείνη η πράξη ή η παράλειψη, που θίγει αξίες της κοινωνικής ζωής γενικά αποδεκτές από το κοινωνικό σύνολο και που η τέλεσή της εκφράζει την έλλειψη σεβασµού από το δράστη προς τις αξίες αυτές, µε αποτέλεσµα η ποινική καταστολή της να κρίνεται κοινωνικά απόλυτα αναγκαία. Ο Ποινικός µας Κώδικας στο άρθρο 14 ορίζει ως έγκληµα (δογµατικός ορισµός) την πράξη που είναι άδικη και καταλογιστή στο δράστη και τιµωρείται από το νόµο. Οι έννοιες, συνεπώς, που πρέπει ν αναλυθούν είναι η «πράξη», το «άδικο», το «καταλογιστό» και το «τιµωρητό». 2) Διακρίσεις εγκληµάτων Τα εγκλήµατα µπορούν να διακριθούν σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα µε συγκεκριµένο αξιολογικό κριτήριο. Συγκεκριµένα: α) Κριτήριο βαρύτητας ποινής: Τα εγκλήµατα διακρίνονται σε κακουργήµατα, πληµµελήµατα και πταίσµατα (τριχοτόµηση των εγκληµάτων) µε κριτήριο την ποινή που απειλεί ο νόµος για την τέλεσή τους. Κακούργη- µα είναι κάθε πράξη που τιµωρείται µε κάθειρξη, πληµµέληµα κάθε πρά-

22 ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 57 ξη που τιµωρείται µε φυλάκιση ή µε χρηµατική ποινή και πταίσµα κάθε πράξη που τιµωρείται µε κράτηση ή µε πρόστιµο. β) Κριτήριο νοµοτεχνικό: Κατά το κριτήριο αυτό τα εγκλήµατα διακρίνονται σε βασικά, παραλλαγές και ιδιώνυµα. Βασικό είναι το έγκληµα του οποίου η ποινική υπόσταση (αξιόποινη συµπεριφορά) είναι η αφετηρία για την παραπέρα διαµόρφωση άλλων εγκληµάτων (π.χ., κλοπή). Παραλλαγές είναι η τροποποίηση ενός εγκλήµατος όσον αφορά στη βαρύτητά του είτε προς το βαρύτερο (διακεκριµένη µορφή, π.χ., κλοπή εικονισµάτων) είτε προς το ελαφρύτερο (προνοµιούχα µορφή, π.χ., κλοπή αντικειµένου ευτελούς αξίας). Ιδιώνυµα είναι τα εγκλήµατα που µοιάζουν µεν µε κάποιο βασικό έγκληµα, αλλά περιέχουν στοιχεία τόσο αυτοδύναµα, που τα καθιστούν από ηθικοκοινωνικής και εγκληµατολογικής άποψης αυτοτελή (π.χ., κλοπή - υφαίρεση, ανθρωποκτονία εκ προθέσεως - ανθρωποκτονία µε συναίνεση). γ) Κριτήριο επίδρασης στον εξωτερικό κόσµο: Το κριτήριο αυτό δίνει βάρος στο αν απαιτείται απλώς κάποια συµπεριφορά του δράστη για να θε- µελιωθούν κάποια εγκλήµατα ή αν απαιτείται να επέλθει και συγκεκριµένο αποτέλεσµα, µεταβολή, δηλαδή, στον εξωτερικό κόσµο. Έτσι τα εγκλήµατα διακρίνονται σε απλής συµπεριφοράς (τυπικά) και αποτελέσµατος (ουσιαστικά). Στα τυπικά εγκλήµατα αρκεί ότι ο δράστης φέρθηκε µε συγκεκριµένο τρόπο (π.χ., ψευδορκία, διατάραξη οικιακής ειρήνης), ενώ στα ουσιαστικά πρέπει πέραν της συµπεριφοράς να επέλθει και το αποτέλεσµα (π.χ., ανθρωποκτονία, κλοπή, απάτη). Τα εγκλήµατα αποτελέσµατος διακρίνονται ανάλογα µε την προσβολή που επήλθε σε κάποιο αγαθό σε εγκλήµατα βλάβης και εγκλήµατα διακινδύνευσης. Έγκληµα βλάβης είναι εκείνο που έχει ως αποτέλεσµα τη βλάβη κάποιου αγαθού (π.χ., ανθρωποκτονία, φθορά ξένης ιδιοκτησίας). Έγκληµα διακινδύνευσης είναι εκείνο που έχει ως αποτέλεσµα την απλή διακινδύνευση και όχι απαραίτητα τη βλάβη κάποιου αγαθού. Τα εγκλή- µατα διακινδύνευσης διακρίνονται, µε τη σειρά τους σε συγκεκριµένης διακινδύνευσης (πρέπει πραγµατικά να έχει συντρέξει κίνδυνος, π.χ., έκθεση) και αφηρηµένης διακινδύνευσης (αρκεί η επίδειξη συγκεκριµένης συµπεριφοράς ανεξάρτητα από τη συνδροµή κινδύνου, π.χ., παραβίαση απορρήτου επιστολών). δ) Κριτήριο χρονικής διάρκειας: Σύµφωνα µε το κριτήριο αυτό, τα εγκλήµατα διακρίνονται σε στιγµιαία και διαρκή. Στιγµιαίο είναι το έγκλη- µα που ολοκληρώνεται σχεδόν ακαριαία, σε µία χρονική στιγµή (π.χ., ανθρωποκτονία, κλοπή), ενώ διαρκές είναι το έγκληµα που διαρκεί όσο δι-

23 58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ αρκεί και η συµπεριφορά του δράστη που προσβάλλει το έννοµο αγαθό (π.χ., παράνοµη κατακράτηση). ε) Κριτήριο αριθµητικό: Τα εγκλήµατα διακρίνονται σε απλά και σύνθετα µε ευρεία έννοια ανάλογα µε τον αριθµό των πράξεων που απαιτούνται για να πραγµατωθεί η αντικειµενική τους υπόσταση. Απλό έγκληµα υπάρχει, όταν απαιτείται µία και µόνο πράξη (π.χ., σω- µατική βλάβη). Τα σύνθετα εγκλήµατα µε ευρεία έννοια διακρίνονται σε σύνθετα µε στενή έννοια, πολύπρακτα και µικτά. Σύνθετο µε στενή έννοια είναι το έγκληµα του οποίου η αντικειµενική υπόσταση αποτελείται από δύο αυτοτελή εγκλήµατα (π.χ., ληστεία = κλοπή + παράνοµη βία). Πολύπρακτο είναι το έγκληµα του οποίου η αντικειµενική υπόσταση αποτελείται από δύο πράξεις, που δεν είναι όµως και οι δύο αυτοτελή εγκλήµατα (π.χ., βιασµός = παράνοµη βία + εξώγαµη συνουσία). Μικτό είναι το έγκληµα που η τέλεσή του µπορεί να γίνει µε πολλούς τρόπους (π.χ., πλαστογραφία). στ) Κριτήριο υποκειµένου: Κοινά εγκλήµατα είναι εκείνα στα οποία µπορεί καθένας µας να υποπέσει. Ιδιαίτερα εγκλήµατα είναι εκείνα που ο αυτουργός τους πρέπει να έχει συγκεκριµένες ιδιότητες, π.χ., δηµόσιος υπάλληλος, στρατιωτικός. Ε. ΠΡΑΞΗ - ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ 1) Έννοια Πράξη είναι η ανθρώπινη, εκούσια, εξωτερική συµπεριφορά. Ως πράξη νοείται και η παράλειψη, η αδράνεια, δηλαδή, η µη ενέργεια κάποιας κοινωνικά αναµενόµενης συµπεριφοράς. Η πράξη και η παράλειψη είναι, συνεπώς µορφές θετικής και αποθετικής συµπεριφοράς. Τα εγκλήµατα που οφείλονται σε θετική συµπεριφορά, δηλαδή ενέργεια απαγορευµένη από το δίκαιο ονοµάζονται εγκλήµατα τέλεσης (π.χ., εξύβριση), ενώ τα εγκλή- µατα που οφείλονται σε αποθετική συµπεριφορά, δηλαδή αποχή από ορισµένη οφειλόµενη ενέργεια εγκλήµατα παράλειψης (π.χ., παρασιώπηση εγκληµάτων). Ως τόπος τέλεσης της πράξης θεωρείται τόσο ο τόπος της συµπεριφοράς όσο και ο τόπος όπου επήλθε το αποτέλεσµά της (τοπικά όρια ποινικού νόµου). Ως χρόνος τέλεσης της πράξης θεωρείται ο χρόνος της συ- µπεριφοράς του δράστη ανεξάρτητα του πότε επήλθαν τ αποτελέσµατά της (χρονικά όρια ποινικού νόµου). Στα εγκλήµατα διαρκείας, π.χ., ο χρόνος